Connectar, jouw eigen cultuurnetwerk

CONNECTAR
(jouw eigen) cultuurnetwerk
aantrekkelijkheid, diversiteit en persoonlijke
connectiviteit in kennis-ecologiën voor cultuureducatie

blokopdracht 1 FHK MKE1
Theo Meereboer
november 2013

Voorwoord
In 2006 werd ik door de bibliotheek Bergen (en Schoorl / Egmond)
gevraagd een avond te leiden in het kader van ‘Nederland Leest’,
waarbij met een aantal lezers het boek Dubbelspel van Frank
Martinus Arion werd besproken1. Het werd een fijne avond met
ongeveer twintig zeer geïnteresseerde mensen. Het was wel een
gedurfde actie om de allereerste versie van Nederland Leest meteen te beginnen met een boek dat zich afspeelt op de Antillen
met een thematiek waar misschien niet iedereen zich direct mee
zou kunnen identificeren. Voor mij ging er wel een wereld open en
die ‘nieuwe wereld’ was ook Nederland, werd een nieuwe dimensie van mijn Nederlanderschap.
Na afloop van de avond vroeg ik aan de directeur van de bibliotheek of ze vanuit de bibliotheek vaker dit soort avonden organiseerden. Dat deden ze niet heel erg vaak, vanwege de tijd en
energie die in de organisatie ging zitten. De directeur vertelde mij
dat ze wel veel moeite hadden meer mensen te (blijven) interesseren voor de bibliotheek
en dat ze in een commissie erover nadachten hoe ze meer mensen naar de bibliotheek
konden trekken; want lezen leek niet erg populair meer en ze legden het als bibliotheek in
toenemende mate af tegen internet en games.
Daarop vroeg ik haar of ze bijvoorbeeld al iets deden met de groeiende hoeveelheid weblogs, waar iedereen naar eigen inzicht en motivatie kan publiceren, die alles bij elkaar
een enorme schare lezers vinden, boeien en binden 2. Daar deden ze niets mee en ze
had ook geen idee hoe dat zou moeten. Mijn advies aan haar was toen om zelf online
veel actiever te worden, communities op te zoeken, eraan deel te nemen, beter te observeren wat speelt in de samenleving en daarop inhaken en meer avonden te organiseren,
waar bijvoorbeeld bloggers uitgenodigd zouden worden.
Begin september van dit jaar werd ik benaderd door het SIOB, op voordracht van Edwin
Mijnsbergen (o.a. oprichter van Bibliotheek 2.0) om mijn visie op de bibliotheek en expertise op gebied van netwerken te delen bij een discussiemiddag over bibliotheekinnovatie 3. Alle aanwezigen, niet voor niets de voorhoede in de bibliotheekwereld, waren het
erover eens dat de bekende rol van de bibliotheek, als ‘uitleenbalie’ van boeken, zienderogen afneemt. Tegelijkertijd biedt dit ook een kans voor de bibliotheek als verbindende
factor in de culturele sector; vooral als de bibliotheek minder gebonden raakt aan een
gebouw, minder zichzelf organiseert, maar anderen helpt zich te verbinden, als de bibliotheek kan inhaken op wat speelt in de samenleving en aansluiten bij (bestaande) netwerken en zich zo toelegt op het bevorderen van geletterdheid in de brede zin. Terug naar de
basis, zo klinkt het. Intussen is het wel een grote stap voorwaarts.
Dit uitgangspunt, dat ik eerder samen met Lisette Colijn en Manske Poelmann onderzocht en in beginsel uitwerkte voor iDiversity4, werk ik hier onder een ander noemer uit.
Daarmee is dit een onderzoek naar de waarde van connectiviteit en aantrekkelijkheid van
particuliere initiatieven in combinatie met activiteiten van daarvoor ingerichte organisaties
en de manier waarop deze toepasbaar zijn voor een cultuurnetwerk en cultuureducatie.
De aanname dat identiteit en diversiteit hierin belangrijke factoren en actoren zijn, wil ik
eveneens in dit onderzoek bevestigen en verduidelijken.

1

http://www.nederlandleest.nl/archief.html

2

‘vinden, boeien, binden’ is al jarenlang een slogan van Sanoma Uitgevers

3

http://www.slideshare.net/Erfgoed/verander-het-innoveren

4

http://idiversity.nl

2

Inhoud

Voorwoord
1.Verbreding
• Onderzoek
• Identificatie
• Ecosystemen
2.Verwerking
• Waarom een cultuurnetwerk?
• Voor wie en met wie?
• Onderwijsontwikkelingen
• Betrokken organisaties
• De bibliotheek als libero?
3.Verwezenlijking
• Netwerk aanpak
• Criteria voor netwerken
4.Verbeelding
• Inspirerende voorbeelden
• het Connect-AR netwerk
5.Verantwoording
• Conclusie
• Bronnen / literatuur

3

1. Verbreding
Onderzoek
Voor een aanzienlijk deel is mijn onderzoek gebaseerd op bronnen in de zin van literatuur, boeken, rapporten en essays. Deels is het ook gebaseerd op eigen ervaring en eerdere publicaties, die op hun beurt weer te herleiden zijn naar bronnen (waar ik evenwel
geen verwijzingen meer naar kan maken, omdat ze te lang geleden gelezen zijn) en de
vluchtiger bronnen op tal van weblogs, websites, conferenties en workshops; en wederom te herleiden naar eerder opgedane ervaring. Ook is daarin bewust ruimte gelaten
voor interpretatie, (re)combinatie en synthese. Zoals elke goede remix, bevat ook dit essay niet alleen footage en feiten, maar ook creativiteit en inzicht. Een ander deel van dit
essay bevat praktijkvoorbeelden en observaties van veranderingen in de samenleving.
Deze manier van werken is niet toevallig. Het past
bij een persoonlijke leerstijl, die zich kenmerkt door
een generalistische breedvoerigheid en graag maken van koppelingen en crossovers, door intuïtie
maar tegelijk ook afkeer van waanwijsheid; meerdere waarheden naast elkaar, eerder gelaagdheid en
een hink-stap-sprong verbondenheid dan specialistische verdieping, eerder synthese en bezinning dan
discipline of beslissingen
Nog meer past het bij de aard van voorgesteld netwerk, dat dynamisch wil aansluiten bij veranderingen
in de samenleving en vanuit robuustheid individuen,
communities en organisaties de kans geven daar
invloed op uit te oefenen.
Volgens Hans Boutellier (2011) is de robuustheid
van een netwerk gebaseerd op hubs (belangrijke
knooppunten) en connectors (verbindingen tussen
hubs)5.

Een meme is een begrip uit de memetica
en betekent een idee dat zich onder
informatiedragers (voornamelijk menselijke hersenen en sociale netwerken)
verspreidt en wordt ook wel omschreven
als een besmettelijk informatiepatroon.
De eerste die de term meme gebruikte
voor een breder, in eerste instantie wetenschappelijk, publiek was Richard
Dawkins in zijn boek The Selfish Gene
(1976). Daniel C. Dennett heeft met
Douglas R. Hofstadter in een gezamenlijke uitgave, The Mind's I, het begrip
meme in zijn woorden verklaard (Zie
hfdst. 10, "Egoïstische memen", 1981).
De term internetmeme is een neologisme
dat gebruikt wordt om een concept te
beschrijven dat zich via het internet van
persoon tot persoon verspreidt. Een
meme kan zich verspreiden in de vorm
van een foto, video- of audiobestand,
gerucht, citaat, etc. via elk internetkanaal dat vrijwillig delen toelaat.
(bron: Wikipedia)

Naar mijn idee zijn die
knooppunten tevens op te
vatten als ontmoetingsplekken. Tussen mensen, meningen, media en memen,
oftewel overstap-momenten,
zoals de infrastructuur van een openbaar vervoer stelsel die kent,
meestal bij pleinen en belangrijke gebouwen in een stad.
Dat is de plek waar (nieuwe) conversaties gevoerd worden, waar
connecties gemaakt en onderhouden worden, waar volgens
Weinberger en Searls (1999) conversaties een markt vormen 6,
waar informatieoverdracht plaatsvindt en waar (derhalve) sprake
is van transfer.
Hierbij wordt uitgegaan van complexiteit, meerduidigheid en “hybride verschijnselen waarbij een onderscheid tussen natuur en
cultuur achterhaald is, zoals gezondheid, milieu, internet, verkeer en veiligheid” (Boutellier, 2011).
Het past ook bij een netwerkgedachte waarin waarden als wederkerigheid, gelijkwaardigheid, openheid, vertrouwen, (samen) delen, co-creatie en interactie voorop staan. Dat
5

Boutellier, H., De Improvisatiemaatschappij, Boom Lemma Uitgevers, 2011, pp 125-126

6

Cluetrain Manifesto: the end of business as usual, chapter 4, 1999-2001,
http://cluetrain.com/book/markets.html

4

heeft consequenties voor de leertheorieën die van toepassing (kunnen) zijn in zo’n netwerkbenadering en daarmee de manier waarop cultuureducatie kan plaatsvinden en
(zichzelf) kan organiseren.
Of dit allemaal klopt en de samenhang heeft die ik veronderstel, hoe dit toepasbaar te
maken voor cultuureducatie, welke criteria daarvoor gelden en wat de toevoeging van
nieuwe media technologie als Augmented Reality (AR) kan zijn, welke rol een bibliotheek
daarin kan hebben en wat het interessant, relevant en aantrekkelijk maakt voor bijvoorbeeld jongeren, hoe zij er hun eigen netwerk van kunnen maken, daarover gaat dit onderzoek.
En-passant ontstaat er hopelijk een visie over cultuureducatie en wat dit kan betekenen
voor identiteit en diversiteit en neemt dit de lezer, bij wijze van een zoektocht naar nectar,
mee in de denktrant.
Er bloeien duizenden bloemen. Toch zullen we ze niet allemaal hoeven bezoeken en
proeven.

Identificatie
tegenstellingen
In steeds hoger tempo verandert onze samenleving
onder invloed van bijvoorbeeld technologie en al
dan niet daarmee samenhangende (schijnbare) dialectiek. Zoals mondialisering versus regionalisering,
‘zijwaartse horizontalisering’ en ‘viscositeit’ versus
hiërarchie en stolling. Of diversiteit en vermenging
van identiteiten versus focus op eenduidige identiteit, herkenbaarheid (personal branding 7 / ego marketing) en populisme. En ook technologische en
sociologische ontwikkelingen versus conservatisme
en ecologisch boeren, digitalisering versus klimaatverandering, terug-naar-de-natuur en duurzaamheidsstreven, economisch adagium (verplichte
winstgroei) versus shareconomy...

dialectiek: redeneervorm die met het
gebruik van tegenstellingen probeert te
zoeken naar waarheid. Ofwel een metafysica, die meent dat zowel het denken
als de wereld verandert (zich ontwikkelt), ten gevolge van tegenstellingen.
Dialectiek wordt bij Hegel en Marx
gebruikt als term voor het denken vanuit
twee polen, de these en de antithese,
welke tegenstelling wordt opgeheven
(op een hoger plan gebracht) door de
synthese.
(bron: Wikipedia)

Zulke tegenstellingen kunnen in het slechtste geval
leiden tot verregaande polarisatie en identiteit reduceren tot chauvinisme en xenofobie en
uitbannen van diversiteit, of in het minder angstaanjagende geval van een 2.0 ideologie
worden weergegeven in schema’s over oud en nieuw, vroeger en nu, achterhaald en
vooruitstrevend. Ze verkondigen de 2.0 gedachte, het geloof in samenwerking en connectiviteit en de overtuiging dat de oude manier van doen nu echt heeft afgedaan.
Het hoge tempo van veranderingen, het vervagen van grenzen tussen sectoren en het
tegelijkertijd polariseren van opinie en sentimenten in de samenleving dragen er mede
toe bij, dat steeds meer mensen de samenleving als immens complex ervaren en het gevoel hebben de veranderingen niet te kunnen bijbenen.
Er is behoefte aan geletterdheid op velerlei fronten. Intussen willen we internationaal blijven meetellen en neemt eens te meer de vraag naar innovatie en verbeterde scholing
toe.

