1. THEMA BREIN AAN HET WERK
Overzicht Breinleren: de werkvorm voorbij!
Het Nieuwe Werken: de nieuwe hype of eigentijdse organisatieontwikkeling? Een pleidooi voor de
combinatie van de fysieke, de virtuele en de mentale omgeving. Een pleidooi ook voor de verbinding
van organisatiedoelen met de werkomgeving. En voor werkstijl als hefboom voor blijvende ontwikkeling.
Hersenen zijn opgebouwd uit neurale net- vooral biologisch is bepaald. De biologie
Artikel ria van Dinteren werken die verbindingen hebben en ma- is bepalend voor de efficiëntie waarmee
ken met elkaar. Voor de neurale netwerken informatie via de zintuigen binnenkomt
Een van de allereerste geldt dat deze regelmatig gebruikt moeten en zorgt ervoor dat onze hersenen niet
mensen die ons iets worden, anders verdwijnt de verbinding worden belast met zaken die ze niet no-
geleerd heeft over de en vergeten we dus. Hoe meer zintuigen dig hebben om te overleven. Van de 50.000
werking van het brein we gebruiken, des te meer verbindingen prikkels die we per seconde binnenkrij-
was Henry Molaison. in onze hersenen, hoe beter we kunnen gen, gaan er 2.000 door richting ons ge-
Hij leed aan epilepsie en onthouden. Hoe dat precies gaat, kunnen heugen. Na overlevingsinformatie volgt
onderging een hersen- we nu (live) onderzoeken. Cliënten krijgen er emotionele informatie en pas daarna
operatie waarbij het grootste deel van zijn bijvoorbeeld foto’s te zien in de FMRI-scan is er aandacht voor het leren van nieuwe
hypocampus verwijderd werd. Na de ope- en er wordt geregistreerd welke gebieden dingen. De opbouw van de hersenen be-
ratie was de epilepsie over maar was hij er in de hersenen gebruikt worden. Ook is paalt dus de volgorde van aandacht, wat
niet meer in staat om herinneringen op te het mogelijk om opdrachten te geven ter- betekent dat bij nieuwe dingen leren we er
slaan. Dit gebeurde in 1953. Sindsdien is wijl de cliënt in de FMRI ligt waardoor te voor moeten zorgen dat de werkplek en de
er veel veranderd! Vanaf de jaren 90 van zien is wat er gebeurt in de hersenen. leerplek veilig zijn.
de vorige eeuw is het, door de uitvinding Onze hersenen zijn opgebouwd uit drie
van de MRI- en FMRI-scans, mogelijk om delen: het reptielenbrein, dat vooral ge- Het emotionele brein
onderzoek te doen naar de werking van richt is op overleven, ons zoogdierenbrein, Wat emoties te maken hebben met leren
onze hersenen. Neurowetenschappers zijn dat vooral een emotioneel centrum is, en laat zich dus verklaren uit de opbouw van
niet meer, zoals vroeger, veroordeeld tot ons menselijk brein voor hogere cognitie- ons brein. De kracht van de emotie gebrui-
onderzoek op ‘dode’ of afwijkende herse- ve functies. Vanuit het breinonderzoek is ken bij leren en/of managen doen we nog
nen van mensen. duidelijk geworden dat ons functioneren weinig. Een mooi verhaal bijvoorbeeld
kun je gebruiken om mensen te verleiden
tot onthouden. Als we informatie koppe-
len aan een emotie, wordt de herinnering
krachtiger (Sitskoorn, 2007). Dit geldt voor
elke emotie, dus ook samen lachen en
prettig samenwerken hebben zo hun func-
tie. Plezier hebben in wat je doet helpt je
brein en zorgt dat je beter onthoudt. Lol
op je werk moet dus. De kracht van beel-
den (visuele waarneming) is ook vaak
terug te leiden tot de koppeling die men-
sen met hun brein maken naar emoties.
