1. 1
ҮНДЭСНИЙ АУДИТИЙН ГАЗАР
Санхүүгийн тайлангийн аудитийн
гарын авлага
АГУУЛГА
1 дүгээр бүлэг Оршил
2 дугаар бүлэг Санхүүгийн аудитын зорилтууд
3 дугаар бүлэг Эрсдэлийн аудит
4 дүгээр бүлэг Томилгоо
5 дугаар бүлэг Төлөвлөлт
6 дугаар бүлэг Объект дээрх ажил
7 дугаар бүлэг Дуусвар болгох
8 дугаар бүлэг Санхүүгийн тайлангийн талаархи тайлан
9 дүгээр бүлэг Дахин хяналт
10 дугаар бүлэг Бусдын ажлыг ашиглах
11 дүгээр бүлэг Залилан
12 дугаар бүлэг Зэрэгцүүлэлт
13 дугаар бүлэг Санхүүгийн тайлантай хамт хэвлэгдсэн бусад мэдээлэл
14 дүгээр бүлэг Үйлчлүүлэгчтэй харилцах

2. 2
ХАВСРАЛТУУД
А- Төлөвлөлтийн маягтууд
А-1-Санхүүгийн аудитын эрсдэлийн удирдлагын хяналтын хуудас
А-2-Гадаад орчинг ойлгох
А-3-Дээд түвшний санхүүгийн удирдлагын хяналтыг тодорхойлох,
баримтжуулах, үнэлэх ба сорих
А-4-Материаллаг байдлыг тодорхойлох маягт
А-5-МТ-ийн нарийн түвэгтэй байдлыг үнэлэх хуудас
А-6-Дотоод аудитын чиг үүргийн үнэлгээ
А-7-Аудитын арга хандлагын хураангуй
А-8-Аудитын төлөвлөлтийн тэмдэглэл
А-9-Аудитын төлөвлөлтийн хяналтын хуудас
В-Объект дээрх ажлын маягтууд
В-1-Мэдээллийн системийн баримтжуулалт, үнэлгээ ба сорил
В-2-МТ-ийн системийн үнэлгээ
В-3-Аудитын асуудлын бүртгэл
В-4-Хөтлөгч хуваарь
В-5-Ажлын баримт материалын загвар
В-6-Аудитын түүврийн сорилтыг баримтжуулах загвар
В-7-Дансны аудитын хураангуй
С-Дуусвар болгох үеийн маягтууд
С-1-Аудитыг дуусвар болгох хяналтын хуудас
С-2-Тайлангийн хураангуй
С-3-Менежментийн захидал
С-4-Аудитыг дуусвар болсон тухай тайлан

3. 3
1 дүгээр бүлэг: ОРШИЛ
1. Бидний аудитын ажлын үндсэн зарчмууд бол хууль тогтоох байгууллагын
өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлага, хараат бус байдал, голч байдал болон
мэргэжлийн өндөр түвшин юм. Эдгээр зарчим өөрчлөгдөөгүй хэдий ч,
орчин нөхцөлд шинэ тутамд тулгарч буй сорилт, мэргэжлийн стандартыг
хангаж ажиллахын тулд аудитын арга барил маань өөрчлөгдөж байна.
Сүүлийн үед дараах өөрчлөлтүүд тохиолдов:
 Засгийн газрын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх болон ажлаа хууль тогтоох
байгууллагад тайлагнах арга хэлбэрт томоохон өөрчлөлтүүд
гарсан;
 Манай аудитаас хууль тогтоох байгууллага болон үйлчлүүлэгч нар
их зүйл хүлээх болсон;
 Нягтлан бодогчийн олон улсын холбооны (НБОУС) Аудит,
баталгаажуулалтын олон улсын стандартын зөвлөлөөс (АБОУСЗ)
Аудитын олон улсын стандартыг (АОУС) бэлтгэж коджуулсан;
 Компьютерын тусламжтай хийх аудитын арга хэрэгсэл эрчимтэй
хөгжиж байгаа.
2. Эдгээр өөрчлөлт бидний ажилд олон талаар нөлөөлсөн бөгөөд энэхүү
гарын авлага болон үүнд орсон шинэ арга хандлагад тусгагдсан болно.
3. Гарын авлага боловсруулахад төрийн аудитын байгууллагын болон
тухайн мэргэжлийн хүрээн дэх шилдэг туршлагыг тусгасан. Бидний
баримтлах гол бодлого бол НБОУХ-ноос гаргасан АОУС-д бүх талаар
нийцүүлж ажиллах явдал юм. Энэхүү гарын авлага АОУС-уудыг нөхөн
баяжуулах бөгөөд харин тэдгээрийг орлохгүй: бидний хийх аудитад
тэдгээрийг хэрхэн хэрэглэх удирдамж заавраар хангахын хамт засгийн
газрын хууль ёсны аудитор болох Ерөнхий аудиторын үүрэг
хариуцлагаас үүдэх асуудлыг хөндөнө.
4. Санхүүгийн аудитын бодлогуудыг (САБ) тод үсгээр бичсэн бөгөөд
тэдгээрийг аудиторууд заавал дагаж мөрдөнө. Удирдамж заавар болох
бусад материалыг ч мөн оруулсан. Энэхүү гарын авлагын аль хэсэг нь

4. 4
заавал мөрдөх, аль хэсэг нь аудиторуудыг зааварлах зорилгоор орсныг
тогтоохдоо бид төрийн аудитын байгууллагуудад стандартыг тууштай
нэвтрүүлэхийн хамт шийдэл гаргах эрх чөлөөг аудиторуудад олгох
үүднээс заавал мөрдөх хэсгийг аль болох багасгахыг хичээсэн.
2 дугаар бүлэг: САНХҮҮГИЙН АУДИТЫН ЗОРИЛТУУД
Оршил
1. Энэ бүлэгт төрийн аудитын байгууллагын санхүүгийн аудитын ажлын
зорилтуудыг тодорхойлсон ба эдгээр зорилтыг тус байгууллагын ерөнхий
зорилгын хүрээнд харуулав. Энэ нь гэрчлэх аудит, эрсдэлийн аудит
болон үйлчлүүлэгчид үзүүлэх үйлчилгээг хамаарна. Энэхүү бүлэгт
тусгагдсан бодлого, Зааврыг мөрдсөнөөр “Санхүүгийн тайлангийн
аудитын зорилт ба баримтлах ерөнхий зарчмууд” хэмээх АОУС 200 болон
“ Аудитын нотлох зүйл” хэмээх АОУС 500-гийн холбогдох хэсгүүд
мөрдөгдөх юм.
Ерөнхий зорилтууд
2. Бид санхүүгийн болон гүйцэтгэлийн аудитын бүхий л ажлаараа дараахь
зорилгыг дэвшүүлдэг:
 Улс нийтийн хөрөнгө нөөцийг сайтар бүртгэж, ашиглаж байгаа эсэх
талаархи хараат бус баталгаа, мэдээлэл, зөвлөгөөгөөр хууль
тогтоох байгууллагыг хангах;
 Санхүүгийн удирдлага болон төрийн төв байгууллагуудын олох
мөнгөний үнэ цэнийг сайжруулах.
3. Дээрх зорилгод дараахь 3 арга замаар хувь нэмэр оруулах нь бидний
санхүүгийн аудитын зорилт юм.
I. Бидний шалгаж буй санхүүгийн тайлангууд нягтлан бодох
бүртгэлийн холбогдох болон бусад шаардлагын дагуу
бэлтгэгдсэн бөгөөд тэдгээрт тусгагдсан ажил гүйлгээнүүд
тэдгээрийг зохицуулж буй эрх мэдлийн хүрээнд хийгдсэн

5. 5
эсэхийг үнэн шударга байр сууринаас зохих ёсоор
илэрхийлэгдсэн буюу шударга илэрхийлсэн гэсэн
үндэслэлтэй баталгаагаар хууль тогтоох байгууллагыг
хангах;
II. Төрийн төв байгууллагууд дахь үнэн зөв байдал, зүй зохис
болон санхүүгийн хяналтад оршиж буй эрсдэлүүдийг
тодорхойлж, үнэлж, шалгаж, ноцтой сул талуудыг нь хууль
тогтоох байгууллагад тайлагнах;
III. Санхүүгийн удирдлага, хяналт, тайлагналыг нь
сайжруулахад туслахуйц ажил хэрэгч зөвлөгөөг үйлчлүүлэгч
байгууллагуудад өгөх.
4. Эдгээрээс эхнийхийг нь бид гэрчлэх (баталгаажуулах) аудит, удаахыг нь
эрсдэлийн аудит хэмээн нэрлэдэг. Үйлчлүүлэгчид өгөх ажил хэрэгч
зөвлөмжүүд санхүүгийн аудитын дээрх хоёр чиглэлийн аль алинаас урган
гарах учиртай.
Гэрчлэх аудит
САБ 2.1 Гэрчлэх аудит хийхэд дараахь зүйлийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй:
 Санхүүгийн тайлан материаллаг хэмжээний буруу илэрхиилэл, зөрчлөөс
ангид эсэхийг зохих итгэлтэйгээр тодорхойлохын тулд АОУС-д
агуулагдаж буй Аудитын стандартын дагуу аудитын хангалттай зохистой
нотлох зүйл олж авахад чиглэсэн горим хэрэгжүүлэх;
 Санхүүгийн тайлангууд холбогдох хууль тогтоомж,НББ-ын стандарт
болон Сангийн яамнаас гаргасан дүрэм журмын дагуу бэлтгэгдсэн
эсэхийг магадлах үүднээс тэдгээрийн ерөнхий толилуулгыг үнэлэх;
 Санхүүгийн тайлангийн талаархи санал дүгнэлтээ ойлгомжтой илэрхийл.
5. Санхүүгийн тайлангууд нь гэрчлэх ажлын маань тусгалын цэг юм. Эдгээр
нь ерөнхийдөө:
 Жил тутам бэлтгэгддэг;
 Хууль тогтоох байгууллага, Засгийн газар, Сангийн яйманд өргөн
баригддаг
 Олон нийтэд нээлттэй байдаг.
6. Эдгээр нийтлэг хүчин зүйлсийн зэрэгцээ хууль тогтоох байгууллагын
хэрэгцээ шаардлага өөрчлөгдөж, төсвийн байгууллагууд шинээр