7

Becker, N., Personal branding, artikel op Frankwatching.com, 2008,
http://www.frankwatching.com/archive/2008/05/16/personal-branding/

5

overeenkomsten
Identificatie begint met vragen stellen en articulatie van de vragen. In hoeverre is het nodig dat ik me identificeer met de eigenheid van een ander om die ander te kunnen verstaan? Welke taal gebruiken we om elkaar ervan te vergewissen dat we elkaar verstaan,
respecteren, begrijpen, waarderen? En helpt kunsteducatie bij die identificatie of biedt het
op z’n minst een gemeenschappelijke taal en begrippenkader?
Is het als bij een dominospel, dat het aantal punten identiek moet zijn om aansluiting en
continuïteit te bereiken? Of domineert de eigenheid van de één per definitie het persoonlijke vocabulaire van de ander; dan zouden we vooral met aanpassingsvermogen te maken hebben en ons daarop moeten richten?
In het vraagstuk van diversiteit lijkt steevast sprake te zijn van predominantie waar we
eigenlijk een oplossing voor willen (en nauwelijks kunnen) vinden, eerder dan dat we oplossingen zoeken voor (het zichtbaar en invoelbaar maken van) de verschillen. De vervolgvraag is dan of diversiteit een statisch gegeven is of dat daarin evolutie kan optreden,
metamorfose misschien.
In democratie schuilt het dilemma, dat er ongelijkheid het eigenlijke beginsel is, ongelijkheid in de zin van overheersing en ten opzichte van minderheden waar de democratie
liefst gelijke rechten wil toekennen. Is het daarom voor kunsteducatie een te zware taak
deze verschillen te overbruggen? Zwaar omdat noch kunst noch educatie de meest geschikte gereedschappen zijn voor overbrugging, hoe graag de mensen die vaardig zijn in
het hanteren van deze gereedschappen dat ook zouden willen. Met een nijptang kun je
een plan vast timmeren, maar makkelijk is het niet. Hebben we te zeer onze hoop op cultuureducatie gevestigd nu al het andere faalt?
Dit is geen schijnbeweging om de duidelijk aanwezige problematiek van identiteit en diversiteit te omzeilen. Het heeft ermee te
maken dat het vraagstuk van identiteit en diversiteit vaak gaat
over Culturele diversiteit, Nederlandse identiteit en democratisch
burgerschap (prof. dr. Halleh Ghorashi, 2010). Dan verschijnen
titels in beeld zoals Inburgering in Nederland (Jaarboek Minderheden 2010), Gelijkheid en diversiteit in de multiculturele samenleving (Ashley Béatrice Terlouw, 2010), Nederland Migratieland
(B.P. Vermeulen, W.A.R. Shadid, G. Extra, 2008), Verbinden of
polariseren? Over de multiculturele kwaliteit van de media in Nederland (Susan Bink, 2008).
Waarom zou dat allemaal zo’n zwaarwegend probleem zijn? Is
het toevallig dat we in dit kader boeken lezen van Amartya Sen,
Manuel Castells of Hans Boutellier? Nee, in deze boeken komen
termen als criminaliteit, racisme en conflicten veelvuldig voor. En
reken maar dat het een probleem is. Een probleem dat onze cultuur, ons begrippenkader,
onderling respect en waardering voor verscheidenheid dreigt te verminken. Kan cultuur
deze strijd aangaan en stand houden met behulp van educatie?
Wanneer we deze ontwikkelingen koppelen aan kunsteducatie kunnen we voorzichtig
constateren dat een verschuiving heeft plaatsgevonden van kunst als hoger doel in zichzelf, als hooggestemde uiting van een samenleving, waartoe educatie de mensen poogt
te verheffen, of een vrijplaats voor alternatieve visies en beleving, naar kunst en bijbehorende educatie als middel om problemen helpen oplossen. Of dan toch tenminste het
gesprek hierover op gang te brengen. Misschien hoeven we het niet eens zo voorzichtig
te constateren.
Natuurlijk willen we deze vraagstukken niet ontwijken in culturele instellingen en ook niet
in het kunstonderwijs. Toch lossen we ze ook niet op door jongeren met andere ogen
naar een werk van Mondriaan, Miró of Moti 8 te laten kijken, zichzelf te laten schilderen,
8

Andrea Lissioni, The Magical Bucket Melvin Moti, Mousse magazine Issue #17,
http://moussemagazine.it/articolo.mm?id=9

6

met de beste verleidingstactieken een boek te laten lezen of zeer geleidelijk te doordesemen met kunst en cultuur in het klaslokaal. Ik chargeer nogal en het hangt ook van het
gekozen metier af. Theater nodigt bijvoorbeeld al heel lang succesvol uit tot confrontatie
met de ander. En dat is goed, nobel en nodig. Toch lijkt het me een gemiste kans als binnen cultuureducatie kunstzinnigheid en reflectie daarop vooral ingezet worden voor een
maakbare samenleving uit angst voor conflicten; dus dat we de eigenlijke conflicten vermijden door ze in een artistieke vorm minder schadelijk te maken. Uiteindelijk zal dat
geen tegenstellingen overbruggen en aversie voor kunst en cultuur eerder vergroten dan
omvormen naar affiniteit. En er is al heel veel ondernomen op dat gebied, decennia vol
initiatieven, activiteiten en organisaties.
Zou het helpen als we van veel activiteiten één beweging weten te maken en on-organiseren? Een beweging waaraan je uit eigen beweging mee wilt doen, omdat je er jezelf in
herkent? Is het mogelijk om bovenop de zichtbare werkelijkheid een laag te visualiseren
die beweeglijk, divers en uitnodigend is, waar je je op basis van je eigen profiel mee kunt
identificeren?

alles en iedereen verandert
In zijn boek ‘Here comes everybody, The Power of Organizing Without Organizations’
(2008) schreef Clay Shirky over het effect van internet op groepsdynamiek en hoe simpel
het is geworden om mensen bij elkaar te brengen. ‘Ridiculously easy group forming’
noemt Shirky het. Wanneer iedereen toegang heeft tot internet, informatie kan zoeken,
aanvullen, bewerken en delen, verdwijnen de oude hiërarchieën in organisatie en productiemethoden. Iedereen kan publiceren, produceren, diensten aanbieden en dit vooral ook
samen organiseren. “Groep action gives human society its particular character and anything that changes the way groups get things done will effect society as a whole.” 9
Het gaat hem dus om de maatschappelijke
gevolgen van internet.” Bij de nieuwe vormen van samenwerken onderscheidt hij 4
hoofdpunten:
• onafhankelijk van tijd en plaats
• meer betrokkenen per project:
• kleinere bijdragen per persoon
• deelname aan meerdere groepen
Over de vormen van samenwerken zegt
Shirky dat de (nieuwe media) gereedschappen dit niet initiëren, maar eerder de bestaande belemmeringen wegnemen en/of
de drempels voor deelname te verlagen.
Het lukraak inzetten van internet of social media is vanuit die optiek geen garantie voor
samenwerking. Beter is het de drempels te identificeren en daarbij de gereedschappen te
zoeken die de drempels kunnen verlagen. Hierbij gat het niet om de techniek an sich.
“Revolution doesn’t happen when society adopts new technologies – it happens when
society adopts new behaviors.”

9

Davied van Berlo op Ambtenaar 2.0 (2009) - http://www.ambtenaar20.nl/?p=1444

7

Bij dit proces van samenwerken noemt Shirky Collectieve
actie en Productie door samenwerken. Deze manieren van
samenwerken worden op hun beurt gevoed door ’sociaal kapitaal’:
• bindend sociaal kapitaal (binnen netwerken)
• overbruggend sociaal kapitaal (tussen netwerken)
Het boek van Shirky heeft, samen met zijn TED-talks10 , weblog11 en boek Cognitive Surplus: Creativity and Generosity
in a Connected Age (2010)12, een enorme impact gehad op
veel voorvechters van de 2.0 gedachte, Het Nieuwe Werken
en het ontstaan van tal van nieuwe organisaties en diensten.
Wat betekent dat voor cultuurnetwerken? nu als iedereen
voorkeuren, meningen over boeken en beschrijvingen daarover deelt via sociale media, zoals LibraryThing, Goodreads,
GetGlue? Je weet wel, iedereen gebruikt het. Of toch tenminste een paar honderdduizend mensen wereldwijd.
Welke impact heeft het als iedereen, behalve boeken van anderen lezen, ook volop zelf
gaat publiceren? Niet alleen proza en poëzie via weblogs, Facebook pagina’s of zoiets
als BraveNewBooks, maar ook onderzoeksrapporten, scripties en essays via Issuu, of
Scribd? Is het slechts een hype als iedereen zelf via platforms als Paper.li, TweetedTimes
of GoogleCurrents nieuwsvoorziening kan verzorgen, achtergronden becommentariëren,
onderzoeksjournalistiek doen?
Wat betekent het als bewoners onderling boeken gaan uitlenen, zoals in de UK gebeurt in
oude rode telefooncellen? En wat als mensen zelf bijeenkomsten organiseren waar zij
het hebben over geletterdheid en dit combineren met publicaties, seminars, adviespraktijk? Doorbreken al die mensen dan het monopolie op kennisoverdracht van uitgeverijen,
opleidingsinstituten en bibliotheken? Wat dan?
Dan bevinden we ons in de huidige tijd.
Dat betekent bijvoorbeeld voor de Openbare Bibliotheken dat zij zichzelf in staat moeten
stellen om hierop in te haken, om een zelfde soort organisatievorm te kiezen. Daarbij is
een netwerkgedachte een van de voorwaarden. Hoe laat je zo’n netwerk ontstaan, hoe
onderhoud je het en welke criteria spelen daarbij mee? Wat betekent het voor diversiteit,
identiteit en voor cultuureducatie? Zijn er al voorbeelden van zo’n radicaal andere manier
van kennisdelen, waarderuil, educatie en participatie?
En niet alleen kennis, maar ook creativiteit en entertainment kunnen door eenieder geproduceerd en gedistribueerd worden. Platforms als YouTube en Facebook staan er vol
mee.
De impact daarvan op bestaande uitgeverijen, hun business model, auteursrecht en distributiekanalen, laat zich raden. Ook bibliotheken en het onderwijs hebben daar direct en
indirect mee te maken. Terwijl de bestaande bedrijven en structuren onder druk staan,
morrelen nieuwe initiatieven die van onderop komen aan de bestaande maatschappelijke
verhoudingen.

10

http://www.ted.com/search?cat=ss_all&q=clay+shirky

11

http://www.shirky.com/weblog/

12

Shirky, C., Cognitive Surplus: Creativity and Generosity in a Connected Age (2010) http://isbn.nu/9781594202537

8

In Connect!13 schrijft Menno Lanting: “En nu loopt ook het
tijdperk waarin kennis binnen organisaties vooral lineair en
hiërarchisch gebruikt wordt ten einde. [...] De informatie
die nodig is voor het ontwikkelen van kennis komt binnen
handbereik van iedereen die er gebruik van wil maken.”
Er zijn ook minder optimistische geluiden. In Digital Vertigo (2012)14 spreekt Andrew Keen over een ‘Aristotelian
ideal of our natural sociability’, zoals beleefd en gepropageerd door mensen als Biz Stone15 en de misvatting dat
mensen a priori sociale dieren zijn. Hij zegt dat mensen
juist behoefte hebben aan alleen zijn en geheimen en dat
het radicale delen, de openheid en het exhibitionisme van
sociale media de individuele vrijheid aantast. In zijn boek The Cult of the Amateur (2007)
stelde Keen al dat alle user generated content zou leiden tot een eindeloos digitaal woud
van middelmatigheid dat, ongehinderd door professionele normen of redactionele filters,
het publieke debat kan veranderen en de publieke opinie zal manipuleren. Tegelijkertijd
waarschuwt hij er ook voor dat reviews van het publiek op websites als Amazon.com juist
door professionele bedrijven gemanipuleerd kunnen worden.
Een interessant argument hierbij is dat door het wegvallen van bestaande verdienmodellen en bijvoorbeeld het verdwijnen van de cd muziek in toenemende mate vooral toegankelijk zal zijn voor de mensen die het geld ervoor hebben naar een concert te gaan.
Daardoor zou democratisering van de media juist leiden tot het tegendeel voor wat betreft
de beschikbaarheid van cultuur.
Andrew Keen deelt een mening over de toenemende middelmatigheid van cultuur onder
invloed van populariteit en de bemoeienis van alles en iedereen met Alessandro Barrico
(2010). Barrico is echter aanzienlijk minder pessimistisch, of weet het luiden van de
noodklok te laten klinken als interessante nieuwe muziek.
Het gevaar van de massale betrokkenheid schuilt mogelijk niet in de populariteit, maar in
de dreiging van populisme en stemmingmakerij. Nuance en meerduidigheid kunnen zich
snel vernauwen tot de meest gangbare, meest populaire of meest activerende oneliners;
mede vanwege de toegankelijkheid van media, de snelheid waarmee geproduceerd en
gereageerd kan worden. Onder druk van bijvoorbeeld een revival van een nationale identiteit, of dat nu uit ongenoegen t.a.v. multiculturaliteit, uit onderdrukt zelfbewustzijn vanwege Europese eenwording of de canon van de Nederlandse geschiedenis is, kunnen de
(vaderlandse) geschiedenis en de cultuur makkelijk misvormd en misbruikt worden. Waar
we betrokkenheid wensen, krijgen we dan barricades.
Mede daarom zou ik ervoor willen pleiten een beperkende ‘eenkennigheid’ te voorkomen
door waar mogelijk dwarsverbanden op te zoeken en aan te tonen. Wanner netwerken
worden benut om diverse visies te verbinden aan belangrijke (maatschappelijke) onderwerpen, kan een eendimensionale claim op zo’n onderwerp moeilijk gemaakt worden.
Deze strijdende tegenstellingen, die we voor het gemak kunnen versimpelen tot enerzijds
de enorme drang tot verandering met het uitzicht op een grootmoedige nieuwe wereld
waarin we allen gelijk zijn en samenwerken en anderzijds een pas op de plaats vanuit
een angstig voorgevoel over het verlies van privacy en persoonlijke eigenheid, duiden
erop dat we het niet hebben over innovatie van techniek alleen.
“Onze samenleving bevindt zich op een kantelpunt. Op zo’n moment is de maatschappij
instabiel en kwetsbaar voor verstoringen, maar wordt de deur voor radicale veranderin13

Connect! De impact van sociale netwerken op organisaties en leiderschap (2010), pag.19

14

http://issuu.com/stmartinspress/docs/digitalvertigo_excerpt, via http://www.ajkeen.com/books/

