1. KIÑE CHE ÑI TUWÜN KA ÑI KÜPAN
PROCEDENCIA TERRITORIAL
Y ASCENDENCIA CONSANGUÍNEA
DE UNA PERSONA MAPUCHE
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir
Profesora en Educación Básica Intercultural en Contexto Mapuche
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
2. • Feytichi
KÜPAN püllü/
küpan fey ta chem espiritu kam chem
günen/dominio mew tuwküley ta kiñe reñma/familia, linaje. Fey
ta “küga” pigey, kiñe folil reke. Femgechi üytuwkefuy kuyfi mew
ta che, ka femgechi kimgekefuy tañi reñmawengen ta pu che.
• El küpan de una persona está determinada por el
püllü/espìritu o günen/dominio asociado a un elemento de
la naturaleza, a esta partícula del nombre mapuche
(apellido en la actualidad) se le denomina «küga» en
mapuzugun. Así los linajes familiares y cada persona se
caracteriza por su küga porque ese es su küpan.
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
3. KÜPAN
Femgechi müley ta pu: pagi küga/ feychi küpan nieygün
Así existen las familias con el küga de «pagi»/puma, de allí
proviene su küpan poseen características/espíritu de un pagi.
Es así como en la actualidad los nombres aparecen como
apellidos con la terminación «pan»= pagi, puma en castellano
Ejemplo:
Coñoepan feyta Koñwepagi = pagi travieso (koñwe es juguetón)
Millapan feyta Millapagi= pagi color de oro (milla es oro)
Huaiquipan feyta Waykipagi= pagi como flecha (wayki es flecha)
Colipan feyta Kolüpagi= pagi de color café (kolü es color café)
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
4. KÜPAN
Femgechi ka müley pu: mañke, fantepu feypigeygün:
Así también en la actualidad existen los apellidos (antiguamente
nombres) con el küga «man» = mañke, cóndor en castellano
Mariman= Marimañke
Mañke Coliman= Kolümañke
küpan Curiman= Kurümañke
Cayuman=Kayumañke
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
5. KÜPAN
Femgechi ta müley fillke küpan, mülenmu fillke küga. Faw
kiñeke:
Así, existen tantos küpan como elementos en la naturaleza, aquí
algunos:
Millaleo= Millalewfü/ lewfü küga / espíritu o dominio del río
Marileo= Marilewfü
Marinao=marinawel / nawel küga / espíritu o dominio del animal
nawel
Calfunao=Kallfunawel
Huaiquiñir= Waykigürü / gürü küga
Nahuelñir= Nawelgürü
• Zomo üy petu küme kimgelay chumgechi tañi üyümgekefel
Pincholl, Kinturay, Millaray, Llankiray, Guacolda,
Janekeo/kewün / curiqueo / kurükewün
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
6. KÜPALME
Küpalme feyti ta chem zugu mew ta pepiluwi kam
azümuwi ta kiñe reñma. Se puede decir que se trata de
la especialización/destreza /habilidad en un
determinado conocimiento que tiene una familia.
Femgechi ta müley:
Machi küpalme
Wewpife küpalme
Longko küpalme
Rütrafe küpalme
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
7. TUWÜN/lugar de procedencia de cada
persona
Feyti tuwün ta chew mapu llegün kiñe che, feychi mapu niey kiñe
üytun. Kiñe mapu üytugekey ñi chem az nien feychi mapu,
chem zoy müley feymew ka chem zugu txipamun feymew
(feyti ta kimgekey piam mew). Femgechi müley ta:
• Boyeco/Foyeko; Temuko; txiftxifko/
Repocura=rüpükura por su az (agua del lugar donde
hay canelos)
• ilowe, huichahue (weychawe) por un
acontecimiento chem zugu ñi txipan feychi mapu
mew (piam)
• Rucatraro=rukatxaru; rucamanque=rukamañke por
lo que abunda en el lugar/chem zoy müley feychi
mapu mew.
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche
8. TUWÜN/lugar de procedencia de cada persona
Entonces, se puede decir que el tuwün de una persona es el lugar donde ha nacido
y crecido. Y ese espacio o lugar tiene un nombre, el cual tiene una
denominación de acuerdo a tres factores:
• La característica geográfica del lugar
• Qué elementos son más abundantes (pájaros, árboles entre otros elementos)
• Acontecimiento ocurrido en el lugar (conocido a través de gütxam y/o piam)
Ejemplos de cada una de las denominaciones
Repocura=rüpükura (camino sobre piedras)
Ailinco= Ayünko ( agua transparente) por su característica
geográfica
Huente Huincul= Wente winkul (sobre cerros)
Rucamanque=rukamañke (lugar de cóndores)
Rucatraro=rukatraru (donde habitan traru) elementos más abundantes del
lugar
Chiloe= chillwe (lugar de gaviotas)
Hilohue=ilowe (existe un piam)
Huichahue=weychawe (lugar de enfrentamientos) por acontecimiento
Nehuentehue= newentuwe (lugar de toma de decisiones
y/o acuerdos)
Flor Rosa Caniupil Huaiquiñir, Profesora en
Educación Básica Intercultural en Contexto
Mapuche