Emoties helpen ons brein om te onthou-
den, de neurotransmitters die vrijkomen
bij een emotionele gebeurtenis maken
dat signalen sneller worden doorgegeven
en meer impact hebben. Tegelijkertijd
kunnen emoties ook aardig in de weg zit-
ten bij leren. Hebben we iets vervelends
meegemaakt, dan staan we niet open om
nieuwe dingen te leren. Boeiend om dus te
12 Leren in organisaties 1/2 februari 2010

2. bedenken welk effect oud-leer-zeer heeft
als volwassen weer op de schoolse wijze
Obama: foutje, bedankt!
moeten gaan leren. Gedragsveranderingen Het terugkijken van de beelden van de inauguratie van Barack Obama geeft ons
en leren koppelen aan emoties kan zeer ef- een boeiend inkijkje op waarom het in ons brein is blijven hangen. Het filmpje is
fectief zijn.
op Youtube terug te vinden: www.youtube.com/watch?v=VjnygQ02aW4&featur
e=related.
Het verbindende brein
Bij zijn eedaflegging gebeurde er namelijk iets bijzonders. Obama wist even niet
Onze hersenen en de verbindingen in onze
hersenen zijn niet statisch maar plastisch. meer wat hij moest zeggen! Hij moest het opnieuw doen: dit had als effect dat
Wel is er een zeker patroon te ontdekken we ‘geraakt’ werden. er werd herhaald en nog eens herhaald, de informatie werd
in de hersenontwikkeling en kennen onze op die manier goed doorgesluisd naar ons langetermijngeheugen.
hersenen gevoelige periodes bijvoorbeeld Ook visueel kregen we voldoende prikkels; veel ceremonie en de hele familie
voor taalontwikkeling. Onze hogere cog- Obama kleurde mooi bij elkaar. Obama gebruikt bovendien de kunst van het ver-
nitieve functies ontwikkelen zich nog halen vertellen. Hij laat regelmatig stiltes vallen tijdens zijn speech en wisselt
door tot ongeveer 25 jaar (Jolles, 2008). Het van toonhoogte. allemaal elementen van een (weldoordachte?) vorm die ervoor
duurt dus even voor onze hersenen ‘uit- zorgen dat de inhoud beter beklijft.
gerijpt’ zijn. En daarna ontwikkelen onze Uiteraard kan dit plaatje toevallig zijn ontstaan. Van opzet hoeft geen sprake te
hersenen zich gewoon verder. Afhankelijk
zijn. Dat het deze vorm heeft, betekent wel dat we het beter onthouden.
van de omgeving waar je in zit, worden er
steeds weer nieuwe verbindingen gemaakt
tussen de neuronen in onze hersenen. We
kunnen dus blijven leren tot op zeer hoge
leeftijd. Verbinding maken met de context
waarin we leren en actief leren met ande-
ren helpt ons brein om sterkere neurale
verbindingen te maken. Ons brein zoekt
daarbij voordurend naar nieuwe prikkels.
Vooral beelden hebben een enorme im-
pact op ons brein maar ook onze andere
zintuigen kunnen worden gebruikt bij
het maken van (nieuwe) verbindingen in
ons brein. Het visualiseren van de eind-
doelen of het uitvoeren van een taak helpt
ook om alvast een verbinding te maken.
We spreken daarmee ook het associatieve
vermogen van ons brein aan. Samen met
anderen werken en actief iets maken zorgt
voor beter onthouden. Ons brein is daarbij
ook op zoek naar gerichte feedback. We
zoeken, als sociale wezens, naar betekenis-
geving in wat we doen. Bij het ontbreken
van ontwikkelingsgerichte feedback zul-
len we stoppen met wat we doen (Kagan,
2001). Bedenk wat dat betekent voor een formatie opgeslagen worden in ons lange- langrijk om een goede focus aan te bren-
beginnend leerproces! termijngeheugen. Bij de opslag van feiten gen op de boodschap die onthouden moet
en weetjes is de hypocampus actief. Veel worden. Met al die prikkels die binnen-
Het informatieverwerkende brein herhaling zorgt voor betere opslag evenals komen kan eenheid van vorm en inhoud
In een filmpje op Youtube van John Me- het koppelen van informatie aan emotie meehelpen om te onthouden.
dina (googelen op brainrules) is te zien en gebruikmaken van geheugensteuntjes.
