1. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ
ÇÀÑÀÃËÀË
1206
Ýäèéí çàñãèéí
õóâüñãàë ýõýëëýý ...
Íîðîâûí Àëòàíõóß ÿ ã
Ó ëààíáààòàð õ îò 20 1 2 î í

2. ÍÈÉÒËÝË
DDC
321'8
A-484
ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀË
1206
Çîõèîã÷èéí ýðõ © "Àðä÷èëñàí çàñàãëàë 1206"
Óëààíáààòàð õîò. 2012 îí
Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ õóóëèéí
äàãóó õàìãààëàãäñàí áîëíî. Á¿òýýëèéã
á¿òíýýð áóþó õýñýã÷ëýí õóâèëàõ, íèéòëýõ,
ýëåêòðîí ñèñòåìä îðóóëàõ áîëîí áóñàä ÿìàð
íýã õýëáýðýýð îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
Ýõèéã áýëòãýñýí: Ò.Àíõáàÿð
Õàâòàñíû äèçàéíûã: Ò.Àíõáàÿð
Õàâòàñíû çóðãèéã: IC creative division
Öààñíû õýìæýý: 60õ84 1/16
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 24 x.x
ISBN 978-99962-60-64-3
2

3. Ãàð×èã
ÍÝÃįÃÝÝÐ ÍÈÉÒËÝË
Á¯ËÝÃ
ªìíªõ ¯ã 7
Àðä×èëñàí íàìûí ýðõýì çîðèëãî 9
Ò¯ËÝÝ ÕÀÃÀËÀÕÀÀÑ ÝÕÝËÑÝÍ
̪ÍÕÈÉÍ ÕªÄªËï¯Ð 18
ת몪ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé! 39
ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÃÀÉÕÀÌØÈÃ: ¯ÍÝ 55
̪Íê ÁÎË ÖÀÀÑ ÁÈØ 73
ÒÀÒÂÀÐûí òîãòîëöîî áà
òªÐÈÉÍ ÕÝÌƯ¯Ð 89
Ñîíãóóëèéí òàëààðõ õýäýí ¯ã 103
Áàßëãèéí äýýä áàßëàã
“Àëòíààñ è믯 ¯íýòýé” õî¨ð çóóí
ìîíãîë ¯ðñèéí ìèíü àìü íàñ 116
Àðä×èëñàí Çàñãèéí ýðèí ¯å 121
3

4. ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ ßÐÈËÖËÀÃÀ
Á¯ËÝÃ
ÕÎÎÑÎÍ ÎÐÈËÑÍÎÎР̪Íê ÁÈÉ
ÁÎËÄÎÃ ÁÎË ÕÀÌÀÀ ÀËÃÀ 137
2004.12.22  Àðäûí ýðõ
ÑÀÉÄ Õ¯Í ñàëáàðûí í¯äýýð
àñóóäëûã õàðäàã áàéæ òààðàõã¯é. 150
2005.01.05  ªäðèéí ñîíèí
Ìßíãàíû ñîðèëûí ñàíãààñ
ìªí㪠àâíà ãýäýãò ýðãýëçýõ
õýðýãã¯é 158
2005.05.13  ªíººäºð ñîíèí
ÀÐÄ Ò¯ÌÝÍ ÁÀßÆÈÆ Ë ÁÀÉÂÀË
ÁÈ ÌÓÓ ÕÝ˯¯ËÜÅ, ßÀÄÀà ÞÌ 167
2008.09.04  ªäðèéí ñîíèí
ÀÌËÀÑÀÍ ÌªÍê ÎËÃÎÃÄÎÍÎ,
ÝÍÝ ÀÆËÛà ÝÕ˯¯ËÝÕ ÃÝÆ
ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÀÐ ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÑÀÍ 173
2008.12.08  ªäðèéí ñîíèí
ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÇÀÑÀÃ ÁÀÉÃÓÓËÀÃÄÑÀÍ ÍÜ
ÄÎËÄÓÃÀÀÐ ÑÀÐÛÍ 1-ÍÈÉ ¯ÉË ßÂÄËÛÃ
̪ËÈÉËêÕ, ÃÓÉÂÓÓËÀÕ, ÁÀÑ ÕÀÀÖÀÉËÀÕ
ØÀËÒÃÀÀÍ ÁÎËÎÕ ¨ÑÃ¯É 188
2011.03.21  ªíººäºð ñîíèí
4

5. Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí
ªíäªð ªÑªëòªªÑ ÄÎÐÆ, ÄÓËÌÀÀÃÈÉÍ
ÃÝÐÒ ÞÓ ÍÀÀËÄÀÂ ÃÝÄÝÃ ÍÜ
ÕÀÌÃÈÉÍ ×ÓÕÀË 222
2011.10.27  ªíººäºð ñîíèí
ÁÈ ÁÀÃÈÉÍ ÒÎÃËÎÃ× Õ¯Í 235
2011.11.18  ªäðèéí ñîíèí
Õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðàõ íü
òèéì ýìãýíýëòýé õýðýã áèø 249
2011.11.29  Ñýð¿¿ëýã ñîíèí
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ ÈËÒÃÝË
Á¯ËÝÃ
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ
ÅЪÍÕÈÉ˪Ã×ÒÝÉ ÁÎËÎÕ ¨ÑÒÎÉ 264
2009.04.03  Àðä÷èëñàí íàìûí IV èõ õóðàë
Àðä×èëñàí ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÈÐÃÝÍ ÒÀÍÀÀ 285
2009.12.10  Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
20 æèëèéí îéí áàÿðûí õóðàë
ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÑÎÍÃÓÓËÈÉÍ ÄÓÓÄËÀÃÀ 298
2010.12.06  Îëîí íàì îðîëöñîí àíõíû ÷ºëººò
ñîíãóóëèéí 20 æèëèéí îéí ¸ñëîëûí
àðãà õýìæýý
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÒÀËÖËÀÀÑ ÈÐÃÝÄ
ÁÀßÆÈÕïÉ, ÓËÑ ÎÐÎÍ ÕÎÆÈÕÃ¯É 307
2010.12.10  Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
20 æèëèéí îéí áàÿðûí õààëòûí õóðàë
5

6. Ò¯¯Õ ÁÈÄÍÝÝÐ ÁÀÕÀÐÕÀÕ ÖÀÃ
ÓÄÀÕÃ¯É ÈÐÍÝ 317
2010.04.17  ÀÍ-ûí ¯ÇÕ-íû 31 ä¿ãýýð õóðàë
ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÕΨРÄÀÕÜ
ÄÀÂÀËÃÀÀ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ
ÕÓÂÜÑÃÀË ÝÕÝËËÝÝ 330
2010.11.19  ÀÍ-ûí ¯ÇÕ-íû 32 ä¿ãýýð õóðàë
ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÀÐÓÓË 349
2011.12.06  Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí
22 æèëèéí îéí áàÿðûí õóðàë
ÌÎÍÃÎË Õ¯Í ÌÎÍÃÎËÄÎÎ ÑÀÉÕÀÍ
ÀÌÜÄÀÐÖÃÀÀß358
2011.12.09  Ìîíãîë õ¿í 2020 Óëààíáààòàð
õýëýëö¿¿ëýã
ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÍÀÌ Ò¯¯ÕÝÍ ¯¯ÐÃÝÝ
ïÉÖÝÒÃÝËÝÝ 376
2012.01.11  ÀÍ-ûí ¯ÇÕ-íû 35 äóãààð õóðàë
6

7. ªÌÍªÕ ¯Ã
Ìîíãîëûí àðä÷èëàëûí ãàéõàìøèãò
çàìíàëûí ýõëýë íü ìàíäàí áàäðàõûí
áýëãýäýë - ãàë þì. Òýð ãàë 22 æèëèéí
ºìíº áîäëîãûí õàðàíõóéã ãèéã¿¿ëæ,
áóðàíãóéí õýðìèéã íóðààæ, ýðõ ÷ºëºº
õýìýýõ þóãààð ÷ ñîëüøã¿é æàðãàëûí îðãèë
ººä öîãíîí ä¿ðýëçýõ èë÷èò áàìáàð áîëñîí
áèëýý. Áèäíèé æóðìûí íºõºä òýð îðãèë
ººä òýì¿¿ëýõäýý áàÿðûí ãýðýë, ãóíèãèéí
ñ¿¿äðèéã õýäýíòýý äàéðñàí ÷ èë÷èò
áàìáàðàà èòãýëòýé àòãàñààð öàã õóãàöààã
ºðòººëºí ºíººã õ¿ðëýý. Àðä÷èëëûí òºëºº
õýìýýõ áèäíèé õàëóóí ñýòãýë, èðì¿¿í
èòãýëýýð æèã¿¿ðëýñýí óã áàìáàð õýçýý
÷ óíòðàõã¿é ìºíõèéí ãàë áîëîí ä¿ðýëçýõ
ó÷èðòàé. Ýíý áàìáàð ýíõ àìãàëàí, ýâ íýãäýë,
øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëººò íèéãìèéí äóëààí
èë÷ýýð ìîíãîë àéë á¿ðò àç æàðãàëûí ãàëûã
ò¿ãýýæ áàéäàã þì.
Ýíý ãàë ìîíãîë òºð òºð øèã îðøèæ, ìîíãîë
õ¿í õ¿í øèã àìüäðàõûí ãýðýëò ëóóæèí áîëæ,
îëîí íàìûí òîãòîëöîî, ¿íäñýí õóóëèéí
çºâ çàñàãëàë, ñîíãîõ ñîíãîãäîõ ýðõèéã
ìîíãîë ò¿ìíèé ãàðò àòãóóëæ, ìîíãîë òºðèéí
áîäëîãî áîëæýý. Ãýâ÷ ýõë¿¿ëñýí èõ ¿éë
õýðãèéí äóòóóã íºõºæ, äóíäóóðûã ä¿¿ðãýæ,
õýòèéí èðýýä¿éí òºëºº õèéõ ¸ñòîé îëîí
àæèë áèäíèé ºìíº áàéíà.
Áèä ºíãºðñºí 22 æèëèéí òóðø òºð, íèéãìèéí
áîëîâñðîíãóé á¿òöèéã áèé áîëãîõûí òóëä
õ¿÷ ç¿òãýë, öàã çàâàà çîðèóëàí ç¿òãýæýý.
Òýãâýë îäîî ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàëûã
öîãöëîîæ, ìîíãîë ò¿ìíýý äýëõèéí ýíä
õ¿ðãýõ èõ ¿éëñèéí ãàðààí äýýð èðýýä áàéíà.
7

8. Ñàðóóë óõààíò ìîíãîë ò¿ìýí ìèíü ñàéõàí
Ìîíãîë îðîíäîî ñýòãýë òýí¿¿í àìüäðàõûí
ýõ ¿íäýñ áîëîõ ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàëûí
ò¿¿÷ýý áîëãîæ, ýíýõ¿¿ íîìîî óíøèã÷ òàíä
ºðãºí áàðüæ áàéíà. “Àðä÷èëñàí çàñàãëàë
1206” íü ìîíãîë ìºðººäºë áîäèò áèåëýë
áîëæ, Ìîíãîë óëñûí õºãæèë äýëõèéí ÷èõíýý
äóóðñàõ òýð áàÿðò ìº÷ ð¿¿ ºðòººëºõ õºòº÷
áîëíî ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
Ýíý íîìä Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí
ºñºëò èðãýäýä õýðõýí íºëººëºõ, ìîíãîë
õ¿íèé àìüäðàëûí ò¿âøíèéã äýëõèéí ýíä
ÿàæ õ¿ðãýõ òàëàà𠺺ðèéí ¿çýæ õàðñàí,
ñóäàëæ øèíæèëñýí, ýðãýö¿¿ëæ áîäñîí
ç¿éëýý èëýí äàëàíã¿é áè÷ëýý. Ìîíãîë
õ¿í á¿ð Ìîíãîëäîî ñàéõàí àìüäàð÷, õóâü
çàÿàíûõàà æèíõýíý ýçýí íü áàéõ òýð îëîí
áîëîìæèéí òóõàéä ººðèéí ¿çýë áîäëîî
óíøèã÷ òàíòàé õóâààëöàõûã çîðüñîí ìèíü
ýíý.
Ñóì ìýò ýð÷òýé áýðõøýýë øóóðãà àäèë
õ¿÷òýé ñºðñºí ÷ èðì¿¿í ñýòãýë, èòãýëèéí
áàìáàðàà ÷àíãà àòãàñààð óðàãøèëíà àà,
Àðä÷èëëûíõàí.
8

9. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÍÀÌÛÍ
ÝÐÕÝÌ ÇÎÐÈËÃÎ
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéã äýýäëýí,
õóâü õ¿í, ºðõ ãýðèéí õºãæëèéã ýðõýìëýæ,
áàÿëàãèéã á¿òýýã÷, ÷èíýýëýã, ýðõ ÷ºëººò
èðãýäèéí õàðèóöëàãàòàé íèéãìèéã
òºëºâø¿¿ëýõ.
ÍÀÌÛÍ ÒÓËÃÓÓÐ ¯ÍÝÒ Ç¯ÉËÑ
• Õ¿íèé æàì ¸ñíû, çàÿàãäìàë ýðõ
• Ýðõ ÷ºëººíèé áàòàëãàà áîëîõ õóâèéí ºì÷
• Õóâü õ¿íèé ýðõ àøèã, õàðèóöëàãûí
óõàìñàð
• Õóâü õ¿íèé àâúÿàñ ÷àäâàð, õ¿ñýë
òýì¿¿ëýë
• ªðõ ãýðèéí ÷èíýýëýã îðøèõóé
• Òºðèéí õÿçãààðëàãäìàë îðîëöîî
• Òºðèéí íýýëòòýé, èðãýäýä õÿíàãäàõ
òîãòîëöîî
• Èðãýíèé, íýýëòòýé íèéãýì
• ׺뺺ò ºðñºë人í á¿õèé çàõ çýýë
• Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë
ÍÀÌÛÍ ÝÐÌÝËÇÝÕ Ç¯ÉË
Íýã. Àðä÷èëàë áà õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº
1.1 Õóâü õ¿íèé çàÿàãäìàë ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé
¿çýë ñàíààíä òóëãóóðëàñàí àðä÷èëëûí
õºãæëèéí áýõæèëò íü ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ÿçãóóð ýðõ àøèãò íèéöíý.
1.2 Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº, òýãø áîëîìæ
ãàãöõ¿¿ àðä÷èëñàí íèéãýìä ë áèåëëýý
9

