нхх лекц №7

1. Тахир дутуугийн тэтгэвэр
Лекц №
Д.Сэлгэмаа /маг/

2.  Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð
 Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäñàí øàëòãààí, õóâü õýìæýýã
òîãòîîõ
 Òýòãýâðèéí ñàí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýñ
øàëòãààëàõ ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òàõèð äóòóóãèéí
òýòãýâðèéí õýìæýý, îëãîõ õóãàöàà, íýìýãäýë òîîöîõ
 Òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðèéã íºõºí òîãòîîõ, õóâü
õýìæýýã ººð÷ëºõ

3. Үндсэн ойлголт
 Бие махбодь, оюун санаа, сэтгэл мэдрэл, мэдрэхүйн
согогийн улмаас бусдын адил нийгмийн харилцаанд
оролцох чадвар нь бүрэн болон 12 сараас дээш хугацаагаар
хязгаарлагдсан хүнийг “хөгжлийн бэрхшээлтэй” гэж
ойлгоно.
 Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн дараах байдлаар ангилдаг.
Үүнд:
1) Физик буюу бие эрхтэний доголдол
2) Мэдрэхүйн доголдол
3) Танин мэдэхүйн доголдол

4. Физик буюу бие эрхтэний доголдол
 Биеийн байдал болон тэнцвэрээ олоход
хүндрэлтэй
 Өөрийн дураар чөлөөтэй хөдлөх, байрлалаа
өөрчлөх чадвар дутмаг
 Гар болон хөлний оролцоо дутмаг
 Булчин болон хөдөлгөөнтэй холбоотой мэдрэмж
муу
 Хөдөлгөөний хязгаарлагдмал байдалтай

5. Мэдрэхүйн доголдол
 Гэрэл хэлбэр хэмжээ, дүрс, өнгө зэргийг
ялгахдаа хүндрэлтэй
 Дуу чимээ муу сонсдог, эсвэл сонсдоггүй
 Дуу чимээний чанга сулыг ялгахад
хүндрэлтэй
 Амтлах мэдрэмжгүй

6. Танин мэдэхүйн доголдол
 Анхаарал сул
 Ой тогтоолт муу
 Таньж мэдэх болон түүнийгээ илэрхийлэх
чадвар дутмаг
 Сэтгэл хөдлөлтэй холбоотой хүчин
зүйлсийн замбараагүй байдал

7. Тахир дутуу хүн
 Удамшлын болон удамшлын бус шалтгаан, төрлөхийн
гажиг, өөрчлөлт, өвчин осол, гэмтлийн улмаас бие
махбодийн хэвийн байдал алдагдсанаас болж өвдөж
шаналдаг, амьдралын үйл ажиллага нь хязгаарлагдмал болж
нийгмийн зайлшгүй хамгаалалт шаардлагатай болсон
хүнийг тахир дутуу хүн гэж нэрлэдэг.
 Даатгуулагч хөдөлмөрлөх үүргээ биелүүлэх явцдаа
үйлдвэрлэлийн болн түүнтэй адилтгах хүчин зүйлийн
үйлчлэлд өртдөг.
 Мөн даатгуулагчийн хөдөлмөрлөх үүргээ гүйцэтгэж байх
үед үүссэн үйлдвэрлэлийн сөрөг хүчин зүйлээс шалтгаалсан
өвчин хурц хордлогын улмаас тахир дутуу болох
магадлалтай

8. Тахир дутуугийн тэтгэвэр гэдэг нь тэтгэвэрийн
даатгалын шимтгэл төлж байсан иргэн хөдөлмөрийн
чадвар алдалтын хувь , нийгмийн даатгалын
шимтгэл төлсөн хугацаа тогтоолгосон тохиолдолд
түүний дундаж хөдөлмөрийн хөлснөөс тооцож
даатгуулагчийн хөдөлмөрийн чадвар сэргээгдэх
хүртэлх хугацаанд нийгмийн даатгалын сангаас сар
бүр олгож байгаа мөнгөн хөрөнгийг хэлнэ.