15

Christopher Isaac "Biz" Stone is mede-bedenker en -oprichter van o.a. Twitter

9

gen geopend,” schrijft Jan Rotmans in In het Oog van de orkaan 16. Wanneer de druk oploopt door veranderingen in de omgeving (macroniveau) en radicale vernieuwingen van
onderop (microniveau) worden de radicale vernieuwingen steeds meer opgenomen door
het bestaande systeem en nadert het genoemde kantelpunt.
Dat gaat niet altijd zonder slag of stoot. “Elk maatschappelijk systeem baseert zich op
een stabiele macht en een dominant regime.[...] Veel systemen bereiken het moment
waarop ze los komen te staan van mens en omgeving. [...] Vaak proberen ze zich te verdedigen door de eigen routines verder te perfectioneren.” Denk hier bij veranderingen in
de omgeving bijvoorbeeld aan digitalisering en democratisering van media en publicatiemiddelen en de invloed daarvan op bestaande business- en organisatiemodellen.
Binnen de energiesector en de duurzaamheidsbeweging
wordt veel nagedacht over en geëxperimenteerd met de
transitie en modellen daarvoor. Voor een deel is dat denken goed te transponeren naar de kunsten cultuursector.
De onafhankelijke activist en schrijver over milieukwesties
Rob Hopkins schrijft daarover in het Transitie handboek17 :
“In plaats van voorgeschreven oplossingen aan te bieden,
hebben Transitie-initiatieven eerder de bedoeling als katalysator te werken voor gemeenschappen om zelf dingen te
onderzoeken en met hun eigen antwoorden te komen.”
“Transitie-initiatieven zijn erop gericht gemeenschappen te
creëren die veerkrachtig zijn, dat wil zeggen beter in staat
schokken van buitenaf op te vangen [...]” Eerder in zijn
boek heeft hij het over ‘veerkracht’ als vermogen van een
ecosysteem samenhang te behouden en te blijven functioneren onder druk van veranderingen. Walker et al. definiëren het als volgt: ‘Veerkracht is het vermogen van een systeem om verstoring te absorberen en zich tijdens veranderingen te reorganiseren, zodat
het wezenlijk dezelfde functie, structuur, identiteit en terugkoppelingen blijft behouden.’
Een veerkrachtig systeem kenmerkt zich door 3 ingrediënten, te weten
1. diversiteit
2. modulariteit
3. korte terugkoppelingen.
Dat biedt bruikbare criteria voor een cultuurnetwerk, wanneer dit zich als (een stelsel van)
ecosystemen ontpopt en afhankelijkheid van bijvoorbeeld subsidiegelden weet om te
vormen naar veerkrachtige, lokale initiatieven.
Dat betekent dat een cultuurnetwerk in staat moet zijn om er op uit te gaan, te herkennen
welke bloemen bloeien, op alternatieve wijze ‘energie’ aan te boren (lees: motivatie, organisatie en financiering), wendbaar te zijn en zich te kunnen aanpassen aan schommelingen en invloeden van buitenaf. Verderop gaan we dieper in op netwerken en zogenaamde kennis ecosystemen.
We veronderstellen dat kunsten cultuureducatie nodig is om mentaal, performaal en
ethisch deze ontwikkelingen niet alleen te volgen en te duiden maar ook mede vorm te
geven. Willen we dit waarmaken, is het van belang de cultuureducatie aan te laten sluiten
bij en van invloed te laten zijn op voornoemde ontwikkelingen in de samenleving. Dat kan
alleen door cultuureducatie ingrijpend te innoveren en heel anders te organiseren.
Dat kunnen we doen door cultuureducatie ingrijpend te innoveren en heel anders te organiseren. Wanneer we daaraan beginnen, kunnen we niet om diversiteit en identiteit
heen. Iedereen dient betrokken te zijn, ieder op een eigen manier, om het volledige po-

16

In het oog van de orkaan, Nederland in transitie (2012) pag. 11

17

Het Transitiehandboek, (2009) pag 68-69 / 153)

10

tentieel in de samenleving te benutten, het welzijn te verbeteren en samen te kunnen
blijven genieten van cultuur.
Vooralsnog zien we innovatie echter vaak beperkt blijven tot professionalisering en optimalisering van bestaande processen en denkwijzen, die vaak nog top-down, vanuit de
overheid geïnitieerd worden. Dit overlaten aan marktwerking of veronderstellen dat burgers het zelf organiseren onder het mom van participatie, is geen antwoord op de eigenlijke kwestie.

crossovers

“In 2020 kunnen we in Nederland uit de
sloot drinken”, stelde de directie Kennis
en Innovatie van het toenmalige ministerie van Verkeer en Waterstaat9 (PKB
Nota Mobiliteit, februari 2006). Daarvoor is o.a. nodig, werd vanuit de Directie Kennis en Innovatie gedacht, dat we
in het bedrijfsleven sneller innoveren en
daarnaast het onderwijs verbeteren.

Hoewel we ervoor moeten waken cultuureducatie
vooral nog te beargumenteren vanuit de bruikbaarheid voor andere, ‘nuttiger’ vakgebieden, vanuit de
opbrengst, bereidt dit denken wel de weg voor het
benaderen van cultuureducatie in een breder perspectief dan alleen de culturele sector.
Dat is ook de richting waarin de Europese subsidies
wijzen: meer cross-sectoraal, meet combinaties tussen erfgoed, geletterdheid, ambacht, regio en technologie18.

Het ‘verband’ tussen welvaart, welzijn, innovatie, onderwijs en cultuur heeft een extra
dimensie gekregen met het (vermeende) gunstige effect van cultuureducatie op (algemene) schoolprestaties. Extra motor hierachter was wellicht het geloof in de creatieve stad,
geïnspireerd door Richard Florida (2002)19 . Veel steden proberen de creatieve industrie
aan te trekken en te ontwikkelen door het realiseren van zogenaamde broedplaatsen, in
oude industriewijken en fabriekspanden, wat moet zorgen voor een aantrekkelijke subcultuur waarin diverse kleine bedrijven, start-ups, eenpitters, kunstenaars, architecten, reclamebureaus, media- en technologiebedrijven, kortom creatieve klasse, zich thuis kan
voelen.
Het ligt voor de hand te denken dat deze creatieve klasse behoefte heeft aan creatief
onderwijs. In het manifest voor de Creatieve stad Nijmegen (2005)20 staat onder meer:
“Omarm diversiteit”, “Zorg voor creatief onderwijs”, “Zorg dat iedereen mee doet en mee
kan doen” en “Breng mensen bij elkaar. Start netwerken.”
Toch is niet onomstotelijk bewezen dat cultuureducatie een gunstig effect heeft. “Vaak is
er wel een verband (correlatie) tussen het een en ander, maar een effect (causale relatie)
is daarmee niet aangetoond” (OESO rapport Art for art’s sake? The impact of arts education, 2013).21
Cultuureducatie wordt dus niet alleen, terecht, in één adem genoemd met geletterdheid,
maar ook met creativiteit en vernieuwing. De denkwijze dat cultuureducatie kan en zou
moeten bijdragen aan het innovatieve gehalte van een sector of samenleving is goed te
begrijpen. Daartegen kan men ook moeilijk bezwaar maken. Tenzij de plooibaarheid van
onderwijs, naar gelang de politieke actualiteit, realiteit of waan, hiermee op de proef gesteld wordt.
Geletterdheid in de zin van een genuanceerde en meerduidige blik, die we met alle beschikbare informatie en de daaraan toegevoegde metadata van kenners, liefhebbers en

18

Dutch Culture: Erfgoed en Europa

19

Florida, R., Rise of the creative class (2002)

20

Meer, J. vd, Manifest voor de creatieve stad Nijmegen (GroenLinks), 2005 via
http://odeon-nijmegen.nl/leviagro/modules.php?name=News&file=print&sid=58
21

Art for Art's Sake? is een reviewstudie van wetenschappelijk onderzoek naar zogenaamde transfereffecten
van kunstonderwijs op prestaties van leerlingen bij andere schoolvakken en op skills for innovation.

11

critici kunnen formuleren, is een groot goed. Internet technologie en (online) netwerken
leveren daarbij een onmisbare infrastructuur.
Van die wederzijdse beïnvloeding - of die nu zijwaarts beweegt zoals in een horizontaal georiënteerd netwerk22 , of
driedimensionaal in een ‘time-space-matter’ stelsel, zoals
Joe Pine dat gebruikt in Infinite Possibility (2011)23
- gaat een innovatieve werking uit.
In ‘collaborative networks’ met hoge connectiviteit, worden
betere ideeën geproduceerd. Ron Burt schreef in Structural
holes and good ideas, gepubliceerd in the American Journal of Sociology (2003)24, over de verschillen (leemtes) die
bestaan (binnen organisaties) tussen mensen en groepen
van mensen (afdelingen). Elke organisatie heeft ze. De
structural vertegenwoordigen een gebrek aan communicatie tussen mensen en zijn een beperkende factor op het
vermogen van ondernemingen wendbaar te zijn en in te
spelen op de veranderende omstandigheden.
Juist op de knooppunten die de leemtes binnen de structuur van een netwerk overbruggen -bijvoorbeeld tussen
verschillende aanbieders in een cultuurnetwerk - vindt de meest belangwekkende uitwisseling en informatieoverdracht plaats. “The hypothesis in this paper is that people who
stand near the holes in social structure are at higher risk of having good ideas.“
Crossovers met andere sectoren, denkwijzen / mindsets, identiteiten, of binnen de cultuursector met andere cultuuraanbieders, kunnen zo’n overbrugging en wederzijdse
beïnvloeding tot stand brengen en creativiteit (in de zin van goede ideeën) bevorderen.
Communicatie (‘conversatie’) is daarbij een belangrijke voorwaarde.
Ron Burt noemt vier niveaus van ‘makelaardij’ tussen de structural holes waar een persoon (in toenemende mate) waarde zou kunnen creëren:
1. Make each side aware of the other’s interests and difficulties
2. Transfer best practices
3. Draw analogies between groups ostensibly irrelevant to one another
4. Synthesize beliefs and behaviors that combine elements
of both groups
Bij een eenvoudige of complexe vorm van ‘makelaardij’ ontstaat waarde vanwege het maken van connecties (leggen
van verbindingen zou hier misschien feitelijk de juiste benaming zijn, maar connecties heeft de dubbele betekenis die in
kennis maken besloten ligt). Volgens Burt uit de waarde van
zulke connecties zich specifiek in de kwaliteit van de geproduceerde ideeën.
De sleutel ligt naar zijn idee in de uitbreiding van de kringen
waarin wordt samengewerkt tot voorbij de ‘kerngroep’ waarin
normaal gesproken wordt samengewerkt. Daarmee worden
dus eigenlijk telkens opnieuw de volgende structural holes
opgezocht. Dat vraagt om een dynamische benadering van
netwerken, verschillen (diversiteit), zoeken naar het nemen
van voortdurende ontwikkeling als uitgangspunt en een focus op de transfer.
22

zie Bauman, Z., Vloeibare tijd

23

zie Pine, J. en Korn, K.C., Infinite possibility, 2011 p. 31 e.v.

24

Burt, R., Structural Holes and Good Ideas (pdf), American Journal of Sociology, 2003, via
http://faculty.chicagobooth.edu/ronald.burt/research/files/SHGI.pdf

12

structuur: grafiet
In de visualisatie van zo’n netwerk zien we meestal een hoeveelheid bolletjes met lijnen
ertussen. Dat doet denken aan de molecuulstructuur van grafiet (zie bovenstaande afbeelding).
Hierin zijn twee hoofdpatronen zichtbaar. Enerzijds een honingraat-vorm, gevormd door
telkens zes bolletjes (atomen) met evenveel verbindingen ertussen, waarbij de bolletjes
tevens deel uitmaken van een van de omringende zeshoeken. Anderzijds heeft grafiet de
eigenschap ‘gelaagd’ te zijn en hoewel de boven elkaar liggen lagen onderling verbonden
zijn, kunnen ze ‘schuiven. Dat geeft grafiet de eigenschap waarmee het dienst kan doen
in een potlood of als smeermiddel bij sloten. Weliswaar is de analogie niet helemaal correct, omdat in de molecuul structuur van grafiet, anders dan in een netwerk, telkens dezelfde atomen voorkomen en telkens dezelfde verbindingen en er dus geen verscheidenheid is. Bij sociale netwerken, of die zich nu op internet bevinden (digitaal) of in de offline
wereld (analoog), of in een combinatie daarvan, zijn juist wel de verscheidenheid en
meerduidigheid maar ook de gelaagdheid zoals in grafiet een wezenskenmerk. De zeshoekige vorm komt evenwel overeen met die van de cellen in een honingraat, een denkbeeld dat van pas komt wanneer we een vergelijking maken met de wijze waarop bijen
afkomen op nectar en en-passant bloemen bestuiven.
Bij netwerken kunnen we er vanuit gaan dat de structuur weliswaar gegeven is, maar niet
slechts zijwaarts uitdijend. Waarschijnlijk is die 2-dimensionale weergave hoogstens een
voortvloeisel van het platte vlak (papier, schermen) waarin wij de meeste zaken voorstellen en reproduceren. Juist meerdere lagen, die onderling verschuiven, maken inzichtelijk
dat die gelaagdheid er is, zowel in netwerken als in de diverse identiteiten die een individu kan bevatten. Die meerdere identiteiten kunnen zich manifesteren wanneer iemand
deel uitmaakt van meerdere lagen en/of netwerken. Of door zichzelf te beschouwen als
opgebouwd uit lagen, als een gelaagdheid van de bodem in tijd en context. Deze lagen
die onderling interactie hebben en ook nog verschuiven, zorgen voor telkens nieuwe
dwarsdoorsneden, nieuwe connecties en geven netwerken hun fluïde karakter.
Een gelaagdheid die we bijvoorbeeld terugzien bij online sociale netwerken als LinkedIn,
Twitter of Google+. De gedachte van Google+ is erop gebaseerd dat individuen niet één
enkel ‘bolletje’ zijn ergens in een immens netwerken, maar dat individuen deel uitmaken
van verscheidene kringen (circles). Daarin kan iedere persoon zo’n verbindende schakel
vormen. Bij LinkedIn wordt dit aangegeven met het aantal ‘stappen’ dat een individu verwijderd is van een andere persoon. Doorgaans zijn dat er overigens zelden meer dan 3.