6. 6
байгуулагдаж засгийн газрын үйл ажиллагаанд өөрчлөлт гарч байгаагийн
улмаас сүүлийн жилүүдэд олон төрлийн санхүүгийн тайлангууд үүсэж бий
боллоо.
7. Үйлчлүүлэгчдийн маань удирдлага санхүүгийн тайлангуудыг бэлтгэж,
толилуулах үүрэгтэй бөгөөд харин Ерөнхий аудитор хангалттай, зохистой
нотлох зүйлд тулгуурлан тэдгээрийн талаархи санал дүгнэлтээ
боловсруулж илэрхийлэх үүрэгтэй. Шаардлагатай нотлох зүйлийг
тодорхойлох ба цуглуулж үнэлэх, үр дүнг тайлагнахад баримтлах
горимуудыг энэхүү гарын авлагын дараагийн бүлгүүдэд авч үзсэн. Эдгээр
горимуудад Аудитын олон улсын стандартын шаардлагууд тусгагдсан
болно.
Гэрчлэх аудитын хамрах хүрээ
8. Байгууллагын удирдлага санхүүгийн тайлангуудаа толилуулахдаа
тэдгээрт агуулагдсан мэдээллийн талаар батламж мэдэгдэл гаргадаг ба
тэдгээр батламж мэдэгдлийг сорьж шалгах нь аудитын зорилго юм.
Тиймээс тэдгээр батламж мэдэгдлүүдийг бид аудитын зорилтууд гэж үзэх
ба харин аккруэл сууриар бэлтгэгдсэн санхүүгийн тайлангуудын хувьд
тэдгээр нь дор дурдсан байдлаар илэрхийлэгддэг:
 Оршин байх: тухайн өдөр хөрөнгө, өр төлбөр оршиж байгаа,
 Эрх ба үүрэг: тухайн өдөр хөрөнгө, өр төлбөр байгууллагад хамаатай
байх
 Тохиолдсон байх: байгууллагад хамаатай ажил гүйлгээ, үйл явдал
тухайн хугацаанд тохиолдсон байх
 Иж бүрэн байх: бүртгэгдээгүй хөрөнгө, өр төлбөр, ажил гүйлгээ, үйл
явдал буюу дэлгэж харуулаагүй зүйл үгүй байх
 Толилуулга ба илчлэл: аливаа зүйлийг холбогдох санхүүгийн
тайлагналын баримтлалын дагуу дэлгэн харуулж, ангилж, тодорхойлсон
байх
9. Санхүүгийн бүх тайлангийн хувьд нийтлэг эдгээр батламж мэдэгдлүүдээс
гадна засгын газрын байгууллагуудын хувьд бид найм дахь батламж
мэдэгдлийг нэмж хэрэглэдэг:

7. 7
 Үнэн зөв байдал: ажил гүйлгээ нь түүнийг зохицуулж буй хууль тогтоомж
болон холбогдох хууль тогтоомжоор олгогдсон эрх бүхий байгууллага,
хууль тогтоох байгууллага, сангийн яамнаас гаргасан дүрэм журамд
нийцэж байх.
10.Өөрт нь хариуцуулсан хөрөнгийг гагцхүү хууль тогтоох байгууллагаас
зөвшөөрч баталсан тоо хэмжээ, зориулалтаар ашиглана гэсэн Ерөнхий
менежерийн үүрэг хариуцлагыг энэ батламж мэдэгдэл илэрхийлж байгаа
юм.
11.Засгийн газрын бүхий л үйл ажиллагааны бүрэн эрх УИХ-аас олгогддог.
Удирдаж буй байгууллагынхаа хийсэн ажил гүйлгээг үнэн зөв байлгах нь
Ерөнхий менежерүүдийн үүрэг юм. Энэ эрхийг хууль тогтоомжид шууд
зааж өгөх буюу эсвэл холбогдох сайд болон Сангийн яамнаас
хариуцуулсан байж болно.
Баталгаажуулалтын шинж чанар
12.Аудитын санал дүгнэлт нь санхүүгийн тайлангууд материаллаг хэмжээний
буруу илэрхийлэл, зөрчлөөс ангид гэсэн үндэслэлтэй баталгаа өгдөг. “
Үндэслэлтэй баталгаа” ба “материаллаг”гэсэн нэр томъёог ойлгох нь
аудит болон аудитын санал дүгнэлтийг ойлгоход чухал ач холбогдолтой.
13.Санхүүгийн тайлангийн талаар санал дүгнэлт гаргах явцад аудиторууд
бүрэн дүүрэн баталгаа олж авч чадахгүй бөгөөд боломжгүй. Бүх ажил
гүйлгээг шалгах нь боломжгүй бөгөөд хэт их зардалтай учраас аудит нь
зөвхөн түүвэр шалгалтууд байдаг. Хэдийгээр 100% шалгах боломж
байлаа ч гэсэн бидний шалгалтаар хуурамч бичиг баримт, гуравдагч
этгээдтэй хуйвалдсан зэрэг зальт үйлдлийг байнга илрүүлж чадахгүй
учраас шалгагдсан зүйлсийг үнэн зөв гэж баталж чадахгүй. Ийм л учраас
бид үндэслэлтэй баталгаа олж авах шаардлагатай байдаг. Гэхдээ
аудитын үр дүнд санхүүгийн тайлангуудад итгэл төрүүлэх үүднээс
үндэслэлтэй баталгааг харьцангуй өндөр түвшинд тогтоох ёстой. Тиймээс
бүх баталгаажуулах аудитын хувьд 95%-ийн баталгаа олж авахыг бид
зорьж байна.
14.Санхүүгийн тайлангууд ямарч алдаа мадаггүй байх ёстой гэж шаардах нь
үндэслэл муутай. Дотоод хяналтын ямарч тогтолцоо нягтлан бодох
бүртгэлийн иж бүрэн, алдаа мадаггүй байдалд баталгаа өгч чадахгүй

8. 8
бөгөөд хүний алдаа, залилангаас ч хамгаалж чадахгүй бөгөөд хүний
алдаа, залилангаас ч хамгаалж чадахгүй. Тиймээс энгийн ч бай аливаа
санхүүгийн тайланд удирдлагын зүгээс шийдэл гаргаж, тооцоолох
шаардлага байдаг. Зайлшгүй тохиолдох энэ яг таг биш байдлын түвшинг
санхүүгийн тайлангууд байдлыг зөвхөн үнэн, шударга харуулж, шударга
бөгөөд зохих ёсоор толилуулсан байх шаардлагаар хүлээн зөвшөөрч
байгаа юм. Санхүүгийн тайлангийн хэрэглэгч шийдвэр гаргахдаа туйлын
төгс яг таг мэдээлэл шаарддаггүй учраас бид хэрэглэгчид чухам юу
хэрэгтэйг анхаарах нь зүйтэй. Тиймээс хэрэв:
“ …мэдээллийг орхигдуулах буюу эсвэл буруу тайлагнах нь
санхүүгийн тайланд үндэслэн хэрэглэгчийн гаргах эдийн засгийн
холбогдолтой шийдвэрт нөлөөлөхөөр байвал уг мэдээллийг материаллаг гэж
үзнэ.Орхигдуулсан буюу буруу илэрхийлсэн тухайн нөхцөл байдалд
тодорхойлсон зүйл, алдааны хэмжээнээс материаллаг байдал хамаардаг.
Өөрөөр хэлбэл материаллаг байдал нь босго буюу эцсийн цэг болохоос бус
тухайн мэдээлэл ашигтай байхын тулд эн тэргүүнд хангах чанарын шинж
биш юм.”
15.Материаллаг байдал нь математикийн ерөнхий тодорхойлолттой адилгүй
бөгөөд тоо, чанарын аль алиныг агуулна. Тиймээс материаллаг байдлыг
үнэ цэн, шинж чанар болон агуулга талаас нь авч үзнэ. Үнэ цэнээр
материаллаг байдлыг тодорхойлохдоо санхүүгийн тайлангийн
хэрэглэгчдийн тэвчих магадлалтай алдааны дээд түвшинг мэргэжлийн
шийдэлдээ тулгуурлан тогтооно. Бид бүх тохиолдолд хэрэглэгдэх
материаллаг байдлын тогтмол түвшинг тогтоохгүй хэдий ч аудитын бусад
байгууллагын жишгээр 0.5%-аас 2% хүртэл тогтоохыг санал болгож
байгаа бөгөөд энэ нь шийдэл гаргах, төрийн аудитын байгууллага даяар
жигд байдлыг хангахад тус дөхөм үзүүлнэ. Энэ хэмжээ бол зөвхөн
аргачиллын зориулалттай бөгөөд аудитын газрын захирал тодорхой хувь
хэмжээг сонгож хэрэглэнэ. Нэмэлт тайлбар, түүний дотроос
материаллаг түвшинг тодорхойлоход ашиглагддаг цахим загваруудыг
Хавсралт А-4-өөс үзэж болно.
16.Материаллаг байдлыг санхүүгийн тайлангийн түвшинд болон тусдаа
дансны үлдэгдэл, ажил гүйлгээний ангилал, илчлэлийн хувьд авч үзнэ.
Илчлэлийн шаардлага, эсвэл асуудлын эмзэг чанараас хамааран зарим
зүйлийн хувьд хэрэглэгч нар санхүүгийн тайланг бүхэлд нь авч үзэхэд

9. 9
хэрэглэдгээс илүү өндөр нарийвчлал шаардаж болно(жишээ нь дээд
удирдлагын цалин урамшуулал буюу эсвэл алдагдал, залилан) Иймэрхүү
тохиолдолд бид материаллаг байдлын ерөнхий түвшинг бууруулахгүй
бөгөөд харин өндөр нарийвчлал шаардагдаж буй хэсэгт аудитынхаа
горимыг нэмэгдүүлнэ.
Эрсдэлийн аудит
САБ 2.2 Гэрчлэх аудитыг үнэн зөв байдал, зүй зохис болон санхүүгийн
хяналтад учрах эрсдэлүүдийг шалгах ажлын хөтөлбөрөөр нэмж баяжуулбал
зохино.
17.Эрсдэлийн аудит нь санхүүгийн тайланд санал дүгнэлт өгөхөд
шаардагддагаас илүү нэмэлт ажил бөгөөд хууль ёсны аудитор
болохынхоо хувьд хууль тогтоох байгууллагын өмнө хүлээсэн Ерөнхий
аудиторын өргөн үүрэг хариуцлагаас урган гарч байгаа юм. Гэрчлэх аудит
нь санхүүгийн тайлангуудад жил бүр эерэг баталгаа гаргаж өгдөг бол
эрсдэлийн аудит нь тухайн жилийн санхүүгийн тайлангийн багцуудад өгөх
тодорхой баталгаатай холбоогүй:
 Үүний үр дүн нь албан ёсны аудитын санал дүгнэлт хэлбэрээр гардаггүй
бөгөөд харин удирдлагад буюу хууль тогтоох байгууллагад тайлан
хэлбэрээр хүргэгддэг.
 Энэ нь санхүүгийн тайлан гэхээсээ илүү байгууллага ба түүний үйл
ажиллагааг голлон авч үздэг.
 Энэ нь байгууллагын үйл ажиллагааг бүхэлд нь хамардаггүй боловч
хэтдээ гол эрсдэлтэй чиглэлүүдийг бүрэн хамарч болно.
Эрсдэлийн аудитын гурван гол элемент нь үнэн зөв байдал,зүй зохистой
болон санхүүгийн хяналт юм.
Үнэн зөв байдал
18.Үнэн зөв байдлыг 9 дэх заалтад тодорхойлсон. Энэ нь гэрчлэх аудитод
чухал бөгөөд материаллаг хэмжээний зөрчил оршиж байгаа эсэх талаар
үндэслэлтэй баталгаа олж авахын тулд аудитын хангалттай бөгөөд
зохистой нотлох зүйл цуглуулж үнэлнэ. Эрсдэлийн аудитын ажил маань
үүнээс хальж, санхүүгийн тайлагналын үүднээс үзэхэд материаллаг бус
хэдий ч ноцтой зөрчил байж болох эрсдэлийг хамарна. Засгийн газрын