10. Хөдөлмөрийн чадвар алдалтыг дараах
байдлаар тогтооно.
Хөдөлмөрийн чадвар
алдалт
Хөдөлмөрийн чадвар
бүрэн алдсан
Хөдөлмөрийн чадвараа
хэсэгчилэн алдах
Хөдөлмөрийн чадвар
алдалтын хувь хэмжээ
70 ба түүнээс дээш хувиар
алдсан бол
50-70 хувиар алдсан бол
Чадвар алдсан хугацаа Эхний удаад 6-24 сараар
тогтооно.
Эхний удаад 3-12 сараар
тогтооно.
Сунгалт хийх Хөдөлмөрийн чадвар дахин сэргээгдэх хүртэл дээрх
хугацааны дотор хөдөлмөрийн чадвар алдсан хугацааг
сунгаж тооцно. Хэрэв даатгуулагчийн хөдөлмөрийн чадвар
нөхөн сэргээгдэхгүй нь тогтоогдвол түүнийг тахир дутуу
болсныг хугацаагүйгээр тогтооно.

11. Тахир дутуугийн тэтгэвэр тогтоох
үндэслэл, хувь хэмжээ
Бүрэн тэтгэвэр
 Ердийн өвчин, ахуйн ослын улмаас хөдөлмөрийн чадвараа
50%-иас дээш байнга буюу удаан хугацаагаар алдсан
 Тэтгэвэрийн даатгалын шимтгэлийг 20-иос доошгүй жил
төлсөн , үүний сүүлийн 5 жилийн 3 жил нь тасралтгүй
төлсөн байх шаардлагуудыг тавьдаг.
Хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр
 Ердийн өвчин, ахуйн ослын улмаас хөдөлмөрийн чадвараа
50%-иас дээш байнга буюу удаан хугацаагаар алдсан
 Тэтгэвэрийн даатгалын шимтгэлийг 3-20 хүртэл жил төлсөн
үүний сүүлийн 5 жилийн 3 жил нь тасралтгүй төлөгдсөн
байх

12. Тэтгэвэрийн хэмжээ
 Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí
àëäñàí áîë ñàðûí äóíäàæ
õºäºëìºðèéí õºëñ, îðëîãûí 45%
èàð òîãòîîíî.
 Õàðèí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
50%-èàñ äîîøã¿é àëäñàí áîë
õºäºëìºðèéí õºëñíèé 45%-ä
íîãäîõ õýñãýýñ õºäºëìºðèéí
÷àäâàð àëäàëòûí õóâü
õýìæýýãýýð òîãòîîíî.
 Òýòãýâýð òºëæ àæèëëàñàí
áàéâàë çîõèõ õóãàöààíä
íîãäîõ á¿ðýí òýòãýâýðèéí íýã
ñàðä íîãäîõ õýìæýýã òîãòîîíî
 Øèìòãýë òºëñºí íèéò ñàðûí
òîîãîîð á¿ðýí òýòãýâýðèéí
íýã ñàðä íîãäîõ õýìæýýã
¿ðæ¿¿ëæ ãàðãàíà

13. Бүрдүүлэх материал:
 Нийгмийн даатгалын дэвтэр
 Хөдөлмөрийн дэвтэр
 Хугацаат цэргийн алба хаасан бол цэргийн батлах
 1995 оноос өмнөх 5 жилийн цалин хөлсийг сонгосон тохиолдолд
байгууллага, аж ахуйн нэгжийн дарга, нягтлан бодогчийн гарын
үсэг, тэмдгээр баталгаажсан цалин хөлсний тодорхойлолт, лавлага
 Эмнэлэг, хөдөлмөрийн магадлах комиссын хөдөлмөрийн чадвар
алдалтын хувь тогтоосон акт
 Тэтгэвэр тогтоолгохыг хүссэн өргоөдөл
 Иргэний үнэмлэх
 2 хувь цээж зураг /3x4/

14. Тахир дутуугийн тэтгэвэрийг дараах
үндэслэлээр нөхөн олгоно.
 Õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññûí
ìàãàäëàãàà òîãòîîæ ÷àäààã¿é äààòãóóëàã÷èéí òàõèð äóòóó áîëñíûã íºõºí

15. Тэтгэвэр бодох аргачлал
 Даатгуулагч Б. тэтгэвриин даатгалын шимтгэлийг 20 жил 10
сар төлж:, ажиллаж байхдаа ердийн өвчний улмаас
хөдөлмөрийн чадвараа 60 хувиар алдаж тахир дутуу болсон.
 Түүний сарын дундаж: цалин хөлс нь 150 000 төгрөг байсан
гэвэл тэтгэврийг дараах аргачлалын дагуу тогтооно.
- 150000 төгрөг х 45% = 67 500 төгрөг нь бүрэн ноогдох
тэтгэвэр болно.
- Тэтгэврийг дээрх ноогдох хэсгээс хөдөлмөрийн чадвар
алдалтын хувиар бодно: 67 500 төгрөг х 60% = 40 500 төгрөг