10. ÍÈÉÒËÝË
îëíî. Õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ
ýðõ ç¿éò òºð, òýãø ýðõýä ñóóðèëñàí
÷ºëººò ñîíãóóëü, òºðä òàâèõ õÿíàëò,
èðãýíèé ýðõ àøèãò òóëãóóðëàñàí
íèéãìèéí òîãòîëöîîã òºãºëäºðæ¿¿ëíý.
1.3 Òºðèéí ¿íäñýí ¿¿ðýã íü õóâü õ¿íèé
íýð òºð, ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóâèéí ºì÷èéã
õàìãààëàõ, ò¿¿íä ó÷ðàõ àëèâàà ñààä,
áýðõøýýëèéã òàñëàí çîãñîîõ, àðèëãàõàä
÷èãëýíý. Õóâü õ¿í, ºðõ ãýð, õ¿ì¿¿íèé
õàìòëàã íü òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð
áèå äààí øèéäâýð ãàðãàõ, ººðòºº ýçýí
áàéõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëíý.
1.4 Èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéõ, ¿çýë áîäîë,
áàéð ñóóðèà ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ,
øààðäëàãà òàâèõ çýðýã ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàìãààëíà.
1.5 Ǻâøèëöºõ, õ¿ëýýöòýé õàíäàõ,
õàðèëöàí áóóëò õèéõ íü àðä÷èëñàí
íèéãìèéí îðøèí òîãòíîõ çàð÷èì ìºí.
Ýäãýýð çàð÷èì íü ººðèéí òóëãóóð
¿íýëýìæ, ¿íýò ç¿éëñýýñ óõðàõ, õóóëü
¸ñîíä õàðøëàõ ¿éëäëèéí ¿íäýñëýãýý
áîëîõ ¸ñã¿é.
1.6 Ø¿òýí áèøðýõ ýðõ íü õ¿íèé èòãýë
¿íýìøëèéí íýãýí õýëáýð ìºí. Àëèâàà
öººíõ àøèã ñîíèðõîë, õ¿ñýë òýì¿¿ëëýý
èëýðõèéëýí õàìãààëàõ ýðõòýé áà ýíý
íü àðä÷èëëûí ñàëøã¿é õýñýã ãýæ ¿çíý.
1.7 Ìýäýýëëèéí íýýëòòýé áàéäàë íü
èðãýíèéã ýðõ ìýäýëòýé áîëãîõ ¿íäñýí
íºõöºë ìºí òóë ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ,
òýíöâýðòýé áàéäëûã õàíãàõ çàìààð
õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ÷ºëººòýé ñîíãîëò õèéõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëíà.
10

11. 1.8
Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã
òºðèéí íºëººë뺺ñ àíãèä áàéõ á¿õèé
ë íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ñýòã¿¿ë ç¿éí
çàð÷èì, ¸ñ ç¿é, õàðèóöëàãàòàé õýâëýë
ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã ÷óõàë÷èëíà.
Õî¸ð. Ýðõ ç¿éò ¸ñ áà õÿçãààðëàãäìàë çàñàã
2.1 Ýðõ ç¿éò ¸ñ íü àëèâàà
ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð øóäàðãà ¸ñûã
õàäãàëàí áàòàëãààæóóëàõ, õóâü õ¿íèé
ýðõèéã õàíãàõ, èðãýíèé áàéð ñóóðèéã
áýõæ¿¿ëýõ ñóóðü ìºí.
2.2 Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü äýýäëýõ
çàð÷èìä çàõèðóóëæ, èðãýíèé ýðõýýð
õÿçãààðëàãäñàí çàñàãëàë áèé áîëãîíî.
2.3 Ýðõ ìýäýëòíèéã õàìãààëäàã ø¿¿õýýñ
èðãýíýý õàìãààëäàã ø¿¿õèéí òîãòîëöîî
ðóó øèëæèæ, òºð èðãýíäýý ¿éë÷ëýõ,
èðãýí òºðºº õÿíàõàä õóóëü èðãýíä
òóñàëäàã áàéõ íü Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí
øèíýòãýëèéí öºì áàéíà.
2.4 Èðãýäèéí õ¿ñýë çîðèãèéã èëýðõèéëýõ
÷èã ¿¿ðýãòýé ïàðëàìåíòûí ÷àäàìæèéã
á¿ðýí íýýõ¿éö õóóëü, ýðõ ç¿éí
îð÷íûã á¿ðä¿¿ëíý. Õóóëü òîãòîîõ ¿éë
àæèëëàãààã èë òîä, íýýëòòýé, èðãýäèéí
îðîëöîîíä òóëãóóðëàäàã áîëãîõ íü
áèäíèé çîðèëãî áàéíà.
2.5 Óëñ òºðººñ àíãèä, õàðààò áóñ, íýýëòòýé,
øóäàðãà ø¿¿õ íü õóóëèéí ºìíº èðãýí
á¿ð òýãø ýðõòýé áàéõ áàòàëãàà áîëíî.
Õóóëèéã ÷àíä ñàõèõ íü àëáàí òóøààëòíû
äóð çîðãûí ¿éëäëèéã õÿçãààðëàõ ãîë
çàð÷èì ãýæ ¿çíý.
2.6 Òºðèéí àëáûã óëñ òºðººñ àíãèä áàéëãàõ
11

12. ÍÈÉÒËÝË
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷èëã¿é òºðèéí àëáàíû òîãòîëöîîã
áèé áîëãîíî.
2.7 Èðãýíèé õóâèéí íóóöûã ÷àíäëàí
õàìãààëàõ, òºðèéí íóóöûã ãàãöõ¿¿
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õ¿ðýýãýýð
õÿçãààðëàõûã îíöëîí ÷óõàë÷èëíà.
Ãóðàâ. Õóâèéí ºì÷ áà áàÿëàã á¿òýýõ îð÷èí
3.1 Õóâü õ¿í, ºðõ ãýðèéí ÷èíýýëýã áàéäàë,
îþóí ñàíààíû áàÿëàã íü Ìîíãîë óëñûí
õºãæëèéí ¿íäýñ ñóóðü ìºí. Ýíý íü
Ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãûí àãóóëãûã
÷èãë¿¿ëýã÷ áàéíà.
3.2 Õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººò áàéäëûí ñàëøã¿é
õîñ òóëãóóð íü óëñ òºðèéí àðä÷èëàë,
õóâèéí ºì÷ ìºí. ׺뺺ò, ºðñºë人íò
çàõ çýýë íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé
¿íäñýí áàòàëãàà áîëíî.
3.3 ׺뺺ò àðèëæàà íü áàÿëàã á¿òýýõ ãîë
õºø¿¿ðýã ìºí áºãººä ýíý íü ãàãöõ¿¿
øóäàðãà ºðñºëäººíººð õàíãàãäàíà.
Øóäàðãà ºðñºë人í íü çàõ çýýë äýõ
ìîíîïîëü, òºðèéí ïðîòåêöèîíèçìûã
/ÿëãàâàðëàñàí îðîëöîîã/ ¿ë òýâ÷èíý.
3.4 Àâèëãà íü áàÿëàã á¿òýýõ ÷àðìàéëòûí
¿íäñèéã ýâäýæ, íèéãìèéí ¸ñ
ñóðòàõóóíûã äîðîéòóóëàí ýð¿¿ãèéí
ñýòãýëãýýã ººãø¿¿ëäýã òóë àâèëãûã áèé
áîëãîäîã àëèâàà òîãòîëöîîã ¿ã¿é õèéíý.
3.5 Àæèë îëãîã÷, àæèëëàã÷äûí õàìòûí
àøèã ñîíèðõëûí õàðèëöààíä òºðèéí
äàðàìò, øàõàëòûã àðèëãàõ íü ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòèéí ãîë íºõöºë ìºí. Õóâü
õ¿í, áèçíåñèéíõýí òºðèéí áàéãóóëëàãûí
12

13. ÷èãë¿¿ëýëòã¿éãýýð øèéäâýðýý áèå
äààí ãàðãàõ á¿ðýí ýðõòýé.
3.6 Ýäèéí çàñãèéí äýâøèë, õýðýãëýýã
õàíãàõ áîäëîãî íü áàéãàëü îð÷íû
õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëò, áàéãàëèéí
íººöèéí ìåíåæìåíòòýé çàéëøã¿é
õîñëîíî. Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä
ó÷ðóóëñàí õîð õºíººëèéí õýìæýýãýýð
íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã òîãòîëöîîã
áèé áîëãîíî.
3.7 Òàòâàðûí òîãòîëöîî, õýìæýý íü áàÿëàã
á¿òýýõ, õóâü õ¿í, ºðõ ãýðèéí àìüäðàõ
÷àäâàðò ñààä áîëîõ áóñ äýìæèõýä
÷èãëýãäýíý.
3.8 Òºñºâ çîõèîõ òîãòîëöîîã ººð÷èëæ,
òºñâèéí õýëýëö¿¿ëýã èðãýäýä íýýëòòýé,
èë òîä ÿâàãäàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã
á¿ðä¿¿ëíý.
3.9 Òºñâèéã ¿ðýëãýí çàðöóóëäàã òºðèéí
òîãòîëöîîã õóìüæ, òºñâèéí á¿ðä¿¿ëýëò,
çàðöóóëàëòûã òàòâàð òºëºã÷äèéí
õÿíàëòàíä îðóóëæ, íèéòýä èë áàéëãàíà.
ĺðºâ. Õóâü õ¿í áà õ¿ì¿¿íèé õàìòëàã
4.1 Õóâü õ¿í ººðèéí óõàìñàð, ¸ñ ç¿éí
¿íýëýìæýýðýý íýð òºðòýé àìüäðàõ
ýðõòýé. Õóâü õ¿íèé ýðõ íü ýðõ
÷ºëººò áóñàä õóâü õ¿íèé ýðõýýð
õÿçãààðëàãäàíà.
4.2 ªðõ ãýð íü íèéãìèéí àíõäàã÷ íýãæ,
ñ¿ëä õèéìîðü íü ìºí. Õ¿¿õýä çàëóóñò
áèå äààñàí àìüäðàëä ñóðàëöàõ ÷àäâàð,
èòãýë ¿íýìøèëòýé õóâü õ¿í áîëîí
òºëºâøèõ óëàìæëàëò îð÷èí áîëîõ
ºðõ ãýðèéã íèéãìèéí èíñòèòóöèéí
13

14. ÍÈÉÒËÝË
õýìæýýíä äýìæèõ áîäëîãî áàðèìòëàíà.
4.3 Òºð íü íèéãìèéí áàÿëàãèéã òýãøèòãýí
õóâààðèëàõ áóñ, õóâü õ¿íèé ñàíàà÷ëàãà,
àìæèëò, õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã
óðàìøóóëàí õ¿í á¿ðèéã áîëîìæîî
àøèãëàõ òýãø íºõö뺺ð õàíãàõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýíý.
4.4 Õóâü õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ á¿õ
òºðëèéí áîäëîãî, ¿éëäëèéã ¿ë òýâ÷èíý.
4.5 Í èéãìèéí õºãæëèéí òóëãóóð íü
ãýãýýðñýí, áîëîâñðîëòîé, îþóíëàã
õóâü õ¿ì¿¿ñ ìºí. ¯íäýñíèé óëàìæëàë,
¸ñ çàíøèëä ñóóðèëñàí ñî¸ë, õ¿í
òºðëºõòíèé íèéòëýã ¿íýëýìæ, íèéãìèéí
øóäàðãà òîãòîëöîî, æåíäåðèéí
çºâ õàíäëàãûã õàìãààëàõ áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëíý.
4.6 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîí
íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéíõíèéã
äýìæèõ èðãýíèé ýíýðýíã¿é óõàìñàð,
ýðìýëçëèéã íèéãýìä òºëºâø¿¿ëýõèéã
÷óõàë÷èëíà. Ýäãýýð á¿ëãèéí èäýâõòýé
àìüäðàõ ÷àäâàð, àðãà óõààí, àëèâàà
ñàíàà÷ëàãûã òºðèéí ç¿ãýýñ á¿õ òàëààð
äýìæèíý.
4.7 Ìîíãîëûí íèéãìèéã àíãèëàí õóâààõ,
íèéãìèéí äîòîîä õºäºë㺺íøèëòèéã
õÿçãààðëàõ, õóâü õ¿íèé õºãæèë äýâøèëä
ñààä ó÷ðóóëàõûã õîðèãëîíî.
4.8 Íàìóóäûí ºðñºë人íèéã ÿâöóóðóóëàí
òóéëøðóóëæ, èðãýäýý òàëöóóëäàã óëñ
òºðèéí îð÷íûã ýðñ ººð÷èëíº.
4.9 Òºðèéí çàõèðãààíû íºëººíä îðñîí
èðãýäèéí Õóðëûí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áîäèò èíñòèòóöè áîëãîõ óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë õèéæ, ýðõ
14