10. 10
байгууллагуудын бүхий л үйл ажиллагаа ямар нэгэн хэлбэрээр УИХ-аас
зөвшөөрөгдөж батлагдсан байдаг гэж өмнө тайлбарласан. Тиймээс
мөнгөн дүн нь нийт зардалтай харьцуулахад бага хэдий ч эрх мэдлийн
аливаа зөрчилд хууль тогтоох байгууллага зүй ёсоор соргог ханддаг.
Ерөнхий аудитор ийм зөрчлүүдийн талаар жил тутам санал дүгнэлт өгөх
боломжгүй бөгөөд хэт өргөн хүрээг хамрах учраас утгагүй юм. Харин
санал дүгнэлт гаргахад шаардагдах ажлыг нөхөж баяжуулахад бид
эрсдэлийн аудитын ажлаа ашиглана.
Зүй зохис
19.Зүй зохис гэдэг нь зардал, орлогыг захиран удирдахдаа улс нийтийн ажил
хэргийг эрхлэн хөтлөх арга ухааны талаархи хууль тогтоох байгууллагын
ойлголт хүлээлтэд нийцүүлж ажиллах шаардлага юм.
20.Үнэн зөв байдал нь бүрэн эрхэд нийцэх явдал бол зүй зохис нь зан төлөв,
биеэ авч явах стандартад нийцэх явдал бөгөөд энэ нь хэдийгээр хууль
тогтоомж,дүрэм журамд тэр бүр бичдэггүй боловч улс нийтийн сан
хөмрөгийг удирдахад чухал гэдгийг нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн.
21.Зүй зохисыг үнэлэхдээ бусдаар мөрдүүлэх дүрэм гарахаас зайлсхийвэл
зохино. Боломжтой бол үйлчлүүлэгчдийн мөрддөг дүрэм журмыг улсын
хэвшилд нэгэнт тогтсон, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн практиктай
харьцуулан шалгах, ингэхдээ урьд өмнөх жишээ, холбогдох удирдамж
зааврыг ашиглах нь зүйтэй.
Санхүүгийн хяналт
22.Санхүүгийн хяналт нь улс нийтийн сан хөмрөгийн зохистой бүртгэл
хамгаалалтыг сайжруулах, зүй зохис, үнэн зөв байдлыгалдагдуулсан
аливаа зөрчлийг урьдчилан сэргийлж, илрүүлэхэд чиглэсэн удирдлагын
ба горимын багц хяналтууд юм. Эдгээр хяналтыг шалгах нь гэрчлэх
аудитын нэг зорилт мөн хэдий ч тэдгээрийн үр нөлөөний талаар санал
дүгнэлт өгөх шаардлага мэргэжлийн практикт байдаггүй. Эрсдэлийн
аудитын ажил наад захын энэхүү шаардлагаас хальж, үйлчлүүлэгч
байгууллагын санхүүгийн хяналтын тогтолцооны үр нөлөөг хэд хэдэн
жилийг хамруулан шалгаж удирдлагад нь тайлагнах бөгөөд ноцтой
дутагдал илэрвэл хууль тогтоох байгууллагад тайлагнана.

11. 11
Гэрчлэх аудиттай холбогдох нь
23.Гэрчлэх болон эрсдэлийн аудитын ажлын хооронд тодорхой уялдаа
холбоо бий. Хэдийгээр материаллаг байдлын өөр өөр түвшинд ч гэсэн
хоёулаа үнэн зөв байдлыг авч үздэг бөгөөд шалтгаан нь өөр ч гэсэн аль
аль нь санхүүгийн хяналтыг авч үздэг. Зүй зохисыг алдагдуулах
эрсдэлүүдийг гэрчлэх аудитоор ихэвчлэн орж илрүүлэх бөгөөд тэдгээрийг
эрсдэлийн аудитаар мөшгин шалгана. Хэдийгээр энэхүү гарын авлагын
ихэнх хэсэг АОУС-тай холбогдож, гэрчлэх аудитад голлон хамаарч байгаа
боловч олон зарчим нь эрсдэлийн аудитод мөн адил хэрэглэгдэж
болно.Эрсдэлийн аудитын тодорхой бодлогуудыг 3 дугаар бүлэгт авч
үзнэ.
Үйлчлүүлэгчид үзүүлэх үйлчилгээ
САБ 2.3 Санхүүгийн удирдлага, хяналт, улс нийтийн хөрөнгийн төлөө хүлээх
хариуцлагыг нь сайжруулахад туслах ажил хэрэгч зөвлөмжөөр
үйлчлүүлэгчдээ хангахад аудитын ажлыг ашиглавал зохино.
САБ 2.4 Санхүүгийн удирдлага, хяналт, улс нийтийн хөрөнгийн төлөө хүлээх
хариуцлагыг сайжруулахад хувь нэмэр оруулах нэмэлт үйлчилгээ, зөвлөгөө
авах хэрэглэгчийн хүсэлтэд уриалган хандаж байх нь зүйтэй.
24.Аудитын гэрчилгээ нь санхүүгийн тайлангуудын талаархи жил тутмын
баталгааг хууль тогтоох байгууллагад өгөх бөгөөд Ерөнхий аудиторын
тайлан нь онцлог ач холбогдолтой жич асуудлуудад тэдний анхаарлыг
хандуулна. Эдгээрээр дамжуулан санхүүгийн удирдлага, хяналт,
тайлагналыг сайжруулах зорилго агуулж байгаа юм. Мөн олон нийтэд
Тайлагнахаас өөр хэлбэрээр ч энэ зорилгод үйлчилж болно.
25.Гэрчлэх аудитын арга хандлага нь зөвхөн санал дүгнэлтээ дэмжих
хангалттай зохистой нотлох зүйл олж авах төдийгүй мөн үйлчлүүлэгчдэд
ажил хэрэгч зөвлөгөө өгч болох асуудлуудыг олж тогтоох зориулалттай.
Үүний зэрэгцээ эрсдэлийн аудит нь үйлчлүүлэгчдэд анхаарлыг нь татаж
болох асуудлуудаар тодорхой баталгаа буюу эсвэл ажил сайжруулах
зөвлөмжүүд өгөх учиртай. Энэхүү зөвлөгчийн үүрэг роль нь зүгээр нэг
дайвар бүтээгдэхүүн төдийгүй, аудитын салшгүй нэг хэсэг юм.

12. 12
26.Ердийн аудитын ажлаас маань хальсан хэдий ч мэргэжлийн мэдлэг,
туршлагадаа тулгуурлан ямар нэгэн зүйл санал болгох боломжтой
чиглэлээр туслахыг хүссэн үйлчлүүлэгчдийн хүсэлтэнд мөн уриалган
хандвал зохино. Үүнд жишээ нь дараахь зүйл багтаж болно:
 Ашиглагдаж байгаа буюу боловсруулж буй нягтлан бодох бүртгэлийн
тогтолцооны талаархи зөвлөгөө
 Үйлчлүүлэгчийн удирдах зөвлөл буюу зөвлөгч нарын багын гишүүнчлэл
 Үйлчлүүлэгчийн санхүүгийн ажилтнуудад сургалт хийх буюу
үйлчлүүлэгчийн семинар, хурал дээр үг хэлэх.
27. Аливаа тохиолдолд аудиторууд хараат бус байдлаа алдагдуулахаас
буюу сонирхолын зөрчилд хүргэж болзошгүй ямар нэг зүйл хийхээс
болгоомжлох ёстой. Хавсралт А-1-д үйлчлүүлэгч бүрийн шинж байдал
болон аудитын ажлын чанар, аудитын санал дүгнэлтийн оновчтой
байдалд нөлөөлж болзошгүй эрсдэлийг үнэлхэд аудиторт туслах
эрсдэлийн удирдлагын хяналтын хуудсыг үзүүлсэн.
3 дугаар бүлэг: ЭРСДЭЛИЙН АУДИТ
Оршил
1. Энэ бүлэгт эрсдэлийн аудитын талаархи бодлого, удирдамжийг
тодорхойлов. Үүнд ийм аудит хийх шалтгаан, шалгах асуудлыг
тодорхойлох, аудитыг төлөвлөх арга, шаардагдах нотлох зүйлийн
стандарт болон үр дүнг тайлагнах арга хэлбэрийг тайлбарласан
болно.
Эрсдэлийн аудитын зориулалт
САБ 3.1 Эрсдэлийн аудитын ажил нь Ерөнхий аудиторын өргөн хүрээтэй үүрэг
хариуцлагад нийцэх бөгөөд мэргэжлийн шилдэг стандартаар хийх гэрчлэх
аудитыг нөхөж баяжуулах ба харин түүнийг орлохгүй юм.
2. Санхүүгийн аудитын талаархи Ерөнхий Аудиторын үүрэг хариуцлага
хууль тогтоомжоор тодорхойлогдсон бөгөөд хууль тогтоох
байгууллагын хэрэгцээ шаардлагыг хангах үүднээс олон жил бүрэлдэж
бий болсон. Эдгээрийг хангахын тулд “ Санхүүгийн аудитын

13. 13
зорилтууд” хэмээх 2 дугаар бүлэгт (САБ 2.2) гэрчлэх аудитыг үнэн зөв
байдал, зүй зохис болон санхүүгийн хяналтад учрах эрсдэлүүдийг
шалгах ажлын хөтөлбөрөөр нэмж баяжуулбал зохино гэж заасан.
3. Бидний хийх гэрчлэх аудит нь санхүүгийн тайлангийн талаархи санал
дүгнэлтээ дэмжих чиглэлээр хувийн хэвшлийн аудиторуудын хийдэг
ажилтай шууд харьцуулах боломжтой бөгөөд бид ижил стандартын
дагуу ажилладаг. Гэхдээ Ерөнхий аудиторын өргөн хүрээтэй үүрэг
хариуцлагыг хэрэгжүүлэхийн тулд бид түүнээс хальж ажиллах ёстой.
Энэхүү нэмэлт ажлын зарим нь тодорхой хуулиар зохицуулагддаг
бөгөөд зарим нь Ерөнхий аудиторын шалгах, гэрчлэх, тайлагнах болон
ийм зүй зохис, үнэн зөв байдлыг авч үзэх ерөнхий үүрэг хариуцлагад
багтана. Ерөнхий менежщрүүдэд зориулсан удирдамж зааврууд дээрх
асуудлыг зохих ёсоор анхаарах учиртай. Түүнчлэн ноцтой зөрчил,
зохисгүй байдал болон санхүүгийн хяналтын догогдлыг илрүүлж
тайлагнахыг хууль тогтоох байгууллага Ерөнхий аудитороос хүлээж
байдаг.
Эрсдэлийн аудитын хамрах хүрээг төлөвлөх
САБ 3.2 Зөрчил, зохисгүй байдал гарах, санхүүгийн хяналт доголдох ноцтой
эрсдэл байж болзошгүй хэсгийг олж тогтоох үүднээс бид үйлчлүүлэгчдийнхээ
үйл ажиллагааг үе үе хянаж, тэдгээрийг шалгах эрсдэлийн аудитын ажлын
хөтөлбөрийг оновчтой хугацааг хамруулан боловсруулах нь зүйтэй.
4. Тухайн үйлчлүүлэгчийг хариуцсан аудитын газрын газрын захирал
эрсдэлийн аудитын ажлын хөтөлбөр боловсруулна. Ноцтой бөгөөд
болзошгүй бүхэрсдэлийг илрүүлж, шалгах, шаардлагатай бол
тодорхой хугацаанд тайлагнахад хөтөлбөр чиглэгдэнэ. “ Ноцтой
байдал”-ын сорил нь “ материаллаг байдал”-ын сорилоос өөр бөгөөд
энэ нь гэрчлэх ба эрсдэлийн аудитын ажлын хоорондын гол ялгаа юм.
Ноцтой асуудал гэдэгт хууль тогтоох байгууллагын сонирхлыг татна
хэмээн бидний туршлагаасаа мэдэх болсон асуудлууд буюу
санхүүгийн тайланд нь Ерөнхий аудитор санал дүгнэлт өгөөгүй ч гэсэн
тайлагнавал зохих асуудал хамаарч болно. Тоо, чанарын элементийн
аль алиныг агуулдаг материаллаг байдлаас ялгаатай нь гэвэл ноцтой
байдал бараг бүхэлдээ чанарын ойлголт юм. Чухам юуг ноцтой гэж
үзэхийн тулд аудитын газрын захирал шийдэл гаргах бөгөөд