hoe ons brein omgaat met informatie. Een Regelmatig pauzeren en zorgen voor vol- Voeding en ons brein
man krijgt van een erg mooie vrouw in doende rustmomenten helpt om alle aan- Ons brein heeft voeding nodig om te kun-
een casino een telefoonnummer ingefluis- geboden informatie door te sluizen naar nen leren. Letterlijk maar ook figuurlijk
terd. Nog voordat de man het nummer het langetermijngeheugen. Dus liever wil ons brein gevoed worden. We hebben
voor zichzelf kan herhalen, zijn er allerlei twee onderwerpen in twee lessen dan per dus voldoende zuurstof, beweging, slaap,
winnende nummers door de luidsprekers les één onderwerp helemaal afronden. rust en voedsel nodig. Onze hersenen zijn
te horen. Je ziet de man steeds benauwder Voor een betere consolidatie van het ge- niet groot, ze maken ongeveer 2% uit van
kijken en ja hoor, hij is het voor hem zo leerde is bovendien voldoende slaap nood- ons totale lichaamsgewicht. Toch verbrui-
belangrijke telefoonnummer kwijt. zakelijk. Het doen van een powernap kan ken onze hersenen 25% van de totale zuur-
Dat is ook precies wat er in ons brein ge- al wonderen doen op een trainings- of stof en 25% van de glucose. Er bestaat zelfs
beurt. We kunnen maar een beperkte werkdag. ‘hersenvoer’, zo heeft studentenhaver de
hoeveelheid informatie onthouden en In het vormgeven van trainingen en/of het reputatie een goede uitwerking op onze
moeten dit ook vaak herhalen wil de in- geven van instructies is het ten slotte be- hersenen te hebben evenals muziek van
Leren in organisaties 1/2 februari 2010 13

3. Tabel 1: Aandachtspunten voor manager en opleider
Manager: doen! Opleider: doen!
Veiligheid • Kies zorgvuldig de ruimtes voor overleg en ge- • Laat deelnemers kennismaken met elkaar.
sprekken (beoordeling, slecht nieuws, presentatie • Bouw ruimte in voor het maken van fouten.
van een organisatieverandering). • stel haalbare doelen.
• geef ruimte voor het maken van fouten, laat mede- • geef ontwikkelingsgerichte feedback.
werkers oefenen.
emotie • neem stressmaatregelen. • Koppel het leren aan emoties door verhalen, beel-
• reageer op emoties van medewerkers. den, muziek en dergelijke in te zetten.
• Koppel positieve emoties aan gewenst gedrag. • Vertel persoonlijke verhalen.
Verbinding • Zorg voor teams waarin mensen ook met elkaar • Zorg dat alle zintuigen gebruikt worden.
samen kunnen werken en oefenen. • gebruik spiegelneuronen.
• gebruik spiegelneuronen door mensen af te laten • Laat mensen samenwerken.
kijken. Maak koppels die elkaar kunnen stimule- • Ontwikkel trainingsprogramma’s samen met de
ren. werkvloer zodat het effect van de training ook op
• Wees zelf een voorbeeld door gewenst gedrag te het werk verder gaat.
laten zien.
• Werk mee aan de ontwikkeling van (externe) trai-
ningsprogramma’s.
Verwerken • geef positieve feedback en focus op wat echt be- • Zorg voor regelmatige informatieverwerking en
langrijk is. breng hier afwisseling in aan.
• Laat medewerkers presenteren wat ze geleerd • Maak bewust gebruik van geheugensteuntjes:
hebben aan collega’s. kaartjes, beelden om mensen te laten onthouden.
• geef positieve feedback en focus op wat echt be-
langrijk is.
• Maak gebruik van emoties en verras mensen zodat
ze beter onthouden.
Voeding • geef uitdagende taken aan medewerkers; laat me- • gebruik beweging en daglicht in trainingen.
dewerkers zelf kiezen. • regel lunchpauzes buiten.
• Zorg voor voldoende daglicht en beweging. • Zorg voor voldoende interactie en beweging.
• stimuleer gezond eten en fietsplannen. • gebruik beelden, muziek en kleuren.
• Maak gebruik van creatieve technieken.
