1. Батлав. Тэнхимийн эрхлэгч
Л.Баасандорж
Дотоод хяналтын бүтэц, зохион
байгуулалт

2. ДОТООД ХЯНАЛТ ГЭДЭГ нь аж ахуй нэгж байгууллагын
хөрөнгийг үрэгдүүлж шамшигдуулах, бүртгэлд буруу,
ташаа тусгах зэргээс сэргийлэх, хянах зорилгоор
удирдлагын зүгээс хэрэгжүүлдэг хяналтын тогтолцоо юм.
ДОТООД ХЯНАЛТЫГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХЫН ЗОРИЛГО НЬ
•
•
•
•
•
Бизнесээ эмх цэгцтэй, үр ашигтай хөтлөх
Хөрөнгийн найдвартай байдлыг хангах
Хууль бус үйлдэл, алдаанаас сэргийлэх
Бүртгэл хөтлөлтийн иж бүрэн, үнэн зөв байдлыг хангах
Санхүүгийн мэдээллийг хугацаанд бэлтгэх зэрэг оршино.

3. Аудитын үйл ажиллагааг төлөвлөх, аудитын шалгалтын
горим, үргэлжлэх хугацаа, хамрах хүрээ зэргийг
тодорхойлохын тулд үйлчлүүлэгч байгууллагын дотоод
хяналтын талаар тодорхой ойлголттой болох шаардлагатай
байдаг.
Аж ахуй нэгж байгууллагууд янз бүрийн зорилгоор дотоод
хяналтын бодлого, горимыг тогтоодог бөгөөд үүний зөвхөн
зарим хэсэг нь санхүүгийн тайланд хийх аудиттай холбоотой
байдаг.
Байгууллагын санхүүгийн мэдээллийг боловсруулах, нэгтгэх,
тайлагнах чадвар нь аудиттай холбоотой бодлого, горимд
хамаарагдана.

4. ДОТООД ХЯНАЛТЫН БҮТЭЦ
ДХБ нь дараахь 5 бүрэлдэхүүн хэсгээс бүрдэнэ.
• Дотоод хяналтын орчин
• Аж ахуйн нэгжийн эрсдэлийн үнэлгээний процесс
• Мэдээллийн систем, санхүүгийн тайлантай холбоотой
бизнессийн процессүүд
• Хяналтын үйл ажиллагаа
• Хяналтын мониторинг

5. Дотоод хяналтын бүтцийн бодлого, горимуудттай холбоотой
эсэхийг тогтоохын тулд эдгээр нь ямар ангилалд багтаж буйг
бус харин эл бодлого, горим нь санхүүгийн тайлангийн
батламж мэдэгдэл болон эдгээр батламж мэдэгдлийн талаар
аудиторын дүгнэлт гаргах чадварт шууд ба шууд бусаар
нөлөөлж буй эсэхийг харгалзаж үздэг .

6. ДОТООД ХЯНАЛТЫН ОРЧИН
ХЯНАЛТЫН
ОРЧИН
гэдэг
нь
компанийн
үйл
ажиллагаа, дотоод хяналтын талаар удирдлагын зүгээс
баримталж буй мэдлэг чадвар, байр суурь юм.
Компаний засаглах удирдлагын хяналтын дор гүйцэтгэх
удирдлага нь ёс зүйтэй, шудрага байх соёлыг бий болгож
хэвшүүлсэн эсэх.
Дотоод хяналтын бусад бүрдэл хэсгүүдэд тохирох суурийг
бүрдүүлж чадсан эсэх мөн хяналтын орчны дутагдалтай
асуудлуудын улмаас дотоод хяналтын бусад бүрдэл
хэсгүүдийн ажиллагаа уруудаагүй эсэхийг үнэлнэ.

7. Аж ахуйн нэгжийн эрсдэлийн үнэлгээний
процесс
1. Санхүүгийн тайлагналын зориулалтуудтай
холбоотой бизнесийн эрсдэлийг үнэлэх.
2. Эрсдэлийн ач холбогдолыг тооцоолох.
3. Эрсдэл тохиолдох магадлалыг үнэлэх.
4. Эдгээр эрсдэлийг зохицуулах арга хэмжээний
талаар шийдвэр гаргах процесс тухайн аж ахуйн
нэгжид байгаа эсэх талаар ойлголт авна.

8. Мэдээллийн систем, санхүүгийн тайлантай
холбоотой бизнесийн процессүүд
Аудитор нь санхүүгийн тайлагналд хамаарах мэдээллийн
систем түүний дотор холбогдох бизнесийн процессуудын
талаарх ойлголтыг олж авах шаардлагатай.

