1. Rendement van toerisme en recreatie
Vanuit de Stichting Toeristisch Platform Zuid-Oost Veluwe en in samenwerking met het
Kenniscentrum Hospitality Business van Saxion is begin 2008 een onderzoek gestart naar de
economische betekenis van toerisme en recreatie in de toeristische regio de Veluwezoom.
De directe en indirecte bestedingen in de toeristische en recreatieve sector leveren een belangrijke
bijdrage aan de Nederlandse (regionale) economie. Wat betreft de werkgelegenheid is deze sector
in Nederland zelfs groter dan de agrarische sector, ondanks meer beperkte subsidies en aandacht.
Met dit onderzoek wordt gezocht naar het inzichtelijk maken van de toeristisch recreatieve
bestedingen in een toeristische regio, gekoppeld aan het economische effect binnen dit gebied.
Allereerst is onderzoek uitgevoerd naar een betrouwbaar en effectief meetinstrument om als
methode te gaan gebruiken. De theorie van de Input-Outputmethode kwam hiervoor als meest
geschikte instrument naar voren. De daaropvolgende fieldresearch maakte duidelijk dat de
praktische haalbaarheid vanwege uiteenlopende argumenten voor het gekozen onderzoeksgebied
niet haalbaar bleek.
De gedachtegang achter het Input-Output model kan worden gebruikt om bewustwording van het
multiplier effect bij ondernemers en beleidsmakers te creëren. Door het gebruik maken van de
creativiteit van ondernemers en onderlinge samenwerkingsverbanden te koppelen aan de
streekeigenheid, ontwikkelt de toeristische regio een eigen identiteit. Deze onderscheidende
identiteit zorgt voor de aantrekkingskracht van toeristen en recreanten, met als gevolg dat het
bestedingspatroon kan worden verhoogd in het gebied. Creativiteit vormt de motor van de
toeristische en recreatieve industrie en draagt bij aan de ontwikkeling van een aantrekkelijke,
samenhangende regio voor de toerist en recreant, met als gevolg een hoger economisch
rendement voor de regio.
Bert Janssen
Bas Jansen
Saxion

2. Samenvatting
De laatste jaren groeit, zowel bij overheden als ondernemers, steeds meer het besef van het
belang van toerisme en recreatie. Toerisme en recreatie vormen een belangrijke bron van
inkomsten en werkgelegenheid. Niet alleen binnen deze branche zelf, maar ook voor bijvoorbeeld
de sectoren horeca en detailhandel. De verwachting is dat deze economische waarde in de
toekomst alleen maar groter wordt, waardoor de branche met recht een pijler van de economie
genoemd kan worden. De Veluwezoom heeft als regio een veelzijdig toeristisch aanbod en de
branche heeft daardoor ook een duidelijke invloed op de regionale economie. Tot dit moment is er
echter nog geen exacte berekening uitgevoerd van het economische effect van toerisme en
recreatie. Dit kan echter zinvolle inzichten opleveren voor beleidsmakers over de economische
samenhang in het gebied. Mogelijk wordt het met het aantonen van deze economische betekenis
voor de ondernemers in de Veluwezoom makkelijker om subsidies en vergunningen te verkrijgen.
Om deze economische betekenis van toerisme en recreatie aan te kunnen tonen is het nodig om
gebruik te maken van een meetinstrument. De hoofdvraag van dit onderzoek luidt dan ook als
volgt: ‘Wat is het meest geschikte meetinstrument om de economische betekenis van toerisme en recreatie
binnen de Veluwezoom te kunnen meten?’