14. 14
туршлагаас үзэхэд хууль тогтоох байгууллага дараахь зүйлийг байнга
анхаарч байдаг:
 Санхүүгийн хяналтын догогдол, улс нийтийн хөрөнгийг
үрэгдүүлсэн буюу үрэгдэхэд хүргэх зохисгүй байдал
 Хүлээлгэсэн итгэлийг ялангуяа өндөр албан тушаалтны зүгээс
урвуулан ашиглах
 Санамсаргүй алдаанаас бус, харин зориудын үйлдэл,
санаархлаас үүдэлтэй хохирол буюу зөрчил
 Улс нийтийн ажлаас олсон хувийн ашиг завшаан
 Ижил төрлийн байгууллагуудын хувьд нийтлэг дутагдал
догогдол болон бусад байгууллагуудад байж болох асуудал
шалгагдсан байгууллагаас олдох тохиолдох.
Энэ жагсаалтад хууль тогтоох байгууллагын сонирхох асуудлуудыг зөвхөн
жишээ болгон оруулав. Энд тусгагдаагүй өөр олон асуудал байж болно.
5. Гэрчлэх аудитаас ялгаатай нь эрсдэлийн аудитын үр дүнгээр жил
тутам эерэг баталгаа гаргаж өгөхийг бид зорилго болгодоггүй.
Үйлчлүүлэгчдийн тоо, хэмжээ, цогц байдал болон шалгах асуудлуудын
шинж чанар нь иям боломж олгодоггүй. Түүний оронд ноцтой
эрсдэлүүдийг тохиромжтой хугацааг хамруулан судлах нь бидний
зорилго юм. Юуг тохиромжтой гэж үзэх нь аудитын газрын захирлын
шийдэх асуудал боловч илрүүлсэн эрсдэлүүдийн ноцтой байдал,
гэрчлэх аудитаар хамарсан хүрээ (материаллаг байдлын түвшин
багатай жижиг үйлчлүүлэгчдийн хувьд том үйлчлүүлэгчдийнхийг
бодвол эрсдэлийн аудитын ажил бага хийгдэх магадлалтай) болон
үйлчлүүлэгч байгууллагын дотоод аудитын нэгжээс хийсэн ажлын цар
хэмжээ, чанарыг харгалзан үзэх хэрэгтэй.
6. Эрсдэлийн аудитын ажлын үр ашигтай, үр нөлөөтэй хөтөлбөр
боловсруулахын тулд үйлчлүүлэгч болон түүний үйл ажиллагааг
сайтар ойлгож авах хэрэгтэй. Тиймээс тухайн аудиторууд гэрчлэх
болон эрсдэлийн аудитын ажлын аль алиныг хариуцан хийх нь
нийтлэг. Жил тутмын гэрчлэх аудитыг төлөвлөж, хэрэгжүүлэх явцад
олж авсан мэдлэг эрсдэлийн аудитын хөтөлбөрийг боловсруулах
суурь болж өгнө. Санхүүгийн хяналтын орчинг хянах, ажил гүйлгээ,
хяналтыг сорих, үйлчлүүлэгч байгууллагын ажилтнуудтай ярилцах
зэрэг нь үйлчлүүлэгч байгууллага дахь эрсдэлийн шинж чанар, цар

15. 15
хэмжээний талаар мэдээлэл өгнө. Хэрэв санхүүгийн тайланд
материаллаг нөлөө үзүүлэх магадлалтай байвал тэдгээрийг гэрчлэх
аудитын хүрээнд мөшгиж шалгах бөгөөд харин ноцтой байж
болзошгүй боловч материаллаг биш бол эрсдэлийн аудитын
хөтөлбөрт тусгаж шалгана.
7. Эрсдэлийн аудитын хөтөлбөр уян хатан байвал зохино. Эрсдэлийн
шинэ чиглэлийн шинж тэмдэг бүхий мэдээлэлд аудитын нийт
ажилтнууд соргог хандвал зохино. Ийм мэдээллийг дотоод аудитын
тайлан, сонин хэвлэл болон УИХ-ын хэлэлцүүлэг, УИХ-ын гишүүд,
олон нийтээс Ерөнхий аудиторт ирүүлсэн захиа, бусад эх сурвалжаас
авч болно. Төрийн аудитын байгууллагын нийт ажилтнууд ийм
асуудлыг холбогдох газрын захирлын анхааралд хандуулах үүрэгтэй
бөгөөд газрын захирал эрсдэлийн аудит хийх эсэхийг шийднэ.
Эрсдэлийн аудитын төлөвлөгөө
САБ 3.3 Бид эрсдэлийн аудит бүрт төлөвлөгөө бэлтгэх бөгөөд түүнд шалгах
эрсдэлүүд, хэрэглэх арга хандлага, гүйцэтгэх ажилтнууд, төсөв, гарах үр
дүнгийн хэлбэрийг зааж өгнө. Төлөвлөгөөнд аудитын дэлгэрэнгүй хөтөлбөрийг
хавсаргана.
8. Эрсдэлийн аудитын төлөвлөгөөг үйлчлүүлэгч бүрийн хувьд гаргасан
эрсдэлийн аудитын хөтөлбөрийн хүрээнд бэлтгэн. Аудитын
төлөвлөгөөг Ерөнхий аудитор батална. Эрсдэлийн аудит олон янз
байдаг учраас бүх тохиолдолд мөрдөгдөх эрсдэлийн аудитын
төлөвлөгөөний нарийвчилсан загварыг гаргах боломжгүй бөгөөд
шаардлагагүй юм. Гэхдээ уг ажлыг зөвшөөрөх эсэхийг шийдэхэд
хангалттай мэдээллийг төлөвлөгөөнд тусгах хэрэгтэй. Тиймээс
төлөвлөгөөнд дараахь зүйлийг оруулах нь зүйтэй:
а. Шалгах эрсдэлүүд болон тэдгээр нь хэр ноцтой талаархи тодорхой
мэдээлэл. Энэ нь уг ажлыг хийх үндэслэл болж өгнө. Энэ нь тэгэхлээр
уг ажил эрсдэлийн аудитын ерөнхий хөтөлбөртэй хэрхэн нийцэж
байгаа, эрсдэлийг хэрхэн тодорхойлсон, дотоод аудит буюу
хөндлөнгийн бусад аудиторууд түүнийг хэр гүнзгий шалгасан, болон уг
асуудлыг гэрчлэх аудитаар шалгаад мухарлах боломжгүйн
шалтгааныг тодорхой болгож өгнө.

16. 16
б. Хэрэглэх арга хандлага. Энэ нь аудитын дэлгэрэнгүй хөтөлбөрөөр
дэмжигдэх бөгөөд санал болгож буй арга хандлага тухайн эрсдэлийг
авч үзэхэд тохиромжтой эсэхийг тодорхойлоход хангалттай мэдээлэл
өгөх учиртай.
в. Гүйцэтгэх ажилтнууд ба төсөв,
г. Гарах үр дүнгийн хэлбэр. Энэ нь уг ажлын үр дүнгээр хууль тогтоох
байгууллагад хандсан тайлан гарах (бид зөвхөн эрсдэл илрүүлээд
зогсохгүй, улмаар уг эрсдэл ноцтой зөрчил, зохисгүй байдал буюу
алдагдалд хүргэснийг олж мэдсэн тохиолдолд л ихэвчлэн хэрэглэнэ),
эсвэл үйлчлүүлэгч байгууллагад зориулсан тайлан гарах эсэхийг зааж
өгнө.
9. Хүндэтгэлтэй хандах үүднээс эрсдэлийн аудитын төлөвлөгөөг
үйлчлүүлэгчтэйгээ хэлэлцэж, уг ажлыг хийх шалтгаан болон аргыг тайлбарлаж
өгнө. Зарим тохиолдолдп энэ нь тохиромжгүй байж болох бөгөөд санал
солилцох эсэхийг газрын захирал шийднэ.
Эрсдэлийн аудитын нотлох зүйл
САБ 3.4 Тодорхойлсон эрсдэл оршиж байгаа бөгөөд ноцтой гэж дүгнэх, хууль
тогтоох байгууллага буюу үйлчлүүлэгч байгууллагад хандсан тайлан дахь
тэрхүү дүгнэлтийг дэмжихийн тулд хангалттай зохистой нотлох зүйл олж авах
хэрэгтэй.
10..Хангалттай зохистой нотлох зүйл гэдэг нэр томъёо санхүүгийн
тайлангийн ердийн аудиттай (гэрчлэх ажил) холбоотой хэрэглэгддэг бөгөөд энэ
нь аудитын санал дүгнэлтийг дэмжихэд шаардагдах нотлох зүйлийн тоо, чанар,
учир холбогдол, найдвартай чанарыг илэрхийлнэ. Аудитын нотлох зүйлийн
шинж чанарын талаар “Объёкт дээрх ажил” хэмээх 6 дугаар бүлэгт илүү
дэлгэрэнгүйтайлбарласан бөгөөд үндсэн зарчмууд нь гэрчлэх ба эрсдэлийн
аудитын аль алинд хэрэглэгдэнэ.
11. Хангалттай ба зохистой байдлыг аудитын зорилготой холбон авч үзэх
ёстой. Гэрчлэх ажлын хувьд бидний зорилго бол тухайн жилийн санхүүгийн
тайлангийн багцын талаар санал дүгнэлтэд хүрэх явдал юм. Бид өөрсдийн
хийсэн эрсдлийн үнэлгээ, материаллаг байдлын талаархи байр суурь, аудитын
баталгаажуулалтын загварт зарим талаар тулгуурлан бидэнд шаардагдах
нотлох зүйлийн тоо, чанар, учир холбогдол, найдвартай чанарын талаархи
мэргэжлийн байр сууринд хүрнэ. Эрсдэлийн аудитын хувьд бидний зорилго бол