9. • Санхүүгийн тайланд мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлэх
ажил гүйлгээнүүдийг ангилах
• Эдгээр ажил гүйлгээг бүртгэх, боловсруулах
процессийг судлах
• Бүртгэлийг гараар болон программ ашиглан бүртгэх
нөхцөлд
ажил
гүйлгээг
эхлүүлэх, бүртгэх, боловсруулах, тайлагнах, засварлах
процесс судлана
• Ажил гүйлгээнээc гадна санхүүгийн тайланд
мэдэгдхүйц нөлөө үзүүлэх үйл ажиллагааг олж тусгах

10. Хяналтын үйл ажиллагаа
Аудиторын
үзэж
байгаагаар
материаллаг
буруу
илэрхийлэлийн эрсдэлийг батламж мэдэгдлийн түвшинд
үнэлэх болон үнэлэгдсэн эрсдэлийн мөрөөр цаашид
гүйцэтгэх аудитын горимыг боловсруулахын тулд ойлгож
авсан байвал зохих, аудитад хамаатай тэдгээр хяналтын үйл
ажиллагааны талаархи ойлголтыг аудитор олж авах
шаардлагатай.

11. Хяналтын мониторинг
Аж ахуйн нэгжийн явуулдаг гол үйл ажиллагаа болон
өөрийн хяналтын процесс дахь сул талуудаа засах арга
хэмжээг аж ахуйн нэгж хэрхэн эхлүүлдэг талаарх
ойлголтыг аудитор олж авна.

12. Хэрвээ аж ахуйн нэгж нь дотоод хяналтын чиг
үүрэг бүхий алба хэлтэстэй бол дотоод хяналтын
нэгж нь аудитад ач холбогдолтой эсэхийг
тодорхойлохын тулд дараах зүйлсийг судлах
шаардлагатай:
• ДХ-ын нэгжийн үүрэг хариуцлага мөн чанар,
ААН-н бүтэц зохион байгуулалт
• ДХ-ын нэгжийн гүйцэтгэсэн эсвэл гүйцэтгэхээр
төлөвлөж байгаа үйл ажиллагаа

13. Дотоод хяналтын орчинд нөлөөлөх
хүчин зүйлс
1. Шудрага зарчим, ёс зүйн үнэт зүйлсийг ойлгуулж,
хэвшүүлэх
2. Чадварыг үнэлж дэмжих
3. Засаглах удирдлагын оролцоо
4. Гүйцэтгэх удирдлагын филсофи болон үйл ажиллагааны
хэв маяг
5. Зохион байгуулалтын бүтэц
6. Эрх мэдэл, үүрэг хариуцлагын хувиарлалт
7. Хүний нөөцийн бодлого болон практикууд

14. Шудрага зарчим, ёс зүйн үнэт зүйлсийг
ойлгуулж, хэвшүүлэх
Шударга байдал, ёс зүйн хэм хэмжээний талаарх аж ахуйн
нэгжийн бодлогыг ойлгуулж таниулахдаа бодлогын баримт
бичгүүд, ёс зүйн дүрэм, үлгэр дууриалал үзүүлэх замаар ёс
зүй, шудрага ёсны хэм хэмжээг ажиллагсадад ойлгуулна.

15. Чадварыг үнэлж дэмжих
Чадвар нь тухайн хүн ажил дээрээ өөрт ногдсон үүрэг
даалгаварыг биелүүлэхэд шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар
юм.
Засаглах удирдлагын оролцоо
Аж ахуйн нэгж хяналтыг хэр ухамсарлаж байгаад засаглах
удирдлага ихээхэн нөлөөлдөг.
Засаглах удирдлагад зориулсан засаглалыг хэрэгжүүлэх
журам, бусад хууль тогтоомж буюу заавар зөвлөмжүүдэд
тэдний үүрэг хариуцлагын чухалыг тэмдэглэсэн байдаг.

16. Гүйцэтгэх удирдлагын филсофи болон үйл ажиллагааны
хэв маяг
Энд НББ-ийн зарчимуудыг даган мөрдөх, НББ-ийн ямар нэгэн
тооцоолол хийхдээ ямар байр сууринаас (консерватив эсвэл
амбицлаг) удирдлагын хандах хандлага, үйл ажиллагаа
харагдана.
Зохион байгуулалтын бүтэц
Зохион байгуулалтын бүтцийг бий болгох эрх мэдэл үүрэг
хариуцлагатай холбоотой гол асуудлууд, болон тайлагналын
зохих бүтэц зохион байгуулалтыг харгалзана.
Зохион байгуулалтын бүтцийн сонголт нь тухайн аж ахуйн
нэгжийн үйл ажиллагааны төрлөөс хамаарна.

17. Эрх мэдэл, үүрэг хариуцлагын хувиарлалт
Эдгээр асуудлууд нь гол менежерүүдийн мэдлэг
туршлага, мөн тэдгээрийн үүргээ гүйцэтгэхэд нь олгох
нөөцтэй холбоотой бодлогуудаар шийдэгдэнэ.
Хүний нөөцийн бодлого болон практикууд
Дээрх асуудал нь ихэнхдээ аж ахуйн нэгж хяналтыг хэр
ухамсарлаж байгаатай холбоотой чухал асуудлуудыг
харуулна.
Тухайлбал тогтмол хугацаагаар гүйцэтгэлийн үнэлгээ хийж
тушаал дэвшүүлэх үйл ажиллагаа нь аж ахуйн нэгж
чадвартай ажилтанг хариуцлагын илүү өндөр түвшинд
дэвшүүлэн ажиллуулахыг дэмжиж буйг харуулна.