In dit productverslag is onderzocht welke methoden en indicatoren er zijn om de economische
betekenis van toerisme en recreatie in de Veluwezoom te kunnen berekenen. De Input-
outputmethode is hierbij vanuit de theorie als optimaal naar voren gekomen. Het doel van deze
methode is om de verdeling van de ‘eerste’ uitgaven van een toerist en recreant over de
verschillende bedrijfstakken van een economie te volgen. Dit zijn de zogenaamde multiplier
effecten. Op basis van de theorie van deze methode is in dit rapport een basisredenering opgesteld
die inzicht geeft in de stappen die nodig zijn om de Input-outputtabel toe te kunnen passen in de
Veluwezoom. Deze basisredenering is getoetst door middel van interviews met diverse experts in
het werkveld. Hierdoor is het mogelijk geworden om te beoordelen of deze methode in de praktijk
ook daadwerkelijk geschikt en toepasbaar is op de Veluwezoom. Deze toetsing is uitgevoerd
middels een haalbaarheidsanalyse waarin een aantal hypothesen zijn opgesteld. Hieruit is naar
voren gekomen dat de Input-outputmethode niet haalbaar en relevant is voor de Veluwezoom. De
voornaamste reden hiervoor is dat het gebied te klein is waardoor er te weinig sprake is van een
economische regio en daardoor een hoog importlek ontstaat. Hierdoor heeft het bepalen van het
multiplier ratio geen toegevoegde waarde. Deze conclusie betekent echter niet dat toerisme en
recreatie in de Veluwezoom niet van economisch belang is voor de regionale economie. Het is
weliswaar niet mogelijk de Input-outputmethode toe te passen, maar wel kan middels een
aangepaste aanpak, die is afgeleid van de theorie achter de Input-outputmethode, de economische
betekenis worden bepaald. In dit rapport heeft dit geleid tot de ontwikkeling van een methode voor
de Veluwezoom: ‘Methode Veluwezoom’. Hierbij worden de bestedingen van toeristen en
recreanten inzichtelijk gemaakt en kan de werkgelegenheid binnen toerisme en recreatie in de
Veluwezoom worden vastgesteld. Daarnaast worden de inkopen van tussenproducten door de
kerntoeristische bedrijven in kaart gebracht en vastgesteld in hoeverre deze binnen of buiten de
regio terecht komen. De gegevens om deze methode toe te passen kunnen door onze opvolgers in
de volgende projectfase worden verkregen middels het afnemen van enquêtes onder
verblijfstoeristen, recreanten en ondernemers. Door na de nulmeting de resultaten in een monitor
te verwerken en deze periodiek te herhalen wordt de foto een film en kunnen ontwikkelingen
zichtbaar worden gemaakt.
Naast het uitvoeren van de monitor is het ook belangrijk dat er bewustwording wordt gecreëerd bij
de ondernemers en beleidsmakers door te wijzen op het belang van het verbeteren van het
multiplier effect. Op deze manier kan de economische betekenis zonder exacte meting worden
verbeterd. Naast het uitvoeren van de monitor is het voornaamste advies om bewustwording te
creëren door ondernemers en beleidsmakers te informeren over de werking en mogelijkheden ter
verbetering van het multiplier effect. Dit kan bijvoorbeeld, door de bezoekers langer vast te
houden, streekeigenheid te stimuleren, het samenwerken in ketens en het ontwikkelen van
gezamenlijke producten. Op deze manier wordt bijgedragen aan een aantrekkelijke,
samenhangende regio voor de toerist en recreant, met als gevolg een hoger economisch
rendement voor de regio.

3. De economische betekenis van toerisme en recreatie
Toerisme en recreatie verdient meer
De bestedingen in de toeristische en recreatieve sector leveren een belangrijke bijdrage aan de
Nederlandse (regionale) economie. Er is niet alleen sprake van een bijdrage aan het Bruto
Binnenlands Product maar ook aan de werkgelegenheid in de toeristische sector. Nu al neemt de
branche bijna 4 procent van het Bruto Binnenlands Product voor haar rekening en biedt het werk
aan ruim 380.000 mensen. De laatste jaren groeit, zowel bij overheden als marktpartijen, steeds
meer het besef van het belang van toerisme en recreatie als pijler van de Nederlandse economie.
Zowel op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau bestaat een duidelijke behoefte om
een beter zicht te krijgen op de impact van toerisme en recreatie op de economie. Het is voor de
sector van belang om op basis van betrouwbare informatie, de juiste strategische beslissingen te
nemen. Aangezien de toeristische sector moeilijk is af te bakenen als economische activiteit is de
beschikbaarheid van bestaande toerismestatistieken ontoereikend, zeker op het gebied van
toeristische bestedingen. Het is hiermee dus de vraag welke aanpak en welk instrument de
mogelijkheid biedt om de economische betekenis van toerisme en recreatie in kaart te brengen.