13

honingraat, biodiversiteit
De zeshoekige vorm bij de visualisatie van de molecuulstructuur van grafiet zien we ook terug in een honingraat. De bijenkorf, met daarin meerdere honingraten,
zou model kunnen staan voor huidige culturele instellingen.
De gedachte daarbij is dat mensen (bijen) naar de korf
toekomen en er een uitwisseling ontstaan die in z’n totaliteit bijdraagt het goed functioneren en voortbestaan
van de korf (cultuur, noodzaak en nut van cultuureducatie). Dat is nogal een simplificatie. Nog steeds focussen
veel musea bijvoorbeeld op bezoekersaantallen en daar
worden ze ook op afgerekend. Idem voor veel muziekscholen en podia en een bibliotheek die zelden mensen
over de vloer krijgt en niks uitleent, heeft in de huidige
visie geen bestaansrecht.

In 2012 woonden er bijen op de
Centrale Bibliotheek Rotterdam12.
Bibliotheek Rotterdam en Bureau
Botersloot werkten samen om de
stad kennis te laten maken met de
bijen en tegelijk het nut en de
noodzaak van een gezonde bijenbevolking onder de aandacht te
brengen. Bijen hebben diversiteit
nodig om te overleven en deze
biologische diversiteit is nu meer te
vinden in de stad dan op het platteland waar voornamelijk monoculturen voorkomen.
Op het weblog ‘bijenopdebieb’
deed de bibliotheek verslag van de
logeerpartij van het bijenvolk.

We kunnen echter ook kijken naar de interactie tussen
korf en omgeving, die samen deel uitmaken van een
ecosysteem. De bijen vliegen er als zwerm in wisselende samenstelling op uit, vertellen
elkaar waar de nectar te vinden is en brengen zo een levendige wisselwerking op gang in
het ecosysteem. Niet alleen de honing is het product, ook de aanwezigheid van andere
gewassen, vruchten en diersoorten die daar op in weten te spelen. Met andere woorden:
biodiversiteit en interactie als voorwaarden voor een vitaal ecosysteem staan hier model
voor de diversiteit en uitwisseling die we nodig hebben in onze samenleving.

Ecosystemen
zwerm
De komt overeen met wat in de zwerm-theorie centraal staat: door deel te nemen aan
meerdere netwerken die bovendien van wisselende samenstelling zijn, vindt veel en snelle informatie overdracht plaats, wat innovatie en probleemoplossend vermogen ten goede
komt 25. In Swarm Intelligence (1999) beschrijven Eric Bonabeau e.a. hoe sociaal opererende insecten als mieren, bijen, termieten en wespen gezien kunnen worden als krachtige probleemoplossende systemen met een geavanceerde collectieve intelligentie. Deze
vormen van groeperen en samenwerken in een reactie op interne en externe factoren
zonder ogenschijnlijke centrale sturing zien we eveneens bij vogels en scholen vissen.
“Composed of simple interacting agents, this intelligence lies in the networks of interactions among individuals and between individuals and the environment. A fascinating subject, social insects are also a powerful metaphor for artificial intelligence, and the problems they solve - finding food, dividing labor among nestmates, building nests, responding to external challenges - have important counterparts in engineering and computer
science.”
In de voorgestelde modellen worden o.a. de nadruk op controle en centrale aansturing
vervangen door autonomie, uit zichzelf naar voren laten treden (van veelbelovende ontwikkelingen) en gedistribueerd functioneren. Deze nieuwe modellen blijken enorm flexibel
en robuust, kunnen zich snel aanpassen aan veranderende omstandigheden en blijven
functioneren, zelfs als individuele onderdelen mislukken.

25

Bonabeau, E., Dorigo, M. en Theraulaz, G., Swarm Intelligence - From Natural to Artificial Systems, Oxford
University Press Inc (1999)

14

durf te vragen
Een initiatief dat gretig gebruik maakt van zowel de nabijheid binnen (elkaar overlappende) netwerken als het vermogen om snel met initiatieven te komen als daar geen belemmerende hiërarchie van een organisatie tussen zit is #Durftevragen.26 Hier wint motivatie
het steevast van schroom. “Durftevragen heeft verschillende werkvormen ontwikkeld om
zo veel mogelijk mensen te laten ervaren dat ook zij kunnen laten lukken wat ze Echt Willen. [...] Bij Durftevragen ervaar je dat je hoofd vol zit met kennis, kennissen, ideeën, mogelijkheden & verbindingen waarvan je het bestaan al bijna vergeten was. Durftevragen
maakt je hoofd en creativiteit (extra) wakker, zodat je zelf makkelijker dingen in beweging
kan zetten, maar ook anderen, met extreem weinig moeite en veel plezier kan helpen met
hun plannen en vraagstukken”
Tijdens het Nudge Live event in 201227 vond een co-creatie sessie plaats voor het project
Plastic Whale. Doelstelling: binnen 3 maanden 100.000 rondslingerende PET-flesjes verzamelen en duurzaam naar één punt vervoeren. Met deze uitdaging gingen 300 bezoekers van het event aan de slag onder leiding van het #durftevragen team. Het hele publiek werkte ter plekke mee aan oplossingen voor dit project. In een co-creatie sessie
onder leiding van durftevragen en Ruben Nicolai genereerden ze een grote hoeveelheid
tips en suggesties om het initiatief Plastic Whale een stap verder te helpen, zoals manieren om het transport te regelen en meer publiciteit te genereren.

kennis ecologieën

Een ecosysteem of ecosysteem
wordt gevormd door de wisselwerkingen tussen alle organismen en de
abiotische omgeving binnen een
zekere geografische of anderszins
afgebakende eenheid.
(bron: Wikipedia

“Toen George Pór in 2001/2002 stelde 28: “By knowledge
network we mean the frequently unmapped web-like
connections not among people, but their knowledge and
insights interacting with one another, that organizations
produce in their normal course of action,” kon hij moeilijk
voorspellen welke rol sociale media zouden gaan spelen
in het daarop volgende decennium.
Deze fundamentele verandering in hoe we verbindingen maken en interacteren, zette
Knowledge Ecologies zoals hij ze noemde (kennis-ecologiën; KE’s) terug op de kaart.
Maar plaatste ze tevens buiten het strikt digitale domein.
Hoewel veel gereedschappen webgebaseerd zijn en connectiviteit binnen deze netwerken zwaar leunt op internet en mobiele technologie, brengen kennis-ecologiën die technologie verder in de richting van Human Resources, Public Relations, Reputatie Management en Friend-/fundraising.

In de huidige internet terminologie kunnen we een optelsom maken van bijvoorbeeld RSS
feeds (en soortgelijke syndicatie-technologie die kennisbronnen kunnen ontsluiten),
metadata en linked (open) data (die bronnen kunnen voorzien van extra beschrijvingen
en toegangen), locatieve mogelijkheden (ter plekke, tezelfdertijd) en de sociale, menselijke factor van interactie, profielen en keuzes. Samen vormen ze de dynamiek achter een
uitwisseling van kennis, ervaring en inzicht.

26

zie http://durftevragen.com/

27

zie: https://www.nudge.nl/live/verslag-van-de-dag

28

Pór, G., Management Education and Knowledge Ecology, 2001,
http://www.community-intelligence.com/files/Por%20-%20Management%20Education%20and%20Knowledge%
20Ecology.pdf

15

Dit kan een verandering brengen in de manier waarop we werken binnen kennisinstituten, met educatie, maar ook aan tentoonstellingen, werken met vrijwilligers, de wijze
waarop we relaties (met partners en politiek) opbouwen en onderhouden terwijl we kennis delen en uitwisselen, zoeken naar talent en vernieuwing, zoeken naar draagvlak bij
het publiek en het helpt ons op de lange termijn ons erfgoed relevant te maken en intussen ook fondsen te werven. En die denkwijze van een kennis-ecologie is wellicht disruptief en vertrouwenwekkend tegelijk.”29
Omdat niet alleen feitelijke kennis een belangrijke component is, zouden we misschien
moeten spreken van een Kennis en Expertise (als combinatie van ervaring, inzicht en
autoriteit) Ecologie (KEE). Daardoor wordt meer recht gedaan aan bijvoorbeeld de ‘authentieke leerervaring’; dat als ingrediënt van educatie minstens zo belangrijk is als kennis. De term ecologie veronderstelt ook dat we het over een daadwerkelijk samenhangend en levend systeem hebben.
David Bray schrijft hierover in de publicatie Knowledge Ecosystems30 : “Past research into
social dilemmas supports the premise that technology not only enables individuals to exchange knowledge, but also mediates human perceptions with regard to the opportunities
and motivations surrounding the exchange of knowledge.”
In het Nederlands verwijst een ecologie dan ook eerder naar een methode of manier van
doen; zoals ecologische producten niet hetzelfde zijn als een ecosysteem waarin ze ontstaan of geproduceerd worden.
Om kennis ecologie begrijpen als productief proces is het nuttig te concentreren op het
kennis ecosysteem dat daaraan ten grondslag ligt, zegt Paul Shrivastava (2006)31.
“Like natural ecosystems, these knowledge ecosystems have inputs, throughputs and
outputs operating in open exchange relationship with their environments. Multiple layers
and levels of systems may be integrated to form a complete ecosystem. These systems
consist of interlinked knowledge resources, databases, human experts, and artificial
knowledge agents that collectively provide an online knowledge for anywhere anytime
performance of organizational tasks. The availability of knowledge on an anywhereanytime basis blurs the line between learning and work performance.”
Shrivastava heeft het daarbij ook over waardecreatie, die in een kennis-ecologie een
symbiotische relatie heeft met productieve uitwisseling. Een netwerk om het netwerk is
het dus niet, het gaat om de meerwaarde die geleverd wordt door de connectiviteit en het
delen van kennis (en ervaring). In het onderwijs, bij hogescholen, universiteiten, training
consultants en andere ‘opleidingsinstituten’, vertegenwoordigt kennismanagement de
kern van het werk van die organisaties. Het gaat daarbij volgens Shrivastava over de
creatie, interpretatie, kritiek en de distributie van kennis binnen de gemeenschappen van
wetenschappers, deskundigen en tussen opleiders / docenten en leerlingen en managers. Daarin zit een aanknopingspunt voor cultuureducatie. Niet in het minst omdat crea29

Meereboer, T., A new knowledge ecology for museums, paper proposal for Museumnext, 2011

30

Knowledge Ecosystems: A Theoretical Lens for Organizations Confronting Hyperturbulent Environments,
Social Science research Network (2008), http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=984600
31

Shrivastava, P., Knowledge Ecology: Knowledge Ecosystems for Business Education and Training, Bucknell
University (2006)

16

tie, interpretatie, kritiek (zowel reflectie als debat) en distributie (publieksbereik) daar de
belangrijkste elementen zijn. Toch zijn ook de uitwisseling en dialoog tussen docent, leerling, ouder, buurtbewoner, kunstenaar, culturele instelling, bedrijf en overheid van wezenlijk belang. Juist dat maakt het onderliggende ecosysteem levensvatbaar. Er moet ook
ruimte zijn voor crossovers, al dan niet toevallig, ruimte voor vragen en experiment.
Wanneer het ecosysteem compleet genoeg is (vandaar alle betrokkenen), robuust (misschien mede vanwege duurzame betrokkenheid van overheden, bedrijven en culturele
instellingen) en een hoge graad van connectiviteit (o.a. door media en sociale contacten)
bevat, kan het zichzelf blijven ontwikkelen en diverse ecologieën voortbrengen en ondersteunen.
Voorbeelden van de diversiteit aan middelen en toepassingen in zo’n ecosysteem zijn in
willekeurige volgorde en veelheid aan verschijningsvormen:
- bijeenkomsten (lezingen, workshops, seminars, festiviteiten)
- uitdagingen (wedstrijden, verkiezingen, speurtochten, games; zowel online als offline)
- praktijk (werkervaringssplekken, stages, theater- en atelierbezoek, cursus)
- ‘leerlijnen’ (zowel op school als in blended learning of reeksen lespakketten)
- online platforms (weblogs, Facebook pagina’s, etc.)
- outreach en crowdsourcing projecten (al dan niet vanuit een culturele instelling, in de
wijk of in thuissituaties)
- nieuwsvoorziening (kranten, tijdschriften, tv, radio,
- apps, mobiele toepassingen
Deze diversiteit en veelheid vraagt om een zeer flexibele aanpak waarin verschillende
modules losjes gekoppeld zijn, zodat de samenstelling op elke gewenst moment aangepast kan worden. Het vraagt voor de communicatie ook om een crossmediale insteek,
waarbij elk medium - en bovenstaande zaken worden alle als ‘medium’ gezien - wordt
ingezet vanwege de karakteristieken, het bereik en de mogelijkheid om (episodes) uit een
verbindend ‘verhaal’ te vertellen.
Momenteel vervlechten bestaande netwerken en organisatieverbanden zich steeds meer
met sociale netwerken en communities, met interessante knooppunten, kruispunten en
overbruggingen tot gevolg. De kennis-ecologieën die hierdoor ontstaan, hebben wisselende samenstellingen en zijn min of meer losjes verbonden met andere (grotere) netwerken, media en organisaties.
Andere eigenschap van kennis-ecologiën is dat ze, net als transitie bewegingen, vaak
niet van bovenaf (d.w.z. vanuit een overheid of directie) worden opgezet of geïnitieerd,
maar van onderop ontstaan; aanvankelijk zonder zichtbaar te zijn. Daarom worden ze
vaak vergeleken met het ontstaan van een wijdvertakt wortelstelsel of ‘rizoom’ (Deleuze
en Guattari 32, 1976), waaruit bij tijd en gelegenheid gewassen de kop op steken. In de
filosofie van Deleuze en Guattari doet een rizoom geen beroep op gezag of geleerdheid
(kennis of macht van bovenaf) en probeert het ons niet tot hefboom te maken van veranderingen. Daarentegen leert het ons aan te sluiten op wat zich buiten, op straat, in de
samenleving afspeelt.
Volgens David Bray ondersteunt de literatuur over complexe adaptieve systemen (Anderson 1999; Clippinger 1999) het uitgangspunt dat een bottom-up benadering, d.w.z. vanuit
de basis opgebouwd, beter bestand is tegen schommelingen en dat die systemen daardoor minder van voorbijgaande aard zijn. Hij spreekt daar, vrij vertaald, de verwachting uit
dat kennis-ecosystemen die van onderop ontstaan vooruitstrevende vormen van kennisuitwisseling zullen bevorderen, meer dan directieve top-down varianten.