16. Өөрөөр хэлбэл тэтгэвэр бодох
томъёо
Хөдөлмөрийн
чадвар алдалтын
хувь
Даатгагдсан жил Үндсэн тэтгэвэр
Тэтгэвэрийн
нэмэгдэл
Тэтгэвэрийн
хэмжээ
1. бүрэн алдсан
(70 ба түүнээс
дээш %)
20
Таван жилийн сарын
дундаж цалин *45% :
100%
Сарын цалин * 20-
иос илүү шимтгэл
төлсөн жил *1,5%
:100
Үндсэн тэтгэвэр +
тэтгэвэрийн
нэмэгдэл
2. бүрэн алдсан
(70 ба түүнээс
дээш %)
Тахир дутуу болохын
өмнөх 5 жилийн 3
жилийн сарын дундаж
цалин * 45% : 100
Таван жилийн сарын
дундаж цалин *45% :
100%
-- Үндсэн тэтгэвэр
3.
хэсэгчилсэн(50-
70 хүртэл хувиар
алдсан)
20 жил эсвэл тахир дутуу
болохын өмнөх 5
жилийн 3 жил
Шимтгэл төлсөн 5
жилийн сарын дундаж
цалин *45% : 100% *
хөдөлмөрийн чадвар
алдалтын хувь
Сарын цалин * 20-с
илүү шмтгэл төлсөн
жил * 1,5% : 100%
Үндсэн тэтгэвэр +
нэмэгдэл тэтгэвэр

17. 1) Т = 0,0001 * IP * Sa * (P + 1.5 * (Y-20))
2) Т – тахир дутуугийн бүрэн тэтгэвэр
3) IP – хөдөлмөрийн чадвар алддалтын хувь
4) Sa – сарын дундаж цалин
5) P – 20 жил шимтгэл төлсөн даатгуулагчийн
тэтгэвэр бодох хувь

18. хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэрийн хэмжээ
Хөдөлмөрийн
чадвараа 50-с
доошгүй
хувиар алдсан
Нийтдээ 3-с доошгүй
жил
Сарын дундаж цалин
* 45% : 100% *
хөдөлмөрийн чадвар
алдсан хувь : 240 сар
* шимтгэл төлсөн
сарын тоо
--
Үндсэн
тэтгэвэр

19. Т = 0,0001 * {(Sa * P * Cm * IP)/240}
 Т - тахир дутуугийн хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр
 Sa – сарын дундаж цалин
 P - 20 жил шимтгэл төлсөн даатгуулагчийн тэтгэвэр
бодох хувь
 IP – хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хувь
 Cm – шимтгэл төлсөн сарын тоо

20. Тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр
 Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí îéëãîëò, ìºí ÷àíàð
 • Òýòãýâðèéí ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû
òýòãýâýð, ¿éëäâýðëýëèéí îñîë ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ
ºâ÷íèé ñàíãààñ îëãîõ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí
ÿëãàà
 • Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéí õýìæýýã ººð÷ëºí
òîãòîîõ
 • Òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã îëãîõ õóãàöàà