Ook andere sectoren profiteren mee
Voor het volledig in kaart brengen van de economische betekenis van toerisme en recreatie is het
noodzakelijk om niet alleen de directe effecten maar ook de secundaire effecten mee te nemen.
Deze secundaire effecten worden ook wel beschreven als het multiplier effect. Het principe van het
multiplier effect is gebaseerd op de veronderstelling dat een besteding van een toerist of recreant
niet alleen gevolgen heeft voor de toeristische en recreatieve sector, maar ook een bijdrage levert
aan andere sectoren van de economie. Met de eerste uitgave van een toerist of recreant wordt als
het ware een kettingreactie op gang gezet, ook wel sneeuwbaleffect genoemd. Het totale opgetelde
resultaat vormt de economische betekenis van toeristische uitgaven in een gebied (Frechtling,
1994). De economische betekenis kan daarbij worden ingedeeld in directe, indirecte en afgeleide
effecten. De indirecte en afgeleide effecten samen worden ook wel de secundaire effecten
genoemd. Een multiplier effect kan worden omschreven als de hoogte van de secundaire effecten,
normaal gesproken uitgedrukt als een ratio van de totale effecten in relatie tot de directe effecten
(Miller and Blair, 1985). Hoe hoger het multiplier effect, hoe groter de invloed van één euro aan
toeristische en recreatieve uitgaven in de regionale economie.
Het multiplier effect van toerisme en recreatie in Gelderland is bijvoorbeeld 1,5. Dit houdt in dat een
toeristische uitgave van €100,- een totaal effect zal hebben van €150,- binnen d provincie. Dit is dus
e
€100,- voor de toeristische bedrijven (sector) als direct effect en nog eens €50,- wordt ontvangen door
andere bedrijven (sectoren) binnen de regionale economie als secundair effect.
Voorbeeld 1: Multiplier effect in de praktijk
Theoretische achtergrond
Dit principe is niet nieuw maar is ontstaan in de achttiende eeuw. De Franse econoom François
Quesnay kan worden gezien als de grondlegger van deze gedachte waarna John Maynard Keynes in
de twintigste eeuw een belangrijke bijdrage heeft geleverd. Ook Nobelprijswinnaar Wassily Leontief
heeft in de dertigerjaren van de twintigste eeuw een grote bijdrage geleverd en wordt door
economen gezien als de grondlegger van de Input-outputanalyse. Op dit moment is deze Input-
outputanalyse de meest geaccepteerde methode voor het vaststellen van de economische
betekenis van toerisme en recreatie met multiplier effecten. Met behulp van de Input-
outputanalyse kunnen de relaties tussen de verschillende sectoren binnen een economie bekeken
worden. De Input-outputanalyse maakt hierbij gebruik van een zogenaamde Input-outputtabel.
Deze laat zien welke input (inkoop, kostenzijde) nodig is voor de totstandkoming van een bepaalde
output (afzet). De hoogte van de multiplier maakt duidelijk in welke sector de overheid of het
bedrijfsleven het best kan investeren om het effect op de regionale economie te maximaliseren
(Bos e.a., 2001). In het geval van toerisme en recreatie is het aannemelijk dat er andere sectoren
zijn met een hogere multiplier werking. Dit instrument kan dan ook voor beleidsdoeleinden worden
gebruikt bij het maken van een selectie tussen twee toeristische/recreatieve projecten.

4. Praktijk voor de toeristische regio
Uit onderzoek is gebleken dat de daadwerkelijke toepassing van de Input-outputmethode in de
praktijk een aantal bezwaren heeft. Ten eerste is het ontwikkelen en invullen van een juiste Input-
outputtabel zeer complex en daardoor kostbaar (tijd en geld). Ten tweede valt te bezien of de
noodzakelijke indicatoren voor het invullen van de tabel beschikbaar zijn op het gewenste
aggregatieniveau. Het is daarnaast noodzakelijk dat het een gebied bestaat uit voldoende omvang
en met een duidelijke economische samenhang. De toepassing op een aggregatieniveau kleiner
dan provinciaal is als onmogelijk aan te merken. Ten derde hangt de haalbaarheid samen met de
bruikbaarheid en wenselijkheid van het onderzoek. Over het daadwerkelijk toepassen van deze
aanpak als het gaat om beleidskeuzes zijn de meningen verdeeld. Onderzoek heeft uitgewezen dat
een inzicht in de directe bestedingen en werkgelegenheid aangevuld met kwalitatieve gegevens
over de ervaringen van toeristen en recreanten belangrijker is.