32

Gilles Deleuze (1925 - 1995), Frans filosoof en een centrale figuur in het postmodernisme, Félix Guattari
(1930 - 1992) Frans psychoanalyticus, sociaal filosoof en activist

17

“In contrast to purely directive management efforts that attempt either to manage or direct
outcomes, knowledge ecosystems espouse that knowledge strategies should focus more
on enabling self-organization in response to changing environments 33.”
Wanneer overheden,
organisaties en (commerciële) bedrijven hierin vervolgens willen
participeren, zou zo’n
ecosysteem wellicht
nog beter in staat zijn
ook op de lange termijn
veranderingen te absorberen. Dat zou een
duurzamer oplossing
bieden dan de gesubsidieerde en door overheden georganiseerde
vorm van cultuurnetwerken. Een hybride
vorm ligt voor de hand.
Daar is wel een cultuuromslag voor nodig;
in denken en in (niet)
doen.

33

Jae-Suk Yang, Seungbyung Chae, Wooseop Kwak, Sun-Bin Kim, and In-mook Kim (2009). Agent-Based
Approach for Revitalization Strategy of Knowledge Ecosystem J. Phys. Soc. Jpn. 78

18

2. Verwerking
CONNECTAR
In dit hoofdstuk wordt voortgeborduurd op de netwerk gedachte waarin kennis ecologieën
een belangrijk uitgangspunt zijn. Gedachte is dat er niet alleen een ‘ondergronds, min of
meer subversief netwerk groeit, maar vooral ook velerlei bloemen, van verschillende aard
en in verschillende jaargetijden, die allen een specifieke aantrekkelijkheid hebben. Zij
maken onderdeel uit van het algehele ecosysteem en worden betrokken op basis van
aantrekkelijkheid, diversiteit en persoonlijke connectiviteit. Met andere woorden: wat
maakt de knooppunten (bloemen) aantrekkelijk voor de persoonlijke groei, welke bijdrage
leveren zij aan het geheel van het netwerk, hoe dragen zij bij aan de diversiteit en dus de
robuustheid en het innovatieve gehalte van de ecologie en welke verbindingen en transfers kunnen hier gemaakt worden?
Dit cultuurnetwerk kunnen we met een knipoog de term CONNECTAR meegeven: connectiviteit op basis van aantrekkingskracht en het leveren van een toegevoegde laag
(Augmented Reality) aan de bestaande werkelijkheid van een persoon. Verderop koppelen we dit aan Lifelong learning, connectivisme, volggroepen en de bibliotheek als verbindende factor; in dit geval de backbone van het cultuur netwerk. In hoofdstuk 3 is een
voorbeeld van CONNECTAR voor jongeren uitgewerkt.
De vraag is echter wel waarom dit in een cultuurnetwerk zou moeten plaatsvinden, voordat we dit zomaar als vaststaand gegeven aannemen.

Waarom een cultuurnetwerk?
Cultuureducatie houdt in: “Alle activiteiten gericht op het leren over en doormiddel van
cultuur”, zegt Lode Vermeersch (2012)34 . Kort gezegd zou een cultuurnetwerk ervoor
moeten zorgen dat meerdere ontwikkelaars, aanbieders en afnemers van cultuureducatie
op elkaar worden afgestemd en dat cultuureducatie in leerlijnen, lesinhouden en ook buitenschools, voor een breed publiek en alle leeftijden optimaal kan plaatsvinden.
“Zoveel mogelijk mensen toegang bieden tot cultuur, of dat nu traditionele cultuuruitingen
zijn, of popmuziek, gaming en design”35. Daartoe stelt de Rijksoverheid iedere vier jaar
het cultuurbeleid met daarin de specifieke beleidsthema’s vast36, dat wordt uitgevoerd op
landelijk, provinciaal en gemeentelijk beleidsniveau. Voor 2013-2016 zijn de Nederlandse
beleidsthema's:
• Cultuurparticipatie en cultuureducatie
• Innovatie en talent-ontwikkeling
• Geven aan cultuur en ondernemerschap
• Internationalisering
Identiteit en diversiteit komen in dit rijtje niet expliciet voor. Toch zijn deze thema’s, met in
het achterhoofd de radicalisering van standpunten omtrent immigratie, islam, Nederlanderschap of de discussie over Zwarte Piet, actueler dan ooit. Worden de thema’s gekozen vanuit de actualiteit, als reactie op wat in de samenleving plaatsvindt, of vanuit beleidsmatige motieven; zoals ondernemerschap (bezuinigingen)? Een interessante vraag
wellicht en in dit geval met name waar het raakvlakken heeft met de wijze waarop we een
34

De meerwaarde van cultuuronderwijs - Cultuurpunt Altena 14 november 2012, via
http://www.cultuurpuntaltena.nl/data/algemeen/lvermeersch.pdf
35

zie: http://www.lkca.nl/overheidsbeleid/

36

zie: http://www.lkca.nl/overheidsbeleid/ geraadpleegd 6 november 2013)

19

netwerk kunnen laten functioneren, waarom we dat eigenlijk doen en wie we daarmee
kunnen betrekken. Of: wie ons daarbij kan betrekken. Want wij zijn hier de personen die
het netwerk zouden willen organiseren, die nadenken over cultuureducatie en daarvoor
visie en missie ontwikkelen.
Als we kijken naar de netwerken die online ontstaan, die vanuit enthousiasme, lotgenootschap, saamhorigheid, urgentie, ergernis of (positief) opportunisme ontstaan, als we bekijken hoeveel kennis en kracht daarin schuilt, kunnen we ons afvragen of dat niet de basis moet zijn van onze netwerk aanpak.
In zo’n netwerk zijn doorgaans amateurs en professionals verenigt. Zulke netwerken
functioneren op basis van contributie (al dan niet financiële bijdragen) en ondernemerschap. Dan hebben we al een paar speerpunten benoemd. We willen ook weten of we
cultuureducatie op een zelfde organische manier zich kunnen laten ontwikkelen, wat
scholen daaraan kunnen hebben, hoe die kunnen participeren en welke bijdrage wij daarin zouden moeten leveren.
Daarvoor moeten we nog eens kijken naar een kennis ecologie. Een verbindende en
overbruggende rol is daarin belangrijk om diverse netwerken, personen en organisaties
met elkaar in contact te brengen, met elkaar te laten samenwerken en overeenstemming
te laten bereiken. Maar wel met behoud van verscheidenheid.
We kunnen dat doen door aan matchmaking te doen, door inspirerende netwerk-bijeenkomsten te organiseren, maar soms ook simpelweg door te participeren in netwerken en
bijeenkomsten. Dat kan vanuit interesse en aandacht, vanuit hulpvaardigheid en ondersteuning of vanuit autoriteit en expertise. Netwerken functioneren op basis van wederkerigheid. Als wij aandacht geven, verdienen we ook aandacht. Waar we ondersteunen,
kunnen we eerder op draagvlak rekenen en expertise beschikbaar stellen, maakt kennis
en ervaring bij anderen los, waardoor aan beide zijden de ‘autoriteit’ toeneemt.
Dit wordt - o.a. in de blogosfeer - de virtuous circle37 genoemd.
In de Virtuous circle of
feedback toont Florian
Mueck (2011)38 hoe een
zelfde soort cirkel, met
maar 4 stappen weliswaar, leidt tot persoonlijke groei. De stappen zijn:
Deliver, Develop, Dare en
Diversify (Lever, Ontwikkel, Durf, Diversificeer).
Tussen elke stap zit een
zone van positieve en
constructieve feedback.
Hoewel de uitleg van
Mueck in het bijbehorende artikel wat dun is, zit
er toch een bruikbare
gedachte in dit model.
Namelijk de connectie
tussen opereren in een
37

Neil Perkin, 2009, A Presentation About Community, By The Community, slide 21 http://www.slideshare.net/neilperkin/a-presentation-about-community-by-the-community
38

Florian Mueck, 2011, The virtuous circle of feedback, via weblog Moving People to action http://conorneill.com/2011/01/20/the-virtuous-circle-of-feedback/

20

netwerk en persoonlijke groei. Maar ook het toewerken naar diversificatie en van daaruit
opnieuw leveren. Dat is interessant omdat doorgaans in de praktijk en verdienmodellen
wordt toegewerkt naar vereenvoudiging van het proces en de ingrediënten. Deels uit kostenbesparing, deels uit routine in de zin van patronen die erin slijten. Daarin zit echter
geen groei en te weinig aanpassingsvermogen.
Voor een cultuurnetwerk en cultuureducatie zou dit betekenen dat om de zoveel tijd een
nieuw beleid bedacht moet worden, met nieuw onderzoek en nieuwe stuurgroepen,
nieuwe innovatietrajecten en evaluatie. Dat is nagenoeg het zelfde model, maar dan veel
kosten-intensiever.
Gedachte binnen een netwerk aanpak is dat door (gelijkwaardige) deelname in netwerken, door uitwisseling van kennis en ook feedback, iedereen groeit en blijft ontwikkelen.
Dat levert snellere aanpassing aan omstandigheden, snellere innovatie en kostenreductie
op.
Let wel: dit geldt in principe voor alle deelnemers in het netwerk. Dus zowel de aanbieders van diensten en producten (educatie, inspiratie, presentatie, infrastructuur, middelen, etc.) als voor de afnemers, maar ook voor de makelaars en docenten / trainers / facilitators. Eenieder creëert een eigen virtuoze cirkel, of meerdere eigen virtuoze cirkels.
Groepen kunnen samen virtuoze cirkels beheren in projecten, voorstellingen, uitvoeringen, leeskringen... En de cirkels vormen overlappende ‘zwermen’ binnen de netwerken.
Dit betekent dat cultuureducatie minder beleidsmatig wordt opgezet en meer organisch
groeit. Daardoor is het flexibeler en kan het vanuit de diversificatie en feedback gedachte
meer op de persoon toegesneden worden.
De aanpak is niet eens zo vernieuwend. Netwerken bestaan al lang en veel cultuurnetwerken lijken ook deze manier van werken te omarmen en ook bij het ministerie van
OCW wordt de netwerk gedachte gepropageerd. Het is hoogstens de radicaliteit waarin
deze gedachte wordt doorgevoerd, gecombineerd met een organische groei en persoonlijke, gelijkwaardige inbreng. Dit cultuurnetwerk. CONNECTAR, is dus ook ‘jouw eigen’
netwerk. Een voorbeeld hiervan, gedacht vanuit jongeren, wordt verderop nog uitgewerkt.
Cultuurvisie OCW
In de cultuurvisie van minister Bussemaker, 'Cultuur beweegt' (2013)39 , staat cultuuronderwijs voorop; de minister vindt dit van cruciaal belang voor individu en samenleving.
“De waarde van cultuur voor onze samenleving is groot. Ik constateer dat dit voor te veel
mensen onvoldoende zichtbaar of herkenbaar is. Het begrip cultuur wordt vaak smal opgevat. Cultuur wordt dan gezien als een consumptiegoed in een individuele context. Cultuur gaat voor mij over het delen van (creatieve) uitdrukkingsvormen, kennis, ervaringen
en meningen. Het is een dynamisch systeem waarin we waarden, symbolen en identiteiten creëren en met elkaar confronteren”

39

zie:
http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2013/06/11/cultuur-beweegt-de
-betekenis-van-cultuur-in-een-veranderende-samenleving/cultuur-beweegt-de-betekenis-van-cultuur-in-een-ver
anderde-samenleving.pdf

21

Vervolgens laat de minister optekenen: “Ik zie cultuur als
onderdeel van een maatschappelijke agenda. Het bestaansrecht van kunstenaars en culturele instellingen ligt
niet zozeer in de sector zelf maar in de verbinding met
de samenleving. Ik kies daarom voor een beleid dat prioriteit geeft aan de maatschappelijke waarde van cultuur
en aan het belang van creativiteit. Maatschappelijke
vraagstukken op bijvoorbeeld het gebied van zorg,
maatschappelijk verantwoord ondernemen, energie- en
voedselvoorziening, krimp of vergrijzing worden steeds
complexer. Voor de aanpak van deze vraagstukken
groeit het belang van creativiteit en innovatie. Cultuur en
cultuuronderwijs40 leveren daaraan een belangrijke bijdrage.”

De Cultuurkaart is een culturele creditcard voor alle leerlingen uit het
voortgezet onderwijs in Nederland.
CJP introduceerde de Cultuurkaart in
november 2008.