17. 17
тухайн эрсдэл оршин байгаа эсэх болон тэр нь хэр зэрэг ноцтой талаар
дүгнэлтэд хүрэх явдал юм. Ерөнхийдөө үүнд шаардагдах нотлох зүйлийн
стандарт гэрчлэх аудитынхаас доогуургүй байх бөгөөд ижил арга техник
хэрэглэгдэнэ.
12. Ямар нотлох зүйл шаардлагатайг тогтоохдоо бид үйлчлүүлэгчдэд буюу
хууль тогтоох байгууллагад тодорхой нарийвчлалтай тайлагнана гэдгээ ямагт
санаж байх нь чухал. Тиймээс бидний арга техник, нотлох зүйл ба илрүүлсэн
зүйлсийн хангалттай, зохистой байдал шалгалт сорилтод нээлттэй байх болно.
Эрсдэлийн аудитын тайлагнал
САБ 3.5 Ерөнхий аудитор тохиромжгүй гэж үзээгүй л бол бид эрсдэлийн
аудитынхаа үр дүнг үйлчлүүлэгчиддээ тайлагнавал зохино.
САБ 3.6 Аль нэг яамны бүтцэд ордоггүй улсын байгууллагад эрсдэлийн аудит
хийсэн тохиолдолд бид тухайн байгууллагад өөрт нь болон (Ерөнхий аудиторын
зөвшөөрсний дагуу) санхүүжүүлэгч яаманд нь тайлагнана.
САБ 3.7 Ноцтой зөрчил, зохисгүй байдал буюу санхүүгийн хяналтын догогдлыг
илрүүлсэн тохиолдолд хууль тогтоох байгууллагад тайлагнахад бэлтгэх бөгөөд
энэ нь тухайн жилийн санхүүгийн тайланд өгсөн Ерөнхий аудиторын санал
дүгнэлтэд нөлөөлөх эсэхийг судалж үзнэ.
13. Эрсдэлийн аудитын үр дүнг үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдах албан
тушаалтнуудад менежментийн захидал буюу тайлан хэлбэрээр гол төлөв
хүргэнэ. Эдгээр эрсдэлийг бууруулж, санхүүгийн хяналтыг сайжруулахад
чиглэсэн ажил хэрэгч зөвлөгөө өгөгдөнө. Бид ажлынхаа хамарсан хүрээг
тодорхой болгож, хийсэн ажил болон илрүүлсэн зүйлсээр дэмжигдээгүй ямар
нэгэн баталгаа өгөхгүй байх нь чухал.
14. Эрсдэлийн аудитын үр дүнг үйлчлүүлэгчдэд танилцуулж болохгүй цөөн
хэдэн тохиолдол байж болно. Энэ нь ихэвчлэн үйлчлүүлэгчийнхээ гол
ажилтнуудын зан төлөвт урьдчилан үнэлгээ хийсэн тохиолдлууд болно. Хэрэв
бидний үнэлгээний үрдүн сэтгэл түгшээхүйц байвал тэдгээр ажилтнуудын
хариуцсан хэсэгт илүү гүнзгий шалгалт хийнэ. Гол ажилтнуудын талаар таагүй
зүйл олж тогтоовол аудитын газрын захирал энэ тухай үйлчлүүлэгч
байгууллагын дарга, ерөнхий менежер, үйлчлүүлэгч байгууллагын аудитын
хороо (хяналтын зөвлөл) буюу санхүүжүүлэгч яаманд нь мэдэгдэж болно.
Ингэхдээ Ерөнхий аудитораас зөвшөөрөл авна.

18. 18
15. Яамны бүтэц ордоггүй улсын байгууллага буюу доод шатны бусад
байгууллагад эрсдэлийн аудит хийсэн бол санхүүжүүлэгч яаманд нь тайлагнах
асуудлыг ямагт анхаарч байх хэрэгтэй. Харъяа байгууллагууд нь төсвөө зохих
журмын дагуу зарцуулж, санхүүгийн ба удирдлагын оновчтой хяналт
нэвтрүүлсэн эсэхийг санхүүжүүлэгч яамдын Ерөнхий менежерүүд тусгайлан
анхаарах үүрэгтэй. Энэ үүргээ хэрэгжүүлэхэд нь бидний тайлан тусална.
Хүндэтгэлтэй хандах үүднээс санхүүжүүлэгчид нь аливаа мэдээллийг дэлгэн
илчлэхээс өмнө шалгагдсан байгууллагаас зөвшөөрөл хүсэж болно. Хэрэв тэд
зөвшөөрөл өгөхгүй байвал анхаарлыг нь хандуулах ёстой гэж үзсэн
асуудлуудыг санхүүжүүлэгч байгууллагад нь шууд тайлагнахаар шийдэж болно.
Энэ шийдвэрийг Ерөнхий аудитор гаргана.
16. Эрсдэлийн аудит бүрийн дүнг хууль тогтоох байгууллагад тайлагнах
шаардлагагүй боловч аудитын үр дүн хууль тогтоох байгууллагад танилцуулбал
зохих тийм ач холбогдолтой эсэхийг аудитын газрын захирал байнга эрэгцүүлж
байх хэрэгтэй. Энэ нь тухайн байгууллагын санхүүгийн тайлантай хамт
хэвлэгдсэн тайланд буюу эсвэл тусдаа тайланд тусгагдсан байж болно.
Санхүүгийн тайлангийн талаар тайлагнах асуудлыг зохицуулах зарчмуудыг 8
дугаар бүлэгт авч үзсэн.
4 дүгээр бүлэг:ТОМИЛГОО
Оршил
1) Энэ бүлэгт аудиторын аудитын ажилд томилох бодлого, удирдамжийг авч
үзсэн. Үүнд аудитын ажилд тохоон томилох, шинэ ажилд томилох
бодлого, удирдамж, төсвөөс санхүүжилт авсан байгууллагад хандах
болон ажлын нөхцлийг зөвшилцөх асуудлыг тайлбарлана. “Санхүүгийн
аудитын зорилтууд” хэмээх 2 дугаар бүлэгт тайлбарласанчлан санхүүгийн
аудитын үндсэн зорилго нь засгийн газрын зарлага, орлого, хөрөнгийг
сайтар бүртгэж буй эсэх талаар хөндлөнгийн баталгаа, мэдээлэл,
зөвлөгөөгөөр хангах явдал юм. Үүнд холбогдох дүрэм журам болон улсын
ажлыг гүйцэтгэх арга барилын талаархи хууль тогтоох байгууллагын байр
суурийг баримталж буй эсэхэд өгөх баталгаа хамаарна. Энэ зорилгод
дараахь арга замаар хүрнэ:
 Ерөнхий аудитор аудитороор нь томилогдсон байгууллагад хийх
аудит, үүний дотор гэрчлэх ажил ба эрсдэлийн аудит;

19. 19
 Ерөнхий аудитор аудитороор нь томилогдоогүй байгууллагад хийх
аудит.
Хууль ёсны томилгоо
2) Ерөнхий аудитор улс нийтийн данс тооцооны Ерөнхий аудиторын хувьд
хууль тогтоох байгууллагын хувьд баталсан хөрөнгийг гүйцэтгэх эрх
мэдлийн байгууллага хэрхэн ашиглаж, бүртгэсэн талаар хараат бус
баталгаа гаргаж хууль тогтоох байгууллагад өгөх чухал үүргийг
гүйцэтгэнэ. Түүний хараат бус байдалд хууль тогтоох байгууллагаас өгч
буй ач холбогдол нь олонхи аудитын хувьд тэрбээр хуулиар тохоон
томилогдсон аудитор бөгөөд шалгагдагч байгууллагын удирдлага буюу
улс төрч нар үүнийг өөрчилж чадахгүйд оршино.
3) Хууль ёсны томилгооны гол хэдбэрүүдийг дор тайлбарлав.
Санхүүгийн тайлангийн аудит болон тайлан
4) Төрийн аудитын тухай Монгол улсын хуульд заасанчлан Засгийн газар
болон бусад байгууллагууд жилийн эцсийн санхүүгийн тайлангаа нягтлан
бодох бүртгэлийн олон улсын стандартын дагуу гаргаж Төсвийн
байгууллагын удирдлага, санхүүжилтын тухай хуулиар тогтоосон
хугацаанд төрийн аудитын байгууллагад ирүүлнэ.
5) ҮАГ-ын аудит хийх бүрэн эрхийн дотроос санхүүгийн аудитын гол
чиглэлүүд дараахь аудитаас бүрдэнэ.
 Улсын Их Хурлаас бусад төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаанд
санхүүжилтийн эх үүсвэрээс нь үл хамааран аудит хийх. Улсын Их
Хурлын зөвхөн санхүүгийн тайланд аудит хийх бөгөөд хэрэв Улсын Их
Хурлаас хүссэн тохиолдолд бусад үйл ажиллагаанд нь аудит хийх,
 Төсвөөс санхүүжилт авсан, төсвийн орлого бүрдүүлдэг буюу төрийн
өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн үйл
ажиллагаанд аудит хийх,
 Засгийн газрын тусгай зориулалтын сан, төсвөөс олгосон санхүүгийн
дэмжлэг, эргэж төлөгдөх нөхцлөөр ашиглуулж байгаа төсвийн хөрөнгө
болон олон улсын байгууллага, гадаад орны Засгийн газар, байгууллага,
иргэдээс Монгол Улсын Засгийн газар, төсвийн бусад байгууллагад

20. 20
олгосон зээл, тусламж, хандивын ашиглалт, зарцуулалт, үр дүнд аудит
хийх,
 Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, түүний үр дүнд аудит хийх,
 Тагнуулын байгууллага, зэвсэгт хүчин, цагдаагийн гүйцэтгэх албанд
зориулсан төсвийн хөрөнгийн зарцуулалтад Монгол Улсын Ерөнхий
аудитор болон Улсын Их Хурлаас итгэмжлэгдсэн ажилтан аудит хийнэ.
 Засгийн газрын жилийн эцсийн санхүүгийн нэгдсэн тайланд аудит хийх,
 Шаардлагатай гэж үзсэн бусад асуудлууд.
Гэрээгээр хийх аудит
6) ҮАГ олон улсын байгууллага, гадаад орчны санхүүжилтээр ажилладаг
байгууллага, аж ахуйн нэгж, төсөл, хөтөлбөрийн үйл ажиллагаанд тэдний
хүсэлтээр аудит хийж болно.
Хянан шалгах эрх
7) Төрийн аудитын тухай Монгол Улсын хуулийн 21 дүгээр зүйлд заасны
дагуу төрийн аудитын байгууллага, түүний ажилтнууд бүрэн эрхээ
хэрэгжүүлэхэд шаардагдах аливаа мэдээллийг бүрэн хэмжээгээр,
чөлөөтэй, шуурхай авах эрхтэй. Энэ хуулийн 15.1-д заасан байгууллага,
албан тушаалтан Үндэсний аудитын газраас шаардсан мэдээллийг
хугацаанд нь саадгүй гаргаж өгөх үүрэгтэй.
Шинэ томилгоо
САБ 4.1 Засгийн газрын байгууллага шинээр байгуулагдсан буюу эсвэл одоо
ажиллаж байгаа байгууллага санхүүгийн тайлан шинээр гаргасан тохиолдолд
Ерөнхий аудиторыг аудитороор нь томилсон хуулийн заалтыг танилцуулна.
8) Засгийн газрын бүтэц болон засгийн газрын байгууллагуудын ашигладаг
санхүүгийн тайлагналын арга техник байнга өөрчлөгдөж байна. Аудитын
нийт ажилтнууд өөр өөрсдийн хариуцсан салбарт гарч буй өөрчлөлтүүдэд
соргог хандах хэрэгтэй бөгөөд тэдгээр нь төсвийн хөрөнгө зарцуулах
шинэ байгууллага байгуулагдах буюу одоо ажиллаж буй байгууллагын
санхүүгийн тайлагнал, аудит хийх журам өөрчлөгдөхөд хүргэж болох юм.
Бидний зорилго бол санхүүгийн аливаа тайлан шинээр гарах тохиолдолд