Methode Veluwezoom geïnspireerd op de Input-outputmethode en de praktijk
Om tegemoet te komen aan de behoefte om meer zicht te krijgen op de directe bestedingen,
directe werkgelegenheid en kwalitatieve gegevens over de toerist en recreant is het mogelijk een
meting uit te voeren op basis van de ‘Methode Veluwezoom’. Met deze methode, die is afgeleid van
de theorie achter de Input-outputmethode, kan de economische betekenis van een toeristische
regio worden bepaald. Dit gebeurt door het afnemen van enquêtes onder verblijfstoeristen,
recreanten en ondernemers. Hiermee krijgen beleidsbepalers en ondernemers een inzicht in de
bestedingspatronen, doelgroepen, kwalitatieve inzichten in de ervaringen van de toerist en
recreant en de voornaamste inkopen van tussenproducten door de kerntoeristische bedrijven
(binnen of buiten de regio). De methode kan hiermee worden gezien als de middenweg tussen
theorie en praktijk. Door de resultaten in een monitor te verwerken en deze periodiek te herhalen
wordt de ‘foto’ een ‘film’ en kunnen ontwikkelingen zichtbaar worden gemaakt. Schematisch is
deze aanpak als volgt weer te geven:
Loon Belastingen
Inkoop
Kerntoeristische bedrijven Inkoop
Inkoop Inkoop
Bestedingen
toeristen en Inkoop Inkoop
recreanten
Overige bedrijven
Figuur 1: Basismodel eenvoudige methode Veluwezoom
Bewustwordingsconcept
Op grond van praktische conclusies is algemeen vast te stellen dat het multiplier effect voor een
toeristische regio gezien kan worden als een bewustwordingsconcept. Deze bewustwording moet
worden gecreëerd bij de ondernemers en beleidsmakers door te wijzen op het belang van het
verbeteren van het multiplier effect. Op deze manier kan de economische betekenis zonder exacte
meting worden verbeterd. Dit kan bijvoorbeeld door activiteiten die erop zijn gericht, de bezoekers
langer vast te houden, streekeigenheid te stimuleren, samen te werken in ketens en gezamenlijke
producten te ontwikkelen. Op deze manier wordt bijgedragen aan een aantrekkelijke,
samenhangende regio voor de toerist en recreant, met als gevolg een hoger economisch
rendement voor de regio.
Voor meer informatie zie het rapport ‘De economische betekenis van toerisme en recreatie binnen
de Veluwezoom’ geschreven door Bas Jansen en Mariëlle Smeur. Hiervoor is contact op te nemen
met Bas Jansen, Student Saxion Hogescholen Deventer: email 2404817@student.saxion.nl

5. De economische betekenis van toerisme en recreatie
Toerisme en recreatie verdient meer
Toerisme en recreatie is belangrijk voor de Nederlandse (regionale) economie. De sector biedt in
Nederland werkgelegenheid aan ruim 450 duizend mensen en er gaat ruim 31 miljard euro in om.
Hiermee is de sector groter dan bijvoorbeeld de agrarische sector. Het is echter niet alleen de
eigen sector die profiteert maar ook bij de niet-toeristische bedrijven is een deel van de omzet het
indirecte gevolg van toerisme en recreatie in een gebied. Vele bakkers, supermarkten,
kledingzaken maar ook accountants en energiebedrijven hebben een deel van hun inkomsten te
danken aan de toerist en recreant. Het werkelijke belang van toerisme en recreatie voor de
economie is dus nog vele malen groter, niet alleen qua inkomsten maar ook qua werkgelegenheid.