Mozart. Of veel consumeren en luisteren voorbeeldgedrag vertoont, kan dus op een werkdag. Opleiders en managers kunnen
naar Mozart nu een direct effect zal heb- positieve wijze door middel van de prik- de omgeving en daarmee de hersenen van
ben valt te betwijfelen, maar niet eten voor keling van spiegelneuronen van zijn me- medewerkers en cursisten al voor binnen-
schooltijd is in ieder geval niet verstandig. dewerkers een leer- of veranderingsproces komst beïnvloeden. Door bijvoorbeeld de
Dit is een van de redenen dat sommige ba- ondersteunen. ruimte op een bepaalde manier in te rich-
sisscholen ontbijt op school verzorgen in ten of te starten met een gezamenlijk ont-
achterstandswijken. Kansen voor managers en opleiders bijt. Invloed uitoefenen kan ook door het
Los van de ‘fysieke’ behoeften moeten de Vaak focussen we als opleiders en mana- werk anders te organiseren, beweging te
hersenen ook op andere manieren gevoed gers op de inhoud van het leren. Ook heer- stimuleren, het goede voorbeeld te geven
worden. Met mooi materiaal, een uitda- sende pedagogische en didactische princi- en rekening te houden met individuele
gende werkomgeving of taak en een be- pes gaan ervan uit dat we, als we eenmaal verschillen van mensen. Elk brein is uniek
trokken manager of rolmodel. We kennen in een klas of trainingsruimte zitten, klaar en leert anders: kruip eens in de huid van
in ons brein de zogenoemde spiegelneuro- zijn om nieuwe dingen te leren en daarmee je cursist of medewerker en bedenk dan
nen. Dit zijn neuronen die actief worden wordt de evolutionaire opbouw en dus de wat er gebeurt met zijn of haar brein tij-
als we iemand anders een handeling zien volgorde waarin we informatie verwerken dens het werk of de training, is het veilig?
verrichten. Bij ons wordt dan hetzelfde vergeten. Breinkennis toepassen begint Hoe zit het met de emoties, de verwerking,
neurale pad geprikkeld. Een manager die dus al vóór de start van een training of de afwisseling? Toepassing van breinken-
Leren in organisaties 1/2 februari 2010 15

4. nis vraagt van een manager of trainer veel 3. Opslag in ons geheugen vooral niet meer denken in afwisseling
inlevingsvermogen en creativiteit. Systematisch herhalen, de te leren stof ver- van werkvormen maar in ruimte om te
Bestaande leertheorieën geven voldoende delen over meerdere momenten, rustperi- verwerken, te slapen en contact te maken
ruimte om ook breinkennis toe te passen. odes inbouwen en vooral zorgen voor een met anderen: anders leren dus. Efficiënter
Breinkennis zit dan vaak niet in de inhoud verbinding en herhaling op de werkplek. en effectiever en vooral leuker. En meer
maar in de organisatie van het leren en de Op al deze fronten is nog winst te behalen letten op de vorm om de inhoud door te
andere rol van opleider en manager. Er is bij leren en opleiden. laten dringen.
een aantal gebieden waar winst te behalen Een aantal aandachtspunten voor mana-
valt door breinkennis toe te passen. ger en opleider staan beschreven in tabel 1. ria van Dinteren is Managing consultant
In de eerste kolom staan de breinthema’s bij cinop.
1. De plasticiteit van de puberhersenen zoals die beschreven zijn in dit artikel, ge- Zonder de bijdrage van de auteurs van het
De laatste jaren is veel informatie bekend volgd door tips voor manager en opleider. Breinboek, speciaal die van Judith Droste
geworden over de ontwikkeling van puber- zou dit artikel er niet gekomen zijn. Het
hersenen. Uit onderzoek blijkt dat onze tot slot bouwt voort op hun gezamenlijke bijdrage
hersenen pas volwassen zijn (uitgerijpt) op aan het boek.
Organisaties en opleiders zijn zich er
een leeftijd van gemiddeld 25 jaar (Crone steeds meer van bewust dat inspelen op
& Jolles, 2008). Dit betekent dat een aantal de werking van ons brein effect kan heb- Woordenlijst
FMRI = functionele kernspintomografie, een ap-
hogere hersenfuncties zoals analyseren en ben op het leren en ontwikkelen van paraat om hersenen te scannen en op basis van
plannen nog niet bij elke puber ontwik- mensen. Neurowetenschappers doen ook zuurstofrijk bloed metingen te zien waar hersenac-
keld zijn. Ook heeft de adolescent nog veel steeds meer toegepast onderzoek waar- tiviteit plaatsvindt.
Neuronen = zenuwcellen in onze hersenen, zij
slaap nodig en is zijn emotionele ontwik- door de wetenschappelijke inzichten ook maken en geven signalen door.
keling nog niet helemaal uitgekristalli-
seerd waardoor hij vaak risicovol gedrag
vertoont. In de inrichting van onze oplei-
Opslag in het geheugen
dingen en de werkomgeving voor adoles-
centen kan hier nog meer rekening mee
worden gehouden. Bijvoorbeeld door jong
en oud samen te laten werken bij com-
Zorg voor verbinding
plexe en stressvolle taken.
