1. ประวัตและความเป็ นมาภาษาบาลี
ิ
โครงร่ างเนือหาสาระ
้
• ความเป็ นมาและพัฒนาการของภาษาบาลี
• ความสาคัญและประโยชน์ ในการศึกษาภาษาบาลี
• หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๑ – ๙
• โครงสร้ างบาลีไวยกรณ์

2. ความหมายของภาษาบาลี
• ”บาลี" หมายถึง ภาษาที่รักษาพระพุทธพจน์ เอาไว้
• ภาษาบาลีมีลักษณะเฉพาะตัวคือ คาทุกคา ไม่ ว่าจะเป็ นคานามหรื อ
คากริยา ล้ วนแต่ มีรากศัพท์ หรื อผ่ านการประกอบรู ปศัพท์ ทังสิน ไม่ ใช่
้ ้
จะสาเร็จเป็ นคาศัพท์ เลยทีเดียว และเมื่อจะนาไปใช้ จะต้ องมีการแจก
รู ปเสียก่ อน เพื่อทาหน้ าที่ต่างๆ ในประโยคเช่ น เป็ นประธาน เป็ นกรรม
เป็ นต้ น
• ภาษาไทยรั บเอาคาบาลีและสันสกฤตมาใช้ ในภาษาไทยค่ อนข้ างมาก
อาจกล่ าวได้ ว่ามากกว่ าภาษาอื่นๆ

3. กาเนิดภาษาบาลี
• ภาษาบาลี ไม่ ปรากฏที่มาที่ชัดเจน และเป็ นที่ถกเถียงเรื่ อยมาโดยไม่ มี
ข้ อสรุ ป
• พระพุทธโฆสาจารย์ อธิบายว่ าภาษาบาลีเป็ น "สกานิรุตติ" คือภาษาที่
พระพุทธเจ้ าตรั ส พระพุทธเจ้ าทรงแสดงธรรมด้ วยภาษาบาลี เพราะใน
สมัยนัน ประเทศอินเดียมีภาษาหลักอยู่ ๒ ตระกูล คือ ภาษาปรากฤต
้
และ ภาษาสันสกฤต

4. ตระกูลภาษาปรากฤต
แบ่ งย่ อยออกเป็ น ๖ ภาษา คือ
• ภาษามาคธี ภาษาที่ใช้ พดกันอยูในแคว้ นมคธ
ู
่
• ภาษามหาราษฎรี ภาษาที่ใช้ พดกันอยูในแคว้ นมหาราษฎร์
ู
่
• ภาษาอรรถมาคธี ภาษากึงมาคธี เรี ยกอีกอย่างหนึงว่า ภาษาอารษ
่
่
ปรากฤต
• ภาษาเศารนี ภาษาที่ใช้ พดกันอยูในแคว้ นศูรเสน
ู
่
• ภาษาไปศาจี ภาษี ปีศาจ หรื อภาษาชันต่า
้
• ภาษาอปภรั งศ ภาษาปรากฤตรุ่นหลังที่ไวยากรณ์ได้ เปลี่ยนไปเกือบ
หมดแล้ ว

5. ภาษาบาลี ใช้ ถ่ายทอดเผยแผ่ และบันทึกพุทธพจน์ เรื่อยมา จน
กลายเป็ นภาษาที่ใช้ เป็ นหลัก ในพระพุทธศาสนานิกายเถร
วาท มีพระไตรปิ ฎกเป็ นต้ น ในการเขียนภาษาบาลีไม่ มีอักษร
ชนิดใด สาหรับใช้ เขียนโดยเฉพาะสันนิษฐานว่ า น่ าจะเป็ น
อักษรมาคธี แต่ สามารถประยุกต์ ใช้ กับภาษาของประเทศนัน
้
ๆ ที่พระพุทธศาสนาเผยแผ่ ถึง เช่ น พระพุทธศาสนาเผยแผ่ ถึง
ประเทศไทย ก็ใช้ อักษรไทย เป็ นต้ น