Om bij overheden en beleidsmakers deze erkenning en bewustwording te creëren over het belang
van het toerisme en recreatie is onderzoek nodig. Onderzoek kan werken als ‘eye opener’ voor
overheden waardoor toeristische ondernemers meer ruimte krijgen in de vorm van subsidies en
vergunningen. Bewustwording is de eerste stap maar ook voor de toeristische ondernemer zijn er
‘tips and tricks’ die kunnen zorgen voor een opbloei van de lokale economie maar belangrijker nog
een verbetering van de eigen omzet………
Onderzoeksgebied de Veluwezoom
Voor de Veluwezoom is onderzocht welke aanpak de zogeheten multiplier effecten van toerisme en
recreatie kan aantonen. Het principe van het multiplier effect is gebaseerd op de veronderstelling
dat een besteding van een toerist of recreant niet alleen gevolgen heeft voor de toeristische en
recreatieve sector, maar ook een bijdrage levert aan andere sectoren van de economie.
Bijvoorbeeld, er wordt geld uitgegeven in een hotel (direct effect) en het hotel gebruikt vervolgens
een deel hiervan om broodjes te kopen bij de lokale bakker voor het ontbijt (indirect effect). Met
de eerste uitgave van een toerist of recreant wordt als het ware een kettingreactie op gang gezet,
ook wel sneeuwbaleffect genoemd.
Belang van een beter multiplier effect
Een verbetering van het multiplier effect is voor de economie in een gebied minstens net zo
belangrijk als binnenhalen van meer bezoekers en hogere bestedingen. Toch wordt in de meeste
beleidsdoelstellingen de nadruk gelegd op het laatste. Het effect van meer bezoekers of hogere
bestedingen op de economie in een gebied is nihil wanneer deze inkomsten direct wegvloeien. Het
multiplier effect verbeterd naarmate de besteding die een toerist of recreant heeft gedaan bij de
toeristische ondernemer vaker opnieuw binnen de regio wordt uitgegeven en dus niet wegvloeit.
Hiervoor moet zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van lokale leveranciers. Dit zorgt er voor
dat toerisme en recreatie belangrijker wordt voor de economie, omdat er meer geld circuleert en
meer banen worden gecreëerd. Hoe hoger het multiplier effect in de sector, hoe belangrijker deze
is voor het gebied. De toeristisch ondernemer is gebaat bij het stimuleren van dit effect aangezien
dit bijdraagt aan de opbloei van de lokale economie. Hierdoor wordt het belang van toerisme en
recreatie door de toeristische ondernemer vergroot aangezien ook andere bedrijven/sectoren meer
afhankelijk worden van de toerist en recreant. In sectoren die belangrijk zijn voor de economie
wordt in de regel meer geïnvesteerd en geïnnoveerd waardoor de kwaliteit kan verbeteren. Ook
hier kan de toeristisch ondernemer zijn voordeel mee doen.
Methode Veluwezoom: meten=weten
Er is vastgesteld dat er voor een toeristische regio zoals de Veluwezoom geen methode
beschikbaar is om het multiplier effect concreet te meten. De voornaamste reden hiervoor is dat
het gebied te klein is waardoor er te weinig sprake is van een economische samenhang en een te
hoog importlek ontstaat. Het multiplier effect kan dan ook worden gezien als een
bewustwordingsconcept waarbij een exacte meting niet striknoodzakelijk is. De belangrijkste
conclusie is daarom ook dat bewustwording van deze theorie bij ondernemers en beleidsmakers
belangrijker is dan de meting. Een bewuste ondernemer en/of beleidsmaker staat namelijk open
voor handreikingen die kunnen bijdragen aan een verbetering van het multiplier effect.

6. Ondanks de beperkte mogelijkheden is een eenvoudige meting wel haalbaar en bruikbaar. In het
onderzoek is dan ook een eenvoudige methode ontwikkeld waarmee ook voor een kleine
toeristische regio, zoals de Veluwezoom een meting kan worden uitgevoerd. Dit wordt gedaan
middels een bestedingsonderzoek bij de toerist/recreant en de toeristische ondernemers. Hierbij
worden de bestedingen van toeristen en recreanten inzichtelijk gemaakt en kan de
werkgelegenheid binnen toerisme en recreatie worden vastgesteld. Daarnaast worden de inkopen
van tussenproducten door de toeristische bedrijven in kaart gebracht en wordt vastgesteld in
hoeverre deze binnen of buiten de regio terechtkomen. Het resultaat van de meting kan het belang
van de sector aantonen en helpt bij het verkrijgen van de gewenste erkenning. In ruil voor het
afgeven van bedrijfsgegevens krijgt de ondernemer een instrument in handen dat kan helpen bij
het verkrijgen van vergunningen en/of subsidies. Dit doel is echter niet te bereiken zonder
medewerking van de toeristische ondernemers.