21. Ойлголт
 Àæèë õºäºëìºð ýðõëýí íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëºí àæèëëàæ
áàéãààä íàñ áàðñàí äààòãóóëàã÷èéí àñðàìæèíä áàéñàí õºäºëìºðèéí
÷àäâàðã¿é ãèø¿¿äýä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ äîòîðõîé
õóãàöààíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäýä 16 íàñ (ñóðàëöàæ áàéãàà
áîë 19 íàñ) õ¿ðòýë, òàõèð äóòóó èðãýäèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð íü
ñýðãýýãäòýë, òýòãýâýðèéí íàñíû èðãýíèéã íàñàí òóðøèä íü îëãîæ
áàéãàà ìºíãºí õºðºíãèéã òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâýð ãýíý.
 òºð¿¿ëñýí áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí 16 íàñ ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 19
õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä; õóóëü ¸ñîîð òýæýýí òýòãýõ õ¿íã¿é 16 íàñ
õ¿ðýýã¿é òºðñºí ä¿¿, à÷, çýý; òºðºëõèéí òàõèð äóòóó áóþó 16
íàñàíä õ¿ðýýã¿é áàéõäàà òàõèð äóòóó áîëñîí òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿,
à÷, çýý; ýðýãòýé íü 60 íàñ, ýìýãòýé íü 55 íàñ õ¿ðñýí ýñõ¿ë
òàõèð äóòóó áîëñîí ýöýã ýõ, ýõíýð íºõºð, õóóëü ¸ñîîð òýæýýí
òýòãýõ ººð õ¿íã¿é ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, òºðñºí àõ, ýã÷, ä¿¿.
 Òýæýýã÷: àæèë õºäºëìºð ýðõëýí, öàëèí, õºäºëìºðèéí õºëñ àâ÷ àð
ãýðýý òýæýýí òýòãýæ áàéñàí äààòãóóëàã÷èéã îéëãîíî

22. Тэжээгчээ алдсаны тэтгэврийн тухай
 Нийгмийн даатгалын байгууллага /байцаагч/ нь даатгуулагчийг үйлдвэрлэлийн осол,
мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний улмаас нас барахаас өмнө НДШ-ийг хэдэн жил төлж ,
ажилласныг харгалзахгүйгээр түүний гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадьаргүй гишүүдэд
тэжээгчээ алдсаны бүрэн тэтгэвэр тогтооно. Өөрөөр хэлбэл ажиллаж байхдаа нас
барсан тухайн даатгуулагчийн нас барахаас өмнө хэдэн жил шимтгэл төлж ,
ажилласныг харгалзахгүй гэсэн үг.
 НД-ын байгууллага /байцаагч / нь тэжээгчээ алвсаны тэтгэвэр тогтоохдоо тухайн
даатгуулагч шимтгэл төлж , ажиллаж байхдаа нас барсан эсэхийг л анхаарах
шаардлагатай.
 Үйлдвэрийн осол , мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний улмаас нас барсан даатгуулагчийн
асрамжинд байсан гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүдэд тэжээгчээ алдсаны
тэтгэвэр тогтоохдоо:
1) Даатгуулагчийн нас барсан шалтгаан;
2) Сарын дундаж хөдөлмөрийн хөлс, орлогын хэмжээ;
3) Гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүдийн тоо гэх зэргийг харгалзана.
 Тэжээгчээ алдсаны татгэврийг нас барсан даатгуулагчийн авч байсан сарын дундаж
хөдөлмөрийн хөлс , орлогоос хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүдийн тоонд харгалзсан
дор дурдсан хувь хэмжээгээр тогтооно.

23. № Гэр бүлийн
хөдөлмөрийн
чадваргүй гишүүдийн
тоо
Тэтгэвэр бодох хувь
хэмжээ /хувиар/
1 3 ба түүнээс дээш 100
2 2 хүүхэдтэй 75
3 1 хүүхэдтэй 50

24. Тэжээгчээ алдсаны тэтгэврийг дараах тохиолдолд
зогсооно.Үүнд:
1) Тэтгэвэр авч байгаа гэр бүлийн хөдөлмөрийн
чадваргүй гишүүд нас барсан бол;
2) Тэтгэвэр авч буй хүүхэд 16 насан (суралцаж
байгаа бол 19)-д хүрсэн бол.

25. Тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр тогтоолгох
баримт материалыг бүрдүүлэх хугацаа
 Тэжээгчийн гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүд нь
тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр тогтоолгох тухай өргөдөл, холбогдох
баримт материалаа дор дурдсан хугацааны дотор бүрдүүлж өөрийн
оршин суугаа аймаг, сум , дүүргийн НДХ (тасаг,байцаагч)-т
ирүүлсэн тохиолдолд тэтгэврийг тэжээгчийн нас барсан өдрөөс
эхлэн тогтооно.
 Тэжээгчээ нас барнаас хойш 14 хоногийн дотор;
 Хэрэв хүндэтгэх шалтгаантай байсан бол нас барнаас хойш 3
сарын дотор.
 Тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр тогтоолгоход бүрдүүлэх бичиг баримт
материал