6. พัฒนาการของภาษาบาลี
ยุคคาถา (Gatha Language)
มีลักษณะเหมือนภาษาอินเดียโบราณ เพราะการใช้ คายังเกี่ยวข้ องกับภาษาไวทิกะที่
ใช้ บนทึกคัมภีร์พระเวท
ั
ยุคร้ อยแก้ ว (Prose Language)
ได้ แก่ ภาษาร้ อยแก้ ว ที่มีในพระไตรปิ ฎก
ยุคร้ อยแก้ วระยะหลัง (Post-canonical Prose Language)
เรียกชื่ออีกอย่ างว่ า “ร้ อยแก้ วรุ่ นอรรถกถา” ได้ แก่ บทร้ อยแก้ วที่แต่ งขึนทีหลัง โดย
้
พระอรรถกถาจารย์ ต่างๆ
ยุคร้ อยกรองประดิษฐ์ (Artificial Poetry)
ภาษาที่ใช้ ในยุคนีเ้ ป็ นการผสม ผสานระห่ วงภาษาเก่ าและภาษาใหม่ เพื่อให้ ไพเราะ
ดูและสวยงามและเหมาะสมกับการเวลาในช่ วงนันๆ
้

7. สาเหตุท่ เปลี่ยนชื่อจากภาษามาคธี
ี
เป็ นภาษาบาลี
• ถ้ อยคาสานวนของภาษามาคธีหรื อภาษาของชาวมคธสมัยพุทธกาล ก็ได้
เปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลากลายเป็ นภาษามาคธีในยุคใหม่ จึงเรี ยกเสียใหม่
ว่า “ภาษาบาลี” เพื่อตัดปั ญหาความเข้ าใจผิดที่จะนาภาษาบาลีไปเปรี ยบเทียบ
กับภาษามาคธีสมัยใหม่
• เนื่องด้ วยพระพุทธเจ้ าได้ ทรงปรับปรุงแก้ ไขภาษาสุทธมาคธี ซึงชันเดิมเป็ น
่ ้
ภาษาปรากฤตให้ ดีขึ ้น เมื่อเป็ นภาษามาคธีที่ดีและไพเราะขึ ้นด้ วยอานุภาพของ
พระพุทธเจ้ าแล้ ว ภาษามาคธีก็มีชื่อเรี ยกอีกอย่างหนึงว่า “บาลี“ ซึงแปลว่า
่
่
“แบบแผน“

8. ความสาคัญของภาษาบาลี
• เป็ นภาษาอันเป็ นโวหารของพระพุทธเจ้ า (สัมพุทธโวหารภาสา)
• เป็ นภาษาอันเป็ นโวหารของพระอริยเจ้ า (อริยโวหารภาสา)
• เป็ นภาษาที่ใช้ บนทึกสภาวธรรม (ยถาภุจจพรหมโวหารภาสา)
ั
• เป็ นภาษาที่รักษาพระพุทธพจน์ (ปาลีภาสา)

9. ความสาคัญของภาษาบาลี (ต่ อ)
นอกจากนี ้ นักไวยากรณ์บาลียงได้ กล่าวถึงความสาคัญภาษาบาลีไว้ ดงนี ้
ั
ั
• มูลภาสา คือภาษาหลักหรื อภาษาดังเดิมของเสฏฐบุคคล ๔ จาพวกคือ อาทิ
้
กัปปิ ยบุคคล พรหม อัสสุตาลาปบุคคล และ พระสัมพุทธเจ้ า
• นติภาสา คือภาษาที่มีแบบแผน มีกฎไวยากรณ์ ดี
• สกานิรุตติ คือ ภาษาที่พระพุทธเจ้ าตรัสและเป็ นภาษาหลักในการประกาศ
• อุตตมภาสา คือภาษาชันสูง การที่ภาษาบาลีจดเป็ นอุตตมภาสานัน พระเทพ
้
ั
้
เมธาจารย์ (เช้ า ฐิ ตปญโญ) เพราะเป็ นภาษาที่พระพุทธเจ้ าทรงใช้ ประกาศ
ศาสนา, เป็ นภาษาที่ใช้ ในการสังคายนา, เป็ นภาษาที่ใช้ ในการสวดมนต์