De kwaliteit van een toeristisch gebied is een teamprestatie
Toeristische ondernemers moeten zich bewust zijn van hun eigen en het algemene belang bij een
hoog multiplier effect. Het is belangrijk te weten op welke wijze de multiplier positief beïnvloed kan
worden om meer inkomsten over te houden. Met andere woorden: ‘Hoe kan er voor gezorgd
worden dat er meer besteed wordt en dat de bestedingen langer binnen het gebied blijven
circuleren?’ Dit kan op verschillende manieren. Wanneer men in een toeristische regio wil zorgen
voor een hoger rendement en economische bloei is samenwerken het codewoord. Als toeristisch
ondernemer moet men zich bewust zijn van de onderlinge afhankelijkheid.
Bewustwording en tips and tricks
Toeristische ondernemers moeten er voor zorgen dat toeristen en recreanten enthousiast worden
om binnen de regio meer activiteiten te gaan ondernemen, in plaats van ze te verwijzen naar een
grote stad buiten het gebied. Wijs de bezoeker op het evenement dat momenteel plaatsvindt, die
mooie fietsroute met een bezoekje aan het museum of dat gezellige restaurant op de hoek. Het
devies is samenwerken en niet bang zijn om business te delen met andere ondernemers in het
gebied. Hiermee wordt niet alleen gedoeld op toeristische ondernemers onderling maar ook
ondernemers uit andere sectoren kunnen een bijdrage leveren aan het verbeteren van de ervaring
en kwaliteit van het bezoek. Door samen te werken wordt de regio een aantrekkelijk
samenhangend geheel voor de toerist en recreant, waardoor deze verleid wordt om (meer) te
besteden in de regio. Bij vormen van samenwerken valt te denken aan het samenstellen van
aantrekkelijke arrangementen, ontwikkelen van streekproducten, maar ook een goede afstemming
tussen de ondernemers onderling. Voor een goede afstemming is het essentieel dat de
ondernemers op de hoogte zijn van wat er speelt in de regio. Het zou namelijk zonde zijn als twee
leuke activiteiten tegelijkertijd plaatsvinden, waardoor bezoekersaantallen wellicht kunnen
tegenvallen. Het is dus zaak dat de ondernemer verder denkt dan de eigen onderneming, maar zijn
bedrijf gaat zien als een schakel in een groter geheel. Alle schakels samen moeten een
aantrekkelijk en uniek toeristisch product vormen, waarbij de hele regio gebaat is en uiteindelijk
ook de ondernemer zelf.
Naast activiteiten gericht op de toerist en recreant kunnen ook de noodzakelijke bestedingen door
de ondernemers om hun activiteiten te kunnen aanbieden het multiplier effect positief of negatief
beïnvloeden. Veel ondernemers maken gebruik van de diensten van bijvoorbeeld een
groothandel/aannemer buiten de regio. Het is zaak om ook eens te kijken wat er binnen de regio te
krijgen is. Hierbij valt te denken aan de bakker in het dorp of de boerderij verderop die zijn eigen
producten verbouwd. Tot slot is het zaak dat de bedrijven hun inkomsten zoveel mogelijk
herinvesteren binnen het gebied. Door de verkregen inkomsten constant te benutten voor het
verbeteren van de kwaliteit van de dienstverlening blijft de geldcirculatie zoveel mogelijk doorgaan.
Voor meer informatie zie het rapport ‘De economische betekenis van toerisme en recreatie binnen
de Veluwezoom’ geschreven door Bas Jansen en Mariëlle Smeur. Hiervoor is contact op te nemen
met Bas Jansen, Student Saxion Hogescholen Deventer: email 2404817@student.saxion.nl