26. Нас барсан даатгуулагчийн гэр бүлийн чадваргүй гишүүд нь
тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр тогтоолгохдоо дараах баримт
материал бүрдүүлнэ:
1) Нийгмийн даатгалын дэвтэр
2) Цалингийн тодорхойлолт
3) Гэрлэлтийн баталгаа
4) Ослын акт
5) Хүүхдийн төрсний гэрчилгээ
6) 16-19 насны хүүхэд суралцаж байгаа бол сургуулийн
бичиг
7) Нас барсны гэрчилгээ
8) 3*4 хэмжээний зураг 2%
9) Өргөдөл

27. Бүрэн тэтгэвэрийн хэмжээ
Нас барсан
шалтгаан
Даатгагдсан жил Үндсэн тэтгэвэр
Тэтгэвэрийн
нэмэгдэл
Тэтгэвэрийн
хэмжээ
1. ердийн
өвчин ахуйн
ослын улмаас
20
Таван жилийн
сарын дундаж цалин
*45% : 100%
Сарын цалин *
20-иос илүү
шимтгэл төлсөн
жил *1,5% :100
Үндсэн
тэтгэвэр +
тэтгэвэрийн
нэмэгдэл
2. ердийн
өвчин ахуйн
ослын улмаас
Нас барахын өмнөх
5 жилийн 3 жил
Таван жилийн
сарын дундаж цалин
*45% : 100%
--
Үндсэн
тэтгэвэр
3. тахир
дутуугийн
тэтгэвэр авч
байгаад нас
барсан
20 жил эсвэл нас
барахын өмнөх 5
жилийн 3 жил
5 жилийн сарын
дундаж цалин *45%
: 100%
Сарын цалин *
хөдөлмөрийн
чадвараа алдсан
жил *1,0% :
100%
Үндсэн
тэтгэвэр+
нэмэгдэл
тэтгэвэр эсвэл
үндсэн
тэтгэвэр

28. T = 0.0001 * DP * Sa *(P + 1.5 * (Y – 20))
 T – тэжээгчээ алдсаны бүрэн тэтгэвэр
 DP - хөдөлмөрийн чадваргүй хүний тоо
 Sa - сарын дундаж цалин
 P –
20 жил шимтгэл төлсөн даатгуулагчийн тэтгэвэр б
одох хувь
 Y – шимтгэл төлсөн нийт жил

29. хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэрийн хэмжээ
2. ердийн
өвчин ахуйн
ослын улмаас
Нийтдээ 5 –аас
доошгүй жил, үүнээс
сүүлийн 1 жил
Таван жилийн сарын дундаж цалин
*45% : 100% * хөдөлмөрийн чадваргүй
хүний тоог харгалзан бодох хувь :
100%:240 сар * шимтгэл төлсөн сарын
тоо
Үндсэн
тэтгэвэр

30. Т = 0.0001 * DP* {(Sa * P *Cm)/240}
 Т – тэжээгчээ алдсаны хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр
 DP – тэтгэвэр бодох хувь
 Sa – сарын дундаж цалин
 P – 20 жил шимтгэл төлсөн даатгуулагчийн
тэтгэвэр бодох хувь
 Cm – шимтгэл төлсөн нийт сарын тоо

31. Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах төв
комисс
 Даатгуулагчийн хөдөлмөрийн чадвар алдалтын шалтгаан, нөхцөл,
хувь, хугацаанд хяналт тавих,
 Орон нутгийн эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах комиссын тайлан мэдээг
нэгтгэн дүгнэлт гаргах, орон нутгийн комиссыг мэргэжил, арга зүйн
удирдлагаар хангах, эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлалын талаар гарсан
маргааныг хянан шийдвэрлэх, даатгуулагчдын хөдөлмөрийн чадвар
алдалтын хувь, хугацааг дахин магадлах.
 Даатгуулагчийн хөдөлмөрийн чадвар алдсан шалтгаан, нөхцөл, хувь
хэмжээ, хугацаанд хяналт тавих, эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлалын
ажлыг удирдлага арга зүйгээр хангаж, шалган зааварчлах
 Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах орон нутгийн комиссын тайланг
нэгтгэн судалгаа, дүгнэлт гаргах
 Магадлалын асуудлаар судалгаа, шинжилгээ хийх, шаардлагатай
асуудлаар санал, бодлого боловсруулах, холбогдох байгууллагад
хүргүүлэн шийдвэрлүүлэх