15. ìýäëèéí òºâëºðëèéã ñààðóóëíà.
Òàâ. Ìîíãîë óëñ áà ãàäààä åðòºíö
5.1 Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãî íü
äýëõèé åðòºíöèéí äàÿàðøëûí ¿éë
ÿâöûã îéëãîí, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðò
òóëãóóðëàí áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëæ,
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õºãæëèéí
òààòàé îð÷èíã õàíãàõàä ÷èãëýãäýíý.
5.2 Ä ýëõèéí àðä÷èëñàí ÷ºëººò
íèéãýìëýãèéí á¿ðýí ýðõò ãèø¿¿íèé
õóâüä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé
òºëºâøèë, àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí ñîðèëò,
áýðõøýýëèéã õàìòäàà äàâàí òóóëàõ, õ¿í
òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøëèéí äýâøèëä
õóâü íýìðýý îðóóëàõ íü ìîíãîë÷óóä
áèäíèé ¿¿ðýã ãýæ ¿çíý.
15

16. ÍÈÉÒËÝË
16

17. ÍÝÃįÃÝÝÐ
Á¯ËÝÃ
ÍÈÉÒËÝË
17

18. ÍÈÉÒËÝË
Í.Àëòàíõóÿã
Ò¯ËÝÝ ÕÀÃÀËÀÕÀÀÑ
ÝÕÝËÑÝÍ ÌªÍÕÈÉÍ
ժĪËï¯Ð
Õàìãèéí ¯éëäâýðæèëò ãýäýã àëèâàà óëñûí õóâüä
äàðóóõàí õ¿ñýë ÿðèõã¿é, õèéõã¿é, õºãæ¿¿ëýõã¿é áàéæ
õèéãýýä òºðèéí áîëîõã¿é ñàëáàð. Íýã ¿ãýýð õýëáýë ¿éëäâýð
áîäëîãî áîë ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð þì. Ó÷èð íü õ¿íèé
àìüäàð÷ èðñýí á¿õèé ë öàã õóãàöààíä
¿éëäâýðæèëò õýìýýõ ç¿éë îðøèí òîãòíîæ
18

19. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
èðñýí, íýã ¿ãýýð õýëáýë õ¿í òºðºëõòºíèé
ò¿¿õ áîë ¿éëäâýðæèëòèéí ò¿¿õ áàéñàí ãýõýä
õèëñäýõã¿é.
Ýíý æèë Ìîíãîëûíõîî 21 àéìàã á¿ðò î÷èæ,
æèæèã äóíä 145 ¿éëäâýðòýé òàíèëöàí,
àìæèëòûã íü õàðæ, ãàöààã íü ÿðèëöàæ
áàéõàä ýíý ñàëáàð ìàíàé îðîíä äàðóé
õºãæèí õºëºº îëîõ øààðäëàãàòàé áàéãààã
óëàì á¿ð ìýäðýõ þì.
Óëñ òºðèéí àìüäðàëä ºäºð á¿ð íàäòàé
òóëãàðäàã õýëýëö¿¿ëýã, õóðàë, ÿðèëöëàãà,
õýð¿¿ë, ìàãòààë, ø¿¿ìæëýë, äîðîìæëîë
çýðýã õàð öàãààí ºí㺠õýò õóðö õîëèëäñîí
îð÷íîîñ õîëäîí æèðèéí èðãýí, àæ àõóé
ýðõýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöàõàä
èõ ë îëîí ç¿éëèéã òýäíýýñ ñóðàõ áîëîìæòîé
àæ. Èðãýí á¿ð “òºðèéí áîäëîãî” ãýæ çàðëààä
áàéãàà ç¿éëèéã ñîíñîõîîñ èë¿¿òýéãýýð
áîäèò àìüäðàë äýýð ÿìàð èõ ººð÷ëºëòèéã
õ¿ëýýæ áàéãààã ìýäýðñýí. ¯¿íèéã àíõ
2002 îíä “Àðä ò¿ìíýý ñîíñú¸” õýìýýõ ÀÍ-
ûí àÿíûã ÿâóóëæ áàéõäàà ýãýë Ìîíãîë ºðõ
ãýð á¿ë þó õ¿ñýæ áàéíà âý? ãýäãèéã îëîí
àñóóëãûí ä¿íä îéëãîñîí þì.
Òýä Ìîíãîë îðîí äýëõèéä áàéõã¿é àðìèòàé,
õàìãèéí ºíäºð áàðèëãàòàé, õàìãèéí òîì
õºøººòýé, ñàíñàðò ºäºð áîëãîí õ¿íýý
íèñãýýä áàéõûã õ¿ñäýã ãýæ ¿¿.
¯ã¿é ýý, õàðèí ÷ ýñðýãýýðýý ìàø ýíãèéí
ç¿éëèéã ë õ¿ñäýã. Ç¿ãýýð ë õ¿í á¿ð äóëààõàí
îðîí ñóóöòàé, àâäàã öàëèí íü àìüäðàëä
íü õ¿ðýëöýýòýé, ñàéí ìàøèíòàé, ¿ð õ¿¿õýä
19

20. ÍÈÉÒËÝË
íü ñàéí áîëîâñðîë ýçýìøèõèéã ë õ¿ñäýã.
Òýãýýä õàìãèéí ÷óõàë íü ãýð á¿ëýýðýý ýð¿¿ë
ñàðóóë áàéõûã.
Ãýâ÷ èéì äàðóóõàí ç¿éë õ¿ñýýä áàéãààã
íü ìýäñýýð áàéæ ¿¿íä òîõèðñîí ÿìàð
øèíý÷ëýë, “òºðèéí ÿìàð áîäëîãî” õýðýãòýé
âý ãýæ îëîí õ¿í, òýð äóíäàà óëñ òºð÷èä
áèä ººðñ人ñºº àñóóäàãã¿é àæýý. Àðä
ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã äýëõèéí õýìæýýíèé
äóíäàæ òºâøèíä õ¿ðãýõ áîëîìæ áîë ÷ºëººò
õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýí äýìæèæ, íýí äàðóé
¿éëäâýðæèõ àëõàì þì.
Ìîíãîë õ¿íä Ãýòýë áàñ õàâðûã àëãàñààä çóí áîëîõ þì
áàÿæèõ áîëîìæ øèã õýò òîì àìëàëò ºã÷ øóóä ë äýëõèéä
îëãî¸. Ãýõäýý áàéõã¿é ¿éëäâýðëýë áàéãóóëàõûã àìëààä,
ÿàæ? òýð íü ìàðãààø àðä ò¿ìíèéã áàÿí áîëãîíî
ãýâýë ¿íýíäýý ¿ëãýð áèçýý.
Õàðèí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õàìãèéí ÷óõàë
ãàðö áîë õ¿í. Òîì æèæèã, àøèãòàé àøèãã¿é
ãýæ öýöýðõýõýýñ óðüäààð Ìîíãîë õ¿íä ººðò
íü áàÿæèõ áîëîìæèéã, òýð òóñìàà ººðò íü
¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã íýí òýðã¿¿íä îëãîõ
õýðýãòýé þì.
Ë.Ò¿äýâ ãóàéí “Õîðâîîòîé òàíèëöñàí
ò¿¿õ” ãýäýã øèã Àëòàíõóÿãèéí õóâüä áàñ ë
¿éëäâýðòýé òàíèëöñàí ò¿¿õ ãýæ áàéñàí.
Òýð òóñìàà ¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéã ìèíèé
íýãýí ¿åèéíõýí àñàð èõ ìýäýæ, ìýäýð÷
ò¿¿íòýé òàíèëöàí ºññºí áàéäàã. Íàìàéã
õ¿¿õýä áàéõàä ìàíàé ãýð á¿ë Íîðîâûíõîí
ãýæ íàéìàí õ¿¿õýäòýé áóæèãíàñàí àéë
20

21. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
áàéëàà. Ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü áîñãîñîí òîîíîò
ãýðòýý àñààñàí ãàëàà ººäºº áàäðààæ,
áèäíèéã õ¿íèé çýðýãòýé, á¿õèé ë ç¿éëýýð
äóòààëã¿é ºñãºõ人 Ìîíãîëûí ìÿíãà ìÿíãàí
ýöýã ýõ÷¿¿ä øèã ìºí ÷ èõ õºäºëìºðëºäºã
áàéñàí äàà. Íàäàä ¿éëäâýðëýë ãýã÷
ç¿éëèéí ñòàíäàðò, àæëûí á¿òýýìæ, ò¿¿íèé
õàðèóöëàãà ÿìàð áàéäãèéã õàìãèéí èõýýð
ìýäð¿¿ëñýí õ¿í áîë ýýæ ìèíü þì. Ìàíàé
ýýæ õ¿¿õä¿¿ääýý øààðäëàãà èõ ºíäºðòýé
áºãººä ººðºº áîë äºðâºí öàãèéí ýðãýëòýíä
íýã ÷ çîãñäîãã¿é ¿ðãýëæ õºäºëæ áàéäàã ìºí
÷ àæèëñàã õ¿í áàéñàí.
Àðâàéí ãóðèë,
Ýýæ ìààíü ¸ñòîé ë íàéìàí õ¿¿õäýý
ºâëèéí èäýø,
óäèðäñàí ìàíàé ãýðèéí àæëûí óäèðäàã÷,
çóíû áîðöíîîñ
¿éëäâýðëýëèéí åðºíõèé çîõèöóóëàã÷
ýõýëñýí
áàéñàí þì. Òýð ¿åèéí àìüäðàëûí íèéòëýã
ãýð á¿ëèéí
ºí㺠òºðõ ºíºº öàãèéíõòàé ÿàæ õàðüöóóëàõ
¿éëäâýðëýë
áèëýý. Îäîîíû ¿éëäâýðëýëä øèëæñýí þì
á¿õýí òýð ¿åä áèäýíä áàéñàíã¿é. Ýýæèä
óãààëãûí ìàøèí, ààâä àâòî ìàøèí, ä¿¿
áèäýíä êîìïüþòåð, ãýðò õîîë õèéõ ïëèòêà,
òîîñ ñîðîã÷ ãýýä îëîí ç¿éë áàéñàíã¿é. Ãýâ÷
ºíººäðèéí õ¿¿õä¿¿äýä áàãà çýðýã õîâîðäîæ
áàéãàà îëîí ñàéõàí ç¿éë áàéñàí þì. Õ¿¿õýä
á¿ð ãýðòýý õºäºëìºðèéí õóâààðèà îéëãîæ,
õàíààð òîéðóóëñàí Ìîíãîë ãýðòýý ýìõ
öýãöòýé, öýâýð öýìöãýð, ýâòýé íàéðòàé,
áèå áèåäýý õàéð õàëàìæòàé, îðîé áîëîõîä
õàìòàð÷ õèéñýí õîîëûã àÿãà àÿãàíäàà
àìòàðõàí èäýæ, èíýýëäýæ áàéñàí ýíãèéí
áîëîâ÷ ýíã¿¿í ñàéõàí öàã ¿å¿ä áàñ áàéñàí
þì.
21

22. ÍÈÉÒËÝË
Òýð ë öàã ¿åä ¿éëäâýðëýë ãýäãèéã ¸ñòîé
ë õèéäýã áàéëàà. Àðâàéí òàðèàã õóóð÷
òýýðýìäýí ãýðòýý ãóðèëûí ¿éëäâýð
àæèëëóóëäàã áàéëàà. Õóâöñàà õóäàëäàæ
àâàõûã íü õóäàëäàæ àâ÷, î¸õûã íü ãýðýýðýý
ýýæ ìèíü î¸äîã áàéâ. Ñàíäàë øèðýý
ãýýä ãýðèéí òàâèëãûã ààâ ìààíü õèéíý.
Ãýðýýðýý áèä ºâëèéí èäýø, çóíû áîðö,
áîîðöîã õàéðàõ, ò¿ëýýãýý áýëòãýõ ãýýä îëîí
òºðëèéí ¿éäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéæýý.
Ǻâõºí ò¿ëýý áýëòãýõ ë ãýõýä àñàð íàðèéí
äàìæëàãàòàé. Ýõëýýä òîì òîì ìîäîî èëæèãýí
/õºðººäºõ ìîäîî òàâüäàã òóëãóóð òºìºð/
äýýðýý òàâèíà. Õºðººãºº áàðèàä ä¿¿ áèä
õî¸ð, õî¸ð òàëä íü ãàð÷ õºðººäíº. Áàãà
ýìýãòýé ä¿¿ äýýð íü ñóóíà. ªâºë áîë ÷ èõ ë
ÿãã¿é àæèë. Òýõäýý ìàíàé ãýð á¿ë íàìàðòàà
áàãòàæ ò¿ëýýãýý õºðººä÷èõäºã òóë ºâºë ìîä
õºðººäºõ øààðäëàãà ãàðäàãã¿é. Õºðººäºõ
òîîëîíä ìîäíû ¿ðòýñ óíàäàã òóë óã ¿ðòñèéã
òîñîæ àâàõ øóóäàéã äîîð íü òàâèíà. ¯ðòñèéã
òîñîæ àâàõ íü õî¸ð à÷ õîëáîãäîëòîé.
1.
Àðèóí öýâðèéí õóâüä õàøààíä õîã
òàðèõã¿é
2.
Ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, ó÷èð
íü ¿ðòñýý ãàëäàà õèéæ ò¿ëýýíäýý
íýìýðëýíý.
Èíãýýä õºðººäñºí ìîäîî õàãàëæ áàíçëààä,
áàíçàëñíàà á¿ãäèéã íü õàøààãàà äàãóóëàí
ºðíº. ªðºõ人 õýìæýý çàé îãò àëäàõã¿é,
õàðàõàä öýâýðõýí ºðæ, ýõíýýñ íü àâ÷
õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîéãîîð áàéðëóóëíà.
Ýíý áîë áèäíèé ¿åèéí õ¿¿õýä íàñíû
22

23. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
íèéòëýã àìüäðàëûí ºíãº. Ìàíàéõàí öàñ
îðâîë ºã뺺 ýðò á¿ãä ãàð÷ õàøààíû öàñàà
á¿ãäèéã íü öýâýðëýäýã, ºäºð á¿ð õè÷ýýëýýñ
èðýýä óñàà àâñàíû äàðàà ãýð, õàøààãàà
öýâýðëýæ áàéãààä õè÷ýýëýý õèéäýã. Ìàø
ºíäºð õºäºëìºðèéí õóâààðüòàé ò¿¿íèéã ýýæ
ìààíü àñàð ñàéí øàëãàæ, Àæèë õèéâýë àì
òîñäîíî ãýæ ñóðãààëûí ¿ãýý õýëäýã áàéæ.
Ýðãýýä áîäîõîä àñàð èõ àæëûã ààâ ýýæ
õî¸ð ìèíü áèäíèé òºëºº ¸ñòîé ë àìæóóëäàã
áàéæýý.
¯éëäâýðòýé Ìèíèé õóâüä ¿éëäâýð ãýã÷ ç¿éëòýé àíõ
òàíèëöñàí ò¿¿õ äîëäóãààð àíãè òºãñºõ çóíàà òîîñãîíû
õèéãýýä òîîñãî, ¿éëäâýðò àæèëëàõ ¿åäýý òàíèëöñàí þì.
äàâñ... Ýíý ë ¿éëäâýðò ãàðààð òîîñãî öîõèæ, à÷èæ
áóóëãàõ àæèë õèéæ áàéõ ¿åä ¿éëäâýðèéí
íàðèéí öàã áîëîí õºäºëìºðèéí õóâààðü
çýðýã ººð îëîí ÷óõàë ç¿éë¿¿äèéã îéëãîæ
óõààðñàí. Äàðàà çóí íü àíãèéí õî¸ð
íàéçòàéãàà õàìò äàâñíû ¿éëäâýðò àæèëëàæ
áèëýý. Õàðèí ýíý óäààãèéí àæèë ìààíü
ºìíºõ òîîñãîíû ¿éëäâýðèéã áîäâîë àðàé
õ¿íä áàéñàí áºãººä íóóðíààñ äàâñ 纺æ
ãàðãàäàã áàéñàí þì. Ñ¿¿ëä îþóòàí áîëñîí
õîéíî áàðèëãà äýýð àæèëëàæ áàðèëãûí
ñóóðü õèéõ àæëûã íýëýýí ñàéí ñóðñàíäàà.
Èíãýæ àíõ áè 15 íàñíààñàà ýõëýí ¿éëäâýð
ãýäýã ÷óõàë ñàëáàðòàé òàíèëöàæ áèëýý.
¯éëäâýðæèëòèéí òàëààð õýëæ áóé õàìãèéí
÷óõàë òîìú¸ëîë áîë õ¿í õýäèéä õàìãèéí èõ
õºäºëìºðëºäºã âý? Åðººñºº ë ãýð á¿ë, ¿ð
õ¿¿õäèéíõýý òºëºº áîë õîðîì ÷ çîãñîõã¿é,
áèåý õàéðëàëã¿é õºäºëìºðëºäºã. Õàòóó
23

24. ÍÈÉÒËÝË
øèð¿¿í þó ÷ òýð õºäºëìºðò àÿíäàà óÿð÷
èäýãääýã. Ýíý áîë Àðä÷èëñàí ñèñòåìèéí
õºäºëìºðèéí õàìãèéí ÷óõàë ôèëîñîôè þì.
¯éëäâýðëýë ãýäýã èðãýí á¿ð ¿éëäâýðëýõ
òóñàì òóõàéí îðîí óëàì èõýýð õºãæäºã.
Èðãýí á¿õýí ¿éëäâýðëýõèéí òóëä óëñ
õýòýðõèé òîì í¿ñýð òºëºâëºãºº ãàðãààä,
ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ¿éëäâýðëýë øóóä
ýõýëâýë çàõ çýýëèéí ñîðèëòòîé í¿¿ð
òóëãàðààã¿é ººðºº ºñºí äýâæèæ , àëäàæ
îíîîã¿é èéì õýëáýðèéí ¿éëäâýðëýë õýö¿¿
èðýýä¿éòýé òóëãàðäàã.
Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç øóóä òàòâàð òºëºã÷ àðä
èðãýäèéí ìºí㺺ð áîññîí ¿éëäâýð ýöýñòýý
óíàëòàíä ÿàæ îðäîãèéí æèøýýã 1990
îíû äàðààõ ìàíàé òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿ä
õàðóóëñàí áèëýý. Íýã èõ òîì áàðèëãà
õýäýí õàãàðõàé öîíõòîé ë ¿ëäñýí. Òýãñýí
õýðíýý Îðîñò õè÷íýýí ñàÿ ðóáëèéí èõ ºðòýé
¿ëäýýëýý äýý. Ýíý áîë áàðèìò.
Òýãâýë Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë Ìîíãîëä îãòîîñ
¿éëäâýðëýë õýðýãã¿é,õàðèí ò¿¿íèé îðîíä íýã ìºñºí òîì
ãýäãèéí ìºí ¿éëäâýð áàðèâàë ýäèéí çàñàãò òóñòàé. Ýñâýë
÷àíàð þóíä åðººñ ¿éëäâýðëýë ãýäýã Ìîíãîëä áèø õ¿í
áàéíà âý? àì îëíîîð ñóóðüøñàí Ñîëîíãîñ, Õÿòàä ãýýä
àæèëëàõ õ¿÷ èõòýé ãàçàð ë õºãæäºã ç¿éë
ãýýä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, èíòåðíýòýýð
ººðñäèéí ñàíàëûã ñîëèëöîõ ãýõýýñýý èë¿¿
áóñäàä òóëãàæ áàéãàà õ¿í îëîí áàéíà. Þó
þóíä ÷ õ¿ðýëã¿é òàíûõ áóðóó, ìèíèéõ ë çºâ
ãýæ óëàéðàëã¿é àñóóäëàà àëü áîëîõ ¿íäñýýð
íü õàðàõûã õè÷ýýå.
24

25. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Áè ÌÓÈÑ-ä áèîôèçèê ãýäýã õè÷ýýëèéã 10
ãàðóé æèë çààæ, óã ñóäàëãààãàà àìüäðàë
äýýð òóðøèí ¿çýõ õ¿ñýëäýý õºòëºãäºí
×àöàðãàíû áèçíåñò õºë òàâüæ, ò¿¿íèéõýý ¿ð
øèìèéã õ¿ðòýæ ÿâàà áîëîõîîð æèæèã, äóíä
¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéã îíîëûí ãýõýýñýý
èë¿¿ ïðàêòèê òàëààñ íü ìýäýõ þì.
¯éëäâýðëýë ãýäýã àñàð õýö¿¿ àæèë. ªºðèéí
òàðüæ áàéãàà ÷àöàðãàíàà õ¿í ÿã ë ¿ð õ¿¿õýä
øèãýý õàéðëàæ, øèð¿¿í ñàëõè, õ¿éòýí
áîðîî, õàëóóí íàðíààñ õàìãààëæ óðãàöàà
õóðààæ, áàÿðàà òýìäýãëýõèéí æàðãàëûã
ýíý õýö¿¿ ñàëáàðò ¿éëâýðëýëýý ýðõýëæ,
õºëñºº äóñëóóëæ, ñýòãýëýý ÷èëýýæ, öàã,
õºäºëìºð, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãýý çàðöóóëæ
áàéñàí õ¿í ë æèíõýíý ã¿íýýñ íü îéëãîíî.
Ãýòýë õ¿íä íü öààíààñ íü òààðóóëñàí
þì øèã Çàñãèéí ãàçàð äýýð æèæèã äóíä
¿éëäâýðèéí àñóóäàë ìèíèé ýðõëýõ àæëûí
õ¿ðýýíä áàãòàõ áîëñîí þì. Õ¿íä äóðòàé
ç¿éëýý õèéõ íü íýã òàëäàà àæèë õèéõ óðàì
çîðèã, íºãºº òàëäàà ººðèé㺺 õýò ÿäðààñàí
çîâëîí áîëäîã ýä þì áèëýý. Òèéìýýñ ýíý
óäàà æèæèã òîì ãýæ ÿëãàëã¿é ¿éëäâýðëýë
ãýã÷ ñýäâèéã àæèë÷èí, õºäºëìºð÷ õ¿í ãýäýã
ñàéõàí ¿ãòýé àäèë ñîíñîãääîãèéã õýëæ,
¿çãýý õóðöëàí ººðèéí ñàíàëûã ñîëèëöú¸.
Òîì õèéãýýä ¯éëäâýðëýëèéí ò¿¿õ ãýäýã áîë óãòàà õ¿í
æèæèã äóíä òºðºëõòíèé ò¿¿õ þì. ×óëóóí çýâñýã áîë
¿éëäâýð, õ¿í òºðºëõòíèé ¿éëäâýðëýëèéí õàìãèéí
õàìòûí àìæèëò ñîíãîäîã, ìºí àíõäàã÷ õýëáýð áèëýý.
×óëóó áàéãàëü äýýð áàéäàã. Ò¿¿íèéã
ººðòºº àøèãòàé ç¿éë áîëãîæ õóâèðãàõ íü
¿éëäâýðèéí ¿íäñýí òîäîðõîéëîëò.
25

26. ÍÈÉÒËÝË
Õàðèí ¿éäâýðèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë áîë ÿàõ
àðãàã¿é Àðä÷èëñàí íèéãýì, ÷ºëººò ýäèéí
çàñàãòàé øóóä õîëáîãäíî. XIX çóóí áîë
¿éäâýðëýëèéí õºãæëèéí îðãèë ¿å áàéñàí
. Ýäãýýð îí æèë¿¿äýä Åâðîï òèâ ãýðëèéí
õóðäàà𠺺ð÷ëºãäºæ, Àíãëè, Ôðàíö, Ãåðìàí
çýðýã îðíóóä Åâðîïûã áàéëäàí äàãóóëæ,
óëìààð ýíý íü á¿õ äýëõèéã õàìðàõ áîëñîí
þì.
Ýäãýýð óëñóóäàä õ¿í á¿ð æèæèã äóíä
¿éëäâýðò õ¿÷ýý ñîðèõûã ýðìýëçýæ, àìæèëò
îëñîí æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä õîîðîíäîî íýãäýí
¿íäýñíèé õýìæýýíèé òîì ¿éëäâýð áîëæ
õºãæñºí. Ìýäýýæ áàéãàëèàñ çàÿàñàí
áàÿëàã ãýäýã áîë ÿìàð ÷ îðíû õóâüä äàâóó
òàë. Óã áàÿëãèéã çºâ àøèãëàæ, ¿éëäâýðýý
ýõíýýñ íü çàõ çýýëèéí çºâ ãîëäèðëîîð
áàéãóóëàõ íü õàìãèéí ÷óõàë. Ãýâ÷ ãàíö
òîì ¿éëäâýð áàéëàà ãýýä áóñàä æèæèã
¿éëäâýð¿¿äòýé õàìòàð÷ àæèëëàõã¿éãýýð
õýçýý ÷ àìæèëòàíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é.
Òóõàéëáàë óóë óóðõàéí ¿éëäâýðò àæèëëàõ
àæèë÷äûí õýðýãëýý ãýäýã çàõ çýýëèéí
á¿õèé ë òºðëèéí ºðãºí õýðýãëýýíèé
áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõèàëàã÷ áàéäàã.
¯éëäâýðèéí àæèë÷äûí õîîë õ¿íñ, ãîî
ñàéõàí, àðèóí öýâýð, õóâèéí áîëîí àæëûí
õóâöàñíû õýðýãëýý ãýýä àñàð îëîí ç¿éëèéã
æèæèã äóíä ¿éëäâýðýýñ õàíãàäàã.
Èéì ë ó÷ðààñ ìàíàé îðîíä æèæèã äóíä
¿éëäâýð òýðã¿¿í ýýëæèíä ìàø ñàéí õºë
äýýðýý çîãñîæ õºãæèõ õýðýãòýé. Óóë óóðõàéí
áàÿëàãààñ õóâü õ¿ðòýå ãýâýë óóë óóðõàéí
26

27. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
ñàëáàðò õýðýãòýé àñàð îëîí ç¿éëñèéí
íýãèéã ë òà ¿éëäâýðëýõ õýðýãòýé. Õàðèí óóë
óóðõàéí òîì êîìïàíè òàíû ¿éëäâýðëýñýí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àâ÷, òàíä õºðºí㺠îðóóëíà
ãýñýí ¿ã.
Îþóòîëãîéí á¿òýýí áàéãóóëàëò ýõýëñíýýð
çºâõºí ªìíºãîâü àéìãèéí èðãýí, àæ
àõóéí íýãæ¿¿ä 3 òýðáóì ãàðóé òºãðºãèéí
öýâýð óñ, àæëûí õóâöàñ, õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿í ãýõ çýðãèéã íèéë¿¿ëýõ
áîëîìæòîé áîëñîí. ªíººäºð áèä îëîí
òîì ¿éëäâýðèéí îëîí òºðëèéí õýðýãöýýã
õàíãàõ áîëîìæèéã ¿íäýñíèé á¿õèé ë
æèæèã äóíä ¿éëäâýðòýý íýýí îëãîæ
/õàðàìñàëòàé íü ãàíö òîì Ýðäýíýò ¿éëäâýð
ýíý òàëààð òóí õàíãàëòã¿é àæèëëàäàã/
ýíý á¿õýíä øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòûã
õèéõ õýðýãòýé. ̺í àñàð îëîí ç¿éë äýýð
òºð îðîëöîîãîî õÿçãààðëàæ, çàõ çýýëèéí
ìåõàíèçìä äààòãàí ÷ºëººëæ ºãºõ õýðýãòýé.
Àðõàíãàéí ààðóóë, Áóëãàíû àéðàã,
Äàðüãàíãûí õóðä, Óâñûí ÷àöàðãàíà...
Åð íü àëèâàà ¿éëäâýð òîì æèæèãýýñýý ¿ë
øàòãààëààä ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéíà ãýäýã
óòãààðàà àñàð îëîí äàâóó òàëûã òóõàéí óëñ
îðîíä àâ÷èðäàã.
1.
Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë.
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí õî¸ð äàõü
äàâàëãàà ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë ãýæ
ìàíàé íàìûí ÿðèàä áàéãààãèéí õàìãèéí
¿íäñýí ñóóðü, ÷óõàë íü ¿éëäâýðëýë þì.
Ó÷èð íü ¿éëäâýðã¿é ýäèéí çàñàã ò¿ëø
øàòàõóóíã¿é ìàøèíòàé àäèë.
2. Áàõàðõàë, Ñî¸ë, Íýð õ¿íä. Õàìãèéí ãîë íü
27

28. ÍÈÉÒËÝË
á¿òýýñýí áàÿëàã á¿ðýý õàéðëàõ, ò¿¿íèé
¿íý öýíý, èðýýä¿éä ºãºõ ¿ð ºãººæèéã íü
ìàãòàí äóóëàõ ñî¸ë þì. ¯íäýñòýí á¿õíèé
õàìãèéí áàõàðõäàã ç¿éë áîë ¿éëäâýðëýë
þì. Àðõàíãàéí ààðóóë, Áóëãàíû àéðàã,
Äàðüãàíãûí õóðä, Óâñûí ÷àöàðãàíà,
Õîâäûí øèéãóà ãýýä íóòàã á¿õýí
ººðñäèéí ¿éëäâýðýýðýý áàõàðõäàã.
Àëèâàà áèçíåñ ýðõëýã÷èéí õàìãèéí
ãîë õ¿ñýë áîë õóâüäàà ¿éëäâýðòýé
áîëîõ. Õàðèí àëèâàà ¿éëäâýðèéí õ¿ñýë
áîë ¿íäýñòýíýý áàéëäàí äàãóóëñàí
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ. Àëèâàà óëñûí
õ¿ñýë íü ¿íäýñòýí äàìíàñàí ¿éëäâýð
ýðõëýõ ÿâäàë áèëýý. ßã ë Mc Don-
ald, ×èëèéí çýñèéí ¿éëäâýð, Coca Cola,
Toyota, Samsung, Õÿòàäûí ãàíãèéí
¿éëäâýðëýë øèã. Ýíý áîë ýäèéí çàñãèéí
õàìãèéí ¿íýò ç¿éë ìºí.
3.
Øèíæëýõ óõààíû õºãæèë. Ó÷èð
íü øèíæëýõ óõààí ãýäýã áîë òîâ÷
òîäîðõîéëîëòîîðîî åðººñºº ë àìüäðàõ
øèíý àðãà õýëáýð íýýæ áàéãàà ¿éë
ÿâöûã õýëäýã. Àëèâàà îðíû øèíæëýõ
óõààí, àìüäðàõ àðãà íü òóõàéí òºðëèéí
¿éëäâýðëýëèéã äàãíàí õºãæäºã áàéíà.
Ìîíãîëä óóë óóðõàéí, õºäºº àæ àõóé,
÷àöàðãàíû ¿éëäâýðëýë õºãæâºë ýäãýýð
ñàëáàðûã äàãíàñàí øèíæëýõ óõààíû îëîí
îëîëòóóä ãàð÷ èðæ ÷àöàðãàíûã àøèãëàí
óíäàà, ãîî ñàéõàíû á¿òýýãäýõ¿¿í, óóë
óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ãýýä îëîí ç¿éëñ
óðãàí ãàðíà.
28

29. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Èíãýýä òîî÷îîä áàéâàë õàðèëöàà õîëáîî,
óðëàã óðàí ñàéõàí, ¸ñ ñóðòàõóóí, õóóëü
ç¿éò ¸ñ, óëñ òºðèéí äýâøèë, õàìãèéí
ãîë íü ýäèéí çàñãèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë
ãýýä äàâóó òàë íü õýòýðõèé îëîí þì
äàà. Òýãýýä îäîî ººðèéí îðíîî ¿éëäâýð
õºãæ¿¿ëýõã¿éãýýð òºñººëººä Ìîíãîëä
¿éëäâýð õýðýãã¿é, òýð äóíäàà æèæèã äóíä
¿éëäâýðëýë õýðýãã¿é ãýæ õýëýõ õ¿í öººðºõ
áàéõ. Ìýäýýæ ºíººäºð àñóóäëûã õàðàõàä
áóñàä îðíóóäàä ¿éëäâýðëýë õýò ºíäºð
ò¿âøèíä õºãæñºí áîëîõîîð Ìîíãîë ýíý
òàë äýýð èõ ë õîë õàðàãäàæ ìàãàäã¿é. Ãýâ÷
áîëîâñðîë ºíäºðòýé ãàäààä õ¿í áèäíýýñ
òàñàð÷èõëàà ãýýä áèä õóâüäàà áîëîâñðîë
áîë Ìîíãîë õ¿íä òîõèðîõã¿é õàðèí ò¿¿íèé
îðîíä äèïëîìûã íü ¿éëäâýðëýýä òàðààÿ
ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é ø¿¿ äýý. Ò¿¿íòýé èæèë
ìàíàé îðîí ¿éëäâýðëýë òààðóó áàéãàà ÷
ìàíàé îðíû èðãýäèéí ººðñ人 äîòîîääîî
¿éëäâýðëýñýí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýõ
ñîíèðõîë õýí õ¿íã¿é ë áàéíà.
Õ¿ññýí Äýëõèéí îëîí îðíû õóâüä ¿éëäâýðëýë ãýäýã
¿éëäâýðýý ç¿éë àíõ ÿâàãäàæ áàéõäàà òèéì àìàðõàí
ÿâóóëàõ ýðõ áàéñàíã¿é. Á¿ð ìàíàéõààñ äîð íºõöºëòýé
÷ºëºº áóþó áàéñàí. Ãýâ÷ ¿éëäâýðëýë õºãæèõèéí ¿ð
óðóóëûí ä¿íä õîîñíîîñ ýõëýæ áàéñàí øèãýý õîîñîí
áóäàãíû äóóñàæ áàéñàíã¿é. Õàðèí ÷ áîëîâñðîíã¿é
îíèãîî áîëæ, ¿éëäâýðëýõ òóñìàà õ¿íä õýðýãëýõýä
ýâòýéõýí, áàéãàëüä ýýëòýé îëîí ç¿éëñèéã
á¿òýýæ, ýêî ¿éëäâýðëýë óëàì õºãæèæ,
óëñ îðîí á¿ð ººðñäèéí ÷àäàõ ç¿éëýý àëü
áîëîõ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ, òîìîîõîí
¿éëäâýð¿¿ä íü äýëõèéä ºðñºëäºæ, æèæèã
29

30. ÍÈÉÒËÝË
¿éëäâýð íü äîòîîäûí ºðãºí õýðýãëýýíèé
áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàíãàæ áàéíà.
ªíººäºð ýíý 21-ð çóóí äºíãºæ ýõýëæ
áàéãàà 10 æèëèéí õóãàöààíä êîìïüþòåð
õýðõýí ñàéæèð÷ øèíýýð ¿éëäâýðëýãäýæ,
õýäýí ãàð óòàñ òåõíîëîãèéí ÿìàð ò¿âøèíä
äýâøèæ, õýðõýí ñàéæðóóëñíûã õýëýõýä
õ¿íèé ãàðûí 10 õóðóó áàãàäàõ áèç.
ßïîí àâòî ìàøèí, ýëåêòðîí áàðàà,
ÀÍÓ-ûí òåõíîëîãèéí äýâøèë,
Apple áðýíä, Ñîëîíãîñûí Samsung, LG ãýýä
çàõààñ íü íýðëýâýë òîî÷îîä áàðøã¿é îëîí
¿éëäâýðëýë öàã ìèíóò á¿ðýýð õóðäàöòàé
õºãæèí õèìè, ôèçèê, íàíî ãýýä øèíæëýõ
óõààíû îëîëòóóäûã ãàéõàìøèãòàé àøèãëàí
¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ áàéíà.
Äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä øèã
ìàíàé Ìîíãîë îðîí èíãýæ ¿éëäâýðæèëò
ÿâóóëàõ á¿ðýí áîëîìæ áàéíà. Ýíý áîëîìæ
óóë óóðõàé, õî¸ð òîëãîé ãýõýýñýý èë¿¿ õóâèéí
ºì÷èéã äýýäýëñýí, õ¿ññýí ¿éëäâýðëýëýý
ÿâóóëæ áîëîõ ýðõ ÷ºëººã õýí á¿õýíä îëãîñîí
ìàíàé ºíººäðèéí íèéãýì þì.
1990 îíû ýõýí ¿åýð áèäíèé õýäýí íàéç íºõºä
øèíýýð áîñãîõ ãýæ áóé íèéãìèéíõýý ¿íý
öýíý, ãàéõàìøèãòàé îëîëòóóäûã õîîðîíäîî
ÿðèëöàæ, ÷àäëûíõàà õýðýýð ìýäýýëýë
öóãëóóëäàã èõ ÷ ñàéõàí ¿å áàéæ. Òýð ¿åä
áèä êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäûí òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ íü
õàìãèéí ñîíèðõîëòîé ñýäâ¿¿äèéí íýã áàéæ
óã ñýäâèéã õºíäºõ á¿ðò ¿çýë áàðèìòëàë
30

31. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
ìààíü Àðä÷èëñàí ñèñòåìòýé óëàì á¿ð
áàòæèí õîëáîãäîæ áèëýý.
Àäàì Ñìèò 1776 îíä ¯íäýñíèé áàÿëàã
íîìîî áè÷èõäýý Êàïèòàëèñò ¿éëäâýðëýë
áîë àøèã îëîõîä çîðèëãî íü ÷èãëýãääýã
ãýæýý.
Õàðèí Êàðë Ìàðêñ Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë
áîë õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí
ãýæýý. Õýëáýðèéí õóâüä õàðàõàä ãåðìàí ýð
Ìàðêñûí õýëñýí ¿ã èë¿¿ òóñòàé ìýò. Ãýâ÷
áîäèò áàéäàë äýýð èë¿¿ õàðãèñ, ¿ð ä¿í íü
èë¿¿ ñºðºã áàéñàí áèëýý.
¯¿íèé òîä ãýð÷¿¿ä ºíººäºð Ìîíãîëîîð
ä¿¿ðýí áàéãàà. Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë
áèäýíä ÿìàð ñîíãîëò ºãäºã áàéëàà äàà.
Ýñðýãýýðýý øóóä ë òóøààäàã áàéñàí.
Ìîíãîë õýäýí ýìýãòýéòýé áèëýý ãýæ òîî
ãàðãàíà. Ààí íýã ñàÿ. Çà òýãâýë èðýõ æèëèéí
Ìîíãîë îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí óðóóëûí
áóäãèéí õýðýãöýý óëààí ºí㺺ð 500 ìÿíãûã,
áîð ºí㺺ð 500 ìÿíãàí óðóóëûí áóäàã õèé
ãýæ òóøààë áóóëãàäàã áàéñàí.Ýíä ÿìàð ÷
çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà áàéõã¿é, õýðýãëýã÷
áóþó àðä ò¿ìýí þó õ¿ñýæ áàéãààã õýí ÷
ìýäýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéëàà. Õ¿íèé äîòîîä
õ¿ñýë ìýäðýìæ, çàãâàðàà ìýäðýõ, ìîîä
õººæ õóâöàñ ºìñºõ, ÿìàð àìòòàíä äóðòàé
íü ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëä ÿìàð ÷ õàìàà
áàéñàíã¿é.
Ç¿ãýýð ë Ìîíãîë îðîí 400 ìÿíãàí
õ¿¿õýäòýé ààí òýãâýë 400 ìÿíãàí øèðõýã
èæèëõýí óñíû õàð õóâöàñ ¿éëäâýðëýå ãýäýã
ë áàéñàí þì. Õýðýâ èíãýýä ÿðèóëáàë õóó÷èí
31