2. Beweging, emoties en verbinding helpen ons
en herhaling op de werkplek
brein met leren
Beweging is goed voor onze hersenen, toch
is het nog niet erg gangbaar om in een op- voor grotere groepen mensen beschikbaar Spiegelneuronen = zenuwcellen die actief worden
leiding of training beweging, extra zuur- komen. Zo wordt in de periode 2010 tot als we andermans beweging zien.
Neuropsychologie= deelgebied van de psychologie
stof en hersenvoer op te nemen. Dit hoeft 2015 extra onderzoeksgeld beschikbaar dat de samenhang tussen het centraal zenuwstelsel
niet ingewikkeld te zijn, een keer staan in gesteld waarbij bedrijven, maatschappe- en menselijk gedrag bestudeert.
een trainingsruimte of heen en weer lopen lijke instellingen en de overheid samen Hypocampus = onderdeel van het limbische syteem,
speelt een belangrijke rol in het onthouden en
kan al helpen. Er bestaan al coachingsge- gaan onderzoeken welke toepassingen van aanleren van nieuwe informatie.
sprekken die wandelend uitgevoerd wor- neurowetenschappelijke kennis gebruikt
den: prima voeding voor ons brein! kunnen worden. Het Nationaal Instituut
Bronnen
Koppelen van leren aan emoties biedt Hersenen en Cognitie coördineert deze Carter, R. (2009). The brainbook. New York: Dorling
ook kansen. Het hoeft allemaal niet heel en andere onderzoeken naar toepassingen Kindersley.
erg heftig maar het helpt. Samenwerken van hersenkennis. Crone, E. (2008) Het puberende brein. Amsterdam:
Bert Bakker.
met mensen die je leuk vindt bijvoorbeeld Steeds meer opleiders gebruiken brein- Jolles, J. (2008) De mythe dat het brein niet
kan helpen om beter te onthouden. Ook je principes of breinkennis bij het ontwer- belangrijk is voor leren (68-79). In: Mythes in het
eigen talenten (mogen) gebruiken stimu- pen en uitvoeren van trainingen. Brein- onderwijs. Amsterdam: SWP.
Kagas, S. (2001). Kagan structures are brain-based.
leert in positieve zin. kennis kan gebruikt worden naast andere Kagan online Magazine: San Clemente, CA. USA.
Daarnaast helpt het gebruik van al onze leertheorieën om leerprocessen effectie- Medina, J. (2008) Brainrules. Seattle: Pear Press.
zintuigen aantoonbaar voor opslag in ons ver te laten verlopen. Wie weet vervangt Sitskoorn, M. (2007). Het maakbare brein. Amster-
dam: Bert Bakker.
geheugen. We maken dan meer verbin- breinkennis op den duur een deel van de Sousa, D.A. (2006) How the brain learns. Thousand
dingen tussen neuronen. Vooral het aan- nu gebruikte theorieën. Op dit moment Oaks: Corwin Press.
spreken van onze visuele cortex helpt bij kunnen ze prima naast elkaar bestaan
onthouden en het snel inzicht geven in en elkaar versterken. In Amerika wordt
Meer informatie
een complexe situatie. Met woorden kost breinkennis al ruimschoots toegepast op
www.hersenenencognitie.nl/nl/onderzoek/nihc-
een begrip als samenwerking beschrijven scholen, universiteiten en bij bedrijfstrai- programmas-projecten/hersenen-cognitie-maat-
veel moeite, een foto van samenwerkende ningen. Daar wordt ook op grote schaal ge- schappelijke-innovatie/
www.hersenenenleren.nl
mensen (het liefste nog mensen waar de meten. Dat stelt ons weer gerust: als er na-
www.jellejolles.nl
doelgroep wat mee heeft) vertelt meer dan melijk geen meetbaar resultaat zichtbaar www.vu.nl/nl/onderzoek/interdisciplinaire-onder-
tekst. Meer zintuigen gebruiken betekent zou zijn geweest van de toepassingen van zoeksinstituten/azire/index.asp
ook meer neurale paden in ons brein en breinkennis, dan was het allang gestopt.
dus ook beter onthouden. De werkvorm voorbij, want we moeten
Leren in organisaties 1/2 februari 2010 17