21. 21
Ерөнхий аудитор хууль ёсны аудитор нь болохыг баталж ойлгуулах явдал
юм. Үүний тулд хэлэлцэгдэж буй өөрчлөлтийг аль болох эрт мэдэж хууль
тогтоомжид санал өгөх хэрэгтэй. Ийм өөрчлөлтүүдийг үйлчлүүлэгч маань
бидэнд мэдээлж болох хэдий ч бид ажлынхаа хүрээнд дараахь зүйлийг
хийх нь зүйтэй:
 Санхүүгийн тайлагнал болон аудитын чиглэлээр хэлэлцэгдэж буй аливаа
өөрчлөлтийг аль болох эрт мэдэгдэхийг үйлчлүүлэгчдээсээ хүсэх,
 Үйлчлүүлэгч байгууллагын талаархи хууль тогтоох байгууллагын
хэлэлцүүлэг, хэвлэлийн нийтлэлийг байнга хянаж байх,
 Сангийн яамтай холбоотой ажиллах,
Ажлын нөхцөл
САБ 4.2 Гэрээгээр хийгдэх бүх аудитын хувьд шалгагдагч байгууллагын
удирдлагын төлөөлөгчтэй аудитын ажлын захидлыг тохиролцоно.
9) АОУС 210 аудиторууд ажлын нөхцлийг тохиролцож, бүртгэхтэй
холбоотой стандарт, удирдамжийг тогтоосон. Холбогдох талууд өөрсдийн
үүрэг хариуцлагыг тодорхой ойлгоход нь тусалдаг учраас АОУС-г мөрдөж
ажиллах нь бидний баримтлах бодлого юм. Гэхдээ АОУС нь компанийн
буюу бизнесийн байгууллагуудын аудитын байр сууринаас бичигдсэн
бөгөөд Ерөнхий аудиторын хийх аудитын онцлог шинж, түүний өргөн
хүрээтэй үүрэг хариуцлагыг дараахь удирдамжинд тусгасан болно.
Ажлын захидлын хүлээн авагч
10)Ажлын нөхцлийг харилцан тохиролцох үйлчлүүлэгчийг АОУС-д аудитын
тайлангийн хүлээн авагч гэж тодорхойлсон. Аудитын ажлын нөхцлийг
шалгагдагч байгууллагын удирдлагын төлөөлөгчтэй гол төлөв
тохиролцоно. Энэ нь ихэвчлэн Ерөнхий менежер буюу түүнтэй адилтгах
албан тушаалтан байна.
11)Захиалгаар хийх аудитын хувьд, аудитын тайланг хүлээн авагч этгээдтэй
ажлын нөхцлийг тохирно.
Ажлын захидлын агуулга

22. 22
12)Ажлын захидлыг аудит нэг бүрийн онцлог нөхцөлд тохируулан
боловсруулах боловч наад зах нь дараахь зүйлийг агуулна:
 Санхүүгийн тайланг бэлтгэх болон түүнд аудит хийх талаархи удирдлага
болон Ерөнхий аудиторын үүрэг хариуцлагыг дэлгэрэнгүй мэдээлэх,
 Санхүүгийн тайланд хийх хамрах хүрээний товчоо,
 Төрийн аудитын тухай хуулийн дагуу гүйцэтгэлийн аудит хийх болон
санхүүгийн тайлангийн аудитаар шалгах боломжгүй асуудлаар хууль
тогтоох байгууллагад тайлагнах Ерөнхий аудиторын бүрэн эрхийг
тайлбарлах,
 Үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдлагатай тохирсон бусад үйлчилгээний
талаархи дэлгэрэнгүй мэдээлэл,
 Төлбөр нэхэмжлэх үндэслэл.
Ажлын захидалд гарын үсэг зурах
13)Ажлын захидалд ихэнхдээ тухайн аудитыг хариуцсан газрын захирал
гарын үсэг зурна. Олны анхаарал татсан буюу тухайн үйлчлүүлэгчийг
эмзэглүүлсэн аливаа аудитын ажлын захидалд Ерөнхий аудитор гарын
үсэг зурна.
Ажлын захидлыг зөвшилцөх
14)Ажлын захидлыг тохиролцох нь үйлчлүүлэгчтэй гэрээний харилцаа
тогтоож өгөх бөгөөд тиймээс холбогдох талуудын эрх, үүрэг, хариуцлага
тодорхой байх нь чухал. Ажлын захидлыг илгээхээс өмнө сайтар хянаж
байвал зохино. Шаардлагатай бол хуулийн зөвөлгөө авна.
Ажлын нөхцлийг шинэчлэх
15)Ажлын захидал он дамжин хүчинтэй байх нь зүйтэй боловч ажлын
захидлыг шинэчлэх шаардлагатай эсэхийг аудитын газрын захирал жил
бүр судалж байх үүрэгтэй. Энэ нь дараахь тохиолдолд шаардагдаж
болно:
 Үйлчлүүлэгч аудитын зорилт, хамрах хүрээг буруу ойлгосон санагдвал,
 Үйлчлүүлэгчийн санхүүгийн тайлагналын журамд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт
орсон бол

23. 23
 Ерөнхий аудитор буюу үйлчлүүлэгчид хамаарах эрх зүйн холбогдох
зохицуулалтад өөрчлөлт орсон бол,
 Аудитын мэргэжлийн шаардлагад өөрчлөлт орсон бол.

24. 24
5 Дугаар бүлэг: ТӨЛӨВЛӨЛТ
Оршил
1. Энэ бүлэгт гэрчлэх аудитын төлөвлөлтийн талаархи төрийн аудитын
байгууллагын бодлого, удирдамжийг тодорхойлсон. Үүнд аудитын үр
ашигтай, үр нөлөөтэй арга хандлагыг боловсруулахад шаардагдах
алхмуудыг авч үзэв. Эдгээрийг Зураг 1-д хураангуйлан үзүүлэв. Энэ бүлэгт
орсон бодлого удирдамжийг АОУС, тухайлбал “ Төлөвлөлт” хэмээх АОУС
300 болон “ Бизнесийн талаархи мэдлэг” хэмээх АОУС 310-д нийцүүлэн
боловсруулсан.
Төлөвлөлтийн зорилго
САБ 5.1 Бид аудитыг өртөг зардлын хувьд үр ашигтай хийх үүднээс ажлаа
төлөвлөвөл зохино. Тухайн аудитад ашиглахаар сонгосон арга хандлагын
үндэслэлийг бид аудитын ажлын баримт материалд баримтжуулна.
2. Аудитын төлөвлөгөө бэлтгэх үеийн бидний зорилт бол аудитын санал
дүгнэлтийг дэмжих хангалттай зохистой нотлох зүйлийг хамгийн бага
зардлаар цуглуулах боломж олдохуйц аудитын арга хандлагыг
боловсруулах явдал юм. Энэ бүлэгт төлөвлөлтийн үйл явцын алхам
бүрийг тусад нь авч үзсэн хэдий ч тэдгээр нь хоорондоо харилцан
уялдаатай бөгөөд тэдгээрийн аль нь ч дангаараа хангалтгүй гэдгийг санаж
байвал зохино. Алхам бүр төлөвлөлтийн ерөнхий зорилтод хувь нэмэр
оруулна.
3. Төлөвлөлтийн үйл явц болон аудит бүхэлдээ үйлчлүүлэгч, түүний үйл
ажиллагааны талаархи ойлголтод үндэслэдэг. Бид энэхүү ойлголтыг
дараахь зүйлд ашиглана.
 Аудитын материаллаг байдлыг тодорхойлох. Бидний ойлголт
санхүүгийн тайлангийн талаархи Ерөнхий аудиторын гэрчилгээг
хүлээн авагчид нөлөөлж болзошгүй алдаа буюу орхилтын хэмжээг
тогтоох боломж олгоно.
 Материаллаг буруу илэрхийлэл буюу зөрчил гарах эрсдэлийг
нэмэгдүүлдэг хүчин зүйлсийг олж тогтоох. Бидний ойлголт нь
байгууллагын түвшний эрсдэлүүдийг эхлээд олж тогтоох, улмаар
тодорхой данс, аудитын зорилтод тэдгээрийн үзүүлэх нөлөөг
тодорхойлох боломж олгоно.

25. 25
 Санхүүгийн тайланг бүхэлд нь хамарсан хүлээн зөвшөөрөхүйц
түвшний баталгаа өгөхийн хамт сорилыг эрсдэлийн тодорхой хүчин
зүйлсэд чиглүүлсэн арга хандлага боловсруулах.
ЗУРАГ 1-ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ҮЙЛ ЯВЦ
Зорилт
Материаллаг байдал, эрсдэл, аудитын арга хандлагыг
тодорхойлох үүднээс хангалттай ойлголт олж авах.
Үйлчлүүлэгчээ ойлгох
 Үйл ажиллагаа ба зохион байгуулалт
 Санхүүгийн тайлагналын шаардлага
 Эрх зүй, зохицуулалтын орчин
 Парламент ба олон нийтийн сонирхол
 Бүртгэлийн үйл явц
 Компьютерийн нэвтрэлт
 Хяналтын орчин
 Дүн шинжилгээний хяналт
 Өөдрөг үйл ажиллагаа
 Данснууд
Алдаа, зөрчлийг тэвчиж болох түвшинг тодорхойлох
Материаллаг байдал
 Материаллаг байдлыг үнэ цэнээр нь
 Материаллаг байдлыг шинж чанараар нь
 Аудитын гэрчилгээний хэрэглэгчдийн санаа бодол
Буруу илэрхийлэл, зөрвлийн эрсдэлийг нэмэгдүүлэгч хүчин
зүйлс болон тэдгээр эрсдэлийг бууруулагч хяналтуудыг олж
тогтоох.
Эрсдэлийн үнэлгээ
 Байгууллагын эрсдэл
 Дансны эрсдэл