De minister wil dit bereiken door:
• een bestuurlijk kader vast te leggen, samen met de
staatssecretaris van Onderwijs, de PO-raad en lokale
bestuurders
• een leerlijn cultuureducatie voor het primair onderwijs
• het programma Cultuureducatie met Kwaliteit voort te
zetten
• deze lijn uit te breiden naar het voortgezet onderwijs
(met een rol voor ckv)
• de cultuurkaart te behouden

De kaart is een onderwijsondersteunend middel dat in alle leerjaren en
voor verschillende vakken van het
voortgezet onderwijs gebruikt kan
worden. Hoe de Cultuurkaart precies
ingezet wordt, mag iedere school
zelf beslissen. (bron: Wikipedia)

Aan de Cultuurkaart is door het ministerie van OCW jaarlijks een bedrag van €15 gekoppeld. Dit Cultuurkaart-tegoed kan door de leerling zelf of met de klas worden uitgegeven bij 1800 aangesloten culturele instellingen. De Cultuurkaart
biedt dezelfde kortingen als de CJPpas.

Voor wie en met wie?
LKCA
Uit het (overheids-) beleid noem ik hier nog slechts enkele
zaken, omdat dit de toon zet voor de cultuureducatie, het
onderwijs en de identiteit en diversiteit, welke hier de eigenlijke onderwerpen zijn en moet aangeven waarom we eigenlijk een cultuurnetwerk en cultuureducatie willen.

De landelijke organisatie die
zich als kennisinstituut op dit
gebied manifesteert, Landelijke
Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA),
is een samengaan van twee
andere organisaties, Cultuurnetwerk Nederland en Kunstfactor (Sectorinstituut Amateurskunst).

Verder wordt gesproken over kinderen en jongeren, waar
elders41 gesproken wordt over ‘zoveel mogelijk mensen’. We
kunnen daaruit concluderen dat het gaat om alle leeftijden schoolgaande kinderen, (werkende) jongeren, volwassenen
en ouderen - en alle sociale groepen, niet alleen de geijkte cultuurliefhebbers maar ook
allochtonen, mensen die Nederlands niet als eerste en enige taal spreken, laagopgeleiden, expats, minder validen, etc..

Vreemd eigenlijk, om zo’n opsomming te maken... Alsof een indeling in dat soort groepen
ook maar iets van betekenis over al deze mensen zou zeggen. Mensen hebben niet één
afgebakende identiteit, behoren niet slechts tot één of enkele groepen, schrijft Amartya
Sen in Identity and Violence (jaartal). In het (zelf) benoemen en ervaren van identiteit is
40

“Onder cultuuronderwijs wordt hier al het formele funderend onderwijs over en aan de hand van kunst en
erfgoed verstaan. Het betreft in het primair onderwijs in ieder geval de leergebieden Kunstzinnige oriëntatie en
Oriëntatie op jezelf en de wereld. In het voortgezet onderwijs betreft het in ieder geval het leergebied Kunst en
Cultuur in de onderbouw, het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming en de kunstvakken in de bovenbouw van
vmbo, havo en vwo” Uit: ‘Cultuur beweegt” (2013)
41

lkca.nl

22

een verschuiving waar te nemen van een gemeenschappelijke, door oude (culturele) patronen bepaalde identiteit naar een eigen samenstelling van voorkeuren, die voortdurend
kan wisselen al naar gelang de situatie en context. Hierin zien we een overeenkomst met
de wijze waarop mensen op internet, en dan nog meer met sociale media, hun profielen
samenstellen, aanpassen en delen.
In die zin klopt het wel, dat beoogt wordt zoveel mogelijk mensen toegang te bieden. Dat
is wellicht ongeacht hun identiteit, of waarschijnlijk juist met respect voor de diversiteit
waarmee hun identiteiten te kennen zijn.

Van doelgroep naar mentaliteitsgroep
De vraag is vervolgens hoe we al deze mensen bereiken en kunnen betrekken bij de cultuureducatie. Dit is echter vanuit een een beleidsmatig standpunt geredeneerd: wij bedenken en doen iets, willen graag dat anderen meedoen en bedenken daarvoor strategieën en instrumenten. We kunnen ons ook afvragen waarom al die mensen betrokken
zouden willen zijn, waar ze zelf mee bezig zijn en van daaruit vertrekken om te zien of we
daar waarde, infrastructuur en organisatie aan kunnen toevoegen. Indachtig het beleid
en/of indachtig wat de samenleving vraagt. En als we dat laatste erbij willen, reageren op
wat speelt in de samenleving, hoe stellen we ons daartoe in staat, wat vraagt dat van een
cultuurnetwerk en aan welke criteria en eigenschappen moet zo’n netwerk voldoen?
De veronderstelling dat mensen met een overeenkomstig socio-demografisch proﬁel
doorgaans op dezelfde manier benaderd kunnen worden voor dezelfde onderwerpen,
activiteiten en producten blijkt aanzienlijk minder goed te werken dan voorheen gedacht
werd. Dat zet een streep door het geijkte doelgroep denken en de vaak gebruikte segmentatie. Nu blijkt dat mensen uit ‘dezelfde‘ doelgroep vaak zeer uiteenlopende leefstijlen
en consumptiepatronen vertonen.
Met internet, sociale en mobiele media is het immers zichtbaar en merkbaar geworden
dat eenieder niet één identiteit of persona heeft, maar een meervoudig en meerduidig
profiel. Een fluctuerend profiel bovendien, dat naar gelang de situatie, context en bindende elementen van een groep kan veranderen van samenstelling. Hierdoor is de noodzaak
doelgroepen anders te definiëren groter geworden.
Het Mentality Model (Motivaction, 2002) groepeert mensen daarentegen naar hun levensinstelling, gemeenschappelijke waarden en drijfveren.

Waarde en betekenis voor mentaliteitsgroepen
Het Young Mentality model dat Sanoma Uitgevers Young, Motivaction en Young Works in
2005 publiceerden is een voorbeeld van mentaliteitsgroepen. In dit model stellen ze terecht de vraag: “Hoe krijg je greep op kinderen en jongeren, een groep die zo enorm divers is?”
In het Youngmentality model is aan de hand van onderzoek de achterliggende belevingswereld van kinderen en jongeren van 8 tot 18 jaar in kaart gebracht. Het model gaat
uit van een nieuwe indeling op basis van gemeenschappelijke waardepatronen en maakt
een indeling in zes mentaliteitsgroepen. Wat betreft waarden en drijfveren lijken de kinderen en jongeren binnen deze groepen sterk op elkaar. Het is bovendien geen statisch
gegeven, er is rekening gehouden met migratie van de ene naar een volgende groep. De
gedragingen en behoeften van deze groepen kunnen hierdoor vrij goed in kaart gebracht
worden.
Motivaction definieert deze milieus op basis van persoonlijke opvattingen en waarden die
aan de levensstijl van mensen ten grondslag liggen. De mensen uit hetzelfde sociale milieu delen waarden ten aanzien van werk, vrije tijd en politiek, en tonen overeenkomstige
ambities en aspiraties.

23

Noodzaak bij het werken met de mentaliteitsgroepen is wel, dat het bedoelde fluctuerende en diverse karakter, zoals dat ook in de zwerm-theorie wordt onderschreven, in het
model tot z’n recht komt. Anders krijgen de mentaliteitsgroepen toch gauw een vaststaand karakter, met bijbehorende vastgestelde persona’s en wordt het model weinig
meer dan een kleine innovatie van het aloude doelgroep denken. Persona’s bevatten
immers een tamelijk eenduidige en geconstrueerde identiteit. die weinig recht doet aan
de veel complexere identiteit zoals mensen die in werkelijkheid hebben. Mentaliteitsgroepen zijn in dat geval nog steeds op te vatten als (doel)groepen waarop wij onze pijlen
richten.
Vanuit het cultuurnetwerk is het nodig op basis van een verbindend gedachtegoed, gedeelde waarden en met gebruik van sociale media netwerken mensen op verschillende
momenten en vanuit diverse motivatie te betrekken. Te laten volgen. Daarmee tunen we
in op de eigen motivatie, het eigen initiatief van individuen (al dan niet in mentaliteitsgroepen), die zich op basis van herkenning en eigen doelstelling willen aansluiten bij het
gedachtegoed van het netwerk. Om die reden vullen we het Mentality model aan met het
denken in volggroepen.

Mentaliteit en interactiviteit bij volggroepen
In de theorie die Jan Rijkenberg (BSUR) in zijn boek Concepting (1998)42 heeft verwoord,
wordt gesproken over volggroepen ipv doelgroepen. Rijkenberg pleitte voor het ontwikkelen van merken vanuit een gedachtegoed, een mentaliteit of een visie in plaats van omlijnde markten en doelgroepen te bedienen op basis van productproposities.
Dat biedt een interessante invalshoek voor cultuur aanbieders, die nog steeds vaak vanuit het aanbod en bijbehorende productie denken en zich steeds meer op netwerken
gaan richten.
Concepting gaat niet uit van een bestaande ‘doelgroep’, maar van een nieuwe groep
mensen die gaat ontstaan, omdat deze mensen zich ieder op hun eigen manier aangesproken zullen voelen tot het gedachtegoed. Wanneer dit althans nauwgezet en met verve wordt verwoord.
Onder gedachtegoed worden die dingen (elementen) verstaan die samen de betekenis
voor de eindgebruiker vormen, zoals visies (beschouwing/gedachtebeeld), houdingen
(gedrag t.o.v. mensen, gebeurtenissen, dingen of meningen) en interessevelden (omgeving van belangstelling/aandacht).
In grote lijnen draait concepting om het creëren van een communicatieaanpak die sympathie opwekt bij mensen en/of hen inspireert. Wanneer die communicatieaanpak een faciliterende, luisterende rol kan aannemen, kunnen er vanuit de netwerken initiatieven ontstaan die het gedachtegoed op coöperatieve wijze gaan versterken. De opkomst van sociale media en netwerken heeft de theorie van concepting dan ook weer actueler gemaakt. Hier wordt immers eveneens van volgers gesproken en vinden mensen en communities elkaar op basis van gedeeld gedachtegoed, voorkeuren, mentaliteit. In netwerken draait het daarbij om connectiviteit en de wil (motivatie) om connecties te maken.
Daarbij kunnen interesse en inspiratie als katalysator of verbindend element gezien worden.

Op respectvolle wijze een beweging starten
Ook Derek Sivers spreekt in zijn TED Talk ‘how to start a movement’ over het belang van
volgers. Hij benoemt daarbij the first follower(s), die in zijn optiek de eigenlijke leiders zijn.
42

In november 2013 komt een vervolg op Concepting uit: Concepting 2020, waarin Rijkenberg een beeld
schetst van waarom conceptmerken in toenemende mate consumenten aan zich weten te binden

24

Dat wil zeggen: degenen die aangeven hoe men kan volgen. Aan de initiatiefnemer dan
de eer die eerste volgers te omarmen als gelijken. Zo maakt de initiatiefnemer kenbaar
dat volgers welkom zijn en variaties op het thema eveneens. Zo wordt tevens de kernboodschap getoond, waarmee hij/zij toegang biedt tot het bedoelde gedachtegoed.
De eerste volgers zorgen ervoor dat dit gedachtegoed voor anderen beschikbaar (en
aantrekkelijk) wordt door te laten zien hoe zij het zich eigen kunnen maken (adaptie door
adoptie). Daarmee openen ze de weg voor de volgende volgers. Deze vorm van interactie zorgt dan ook voor de benodigde contextualisering van het gedachtegoed.
Deze aansporing tot gelijkheid, een exponent van de horizontalisering en vloeibaar worden van de samenleving, komt ook terug in het werk van Richard Sennet. In zijn boek
Respect, the formation of character in an age of inequality (2003) stelt hij dat er drie manieren zijn, waarop we respect kunnen verwerven. De eerste manier is het zo goed mogelijk gebruiken van onze talenten. Voor ons zelf zorgen is de tweede. De derde manier
is onafhankelijk zijn en voor anderen te zorgen en op die manier iets aan de samenleving
terug te geven. Alle drie komen in gevaar door de gevolgen van maatschappelijke ongelijkheid. En alle drie passen ze (daarom) in het gedachtegoed van dit cultuurnetwerk dat
op basis van gelijkheid functioneert.
Tijdens het ARS Electronica festival in Linz43 sprak Richard Sennet over o.a. craftmanship. Ook noemde hij daarin het ‘repareren’ van relaties. Een gedachte die we verderop nog tegenkomen bij de radicale vernieuwers.
Wanneer nieuwe initiatieven vanuit communities, individuen, wijken of mentaliteitsgroepen ontstaan, hun eigen volgers aantrekken en een (ondergronds) netwerk vormen, is
het zaak vanuit een cultuurnetwerk deze initiatieven ofwel zelf te volgen en aan te geven
hoe dat kan, ofwel het initiatief als een gelijke te omarmen.
Als we Joseph Pine mogen geloven - en het is best aannemelijk dat te doen - zijn er niet
alleen ongekende, maar ook oneindig veel nieuwe mogelijkheden vanwege de eigenschappen van nieuwe media. Door gebruik te maken van netwerken die (deels) gebaseerd zijn op nieuwe media en ruimte te bieden voor diverse initiatieven, boren we een
enorm potentieel aan; ook op het gebied van cultuureducatie.