10. ประโยชน์ ในการศึกษาภาษาบาลี
ประโยชน์ ในการศึกษาพุทธศาสนา
ประโยชน์ลาดับแรกในการศึกษาภาษาบาลีก็คือ ช่วยให้ เกิดความเข้ าใจใน
ความหมายของศัพท์ธรรมะในพระพุทธศาสนายิ่งขึ ้น ทาให้ ผ้ ศกษาสามารถ
ู ึ
เข้ าใจคาสอนที่อยูในพระไตรปิ ฎกฉบับภาษาบาลี ซึงเป็ นหลักฐานชันแรกสุดได้
่
่
้
เป็ นอย่างดี พระไตรปิ ฎกภาษาบาลีถือว่าเป็ นคัมภีร์ทางพุทธศาสนาที่มีคณค่า
ุ
อย่างยิ่งยวด เป็ นคัมภีร์ที่รักษาพุทธพจน์ได้ อย่างชัดเจนที่สด การทาความเข้ าใจ
ุ
กับคัมภีร์ชนแรกสุด เป็ นการปองกันการเข้ าใจหรื อการแปลภาษาที่ผิดพลาดไป
ั้
้
ได้ อย่างดีที่สด
ุ

11. ประโยชน์ ในการศึกษาภาษาบาลี (ต่ อ)
ประโยชน์ ทางด้ านภาษา
• ทาให้ เข้ าใจความหมายของคาต่างๆ เช่นคาราชาศัพท์, ชื่อสถานที่ตางๆ, ชื่อวัด,
่
ชื่อคน, ชื่อเดือน, คาในบทร้ อยกรองต่างๆ และคาในวรรณคดี ได้ เป็ นอย่างดี
• ใช้ คา หรื อประกอบคาภาษาบาลีได้ อย่างถูกต้ อง เช่นคาว่า อานิสงส์ (มาจาก
ภาษาบาลีคือ อานิสส) หากไม่เข้ าใจอาจใช้ ผิดไปเป็ น อานิสงส์
• ช่วยให้ เรี ยนภาษาไทยหรื อไวยากรณ์ไทยได้ ง่าย
• ช่วยให้ สามารถใช้ คาภาษาบาลีได้ อย่างไพเราะสละสลวย ทังในบทร้ อยกรอง
้
และร้ อยแก้ ว
• ช่วยในการบัญญัติศพท์ วิทยาการสมัยใหม่แขนงต่างๆ
ั

12. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๑-๒
ประโยค ๑
๑. วิชาบาลีไวยากรณ์ หลักสูตรใช้ หนังสือ บาลีไวยากรณ์ประเภทสอบถาม
ความจา
ประโยค ๒
๑. วิชาแปลมคธเป็ นไทย โดยพยัญชนะและโดยอรรถ หลักสูตรใช้ หนังสือ
ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค ๑-๔

13. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๓
๑.) วิชาแปลมคธเป็ นไทย โดยพยัญชนะและโดยอรรถ หลักสูตรใช้ หนังสือ
ธมฺมปทฏฺกถา ภาค ๕-๘
๒.) วิชาสัมพันธ์ไทย หลักสูตรใช้ หนังสือ ธมฺมปทฏฺฐกถา ภาค ๕-๘
๓.) วิชาบาลีไวยากรณ์ หลักสูตรใช้ หนังสือ บาลีไวยากรณ์ ประเภทสอบถาม
ความจาและความเข้ าใจประกอบกัน
๔.) วิชาบุรพภาค ข้ อเขียนภาษาไทย โดยแก้ ไขให้ ถกต้ องตามระเบียบลักษณะ
ู
วรรคตอน
ตัวอักษรตามสมัยนิยม หลักสูตรใช้ หนังสือที่ควรรู้ เช่น จดหมายทางราชการ เป็ น
ต้ น

14. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๔ - ๕
ประโยค ป.ธ. ๔
๑. วิชาแปลไทยเป็ นมคธ หลักสูตรใช้ หนังสือ มังคลัตถทีปนีแปล เล่ม ๑-๒
๒. วิชาแปลมคธเป็ นไทย หลักสูตรใชัหนังสือ มงฺคลตฺถทีปนี ภาค ๑
ประโยค ป.ธ. ๕
๑. วิชาแปลไทยเป็ นมคธ หลักสูตรใช้ หนังสือ มังคลัตถทีปนีแปล เล่ม ๓-๕
๒. วิชาแปลมคธเป็ นไทย หลักสูตรใชัหนังสือ มงฺคลตฺถทีปนี ภาค ๒

15. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๖
๑.) วิชาแปลไทยเป็ นมคธหลักสูตรใช้ หนังสือ ตติยสมันตปาสาทิกา – ปั ญจม
สมันตปาสาทิกา
๒.) วิชาแปลมคธเป็ นไทย หลักสูตรใช้ หนังสือ ตติย-จตุตฺถ-ปญฺจมสมนฺตปาสาทิกา
หมายเหตุ
แต่ในการสอบกรรมการจะแปลประโยคที่ออกสอบเป็ นความไทยโดยสันทัด
หรื ออาจดัดแปลงสานวนและท้ องเรื่ อง หรื อตัดตอนที่ตางๆ มาเรี ยงติดต่อกันเป็ น
่
ประโยค สอบไล่ก็ได้

16. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๗
๑.) วิชาแปลไทยเป็ นมคธ หลักสูตรใช้ หนังสือ ปฐมสมันตปาสาทิกาแปล – ทุติย
สมันตปาสาทิกาแปล
๒.) วิชาแปลมคธเป็ นไทย หลักสูตรใช้ หนังสือ ปฐม-ทุติยสมนฺตปาสาทิกา

17. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๘
๑.) วิชาแต่งฉันท์มคธ แต่งฉันท์เป็ นภาษามคธ ๓ ฉันท์ใน จานวน ๖ ฉันท์ คือ
(๑) ปั ฐยาวัตร (๒) อินทรวิเชียร
(๓) อุเปนทรวิเชียร (๔) อินทรวงศ์
(๕) วังสัฏฐะ (๖) วสันตดิลก
หมายเหตุ ข้ อความแล้ วแต่กรรมการจะกาหนดให้
๒.) วิชาแปลไทยเป็ นมคธ หลักสูตรใช้ หนังสือ ปฐมสมนฺต-ปาสาทิกา และวิสทธิ
ุ
มรรคแปล
๓.) วิชาแปลมคธเป็ นไทย หลักสูตรใช้ หนังสือ วิสทฺธิมคฺค
ุ

18. หลักสูตรเปรี ยญธรรม ประโยค ๙
๑.) วิชาแต่งไทยเป็ นมคธ แต่งมคธจากภาษาไทยล้ วนข้ อความแล้ วแต่กรรมการจะ
กาหนดให้
๒.) วิชาแปลไทยเป็ นมคธ หลักสูตรใช้ หนังสือ อภิธมมัตถสังคหบาลี และ
ั
อภิธมมัตถวิภาวีนีฎีกา
ั
๓.) วิชาแปลมคธเป็ นไทยหลักสูตรใช้ หนังสือ อภิธมฺมตฺถวิภาวินี

19. บาลีไวยกรณ์
วจีวภาค
ิ
อักขรวิธี
นาม
สมัญญาภิธาน
อัพพยยศัพท์
สนธิ
อาขยาต
กิตก์
สมาส
ตัทธิต
วจีวิภาค – ส่วน
แห่งคาพูด ๖ อย่าง
อักขรวิธี – อักษร
ในภาษาบาลี
(เรี ยนในหลักสูตร
เปรี ยญธรรม
ประโยค ๑-๒)
วากยสัมพันธ์
ว่ าด้ วยการสัมพันธ์
คาพูดในประโยค
(เรี ยนในหลักสูตร
เปรี ยญธรรม
ประโยค ๓)
ฉันทลักษณ์
ว่ าด้ วยการแต่ ง
ฉันท์
(เรี ยนในหลักสูตร
เปรี ยญธรรม
ประโยค ๘)

20. ศึกษาภาษาบาลีเพิ่มเติม ได้ ท่ ี
www.buddhabucha.net/pali