26. 26
 Эрсдэлийг бууруулагч хяналт
Санхүүгийн тайланг бүхэлд нь хамарсан хүлээн зөвшөөрөхүйц
түвшний баталгаа өгөхийн хамт эрсдэлийн тодорхой хүчин
зүйлсэд голлон анхаарах арга хандлага боловсруулах
Төлөвлөгөөг эцэслэх
 Эрсдэлийн тодорхой хүчин зүйлсэд тохирсон аудитын арга хандлага
 Бусад зүйлсэд хэрэглэх аудитын арга хандлага
Үйлчлүүлэгч болон бизнесийг ойлгох
САБ 5.2 Бид үйлчлүүлэгч болон түүний бизнесийг сайтар ойлгох хэрэгтэй.
4. Дараахь шинж бүхий аудитын хандлага боловсруулахын тулд бид
үйлчлүүлэгч болон түүний бизнесийг ойлгож авна.:
 Үр ашигтай. Бид хамгийн их эрсдэлтэй хэсэгт нөөцөө чиглүүлж, хамгийн
бага зардлаар зорилтоо биелүүлэх аргыг сонгоно.
 Үр нөлөөтэй. Санхүүгийн тайлангийн талаархи Ерөнхий аудиторын
санал дүгнэлтийг дэмжих хангалттай тохиромжтой нотлох зүйл олж
авна.
 Үнэ цэн нэмсэн. Бид үйлчлүүлэгчиддээ санхүүгийн удирдлага,
хяналтын талаар тэдний нөхцөл байдалд тохирсон ажил хэрэгч
зөвлөгөө өгнө.
Хавсралт А-2-т үйлчлүүлэгчийн бизнесийг ойлгоход зориулсан
стандарт загварыг үзүүлэв. (ҮАГ900)
5. Ихэнх үйлчлүүлэгч нар нийтлэг шинж чанартай хэдий ч тус бүрдээ өөрийн
гэсэн онцлогтой. Бид ижил төстэй үйлчлэгчийн талаархи мэдлэгээ
төлөвлөлтөд ашигладаг боловч үйлчлүүлэгч тус бүрийн хувьд дараахь
зүйлийг хийнэ:
 Дараахи зүйлстэй танилцах:
o үйлчлүүлэгчийн үйл ажиллагаа ба зохион байгуулалт,
o үйлчлүүлэгчийн санхүүгийн тайлангууд
o Зохицуулалтын орчин (дүрэм журам)
o үйлчлүүлэгчийн үйл ажиллагааны нийтлэг эрхзүйн орчин,

27. 27
 үйлчлүүлэгч болон түүний санхүүгийн тайланг хууль тогтоох
байгууллага ба олон нийтийн зүгээс хэрхэн сонирхлыг олж тогтоох
 үйлчлүүлэгчийн нягтлан бодох бүртгэлийн үйл явц болон компьютерын
нэвтрэлтийн түвшинг ойлгож авах
 хяналтын ерөнхий орчин, ялангуяа зөрчил, хууль бус үйлдэл,
залилангаас урьчилан сэргийлэх хяналтуудыг үнэлэх,
 урьдчилсан шинжилгээний горим хэрэгжүүлэх
 өөдрөг үйл ажиллагааны урьчилсан үнэлгээ хийх,
 санхүүгийн тайланг данснуудын түвшинд шинжлэх
6. Аудитыг үр ашигтай, үр нөлөөтэй төлөвлөж, гүйцэтгэхийн тулд аудитын
багийн нийт гишүүд үйлчлүүлэгч болон түүний бизнесийг ойлговол зохино.
Үйлчлүүлэгчийн үйл ажиллагаа ба зохион байгуулалт
САБ 5.3 Бид:
 үйлчлүүлэгчийн зорилтууд болон тэдгээрийг хэрэгжүүлдэг арга
хэрэгслүүдийг ойлгох
 Гол албан тушаалтнууд болон тэдгээрийн үүрэг хариуцлагыг олж мэдэх,
 үйлчлүүлэгчийн зохион байгуулалтын бүтэц болон газар зүйн байршилтай
танилцах хэрэгтэй.
7. Санхүүгийн тайлан нь аливаа бизнесийн байдал болон түүний
гүйцэтгэлийн талаархи тайлан бөгөөд тухайн бизнес арилжааны буюу
арилжааны бус байхаас үл хамаарна. Санхүүгийн тайланг ойлгож,
тайлбарлаж, аудит хийхийн тулд бид тухайн бизнесийг ойлгох хэрэгтэй.
Ингэхдээ гол төлөв дараахь асуудлыг авч үзнэ:
 Үйлчлүүлэгч ямар үйлчилгээ үзүүлдэг вэ?
 Эдгээр үйлчилгээний эрх зүйн үндэс нь юу вэ?
 Тэд хэрхэн санхүүждэг вэ?
 Засгийн газрын бусад байгууллагатай хэрхэн харилцдаг вэ?
 Тухайн бизнес тогтвортой юу, аль эсвэл томоохон өөрчлөлт
төлөвлөгдөж байгаа юу?
 Түүний хэрэглэгчид нь хэн бэ?
 Үйлчилгээгээ хэрэглэгчдэд хэрхэн хүргэдэг вэ?
 Түүний гүйцэтгэлийг хэрхэн үнэлж дүгнэдэг вэ?

28. 28
8. Үйлчлүүлэгчийн зохион байгуулалтыг ойлгож авах нь эрсдэлийн үнэлгээ
хийх болон хэнтэй харилцвал зохих, ажлаа хаана гүйцэтгэхээ тогтооход
тустай. Дараахь асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй:
 Ерөнхий менежер буюу эсвэл санхүү хариуцсан захирал нь хэн бэ?
 Тухайн байгууллага дотор бидэнтэй харилцах гол хүн хэн байж болох
вэ?
 Үйлчлүүлэгчийн удирдлагын багийн гол гишүүд нь хэн болох, тэд ямар
үүрэг хариуцлага хүлээдэг вэ?
 Тэнд аудитын хороо байдаг эсэх ба түүний үүрэг роль нь юу вэ?
 Тухайн байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц нь ямар вэ? Энэ нь
төвлөрсөн бүтэц үү, аль эсвэл төвлөрөлгүй бүтэц үү?
 Газар зүйн хувьд хаана хаана голлон байршдаг бөгөөд тэдгээрийн
хооронд бизнес хэрхэн хуваарилагддаг вэ?
9. Мэдээллийг өмнөх онуудын тоо баримт, шалгагдагч байгууллагын
удирдлага, дотоод аудитын ажилтнуудтай хийсэн ярилцлага, хууль
тогтоомж, бодлого, горимын гарын авлага, дотоод аудитын тайлан, төсөв,
удирдах зөвлөлийн хурлын тэмдэглэл, түр хугацааны буюу удирдлагын
бүртгэл болон байгууллагын үйл ажиллагаанд хийсэн ажиглалтаас олж
авч болно.
Санхүүгийн тайлагналын шаардлагууд
САБ 5.4 Бид үйлчлүүлэгчийнхээ санхүүгийн тайлан болон шаардагдах аудитын
санал дүгнэлтийн хэлбэрийг ойлгох хэрэгтэй.
10.Санхүүгийн тайлангууд бол бидний аудитын тусгалын цэг бөгөөд аудитын
эхэнд тэдгээртэй танилцана. Ихэнх үйлчлүүлэгч нар дараахь гурван
суурийн аль нэгээр санхүүгийн тайлангаа бэлтгэдэг:
 Авлага ба төлбөр (мөнгөн бүртгэл)
 Хагас акрруэл (тохируулсан мөнгөн бүртгэл)
 Бүрэн аккруэл
11.Бидний судалж шалгах асуудлууд санхүүгийн тайлангийн бүртгэлийн
сууринаас хамаарч харилцан адилгүй байх боловч дараахь зүйлсийг
хамарч болно:

29. 29
 Мөрдөж буй нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого тохиромжтой эсэхийг
ижил төстэй байгууллагууд, санхүүгийн тайлагналын стандарт болон
Сангийн яамны заавар журмуудтай харьцуулан үзэх,
 Нягтлан бодох бүртгэлийн шинэ тунхаглалуудын нөлөөлөл,
 Үйлчлүүлэгчийн зүгээс ихээхэн шийдэл, тооцоолол шаардсан үлдэгдэл
баланс.
12.Санхүүгийн тайлангуудын хэлбэр загвар хэдийгээр Сангийн яамны
тодорхойлох асуудал боловч бид тайлагналын оновчтой байдлыг
ерөнхийд нь анхаарч үзэх хэрэгтэй. Түүнийг сайжруулж өөрчлөх
боломжтой гэж үзвэл уг асуудлыг үйлчлүүлэгчид танилцуулна.
Зохицуулалтын орчин
САБ 5.5 Үйлчлүүлэгчдийн үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг зохицуулалтын орчинг
бид ойлгох хэрэгтэй.
13.Ажил гүйлгээ нь түүнийг зөвшөөрсөн эрх зүйн хэрэгсэлтэй нийцсэн эсэхийг
аудитын санал дүгнэлтэд харгалзана. Үйлчлүүлэгчийн санхүүгийн үйл
ажиллагаанд холбоотой эрх зүйн бүхий л баримт бичгийг мэдэж авах
хэрэгтэй. үүнд дараахь зүйлс багтана:
 Хуучин болон хожим гарсан хууль тогтоомж,
 Холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу эрх мэдэл олгогдсон албан
тушаалтан буюу байгууллагаас гаргасан дүрэм журам (жишээ нь
Сангийн яамны холбогдох албан тушаалтан)
14.Санхүүжилт, татаасын нөхцөл буюу эсвэл агентлагийн үйл ажиллагааг
зохицуулагч санхүүгийн зааврууд үүний бас нэг жишээ байж болно. Хууль
тогтоомжийг тайлбарлахад хүндрэл учирвал үйлчлүүлэгчтэй зөвлөлдөх
хэрэгтэй. Хэрэв үүнийг энэ арга замаар зохицуулж чадахгүй бол хуулийн
зөвлөгөө авах нь зүйтэй.
15.Зардлын үнэн зөв байдлын талаархи санал дүгнэлтэд холбогдох
удирдамж, заавар, дүрэм журмыг үйлчлүүлэгч мөрдсөн эсэхийг мөн
харгалзана. Эдгээр нь уг үйлчлүүлэгчид тусгайлан хамаарахгүй байж
болох (төсвийн зардлын нэг зүйлийг нөгөө рүү шилжүүлэх буюу хэвийн
бус, хачирхалтай зардал зэрэг асуудлыг хамарч болно) бөгөөд бид
тэдгээрийг анхааралтай судалж, тухайн аудитад учир холбогдолтой
эсэхийг тодорхойлно.