Onderwijsontwikkelingen
Levenslang leren
Lifelong Learning (Jarvis, 2006) kan worden als omschreven als de combinatie van processen gedurende een mensenleven, waarbij de gehele persoon (lichaam en geest) sociale situaties en omstandigheden ervaart. Als de gepercipieerde inhoud, die cognitief,
emotioneel of praktisch (of in combinaties daarvan) getransformeerd wordt en geïntegreerd in de persoonlijke biografie. Dat resulteert in een voortdurend veranderend en
meer ervaren persoon. Lifelong Learning zet de lerende centraal, binnen een sociale context, net als in de eerder beschreven netwerk gedachte.
In The Routledge International Handbook of Lifelong Learning (Jarvis, 2011)44, een samenvatting van recente ontwikkelingen en visies op dit gebied geeft een aantal bruikbare
perspectieven, zoals de plekken (sites) waar dit leren kan plaatsvinden, geografische dimensies (beiden bieden een connectie met erfgoed instellingen) en sociale bewegingen.
Vandaar de aandacht voor transities en sociale innovatie, waar veel netwerken doorgaans een respons op bieden.
43

http://vimeo.com/14696239

44

Jarvis, P (redactie), The Routledge International Handbook of Lifelong Learning, Routledge – 2011

25

Karakteristieken in het Lifelong Learning zijn een onderscheid tussen formeel, non-formeel en informeel leren, eerder ‘leren’ dan trainen, context-gerelateerd leren, combinatie
van persoonlijke en professionele ontwikkeling en interdisciplinaire benaderingen en
aanmoediging om op autonomen en creatieve manier te leren.
Voorgesteld cultuurnetwerk kan dan ook nagenoeg naadloos daarop aansluiten.
Het Leven Lang Leren programma, een Europees subsidieprogramma 45, biedt eveneens
aanknopingspunten. Het stimuleert uitwisseling, samenwerking en mobiliteit tussen onderwijs- en opleidingsstelsels in Europa. Zo wil het Leven Lang Leren programma bijdragen aan versterking van de kennismaatschappij, duurzame economische groei, meer en
betere banen en een hechtere sociale samenhang. Voorgesteld netwerk zou kunnen
aansluiten op alle vier de onderdelen: Comenius, Leonardo da Vinci, Erasmus en
Grundtvig (Leven Lang Leren in Europa, 2011), omdat een netwerk dat sterk online georiënteerd is nauwelijks onderscheid maakt tussen leeftijden, opleidingsstelsel, of niveau.
Op die manier kan dit netwerk grensoverschrijdend zijn op zowel internationaal terrein als
op het onderling verbinden van diverse schooltypes, ‘persoonlijke leerperiodes’, praktijk
en theorie, etc.

Vanuit sociaal constructivisme richting Connectivisme.
In deze netwerkgedachte kunnen meerdere waarheden vanuit verschillende perspectieven (en personen) naast elkaar bestaan. Daarbij veranderen zowel kennis als context
voortdurend. Wanneer we dit koppelen aan het Levenslang Leren dient zich tevens de
leertheorie van het Connectivisme aan, zoals benoemd door George Siemens en Stephen Downes (2005)46. Siemens gebruikt ook de metafoor van het netwerk als beschrijving van het leren. Het verbinden van knooppunten en/of bronnen van informatie is hierbij
cruciaal. Zo’n knooppunt (node) kan de lerende zelf zijn, een ander met wie hij/zij contact
heeft, een ontmoeting, een boek of andere informatiedrager, een website of app, zolang
de lerende zich ermee kan verbinden, werkt het als knooppunt
“Connectivism is the integration of principles explored by chaos, network, and complexity
and self-organization theories. Learning is a process that occurs within nebulous environments of shifting core elements – not entirely under the control of the individual. [...]
Connectivism is driven by the understanding that decisions are based on rapidly altering
foundations. New information is continually being acquired. The ability to draw distinctions between important and unimportant information is vital. The ability to recognize
when new information alters the landscape based on decisions made yesterday is also
critical.”47
Voor deze vorm van leren is een netwerkbenadering, connectiviteit (bouwen en onderhouden van relaties) en het stimuleren van (het ontstaan van) knooppunten essentieel.
Maar ook (media) geletterdheid, om zowel met de media om te kunnen gaan als ze op
waarde te kunnen schatten, is een noodzakelijke vereiste. Op dit punt ligt een rol voor
culturele instellingen, en met name de bibliotheek, als verbindende factor, als ‘mede-leverancier’ van geletterdheid en als contactpersoon.

45

http://www.youblisher.com/p/153819-Leven-Lang-Leren-in-Europa/

46

Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age, Siemens G., International Journal of Instructional Technology and Distance Learning, 2005
47

Siemens, G., Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age,
http://www.itdl.org/Journal/Jan_05/article01.htm , 2005

26

Cultuureducatie en zingeving
Gedachte is dat kunsteducatie een wezenlijk verbindende en stimulerende rol kan en
moet hebben in de transities die plaatsvinden. Omdat het inspeelt op het creatieve en
adaptieve vermogen, omdat het uitzicht biedt op en een bedding biedt voor de diversiteit
die nodig is voor ontwikkeling (invloeden en verbindingen), voor begrip (samenwerking en
relaties) en voor wederkerig welzijn (altruïsme, solidariteit, mondiale doelen, etc.).
Door duidelijk en aanstekelijk te formuleren welk gedachtegoed het (cultuur)netwerk
voorstaat en hoe je daaraan bijdraagt, kan het (cultuur)netwerk volgers aantrekken. Op
hun beurt kunnen die volgers er invulling aan geven en anderen erbij betrekken. Vanuit
het netwerk functioneert cultuureducatie dan als een bezielend en uitvoerend netwerk,
dat nauw verweven is met de samenleving. Of het nu gaat om de kunsten, mobiliteit,
technologie, kennisoverdracht en geletterdheid, duurzaamheid of erfgoed, het netwerk
kan functioneren als een ecosysteem dat zichzelf weet aan te passen, dat wendbaar is,
vitaal, in staat om zowel expertise als ervaring en inspiratie te bundelen en te delen.
Wanneer we het hebben over zingeving, netwerken en cultuur- / kunsteducatie ligt het
voor de hand om nog even stil te staan bij de Five Minds for the Future van Howard
Gardner48 . En feitelijk komen ze allen aan bod, maar waar het gaat om crossovers en
connecties denken we aan de Synthesizing Mind, waar het gaat om connecties in de zin
van relaties en het omarmen van zowel volgers als (nieuwsgierigheid naar) de verschillen
is het de Respectful Mind die eerder in beeld komt.
Logischerwijs kunnen we bij kunsteducatie de Creating Mind niet overslaan. In alle overvloed aan informatie, meningen, van populisme tot scherpslijperij, zullen we in toenemende mate behoefte krijgen aan de 5e, de Ethical Mind.
“The ethical mind proceeds at a much higher level of abstraction than the respectful mind.
[...] Some people think about the universe or beyond. ‘What are my rights and responsibilities as a citizen? What should I do because it's the right thing to do, even though I may
not personally profit from it, in fact, even though it might sometimes go against my own
self interest.’”
Hier wijst de Ethical Mind op zowel het punt van zingeving als van geletterdheid de weg
en heeft tevens een bindende kracht, waar de Respectful Mind wellicht eerder overbrugt.
Hier ligt een rol voor een cultuurnetwerk en met name de bibliotheek als spreekbuis van
en naar de samenleving, als gids, als ‘geweten’.

Betrokken organisaties
In cultuurnetwerken zoals we die nu kennen wordt meer gedaan dan cultuureducatie alleen. In deze netwerken opereren verschillende organisaties: culturele instellingen en
podia, verenigingen, (educatieve) uitgevers, particulieren, scholen en buitenschoolse organisaties, overheden en overheidsinstellingen. Niet altijd zijn al die organisaties vertegenwoordigd en niet altijd in dezelfde mate. Een beperkte en willekeurige greep uit een
verscheidenheid aan cultuurnetwerken, groot en kleiner, toont een waaier aan activiteiten, taken en beleid.
Cultuurpad49 bijvoorbeeld ondersteunt verenigingen op gebied van sport, kunst en cultuur, helpt bij aanvragen van subsidies, biedt naschoolse activiteiten, organiseert “activiteiten op het terrein van theater, beeldende kunst, erfgoed, muziek, dans, techniek, media, literatuur, natuur en sport en spel, faciliteert scholen d.m.v. loketfunctie: (o.a. informatie, advies, ondersteuning op terrein van cultuureducatie en dagarrangementen) en treedt
op als makelaar en tussenpersoon tussen vragers en aanbieders van culturele activitei48

http://www.uknow.gse.harvard.edu/teaching/video-teachTC106-607-uk_hg_hu_mind.html

49

http://www.cultuurpad.nl/index.php?menuid=122

27

ten en activiteiten in het kader van dagarrangementen” Dat is nog maar en greep uit de
taken.
Cultuurcompagnie 50 adviseert “vanuit veelzijdige deskundigheid hoe cultuur de leefwereld van jong en oud kan verrijken. Cultuurcompagnie creëert daarmee extra waarde voor
opdrachtgevers, bewoners en bezoekers [...] brengt creatieve denkers, kunstenaars, wetenschappers en experts bij elkaar om innovatieve oplossingen en inspirerende ideeën
voort te brengen.” Bij Cultuurcompagnie zijn naast adviseurs cultuureducatie bijvoorbeeld
ook archeologen betrokken.
Kunstbalie 51 “richt zich op het vergroten van de cultuurparticipatie van alle inwoners van
Noord-Brabant. Daarmee verstevigt Kunstbalie het fundament voor de culturele levensloop in [de] provincie en investeert in de infrastructuur van kunstbeoefening, werkt aan
het verbinden van partijen en bijdragen aan een Brabantse infrastructuur kunst en cultuur
en bouwt aan cultuureducatie met kwaliteit, in samenwerking met het onderwijs.”
EDU-ART52 werkt in Gelderland samen met KCG53 en
Gelders Erfgoed op (o.a.) de terreinen kunst- cultuur- en
erfgoededucatie. In de cultuurnota ‘Meer verbindingen’
benadrukt ook Provinciale Staten van Gelderland, dat het
doel van EDU-ART ligt in versterking en verankering van
cultuureducatie. Daartoe informeert, adviseert, traint,
verbindt en ontwikkelt EDU-ART (voorbeeld)projecten en
kennisontwikkeling en kennisoverdracht. Ze zeggen
daarbij het beleid af te stemmen op ontwikkelingen en
trends in de samenleving, de politiek, het onderwijs en
culturele instellingen.
Eén van de projecten van Edu-art is Kunstwerkplaats,
een project waarin hedendaagse beeldende kunst toegankelijk gemaakt wordt voor jongeren tussen de 16 en
25 jaar. Ook de skills voor de 21e eeuw en Ontwerpen
voor de toekomst komen aan bod bij EDU-ART. Voor het
laatstgenoemde onderwerp bieden ze een platform aan
iedereen die zich betrokken voelt bij Ontwerpen voor de
toekomst. Op de overige vlakken valt te constateren dat
EDU-ART een sterke regierol neemt en vervult. Moeilijkheid is soms de docenten volop mee te krijgen in de innovatie en nieuwe netwerken.
Collage Almere 54 is het nieuwe Centrum voor Cultuuronderwijs, een projectbureau dat het kunsten cultuuronderwijs in Almere gaat vormgeven, met het doel onderwijs (PO en VO) met kunsten cultuur(aanbieders) te
verbinden en biedt een samenhangend cultureel lesaanbod voor alle scholen in Almere.
Zij proberen de regie juist meer bij de deelnemende scholen te leggen. De onderwijzers / docenten schijnen goed
te gedijen bij de toegenomen autonomie.

50

http://www.cultuurcompagnie.nl/over-ons/missie

51

http://kunstbalie.nl/over-kunstbalie

52

http://www.edu-art.eu/

53

http://www.kcg.nl/activiteiten-landing/

54

http://collage-almere.weebly.com/introductie.html

28

21st century skills op een prikbord
in een school in Almere

Veel cultuurnetwerken lijken in min of meerdere mate bezig de verbindende en aanbiedende rol te herzien, mede onder druk van bezuinigen, onder druk van de vraag naar
opbrengst en onder druk van de technologie en daarmee samenhangende ontwikkelingen in de samenleving op gebied van (sociale media) netwerken, mediawijsheid (zowel
de vraag ernaar als de toegenomen kennis en gebruik van productiemiddelen) en mondialisering.

erfgoededucatie
Naast cultuureducatie hebben we doorgaans ook te maken met een verwante vorm (of
onderverdeling), erfgoededucatie. Hieronder een korte opsomming van erfgoed instellingen, waarbij de eerste meteen een beetje een vreemde eend in de bijt is.

bibliotheek
Een bibliotheek is van oudsher een ruimte of gebouw waar een verzameling kennis aangelegd werd, meestal in de vorm van (papieren) boeken. De afgelopen decennia zijn daar
o.a. luisterboeken, cd-roms, dvd’s en e-books en websites met databases aan toegevoegd. Daarmee is het concept van de bibliotheek in onze samenleving niet werkelijk
vernieuwd. Van oudsher is de bibliotheek echter ook een plek waar mensen bij elkaar
komen om kennis te vergaren, te bediscussiëren en te werken aan een synthese van bestaande kennis of nieuwe inzichten. Men komt er bijeen om zich tot elkaar te verstaan.
Hoewel dit archaïsch klinkt, ligt hier juist een aanknopingspunt voor een bibliotheek in
deze tijd en de nabije toekomst.

Archief
Archieven onderscheiden zich van bibliotheken en vooral van musea vanwege hun taak
die in de Archiefwet (1995) en de daarna volgende archiefbesluiten verankerd is. Hoofdlijnen van de Archiefwet zijn: Vorming van archief en het beheer daarvan door overheidsorganisaties, vernietiging, overbrenging en het in eigendom overdragen van archiefbescheiden (vervreemding) en het inzien (openbaarheid) van archieven. Daardoor ligt er
voor archieven minder druk op publieksgerichtheid en ondernemerschap, hoewel ook zij
daartoe wel worden aangespoord en in sommige gevallen (o.a. Archief Eemland) veel
activiteiten ontplooien.

Museum
Ook musea kenmerken zich, net als bibliotheken, doorgaans door een verzameling artefacten die kennis (en verhalen) bevatten. Hoewel sinds de jaren ’50 van de 20e eeuw
educatie in musea een gestage opmars maakte en sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw
ook ict en recent sociale media, is de rol van het museum niet wezenlijk veranderd. In
Musea in transitie, Rollen van betekenis (2010)55 is wel gepoogd om tot een andere definitie en gedifferentieerde invulling voor musea te komen, maar de werkelijke transitie lijkt
daarmee nog niet ingezet. Nog steeds is er gedacht vanuit het museum, de overheid, en
hoe deze zich optimaler kunnen verhouden tot ‘hun’ publiek.

Monument, kasteel en buitenplaats, (cultuur)landschap, mobiel,
computer en maritiem erfgoed, immaterieel erfgoed, historische vereniging, etc.
55

Musea in transitie. Rollen van betekenis, Erfgoed Nederland, maart 2010,
http://www.scribd.com/doc/80229732/Musea-in-Transitie

29

Bij monumenten, (cultuur)landschappen, mobiel, computer & maritiem erfgoed en immaterieel erfgoed zien we overeenkomstige tendensen. Er wordt gewerkt aan ondernemerschap, publieksbemiddeling en educatie, maar het inhaken op de veranderende samenleving is vaak nog een moeizame onderneming. Het blijven instituten die eerder reageren
op wat gebeurt, dan dat zij het voortouw nemen in nieuwe ontwikkelingen; zowel in het
initiëren als in het duiden ervan. Het publiek wordt uitgenodigd deel te nemen, maar de
organisatie neemt zelden zelf uit eigen beweging deel. Niettemin is bij de kastelen een
kentering waarneembaar, waarbij de kastelen (o.a. Slot Zuylen) zich meer gaan richten
op wat in de samenleving speelt.
Burg Guttenberg
(Haßmersheim) is een
prachtig bewaard gebleven middeleeuws kasteel.
De Xylothek is een van de
meest complete overgebleven collecties overlevende van de "Duitse
Hout Bibliotheek", die
werd opgezet vanaf
1798.
Zoals elk kasteel heeft
ook Burg Guttenberg
altijd aan bezienswaardige bibliotheek gehad,
waarvoor geleerde mensen van heinde en verre
naar Guttenberg kwamen
om er te studeren en converseren

De bibliotheek als libero?
Libero (Italiaans voor vrij) is een
Tijdens het derde SIOB 56 innovatie overleg (september
bijzondere verdedigende positie in
2013) kwamen zaken aan de orde als de overgeorganidiverse teamsporten. Bij voetbal is
seerdheid van de bibliotheken, de noodzaak tot innovatie de libero iemand die in de verdeen een aantal succesverhalen zoals bibliotheek op school diging staat opgesteld, maar tegeen de Poolse bibliotheek (Maasbree)57. De bibliotheek
lijkertijd als taak heeft de bal mee
sector is al jaren in de ban van (digitale) innovatie. Het
naar voren te nemen.
advies bibliotheekvernieuwing 2009-2012 van de Raad
voor Cultuur58 onderstreepte de conclusie dat structurele innovatie van de fysieke en digitale bibliotheek noodzakelijk is om de bibliotheek toekomstbestendig te maken. De raad
meende ook dat ‘de benodigde innovatiekracht alleen met meer centrale sturing vorm
[kon] krijgen, resulterend in meer focus, effectiviteit en tempo’. 59 Deze roep om centrale
sturing was wellicht ingegeven door de gedachte dat in de bibliotheek sector al veel georganiseerd wordt met veel verschillende commissies die niet zelden langs elkaar heen
werken.
56

SIOB: Sector Instituut Openbare Bibliotheken

57

“Bibliotheek Maasbree richt zich op Poolse gebruikers”, Bibliotheekblad, 2011,
http://www.bibliotheekblad.nl/nieuws/nieuwsarchief/bericht/1000001703/bibliotheek_maasbree_richt_zich_op_p
oolse_gebruikers
58

Raad voor Cultuur, Advies bibliotheekvernieuwing 2009-2012, mei 2008

59

Berg van den, A, Projectplan Innovatieagenda 2013-2014, Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, Den Haag,
Juni 2013

30

“De minister verzocht daarop om een innovatieplan voor de sector, wat resulteerde in
Innovatie met effect van de adviescommissie bibliotheekinnovatie. Ook daarin werd gepleit voor centrale regie om te garanderen dat de centrale middelen effectief ingezet worden; lokale bibliotheken moeten kunnen profiteren van wat met centrale gelden wordt
ontwikkeld” (Projectplan Innovatieagenda 2013-2014, SIOB 2013).
De gedachte dat centrale regie alleen niet genoeg is, dat
daarvoor ook een gedeeld gedachtegoed nodig is om van De ‘Poolse’ bibliotheek in Maas-die
bree richt zich op de vele Polen
alle activiteiten en initiatieven één beweging te maken,
in dit gebied van Limburg werkwas nog niet als zodanig geformuleerd. In een versplinter- zaam zijn. In de bibliotheek kunde sector als die van de bibliotheken is het wellicht onnen Poolse klanten gratis gebruikdoenlijk om consensus te bereiken over één gedachtemaken van het internet, bijvoorgoed. Mogelijk is de versplintering ook een blijk van verbeeld voor telebankieren, e-mailen
en chatten. Via de website van de
scheidenheid, die op een radicaal andere manier aangebibliotheek kan er een dertigtal
wend een enorme kracht zou moeten worden.
Daarvoor is het nodig minder afhankelijk te worden van de
centrale middelen. Voor besteding van centrale middelen
is immers telkens nieuw beleid nodig, zijn er telkens
commissies en stuurgroepen nodig die dat beleid gaan
uitvoeren en anderen daarin moeten meekrijgen. Ondernemerschap, dat innovatie niet alleen kan bevorderen
maar ook financieren, laat zich echter niet makkelijk of
snel door centrale regie en middelen uit de grond stampen.

Poolse kranten gelezen worden.
De bibliotheek heeft de collectie
aangevuld met romans en kinderboeken in het Pools. Op dit moment telt de Poolse collectie zo’n
500 titels. Dit aantal wordt nog
uitgebreid met meer titels.
Op maandagavonden zijn er Poolse tolken en deskundigen op diverse gebieden in de bibliotheek
aanwezig om te helpen met bijvoorbeeld het invullen van formulieren en het beantwoorden van
vragen.

Er is een andere problematiek die minder met beleid en
regie te maken heeft. Het lenen van boeken en verschaffen van informatie in algemene zin lijken steeds minder
het privilege van bibliotheken. Nog steeds lijkt geletterdheid daar wel aan gekoppeld te
zijn.
Als iedereen niet alleen onderling makkelijk boeken kan uitlenen, maar ook elkaar beschrijvingen delen, zelf publiceren (al dan niet in papieren boekvorm) en mondiale organisaties als Google bulk-digitaliseringen uitvoert, in het vrijelijk tonen hoogstens gehinderd door auteursrechten en daarmee samenhangende belangen van uitgeverijen, is de
rol van de bibliotheek op dat vlak dusdanig verkleind dat een bezinning hierop onvermijdelijk is.
En dat weten we allang. Toch valt het niet mee een andere rol te definiëren, zolang we
ons blijven focussen op de bibliotheek als uitleenmagazijn en leverancier van informatie,
of dat nu in papieren boekvorm is, of in de digitale variant.

Belangrijk daarvoor is wel excentrisch te leren denken met de bibliotheek niet uitsluitend
in het middelpunt van de belangstelling. Er gebeurt immers van alles buiten de bibliotheek dat te maken heeft met geletterdheid, met inventarisatie van, verwondering over en
reflectie op de samenleving. Er is een wereld van weblogs, microblogs, games, rap (poëzie), etc.
Als de bibliotheek nog steeds een gebouw heeft, waarom daar dan niet (nog veel meer)
een ontmoetingsplek van maken? Bij excentrisch denken hoort dan ook dat de bibliotheek wellicht zelf niet alle bijeenkomsten organiseert, maar ruimte en faciliteiten biedt
voor anderen om dat te doen.
De Ontwerpwet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (april 2013) benoemt drie bibliotheekfuncties:
• Ter beschikking stellen van kennis en informatie
• Bieden van mogelijkheden tot ontwikkeling en educatie
• Bevorderen van lezen en het laten kennismaken met literatuur

31

Boeken uitlenen wordt hier niet specifiek genoemd. Deze drie functies bieden echter wel
volop mogelijkheden.
In feite zou een bibliotheek vanuit die optiek een verbindende rol kunnen nemen in een
cultuurnetwerk door dit te faciliteren.
Dat wordt mogelijk als de bibliotheek vol inzet op:
• connectiviteit - verbinden van mensen en organisaties
• (digitale) infrastructuur - zorgen dat bronnen beschikbaar zijn, dat connectiviteit ondersteund wordt en men informatie en ervaringen kan delen.
• (achtergrond)informatie (hier wel) - waarom zou elke organisatie zelf een ‘bibliotheek’
of database opzetten? Kan de bibliotheek bijvoorbeeld naslagwerken, inspiratie, registratie, ticketing en reviews voor een theater op zich nemen?
• educatie - competentiecentrum zijn op gebied van educatie, leertheorie, levenslang
leren, etc. Scholen en ook leerkrachten moeten er terecht kunnen voor nascholing,
maar ook delen van ervaring, onderzoek en experimenten.
• geletterdheid - met tal van initiatieven, vooral ook van derden (workshops, seminars,
lezingen, popUp en guerrilla acties, expertsessies, advies, scholing, etc) participeren
en interveniëren in de (nabije) omgeving.
Een vorm die inspireert als het gaat om bijeenkomsten, vergaren van kennis en kennisoverdracht, discussie en synthese, wordt geboden door de TED.com. Naast dit bekende
voorbeeld zien we kleinschaliger varianten daarvan opkomen, zoals het Nederlandse
Fast Moving Targets.

waarom connectiviteit in een sociaal netwerk belangrijk is
Tijdens het prijsuitreiking van de verkiezing tot Radicale Vernieuwer van Nederland, georganiseerd door Stichting Nederland Kennisland en Vrij Nederland sprak juryvoorzitter
Herman Wijffels (co-voorzitter Worldconnectors en hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering aan de Universiteit Utrecht) over de gemeenschappelijke factor
bij alle genomineerden. Het was hem opgevallen dat bij alle genomineerde projecten op
één of andere manier sprake was van het herstellen van relaties. Of het nu ging om buren die onderling gereedschap ruilen en gebruiken (Peerby), een website voor thuiskoks
(thuisafgehaald.nl), het nog eens repareren van spullen zodat ze niet weggegooid hoeven worden (Repair Café) of met een kritische blik naar museale collecties kijken, ontzamelen waar kan en hergebruiken waar mogelijk (Stichting Onterfd Goed), stuk voor stuk
zijn ze bezig bruggen te slaan en verbinding te maken. Zo herstellen ze relaties tussen
mensen onderling, tussen mensen en technologie, energie, grondstoffen, productieprocessen of gemusealiseerde objecten. En al deze projecten ontstaan van onderop: “onder
de oppervlakte bruist en gist het. De drang om te vernieuwen is groot. Ook, of juist, onder
slechtere economische omstandigheden.
Veel mensen hebben ideeën over hoe het anders, beter kan. De doorzetters maken er
ook echt werk van, desnoods tegen de stroom in. Zij halen niet snel de voorpagina's of
de praatprogramma's, maar ze bestaan wel degelijk.”
Voor een cultuurnetwerk, en in dit geval met name voor een bibliotheek, ligt hier de kans
om op zoek te gaan naar zulke bloeiwijzen, ze te omarmen als gelijken, te volgen en zo
verbindingen en relaties te herstellen.
Vooralsnog zien we echter innovatie, ook bij cultuureducatie, vaak beperkt blijven tot professionalisering en optimalisering van bestaande processen en denkwijzen, die vaak nog
top-down, vanuit de overheid geïnitieerd worden. Dit overlaten aan marktwerking of veronderstellen dat burgers het zelf organiseren onder het mom van participatie, is geen
antwoord op de eigenlijke kwestie. Marktwerking en een afrekencultuur breken eerder die
relaties verder af (waar ze eerder door industrialisatie, urbanisatie en een afstandelijke
overheid waren verbroken) dan dat ze in staat zijn die te herstellen; zolang het tenminste
om marktwerking alleen gaat.
32

De ontwikkelingen in de samenleving op gebied van sociale innovatie, digitalisering en
(online) technologie hebben het karakter van een transitie. Dat vraagt om meer dan innovatie, namelijk om transitie initiatieven, die als katalysator kunnen werken voor gemeenschappen om zelf dingen te onderzoeken en met hun eigen antwoorden te komen.
Radicale vernieuwing die van onderop ontstaat zijn best te organiseren in kleine netwerken die onderling en met grotere netwerken min of meer los verbonden zijn, zowel online
als offline. Deze kunnen we als ecosystemen opvatten, waarbij we ervoor moeten zorgen
dat de veerkracht van de ecosystemen zo groot mogelijk is.

informatie- & communicatiepaviljoen WorldExpo 2010 in Shanghai van China Telecom

33

Connectar, jouw eigen cultuurnetwerk

Connectar, jouw eigen cultuurnetwerk

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

Destacado

Destacado (6)

Similar a Connectar, jouw eigen cultuurnetwerk

Similar a Connectar, jouw eigen cultuurnetwerk (20)

Más de Erfgoed 2.0

Más de Erfgoed 2.0 (20)

Connectar, jouw eigen cultuurnetwerk