32. ÍÈÉÒËÝË
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí òàëààð ìàíàé íàìûí
îëîí ÷ õ¿í èõ ÷ ñîíèðõîëòîé æèøýý äóðäàíà
äàà.
Õàðèí àðä÷èëñàí ñèñòåì äýõ ÷ºëººò çàõ
çýýëèéí ¿åä ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ ñóäàëãàà
àøèã îëîõîä çîðèóëàãäàíà. Õóâü õ¿í Ìîíãîë
õ¿í á¿ð àøèã îëíî ãýäýã ìàø ñàéõàí õýðýã.
Ýíý ¿éëäâýðèéí íèéãýìä õ¿¿õäèéí óñíû
ãóòàë ¿éëäâýðëýõ ãýæ áàéãàà áîë ýìýãòýé
õ¿¿õýä ÿìàð ºíãºíä äóðòàé âý? Ýðýãòýé
õ¿¿õýä ÿìàð ºíãºíä äóðòàé âý? ßàæ òýäýíä
òààëàãäàõûí òóëä õºíãºí, õºëä ýâòýéõýí
õèéõ âý? ãýæ çàõ çýýëèéí ñóäàëãààíä á¿õ
¿éëäâýðëýã÷èä òîëãîéãîî àæèëëóóëäàã.
Ó÷èð íü õóâü õ¿í ººðòºº àøèã îëæ áàéãàà
ó÷èð á¿õ ç¿éë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ òà õààí ãýñýí áàéð
ñóóðüíààñ õàíääàã. Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëä
¿éëäâýðèéí ýçýí õóâüäàà àøèã îëîõã¿é
ó÷èð õýíèéãýý ÷ áîäîõ áèëýý äýý.
Çàâõàíû ¯éëäâýðæèëòèéí ¿íäñýí ñóóðü áîëñîí
Ýðäýíýáàò, æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ
Ñýëýíãèéí ÷èãëýëýýð ºíãºðñºí æèë¿¿äýä Çàñãèéí
Áàòáàÿð íàðààð ãàçðûí ò¿âøèíä íèëýýä àæëûã õèéñýí.
áàõàðõàõûí ÓÈÕ-ûí 2011 îíû 30-ð òîãòîîëîîð
ó÷èð Æį-èéã äýìæèõýä çîðèóëæ 150 òýðáóì
òºãðºãíèé áîíäûã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
ãàçðààñ ãàðãàõààð áîëñîí. Æį-èéã
äýìæèõ çýýëèéí õ¿¿ 5 õóâèàð áóóð÷, æèëèéí
7 õóâèéí õ¿¿òýé áîëñîí áîë õóãàöàà íü
õî¸ð æèëýýð óðòàñ÷ 5 æèëèéí õóãàöààòàé
áîëñîí áàéíà. ̺í çýýëäýã÷ ýõíèé íýã æèë
¿íäñýí çýýë òºëºõã¿é çºâõºí õ¿¿ãýý òºëíº.
2011 îíû Óëñûí òºñºâò ñóìäàä Æį-
32

33. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
èéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð á¿õ ñóìäàä íèéò
24 òýðáóì òºãðºãèéí æèëèéí 3% õ¿ðòýë
õ¿¿òýéãýýð çýýë îëãîõîîð øèéäâýðëýñýí.
Æį-èéã äýìæèõýä çîðèóëæ íèéò 85,3
òýðáóì òºãðºã Çàñãèéí ãàçðààñ çàðöóóëààä
áàéãàà áºãººä 2009-ººñ 2011 îíû 8
ñàðûí 4-íèé áàéäëààð íèéò 3587 èðãýí
àæ àõóéí íýãæ çýýë àâ÷, 1254 ¿éëäâýð
øèíýýð àøèãëàëòàä îðæ, 2520 ¿éëäâýð
¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºæ, 14000 ãàðóé
àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëñîí áàéíà.
Ýäãýýð àæëàà öààñàí äýýð áóóëãà÷èõñàí
õèé õîîñîí ëîîçîí áîëãîõã¿é ãýñýíäýý
àðààñ íü ñàíàà òàâüæ “Ìîíãîë Õ¿í 2020”
õºòºëáºðèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õ¿ðýýíä
21 àéìãààð ÿâæ ººðèéí áèåýð òàíèëöëàà.
¯íýõýýð áàõäàìààð ñàéõàí õºäºëìºðëºæ
æèæèã äóíä ¿éëäâýðýý õºë äýýð áàò
áîñãîæ áàéãàà îëîí àðâàí èðãýäòýé
óóëçëàà. Çàâõàíû Óëèàñòàéí Ýðäýíýáàò
ãýõ çàëóó ààâûãàà äàãàæ ìàøèí òåõíèê
çàñàõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áºãººä ãóðâàí
æèëèéí ºìíº ìàøèíû äóãóé çàñâàðûí
ãàçàð àæèëëóóëæ ýõýëñýí áîë ºíººäºð
õàæóóäàà äýëã¿¿ðòýé, èæ á¿ðýí àâòîìàøèí
çàñâàðûí òºâòýé áîëæ ÷àäñàí òóõàé ÿðüæ
áàéñàí. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é àéìãèéíõàà
ÌѯÒ-ººñ õ¿¿õä¿¿ä àâ÷èð÷ òýäýíä äàäëàãà
õèéëãýõ áîëîìæ îëãîäîã òàëààð íàäòàé
õóó÷èëñàí þì. Ýðäýíýáàòûã çàñâàðûí
ãàçðûíõàà áàãàæ õýðýãñýëèéã ñàéæðóóëàí
àâòîìàòæóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéíõýý ¿ð
á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÿìàð ÷ óóë
óóðõàéí õèøãýýñ èë¿¿òýéãýýð Æį-èéí
33

34. ÍÈÉÒËÝË
ñàíãààñ àâñàí çýýë íü õàìãèéí èõ ò¿øèã
áîëæ äýý ãýäãèéã ò¿¿íòýé ÿðèëöàõ áîãèíîõîí
õóãàöààíä áè îëæ õàðñàí.
1980-ààä îíîîñ õîéø ãàçàð òàðèàëàí
ýðõýëæ áóé Ñýëýíãý àéìãèéí Ìàíäàë
ñóìûí èðãýí Áàòáàÿð ãóàé ººðèéí àæ àõóé
¿éëäâýðëýëýýð äàìæóóëàí ñóäàëãààíû èõ
òîì á¿òýýë àìæèëòòàé òóóðâèæ áàéãàà õ¿í.
ßàãààä áè èíãýæ áàéíà ãýõýýð òýðáýýð 10
ààä æèëèéí õóãàöààíä çºâõºí 3 ãà òàëáàéä
ë òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðüæ áàéãàà áºãººä
áóñàä õ¿ì¿¿ñòýý õàðüöóóëàõàä òàðèàëàíãèéí
òàëáàéãàà ÿàæ òîìñãîõ âý ãýæ òîëãîéãîî
ãàøèëãàõ áóñ íýã ãà ãàçðààñ õóðààæ áóé
óðãàöûí õýìæýýãýý õýðõýí èõýñãýõ òàëààð
¿ðãýëæ òîëãîéãîî àæèëëóóëäàã òàëààð
õýëæ áàéñàí. Îëîí æèëèéí õóãàöààíä
Áàòáàÿðûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý
íýìýãäýýã¿é ÷ ò¿¿íèé õóðààæ àâñàí
óðãàöûí õýìæýý òîíí òîííîîð ºññºí.
Ò¿¿íèéã ýíý àæëàà àìæóóëàõàä Æį-èéí
çýýëýýð õèéñýí õºðºí㺠îðóóëàëò àâñàí
òîíîã òºõººðºìæ, áàãà îâðûí òðàêòîð çýðýã
íü õàìãèéí èõ äýì áîëñîí òóõàé íàäàä èëýí
äàëàíã¿é ºã¿¿ëæ áàéñàí. Çàðèì òîõèîëäîëä
¿éëäâýðëýñýí á¿ðýýãäýõ¿¿í õè÷íýýí ñàéí
ãàðñàí ÷ áîðëóóëàõàä áýðõøýýëòýé ó÷èð÷
áàéñàí òàëààð ÿðüæ áàéñàí. Òóõàéëáàë
Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí õºõ òàðèàíû
îëîí ñàéõàí ýð¿¿ë á¿òýýãäýõ¿¿í ãàçàð
õîë, òýýâýðëýëòèéí àñóóäëààñ áîëîîä
Óëààíáààòàðò èðýõäýý èõ ë çàðäàë ãàðäàã
þì áàéíà ëýý.
34

35. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Ãýâ÷ õ¿í çîãñîëòã¿é õºäºëìºðëºæ áàéñàí
öàãò ýöýñòýý õºë äýýðýý áîñäîã õîéíî.
Ýíý ìýò÷èëýí Ìîíãîë îðíûõîî 21
àéìãèéí 145 ãàðóé æèæèã äóíä ¿éëäâýð,
¿éëäâýðëýã÷èäòýé óóëçàæ, ñàíàëûã
ñîíñîæ áàéõàä Ìîíãîë óëñàä ¿éëäâýðæèëò
õºãæèõºä àñàð èõ íººö, áîëîìæ, èðãýäèéí
èäýâõè ñàíàà÷ëàãà áàéãààã àíçààðñàí.
¯éëäâýðëýë áèäíèé ºìíº ãàéõàìøèãòàé
áîëîìæóóäûã íýýíý.
Æį-èéã äýìæèí õºãæ¿¿ëñíýýð ýäèéí
çàñãèéí ºðãºí óòãààðàà ¿ð ºãººæòýé,
à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 3-í ¿íäñýí ç¿éë
àæèãëàãäñàí. ͺ㺺 òàëààð Æį-èéã
äýìæèõ áîäëîãûí õýðýãæèëò, ¿ð ä¿í íü
ýäãýýð àñóóäëààð èëðýí ãàð÷ áàéíà ãýæ
¿çýæ áîëíî.
Ýõíèé àñóóäàë íü îðîí íóòàãò Æį
øèíýýð áîëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà
ºðãºòãºñíººð òóõàéí ãàçàð øèíý
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîæ
áàéãàà ÿâäàë. Æèøýý íü Çàâõàí
àéìãèéíõàí õèàì, õèàìàí á¿òýýãäýõ¿¿íýý
Óëààíáààòàð õîòîîñ 纺õºº áîëüñîí.
“̺íõºä Ìàíäàã” ãýõ àæ àõóé íýãæ Æį-
èéí çýýëä õàìðàãäààä Çàâõàí àéìàãò õèàì
¿éëäâýðëýäýã áîëñíîîð Çàâõàí÷óóä ººðèéí
íóòãèéí èäýýãýý õóäàëäàí àâàõ áîëîìæòîé
áîëñîí. ªìíºãîâü àéìàãò âàêóóì
öîíõ ãàäíààñ àâàõàà áîëüæ àéìàãòàà
¿éëäâýðëýæ ýõýëñýí, Õîâä àéìàãò ÁÃÝÌ
êîìïàíè àðèóí öýâðèéí öààñíû ¿éëäâýð
àøèãëàëòàíä îðóóëñàí ãýõ ìýò îëîí
æèøýýã áèä ýíä äóðäàæ áîëíî.
35

36. ÍÈÉÒËÝË
Äàðààãèéí íýã àñóóäàë áîë òóõàéí ÷èãëýëèéí
¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áóé àæ àõóé íýãæèéí
òîî íýìýãäýæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë ç¿éë
îëøèðñíîîð çàõ çýýëä òîäîðõîé õýìæýýíèé
ºðñºë人í áèé áîëæ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿íý áóóð÷ áàéãàà ÿâäàë. Àðõàíãàé àéìãèéí
ÿíæèéí Äàâàà ãýõ òîîñãîíû ¿éëäâýð
Æį äýìæèõ ñàíãààñ 250 ñàÿ òºãðºãèéí
çýýë àâ÷ îðîí íóòàãòàà ¿éë àæèëëàãààãàà
ýõë¿¿ëñíýýð ºìíº íü 300 ãàðóé òºãðºãèéí
¿íýòýé áàéñàí òîîñãî îäîî 170 òºãðºãººð
àâàõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà. Àðõàíãàéä
òîîñãîíû íèéò æèëèéí õýðýãöýý 4 ñàÿ
øèðõýã òîîñãî áºãººä ÿíæèéí äàâàà
òîîñãîíû ¿éëäâýðèéí æèëèéí íèéò õ¿÷èí
÷àäàë 8 ñàÿ øèðõýã áîëîõ òóõàé ¿éëäâýðèéí
Íàðàíöýöýã çàõèðàë õýëæ áàéñàí. Îäîî
Àðõàíãàé÷óóä òîîñãîî Óëààíáààòàðààñ
纺æ, òýýâðèéí çàðäàë øèíãýñýí ºíäºð
¿íýýð õóäàëäàí àâäàã áàéñàí öàã äóóñ÷
àéìàãòàà ¿éëäâýðëýñýí, ÷àíàðòàé òîîñãî
õî¸ð äàõèí áàãà ¿íýýð õóäàëäàí àâàõ öàã
èðñýí áàéíà. Èíãýñíýýð îðîí ñóóöíû ¿íý ÷
áóóðàõ áîëîìæ á¿ðäýæ áàéãàà þì. Ìèíèé
áîäëîîð ýíý áîë àéìàã îðîí íóòàãò Æį
äýâøèí õºãæèæ áàéãàà õàìãèéí òîì èëðýë
ìºí áîäèò ¿ð ä¿í.
Ñ¿¿ëèéí àñóóäàë áîë Ìîíãîë÷óóä áèäýíä
òóëãàìäàæ áàéãàà, ìºí õàìãèéí èõýýð ÿðüæ
áè÷èæ áàéäàã àæëûí áàéðíû òóõàé àñóóäàë.
Ãýõäýý Æį-èéã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ íü ýíý
àñóóäëûã øèéäýõ ãàéõàìøèãòàé áîëîìæ,
ãàðö ìºí. ßàãààä ãýâýë áè ¿¿íèéã îëîí çóóí
Æį-èéí àæèë îëãîã÷, àæèëòàíóóäòàé
óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõäàà ìýäýðñýí.
36

37. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Àæëûí áàéð áèé áîëãîæ áàéãàà õàìãèéí
ýíãèéí æèøýý ë ãýõýä 3 î¸äëûí ìàøèíòàé
¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéñàí ¿éëäâýð
Æį-èéí çýýëä õàìðàãäàí õî¸ð ìàøèí
íýìæ àâñíààð 2 àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëæ
áàéõ æèøýýòýé. Íýã õî¸ð ãýæ ÷àìëàõ áóñ,
ýíý ìýò÷èëýí óëñûí õýìæýýíä Æį-èéã
äýìæèõ áîäëîãî õýðýãæñýíýýð íèéò 14000
ãàðóé àæëûí áàéð áèé áîëñîí ãýñýí òîîöîî
áàéíà.
Æį-èéã äýìæèõ áîäëîãûí ¿ð ä¿í íü
çºâõºí øèíýýð ¿éëäâýðëýë ýõë¿¿ëæ áóé
èðãýäýýñ ãàäíà ºìíº íü ¿éëäâýðëýë
ýðõýëæ áàéñàí èðãýä, àæ àõóéí íýãæèä
èõýýõýí íýìýð áîëæ áàéíà. Òîíîã
òºõººðºì溺 øèíý÷ëýõ, àâòîìàòæóóëàõ,
¿éëäâýðèéí ¿ð àøèãòàé áàéäëûã
íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ,
ºðãºòãºõ ¿éë àæèëëàãààã Æį-èéí çýýëä
ò¿øèãëýí õèéæ áàéíà.
Òºãñãºë Ýöýñò íü õýëýõýä áè íèéòëýëèéíõýý ýõýíä
áîëãîõ íü õºíäºæ áàéñàí÷ëàí Ìîíãîë õ¿íèé, Ìîíãîë
àéë ãýð á¿ðèéí õ¿ñýýä òýì¿¿ëýýä áàéãàà
òýð ç¿éë ìàø ýíãèéí. Ãýð á¿ëýýðýý ýð¿¿ë
ñàðóóë, ¿ð õ¿¿õä¿¿ä íü ñàéí áîëîâñðîëòîé,
áîëîìæèéí ñàéõàí àæèëòàé, îëæ áàéãàà
îðëîãî íü àìüäðàëä õ¿ðýëöýýòýé áàéõ
òèéì ë ýíãèéí àñóóäàë. Ãýõäýý ýíãèéí
àòëàà àìüäðàë äýýð àäàðìààòàé áàéäàã
ýíý àñóóäëûã øèéäýõýä òºðèéí îðîëöîî
çàéëøã¿é ÷óõàë. Òºðèéí îðîëöîî ãýõýýð
ìºðººäºë á¿õíèéã áèåë¿¿ëäýã áýðäèéí
òóõàé àñóóäàë åðººñºº áèøýý. Õàðèí
ýíãèéí äàðóóõàí ìºðººä뺺 áèåë¿¿ëýõ
37

38. ÍÈÉÒËÝË
òýð íºõöºëèéã ë òºðººñ äýìæèæ ºãºõ
òóõàé àñóóäàë þì. Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîë
õ¿í á¿ð ¿éëäâýðëýã÷ áàéõ, ººðèéíõºº
òºëºº õºäºëìºðëºäºã áàéõ òýð áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ íü Ìîíãîë õ¿í äýëõèéí ýíòýé
àæ òºðºõ õºðñ ñóóðü, ãîë òóëãóóðûí íýã íü
áàéõ áîëíî.
38

39. Í. Àëòàíõóÿã
ת몪ò õóäàëäàà
ìàíäòóãàé!
Íýã ñàÿ õ¿í, íýã ñàÿ áîð îéìñ
Ìàë÷èí, íîãîî÷èí õî¸ðûí íàéìàà
Õàð òàìõè õóóëü áóñ áàðàà
ªì÷ã¿é ýðõ ÷ºëºº ãýæ áàéäàãã¿é
Óéìðàà íîãîîíòîé, Ãàõàé ÷èðñýí ìèíèé àìüäðàë
Ò¯Ö-ýýñ hypermarket õ¿ðòýë
“...¿éëäâýðëýõ íü áèø õóäàëäàõ íü õýö¿¿ áàéäàã.
Íàéäâàðòàé áîðëóóëàõ í¿õ ñ¿âýý îëáîë õàíãàëòòàé
õýìæýýíèé áàðàà òàâààðûã ¿éëäâýðëýæ áîëîõäîî ë
áîëíî.”
Æ.Á.Ñýé, Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû øèíæèëãýý
39

40. ÍÈÉÒËÝË
Õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ òàëààð
Çàñãèéí ãàçàð 10-ä æèëèéí ºìíººñ ÿðüñàí
÷ îëèãòîé õºäºëæ ºãººã¿é áàéñàí àñóóäàë
Òýðã¿¿í øàäàð ñàéäûí ýðõëýõ àæëûí
õ¿ðýýíä áàãòàæ ìèíèé øèðýýí äýýð õ¿ð÷
èðñýí þì.
Çàõ çýýëèéí íèéãìèéí ãîë óðñãàë çàíãèëàà
áîëîõ õóäàëäààíû ñàëáàð ò¿¿õýí òàëààñàà
÷, çàõ çýýëèéí áîäèò õàðèëöàà òàëààñàà
÷ ìàíàé îðíû õóâüä íýí ÷óõàë. Ýçýí
×èíãèñ õààí íàéìàí çóóíû òýðòýý îð÷èí
¿åèéí ìýäýýëëýýð çýâñýãëýñýí, òåõíèê
òåõíîëîãèòîé òàíèëöñàí ãýõ 21-ð çóóíû
òºð çàñãààñ õàìààã¿é èë¿¿ õàðæ, õîë÷îîð
ñýòãýæ áàéñàí íü ãàéõàìøèãòàé. ¨ñòîé ë
ìÿíãàíû õ¿í, õààäûí õààí áàéñíûã íü ò¿¿íèé
ÿëàëòààð òºãññºí äàéí òóëààíààñ èë¿¿òýé
ýäèéí çàñàã òàëààñàà õàðñàí ¿éëäë¿¿ä
íü òîäðóóëæ ºãäºã. ¯¿íèé ãàíöõàí ýíãèéí
æèøýý ãýõýä õýäõýí æèëèéí ºìíº Åâðîïûí
õîëáîî ¿¿ä õààëãàà íýýæ, õóäàëäààíû
á¿õèé ë íºõö뺺 纺ëëºí, õºãøèí òèâýý
çàëóóæóóëæ áàéíà. Ãýòýë Ýçýí áîãä ×èíãèñ
õààí èõ òîðãîíû çàì äýýð ñóóõäàà ººðèéí
ýçýìøëèéí íóòãààð ºðíººñ äîðíî, äîðíîîñ
ºðíº, ºìíºäººñ óìàðä ãýýä àëü ÷ ç¿ãò
õóäàëäàà íàéìàà õèéõýä ÿìàð íýãýí ñààä
áîëîëã¿é, õàðèí ÷ õàìãààëàëòàíä àâ÷, ïàéç
òàðààæ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñîëèëöîîíû
õóðäûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãûã õýðýãëýæ
áàéñíûã ò¿¿õ ºã¿¿ëäýã.
ªíººäºð ÷ ãýñýí ÷ºëººò õóäàëäààíû
òîãòîëöîîíä õóðä, ýðãýëò ãýäýã ç¿éë óñ àãààð
ìýò ÷óõàë áîëæ äîëîî õîíîã á¿ð Bloomberg
ñóâãààð à÷àà ýðãýëòèéí õóðäààð Ñèíãàïóð,
40

41. ׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!
Õîíêîíã, Ìàëàéç, Ñîëîíãîñ ãýýä äýëõèéí
îðíóóä ÿìàðõóó ò¿âøèíòýé ÿâæ áóéã çàðëàí,
ãîë à÷ õîëáîãäîëîî áîëãîæ áàéíà.
800 æèëèéí ºìíº äàÿàð÷ëàë õýìýýõ
ç¿éëèéí ¿ðèéã öàöàæ, áºãëºð÷ ºâ÷èëñºí
Åâðîï, òàðæ áóòàðñàí Îðîñ, äîòîîä
õÿìðàëäàà ñóëüäñàí Õÿòàä ã¿ðíèéã
äàìíàñàí ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñèéã
áàéãóóëæ áàéñàí ×èíãèñ õààí ýíý
àìæèëòààðàà äýëõèéí õºãæëèéí ºìíº
ò¿¿õýí ãàâüÿàòàé.
Èíãýæ ÿâàõäàà õóäàëäàà, ò¿¿íèé áàñ
íýãýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë õàðèëöàà õîëáîî
çýðãèéã äýâøèëòýò áàéäëààð øèéäýí, ýíý
ñàëáàðòàà íýýëò¿¿äèéã õèéæ òýðã¿¿í ýãíýýä
ÿâæ áàéëàà.
Õàðèí ºíººäðèéí õóâüä Ìîíãîë îðîí
÷ºëººò õóäàëäààíû ñàëáàðò 150-ð
áàéðàíä ÿâæ áàéíà. Äýýð æèøýý òàòñàí
Ñèíãàïóð ýõíèé áàéðàíä æàãñàæ áóé.
Èíãýæ äýëõèéí õóäàëäààíû õºãæ뺺ñ àñàð
õîéãóóð ¿ç¿¿ëýëòòýé ÿâæ áàéãàà íºõöºëä
ýíý ñàëáàðûã ñàéæðóóëæ, äýëõèéí æèøèãò
õ¿ðãýõýä ׺뺺ò õóäàëäààíû á¿ñèéã
áàéãóóëàõ íü øààðäëàãàòàé þìàà. Ãýâ÷
öàã àëäàí àëãóóðëàâàë ¿¿íýýñ äîð áàéäàëä
øèëæèõ ó÷èð Çàñãèéí ãàçðààñ ºíãºðñºí
õýäýí æèëä ÷ºëººò õóäàëäààíû àñóóäëûã
õýä õýäýí ÷èãëýëýýð õºíä뺺.
Òèéìýýñ ÷ºëººò õóäàëäàà ãýæ ÷óõàì þó
áîëîõûã ýë ñàëáàðûã òýñ ººð õî¸ð íèéãìèéí
äóíä ¿çýæ õàðñàí, ýíý àñóóäëûí íýã õýñãèéã
õàðèóöàí Çàñãèéí ãàçàðò àæèëëàæ áàéãàà,
ìºí íýëýýäã¿é ñîíèðõîæ, îëîí îðîé ñóóæ,
41

42. ÍÈÉÒËÝË
îðîéòîæ õàðüñàí õ¿íèé õóâüä àëü áîëîõ
ýíãèéíýý𠺺ðèéí ¿çýë áîäîë, ñàíàëàà
õýëýõèéã õ¿ññýí þì.
Îäîî ýðãýýä áîäîõîä ìèíèé áàãà íàñ
õóäàëäààíû ãàéõàìøèã ãýã÷ ç¿éëèéã äààí÷
õîìñõîí ìýäýð÷ äýý. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç. Íýãýí
õýâèéí óéòãàðòàé áàðààòàé, íýã ë ¿íýòýé,
õàìãèéí ãîë íü ò¿¿íèéãýý ãàéõàìøèãò õºãæèë
ãýæ ýíä¿¿ðäýã áàéñàí, äóíäàæ äýëã¿¿ðò íü
10-20 òºðëèéí àìòòàí ºðººñòýé òèéì ë ¿å
áàéñàí. ¯íýíäýý ò¿¿íèéãýý ìóóõàé ÷ ãýæ
ìýääýãã¿é, ñàéõàí ë ãýæ áîääîã áàéñàí.
ßìàð ºíººäðèéíõ øèã õàðüöóóëàõ áîëîìæ
áàéñàí ÷ áèø. Àìåðèê, ßïîí ãýõýýð õàð
óñûã õ¿ðòýë äýëã¿¿ðòýý çàðäàã ãàçàð ãýýä
æèãøäýã íèéòëýã ñýòãýëãýýíèé ¿å ø¿¿ äýý.
Õàðèí ºíººäðèéí õ¿¿õä¿¿äèéã õàðàõàä
èõ ë ººð áîëæ. Óëààíáààòàðò áàðèãäñàí
ñóïåðìàðêåòûí àëèíä íü ÷ îðñîí 35 ìÿíãà
ãàðóé òºðëèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ
÷àíàð, ¿íý, ¿çýìæ ãýýä õ¿ññýí ñîíãîëòîî
õèéõ ºðãºí áîëîìæ ¿¿ñ÷ýý.
ßìàð ãàéõàìøèãòàé áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí
õóäàëäààíû íèéãýìä àìüäàð÷ áàéãààãàà
áèäíèé ¿ð õ¿¿õýä, ýíý çàëóó ¿å ìààíü îéëãîõ
÷ ñºõººã¿é ë ã¿éäýã áàéõ. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç, öàã
õóãàöàà óðñàõûí õýðýýð óëñ îðîí õºãæèæ
áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ íýãýí àñóóëò ãàð÷ èðíý.
Õóäàëäàà ãýã÷ ýíýõ¿¿ ãàéõàìøèãò ç¿éëèéã
õóó÷èí íèéãýì ñîöèàëèçìûí ¿åä ÿàãààä
òýãòëýý áîîæ, äàìûí íàéìàà õýìýýí
àäàëæ, õ¿í á¿ð çààâàë èæèëõýí áàéõ
42

43. ׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!
¸ñòîé ãýæ ñóðòàëääàã áàéâ àà? Õî¸ð ñàÿ
èðãýíäýý çîðèóëàí íýã ñàÿ õàð, íýã ñàÿ áîð
îéìñ ¿éëäâýðëýäýã áàéñàí íü ºíººäðèéí
õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä ¸ñòîé ë ¿ëãýð ìýò
ñîíñîãäîõ áàéõ.
Åð íü õ¿í õîîðîíäîî, àëáàí áàéãóóëëàãà
õîîðîíäîî, óëñ îðîí õîîðîíäîî ÿàãààä
õóäàëäàà õèéäýã âý ãýñýí àñóóëòàä
õàðèóëàõ ãýæ îðîëäú¸. Õàðèóëò íü ýíãèéí.
Õ¿íèé õýðýãöýý ººðºº õÿçãààðã¿é. Ìýäýýæ
ìºðººäëèéí õýðýãöýýíä õÿçãààð ¿ã¿é ÷,
áîäèò àìüäðàë äýýð õ¿íä áàéãàà á¿õ ç¿éë
õàíãàëòòàé áóñ.
Õè÷íýýí áàÿí áàéñàí ÷ õóâü õ¿íèé õýðýãöýý
õÿçãààðã¿é. Ãýðòýý ö¿íõ ä¿¿ðýí ìºíãºòýé
áàéñàí ÷ ò¿¿íèéãýý èäýæ áîëîõã¿é ó÷èð
íºãºº ë äóòóó õýðýãöýýãýý õàíãàõààð äýëã¿¿ð
ãàðíà ø¿¿ äýý. Ìàë÷èí õ¿í õ¿ðòýë ãóðèë,
áóäàà, õ¿íñíèé íîãîî õýðýãòýé òóë ººðò
áàéãàà õàìãèéí áîäèò áàÿëàã áîëîõ ìàõàà
àâààä òºâ ãàçàð î÷èæ õóäàëäàà õèéíý.
Ãýõäýý õóäàëäààíû ñàëáàð ýíãèéí ìºðò뺺
àëòàí çàð÷èìòàé. Óã çàð÷ìûã çºð÷âºë ¸ñòîé
íýðò ÿðóó íàéðàã÷ Ð.×îéíîìûí õýëäãýýð
Óðãàæ áóé ìîäíû ¿íäñèéã õºðººäºõòýé
àäèë, Óðàìòàé ñàéõàí îíãîöíû õºäºëã¿¿ð
óíòðàõòàé èæèë ãýäýã øèã õýö¿¿õýí ¿ð ä¿í
ãàðíà.
Ýíý çàð÷èì íü íîãîî àâ÷ áóé ìàë÷èí,
ìàõ õóäàëäàí àâ÷ áóé íîãîî÷èí õî¸ðûí
íàéìàà àìüäðàëûí çàéëøã¿é õýðýãöýýí
äýýð ¿íäýñëýæ, õàìãèéí ãîë íü ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð ÿâàãäàõ ¸ñòîé.
43

44. ÍÈÉÒËÝË
Óëñ îðîí, Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí áàðàà
òàâààð, ¿éëäâýðèéí òîíîã òºõººðºìæ,
ñóðãàëòûí êîìïüþòåð ñîëèëöîõ ÷ ãýñýí
õàìãèéí ãîë íü çàéëøã¿é õýðýãöýýíä
òóëãóóðëàõ ó÷èðòàé. Õýðýâ òóõàéí ç¿éë
çàéëøã¿é áèø ë áàéâàë óã õèéñýí
õóäàëäàà ýöýñòýý ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ íü õýíä ÷
îéëãîìæòîé áèçýý. ̺í õóâü õ¿í, êîìïàíèóä
õèë äàìíàæ íàéìàà ýðõëýõäýý ñàéí äóðûí
¿íäñýí äýýð õóäàëäàà õèéõã¿é áîë ¿¿íèéã
õýí õóäàëäàà ãýõýâ äýý. ¨ñòîé ë õî¸ð õ¿¿õýä
òîãëîîìîî ñîëèõ äóðã¿é áàéõàä, õî¸ð ààâ
õ¿÷ýýð ñîëèóëæ áàéãààòàé ÿëãààã¿é.
׺뺺ò õóäàëäààíû á¿ñèéã õºãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîãäîæ Çàìûí-¯¿ä, Àëòàíáóëàãò
ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèëä àæèë äàâã¿é ÿâæ áàéãàà.
Òýð äóíäàà Àëòàíáóëàãèéí ÷ºëººò á¿ñ
2012 îíä áàãòàæ àæèëëàãààãàà ýõëýõýýð
òºëºâëºæ áàéãàà. ׺뺺ò õóäàëäààíû á¿ñ
ãýäýã ìààíü õàìãèéí ãîë íü òàòâàð, ãààëèéí
õºíãºëºëòòýé á¿ñ ãýñýí ¿ã ø¿¿ äýý. Òèéìýýñ
ìýäýýæ òàòâàðàà ÷ áàãàñãàíà, ãààëèéí
õºíãºëºëòòýé øóóðõàé ¿éë÷èëãýýã ÷ áóé
áîëãîíî.
Ãýâ÷ õàìãèéí ñîíèðõîë òàòàæ áàéãàà ç¿éë
íü óã àñóóäàëä õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñ ìààíü õýð
çýðýã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð îðîëöîõ âý
ãýäýã ñîíèí àñóóäàë.
Òàéëáàð íü ÷ ýíãèéí. Ìýäýýæ îëîí óëñòàé
õóäàëäàà õèéíý ë ãýæ óã á¿ñèéã áèé áîëãîæ
áàéãàà. Õÿòàä, Îðîñ, Ñîëîíãîñ, ßïîí, Êàíàä,
ÀÍÓ ãýýä îëîí îðîíòîé òºðèéí áîëîí
õóâèéí õýâøëèéí óóë óóðõàéí êîìïàíèóä
á¿ðýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ, öààøëààä,
ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òãýýäýõ¿¿í,
44

45. ׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!
òåõíèê òåõíîëîãè, ìàøèí ìåõàíèçì ãýýä
îëîí ç¿éëèéã ñîëèëöîõûã çîðüæ áàéãàà
áèëýý. Ãàäíû êîìïàíèóäûí õóâüä õýðýâ
ìàíàé ãààëèéí õºíãºëºëòòýé á¿ñ ãàäíû
îðíûã áîäâîë õýò ºðººñãºë, áàðèãäìàë
áàéâàë ç¿ãýýð ë ìàíàéõûã àëãàñààä, àøèã
àâ÷ðàõ ººð îðîíòîé õèé÷èõíý. Òýð äóíäàà
á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ òàë äýýð áîë
¿¿íèéãýý õèéõ øèã àìàðõàí þì áàéõã¿é.
Ìîíãîëä áàéãàà áàÿëãèéã çààâàë àâàõ
øààðäëàãàòàé ãýâýë öººí òîîíû, ñîíãîëò
áàéõã¿é õýäõýí êîìïàíèòàé áèä õ¿÷ýýð ë
íàéìàà õèéõ áîëíî. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷ öººí áàéíà
ãýäýã õóäàëäààíû áèçíåñ òýð õýðýýðýý
ñîíãîëò ìóó, äàâ÷óó íºõöºëä ÿâàãäàíà ãýñýí
¿ã.
Òèéìýýñ ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñèéã áèé
áîëãîõûí òóëä ìèíèé õóâüä ãàíãàí ãî¸
øèëýí áàðèëãà, ÷ºëººò á¿ñ ãýñýí ãî¸ íýð
áàéñíààð á¿õ ç¿éë áîëíî ãýæ îãò áîäîõã¿é
áàéíà. Õàðèí Ñèíãàïóð ÿàãààä íýãò îðîîä
áàéíà ìàíàéõ ÿàãààä 150-ä îðîîä áàéãàà
¿íäñýí øàëòãààíûã ñóäëàõ ¸ñòîé.
1. Ìýäýýæ õàìãèéí ãîë ¿íäñýí àñóóäàë
ãààëèéí õ¿íä ñóðòàëã¿é áàéäàë. Ìàíàé
óëñûí õèëýýð õóäàëäàà õèéõ ãýñýí õýíèé
÷ ãýñýí ñýòãýë ñàíààíû õóâüä ÿìàð íýãýí
äàðàìòã¿é, áàðààã íü øàëãàæ áàéíà
ãýæ õ¿íèéã òàìëàñàí õóó÷èí ñîöèàëèñò
ëàãåðûí á¿òýë ìóóòàé õ¿íä ñóðòàëòàé,
àæëûã ÷àíàðûí ºíäºð ò¿âøèíä, ãîë íü
õóðäòàé õèéõ ¸ñòîé.
45

46. ÍÈÉÒËÝË
2. Õ¿íä ñóðòàë, õ¿íäðýëòýé ¿éë÷èëãýý
ãàíöõàí õóâü õ¿íýýñ ãàðäàãã¿é áóðóó
òîãòîëöîîíîîñ ãàðäàã. Æíü : Ñèíãàïóð
óëñàä õóäàëäàà õèéõýä äóíäæààð
äºð⺺ñ äîîø áè÷èã áàðèìòûã
áºãë¿¿ëýõèéã øààðääàã. ªíººäºð óã áè÷èã
áàðèìòûã á¿ð ÷ öººëæ àëü áîëîõ öàõèì
ìýäýýëëèéã èë¿¿ íýâòð¿¿ëýõèéã çîðüæ
áàéíà. Èíãýñíýýð õóäàëäàà÷äàä òýýðã¿é
òîãòîëöîîíû øèéäýë þì. Õàðèí ìàíàéä
äºðºâ áèø, á¿ð äîëîî ÷ áèø ò¿¿íýýñ
äýýø öààñ áºãë¿¿ëäýã. Èíãýýä áàéâàë
ÿìàð þìíûõ íü ÷ºëººò õóäàëäàà áàéõ
áèëýý. Äýëã¿¿ðèéí ýçýí àøèã èõ îëü¸
ãýâýë ¿íýòýé íýã áàðààíä ø¿òýõýýñýý
èë¿¿ îëîí áàðààã àðàé áàãà ¿íýýð, ò¿ðãýí
øóóðõàé ýðãýëòòýé áàéëãàâàë ¿ð ä¿í ñàéí
ãàðäàã. Ãýð õîðîîëëûí íàéìàí íýðèéí
áàðààíû äýëã¿¿ðò ¿éë÷èëäýã çàð÷èìòàé
ÿã ë àäèëõàí ç¿éë ø¿¿ äýý.
3. ̺í ó÷ðàà îëîîã¿é îëîí õ¿íèé öýýæýý
äýëäýæ àéëãàäàã ç¿éëèéí íýã íü õýðýâ
øàëãàëò ñàéí áàéõã¿é áîë õàð òàìõè,
õóóëü áóñ ç¿éë îðæ èðâýë ÿàõ âý? ãýæ
àñóóäàã. Õàìãèéí èíýýäòýé íü íàéìàí
òºðëèéí áè÷èã áàðèìò ÿìàð øàëãàëò
þìóó. Õ¿í òýð áè÷èã áàðèìòûã áºãëºõ人
òèéìýý íàäàä õàð òàìõè, õóóëü áóñ
áàðàà áàéãàà ãýæ íýã äýýð íü áè÷èõ
¿¿. Òà ÷èíü ÿìàð õàðüöàà ìóóòàé, õ¿íä
¿éë÷èëæ ÷àääàãã¿é, ãàð õàðñàí áàéöààã÷
âý? Áè á¿ð çàëõ÷èõëàà, åðººñºº òàíàé
óëñàä õýäýí òýñðýõ áºìáºã îðóóëàõ ãýæ
áàéñàí þì, áîëü¸ ãýõ ¿¿. Ìýäýýæ ¿ã¿é
ø¿¿ äýý. Øàëãàëò ñàéí áàéíà ãýäýã
46

47. ׺뺺ò õóäàëäàà ìàíäòóãàé!
ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ îëîõ íàéäâàðòàé àðãà
õýðýãñýëòýé áàéíà ãýñýí áîëîõîîñ
áèø õ¿íä ñóðòàë, áè÷èã áàðèìòòàé îãò
õàìààã¿é þì.
4. ªíººäºð ìàíàé îðîíä ÷ºëººò õóäàëäààíû
õºãæèë óäààøðààä áàéãààãèéí õàìãèéí
òîì ãàöàà áîë òýýâýðëýëòèéí àñóóäàë.
Òýð äóíäàà ìàíàé óëñûí ãàäààä
õóäàëäààíû ãîë öýã áîëñîí Çàì-¯¿ä
ãýäýã ãàçàð õ¿íä ñóðòàë, õ¿íä òýýðòýé
áóðóó ìåõàíèçì õî¸ð íü õýò äýíäñýí
ãàçàð áèëýý.
Ýíý á¿õ àñóóäëûí ãîãöîî õî¸ð ç¿éë áàéíà.
Íýã íü ÿàëò ÷ ¿ã¿é ºíººäðèéí ìàíàé ýðõ
ç¿éí îð÷èí, òýð äóíäàà íèéòèéí ýðõ ç¿é,
ãààëü, õóäàëäààíû çîõèöóóëàëò, ãîë ãîë
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí õîöðîãäæýý. Ìýäýýæ
áè ¿¿íä õýí íýãíèéã áóðóóòãàõã¿é. Ç¿ãýýð
ë õýðýãòýé áîëîîä õèéñýí á¿òýýãäýõ¿¿í
ìààíü öàãèéí àÿñààð ë õóó÷èðñàí õýðýã.
¯¿íèéã ñàéí òàéëáàðëàõã¿é áîë àæèëä áèø,
õîâîíä äóðòàé õýí íýã íü õýò ñåíñààöëàæ,
õýâëýëèéí áàãà õóðàë õèéãýýä, ýäãýýð
õóóëèéã áè ñàéõàí áîëãîíî ãýæ îðèëæ ìýäýõ
þì.
̺í äàðààãèéí àëõàì áîë ýðõ ç¿éí
îð÷íîî ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý òºð
çàñãèéí îðîëöîî, ýðõ õýìæýýã àëü áîëîõ
õàðèóöëàãàòàé, çºâ õóóëèàð òîäîðõîé
çààæ õÿçãààðëàõ ÿâäàë. Õàðèí õóäàëäààíû
òàëóóäûã, òýð òóñìàà õóâèéí õýâøëèéã
èë¿¿ ÷ºëººëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ
áîëîìæîîð õàíãàõ õýðýãòýé þì.
47