30. 30
Нийтлэг эрх зүйн орчин
САБ 5.6 Үйлчлүүлэгч болон түүний бизнест хамаатай эрх зүйн ба тохируулагч
орчин, ялангуяа дараахь зүйлд хамаарах хууль тогтоомж, дүрэм журмыг ойлгож
авах хэрэгтэй:
 Нийцэл нь үйл ажиллагаанд тавигдах шаардлага байх_ эсвэл
 Үл нийцэл нь торгууль буюу санхүүгийн томоохон алдагдал учруулах
эвдрэл гэмтэлд хүргэх, аль эсвэл үйлчлүүлэгч үйл ажиллагаагаа
амжилттай үргэлжлүүлж чадах эсэх асуудлыг хөндөхөд хүргэж болно.
16.Шалгагдагч байгууллагын үйл ажиллагаагаа эрхлэх эрх зүйн орчинг
бүрдүүлж буй гол хууль тогтоомж, дүрэм журмуудтай бид танилцана. Энд
бид ажил гүйлгээ хийх эрх мэдлийг сонирхоогүй бөгөөд харин тухайн
байгууллага улсын хэвшлийнх эсэхээс үл хамааран мөрдөгдвөл зохих эрх
зүйн орчинг анхаарч үзнэ. Жишээ нь:
 Түлш, эрчим хүчний яамны хувьд хүрээлэн буй орчны хууль тогтоомж,
эрүүл мэнд, аюулгүй байдалтай холбоотой хууль тогтоомж (тэдгээр нь
бохирдсон материалтай харьцах асуудалд хамаатай) болон эрчим
хүчний үйлдвэрлэлд хэрэглэгддэг бусад дүрэм журмыг авч үзнэ.
17.Хууль тогтоомж, дүрэм журмыг зөрчих нь торгууль, шүүхийн зарга зэрэг
санхүүгийн үр дагавартай учраас байгууллагын бизнесээ эрхэлж буй эрх
зүйн орчинг ойлгох нь чухал. Удирдлагаас лавлагаа авах болон
үйлчлүүлэгчийн бизнес, тохируулагч орчны талаархи мэдлэгээ ашиглан
энэ талаар ойлголт авч болно.
Хууль тогтоох байгууллага ба олон нийтийн сонирхол
САБ 5.7 Үйлчлүүлэгчийн үйл ажиллагаа болон санхүүгийн тайланг хууль тогтоох
байгууллага ба олон нийт хэр зэрэг сонирхохыг бид олж тогтоох хэрэгтэй.
18.Бид ихэнхдээ хууль тогтоох байгууллагын нэрийн өмнөөс аудит хийдэг
бөгөөд энэ нь цаад утгаараа олон нийтийн өмнөөс аудит хийдэг гэсэн үг
юм. Бидний шалгадаг үйлчлүүлэгчдийн зарим нь маш их анхаарал татдаг
бол заримыг нь хүмүүс бараг мэддэггүй. Сонирхол татах эсэхээс үл
хамааран аудитыг ижил стандартаар хийдэг хэдий ч ажлаа төлөвлөж
байхдаа үүнийг мэдэж байх хэрэгтэй. Хууль тогтоох байгууллагын зүгээс
хандуулах сонирхол хэт их байх нь үйлчлүүлэгчид дарамт учруулж,

31. 31
аудитын эрсдэлийг нэмэгдүүлж болно. Энэ нь түүнчлэн тухайн аудитыг
анхаарлын төвд оруулж, Ерөнхий аудиторт учрах эрсдэлийг ч
нэмэгдүүлнэ. Дараахь хүчин зүйлс ийм сонирхол байгааг илтгэнэ:
 Хэвлэлд их бичигдсэн,
 Хууль тогтоох байгууллагын зүгээс олон удаа асууж байсан.
 Үйлчлүүлэгч болон түүний үйл ажиллагааны талаар хууль тогтоох
байгууллага авч хэлэлцсэн.
19.Жишээлбэл, статусыг нь өөрчлөх, үйл ажиллагааг нь хянахаар зэхэж
байгаатай холбогдуулан тухайн аудитад хандуулах сонирхол аудитын
явцад нэмэгдэх эсэхийг бид харгалзах хэрэгтэй.
Нягтлан бодох бүртгэлийн үйл явцыг ойлгох
САБ 5.8 Бид нягтлан бодох бүртгэлийн үйл явц, дээд түвшний удирдлагын
мэдээллийн тогтолцоо, ерөнхий дэвтэр болон түүний гол дэд-тогтолцоонуудыг
ойлгож авах хэрэгтэй.
20.Бид санхүүгийн тайлан бэлтгэдэг тогтолцоо, ерөнхий дэвтэрт нэгтгэгддэг
гол дэд-тогтолцоонууд болон тэдгээр нь санхүүгийн тайлан дахь үлдэгдэл
балансуудтай хэрхэн холбогддогийг ойлгож авах хэрэгтэй. Гол дэд
тогтолцоонууд дараахь зүйлийг хамарч болно:
 Худалдан авалтыг захиалах,хүлээн авах, боловсруулах,
 Төлбөр хийх
 Борлуулалтыг нэхэмжлэх,
 Авлага болон орлогын баримтыг боловсруулах,
 Зардлын бүртгэл
 Бараа материалын болон зардлын бүртгэл,
 Үл хөдлөх хөрөнгө болон элэгдлийн бүртгэл,
 Цалин болон боловсон хүчний тэмдэглэл,
 Журнал боловсруулах тогтолцоо
21.Санхүүгийн бус тогтолцооны мэдээллийг санхүүгийн тогтолцоо хэрхэн
хэрэглэдэг болон байгууллагын удирдлага байгууллагаа хэрхэн
удирддагийг ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс тухайн бизнесийн хувьд суурь
болох санхүүгийн бус аливаа тогтолцоог шалгах нь тохиромжтой байж
болно. Бидний шалгалт ойлголтоо тодорхой болгоход шаардагдах наад
захын зүйлийг хамрах нь зүйтэй.

32. 32
22.Бид ажил гүйлгээний чухал ангиллуудыг тодорхойлох, бүртгэх,
боловсруулах, нэгтгэх , тайлагнах болон хөрөнгийн төлөөх хариуцлагыг
хангахад ашигладаг бүртгэл хөтлөлт болон горимыг ойлгож мэдэх
хэрэгтэй. Бид системтэй боловсрогдсон ажил гүйлгээний чухал
ангиллуудыг тийнхүү боловсрогдоогүй ажил гүйлгээнүүдээс ялгаж үзэх
хэрэгтэй.
Компьютер хэр зэрэг нэвтэрснийг ойлгох
САБ 5.9 Бид үйлчлүүлэгчийнхээ мэдээллийн технологийн тогтолцооны
ашиглалтыг шалгаж, компьтер хэр зэрэг нэвтэрснийг тодорхойлох, компьтерт
суурилсан санхүүгийн тогтолцооны нарийн түвэгтэй байдлыг үнэлэх хэрэгтэй.
23.Компьтерт суурилсан тогтолцоо нь том жижиг аль үйлчлүүлэгчийн
хэрэглэдэг санхүүгийн хяналт, тайлагналын тогтолцооны нэг хэсгийг
бүрдүүлнэ. Үйлчлүүлэгчийн санхүүгийн тогтолцоо хэр зэрэг компьтержсэн
болон компьтерийн системийн нарийн түвэгтэй байдлын түвшинг
тодорхойлохын тулд бид гүнзгий шалгалт хийнэ. Үйлчлүүлэгчийн МТ-ийн
системд гүнзгий шалгалт хийх удирдамжийг Хавсралт В-1-д байгаа
ҮАГ905 маягтад өгсөн. Хавсралт В-2-т ҮАГ905 маягттай хамт
хэрэглэх асуулгын хуудсыг үзүүлэв.
24.Компьтерт суурилсан санхүүгийн тогтолцоог бага ашигладаг тохиолдолд
бид МТ-ийн нарийвчилсан шалгалт хийх хэрэггүй байж болно. Хэрэв
санхүүгийн МТ-ийн систем их хэмжээгээр ашиглагддаг бөгөөд тэрхүү
систем нь ажил гүйлгээг боловсруулах буюу эсвэл санхүүгийн тайлан
бэлтгэхэд чухал бол бид илүү нарийвчилсан шалгалт хийх хэрэгтэй.
25.Хэрэв МТ-ийн системийг нарийвчлан шалгах хэрэгтэй бол бид МТ-ийн
аудитын мэргэжилтний туслалцааг авах хэрэгтэй бөгөөд ялангуяа
системийг ид боловсруулж байгаа болон МТ-ийг эрчимтэй хэрэглэж
байгаа, эсвэл үйлчлүүлэгчийн компьтерийн систем маш чухал буюу
нарийн технологитой тохиолдолд ийм шаардлага бий.

33. 33
Хяналтын орчинг ойлгох
САБ 5.10 Бид хяналтын орчин-байгууллага дахь дотоод хяналтын ач
холбогдлын талаархи удирдлагын ерөнхий хандлага, мэдлэг, үйлдлийг ойлгож
авах хэрэгтэй.
26.Хяналтын орчин нь үйлчлүүлэгчийн бүртгэлийн үйл явц болон дотоод
хяналт төлөвлөгдөж, хэрэгжиж, ажиллаж байгаа нөхцлүүдээс бүрдэнэ. Бид
ойлголтдоо тулгуурлан хяналтын орчин нь нягтлан бодох бүртгэлийн
тогтолцоо болон үр нөлөөтэй дотоод хяналтад тааламжтай эсэх талаар
дүгнэлт хийхийг эрмэлздэг бөгөөд тодорхой бүртгэл хэсгүүд нь
хэрэглээний систем болон хяналтуудын заримынх нь буюу бүгдийнх нь үр
нөлөөг ихэсгэж, багасгаж байгаа эсэхийг тодорхойлно. Хэрэв бид
хяналтын орчны талаархи ойлголтоо тулгуурлан нягтлан бодох бүртгэлийн
тогтолцоо, хяналтын үр нөлөөт байдалд ихээхэн эргэлзэж байвал энэ
тухай үйлчлүүлэгч болон Аудитын хороонд цаг алдалгүй тайлагнах
хэрэгтэй. Түүнчлэн, улс нийтийн хөрөнгөнд ноцтой эрсдэл учирсан эсэх
болон улмаар тэр хүрээнд эрсдэлийн аудит хийх хэрэгтэй эсэхийг судалж
үзнэ.
27.Хяналтын орчны талаар ойлголт авахын тулд дараахь зүйлийг авч үзэх
хэрэгтэй:
 Удирдлагын зан төрх, үзэл бодол, ажлын арга барил, санхүүгийн алдаа
мадаггүй тайлан гаргах хүсэл зориг,
 Ажиллах орчин болон соел
 Нягтлан бодох бүртгэлийн найдвартай тогтолцоо боловсруулж,
ажиллуулах талаархи удирдлагын хүсэл зориг,
 Бизнестээ хяналт тавих удирдлагын чадвар:
 Байгууллагын зохион байгуулалтын бүтэц,
 Эрх мэдэл, үүрэг хариуцлагыг хуваарилах арга,
 Хянан удирдах болон хяналт шинжилгээ,
 Гүйцэтгэх дээд удирдлагын хяналтын арга.
Зөрчил, хууль бус үйлдэл, залилангийн эсрэг
хяналтууд
САБ 5.11 Дараахь зорилгоор үйлчлүүлэгчийн бий болгосон хяналтын горимыг
бид ойлгох хэрэгтэй: