1. ÁÎËÎÂÑÐÎË
ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ßÀÌ
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ
ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ
ÍÝÝËÒÒÝÉ ÕÝËÝËÖ¯¯ËÝÃ
Óëààíáààòàð 2012

3. “Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÒÓÕÀÉ”
Îëîí íèéòèéí íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Áàãøèéí õºãæëèéí îðäîí
2012.10.29
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ñàéä
Ë.Ãàíòºìºðèéí õýëñýí ¿ã
Ìîíãîë áîë õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí îðîí ãýæ áèä õýëæ ÿðèõäàà èõ äóðòàé. ßã õèéõ
á¿òýýõ áîëîõîîð àñóóäëûã óðüä÷èëàí õàðæ, óãòàæ ò¿ð¿¿ëæ áèø, öàã òóõàéä íü
õóðèìòëóóëàëã¿é çýðýãöýæ áèø, ¿ðãýëæ õýçýý ÷ ã¿éöýõã¿éãýýð àðààñ íü, õîéíîîñ íü
õîöîðñîí õýâýýðýý ë õººöºëääºã.
Íèéãìèéí àñóóäëûí àðààñ ñàæèëñàí, øîãøñîí õýâýýð “ÿéöäýãã¿é ýý”. Õîðèí
õî¸ð æèë õîöîð÷ õººöºëäºö㺺뺺. Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäàä õýðýãòýé ñóðãóóëü,
öýöýðëýã, íîìûí ñàí, ñïîðòûí, òîãëîîìûí òàëáàé ¿ðãýëæ ë äóòàãäàæ áàéäàã ø¿¿
äýý.¯ðãýëæ ë àñóóäàë õóðèìòëàãäñàí, òóëãàìäñàí ä¿ð çóðàã Ìîíãîëûí àìüäðàëûí
õýâ çàãâàð áîë÷èõîîä áàéíà.
Àñóóäàë áýðõøýýëèéã øèéäýõýä øèíý ãàðö, øèíý îðö, øèíý ñàíàà÷èëãà, øèéäìýã
÷àíàð,çîðèã, õóðä äóòàæ áàéíà. Íýã ë õýâ çàãâàðò áàðèãäñàí àðãà áàðèëààð õàíäààä
áàéâàë õàìàð äýýðýý íààëäñàí áóäààã õàðààä áºìáºãºð öàãààí ãýð áàéíà õýìýýí
àðààñ íü àëõààä áàéäàã ÿâãàí áàäàð÷íû ¿ëãýð øèã áîëíî. Öýöýðëýãèéí õ¿ðòýýìæ
ÿã èéì áàéäàëòàé áàéíà.
Àðâàí õ¿¿õýä òóòìûí äºðºâ íü ãýð ãýðòýý öîîæòîé õààëãàíû öààíà õºðâèéí
àðãààð õ¿í áîëîõ ãýæ àìüäàð÷ áàéíà. 70 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õýä ñóðãóóëèéí ºìíºõ
áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. Óëñûí òºñ⺺ð æèë á¿ð 100 õ¿¿õäèéí
30 öýöýðëýã áàðüäàã ºíººäðèéí õóðäààð ÿâàõàä õ¿÷èí ÷àäëûí õîìñäîë æèëýýñ æèë
òóòàì íýìýãäýõýýð áàéíà.
ßàãààä ãýâýë Ìîíãîëûí ¿ðñ ìàø îëîí áîëæ áàéíà. Öýöýðëýãèéí íàñíû õ¿¿õäèéí
òîî, öýöýðëýãèéí õ¿÷èí ÷àäëûí çºð¿¿ æèëä 30 öýöýðëýã áàðèàä áàéõàä ë óëàì á¿ð
èõýñíý. Èéì õóðäààð ÿâáàë ýíý æèë öýöýðëýãýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí
¿éë÷èëãýý àâàõ øààðäëàãàòàé 51 ìÿíãà ãàðóé õ¿¿õýä öýöýðëýãèéí ãàäíà áàéãàà áîë
èðýõ æèë öýöýðëýãò ÿâàõ øààðäëàãàòàé 60 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õýä öýöýðëýãèéí ãàäíà
îðõèãäîíî.
ĺðâºí æèëèéí äàðàà öýöýðëýãýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý
àâàõ øààðäëàãàòàé 80 îð÷èì ìÿíãàí õ¿¿õýä öýöýðëýãèéí ãàäíà áàéõ òºëºâòýé
áàéíà. Õ¿í á¿ð ñóð÷ áîëîâñðîõ ¿íäñýí ýðõ ¿íäñýíäýý õýðýãæèõã¿é, ÿëãàâàðëàëä
õ¿¿õýä ºðòºæ áàéíà ãýñýí ¿ã.
3

4. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Ìîíãîë Óëñ àéëààð áîë õ¿¿õýä íü óíòàõ îðã¿é, ýíý æèë õî¸ð õ¿¿õäèéí íýã íü,
äºðâºí æèëèéí äàðàà á¿ð òàâàí õ¿¿õäèéí ãóðàâ íü îðã¿é, ñàíäàëã¿é áîëîõîîð
áàéíà. Æèëä 30-ûã áàðüäàã õóðäòàé, ã¿éöýõèéí òóëä 443 øèíý öýöýðëýã¿¿ä õààëãàà
íýýæ, õ¿¿õýä ÿâàõ áîëîìæã¿é áîë÷èõñîí 210 öýöýðëýãèéã íóðààæ äàõèí øèíýýð
áàðèõ õýðýãòýé. Çàñãèéí ãàçàð èðýõ æèë¿¿äýä öýöýðëýãèéí òîî, õ¿÷èí ÷àäëûí
õýìæýýã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí öýöýðëýãèéí òîãòîëöîîã
óëàì áýõæ¿¿ëíý. Íèéò øààðäëàãàòàé 653 öýöýðëýãèéã áàðèõàä 556 òýðáóì òºãðºã
õýðýãòýéãèéí çýðýãöýý áàñ òîäîðõîé õóãàöàà õýðýãòýé. Öýöýðëýã áàðèõ àæëûí õóðä,
õ¿ðòýýìæ, òºñºâ, õºðºí㺠îðóóëàëòûí àðãà õýëáýð çýðãèéã íýìýãä¿¿ëæ àæèëëàõ
òóñäàà òºëºâëºãºº, òºñºë, õºòºëáºðºº áèä áîëîâñðóóëñàí.
Ãýòýë ñóðãóóëèéí ãàäíà áàéãàà îëîí ìÿíãàí õ¿¿õäèéã õàíãàëòòàé òîîíû öýöýðëýã
áàðüæ äóóñòàë õ¿ëýýæ áàéõ óó ãýæ àñóóõ ýðõ áèäýíä áàéõã¿é ýý. Áàãà íàñíû õ¿¿õýä
òºðºõºº áîëü÷èõã¿é, áàñ áèäíèéã õ¿ëýýãýýä òîì áîëîõã¿é áàéæ áàéäàã áîë ººð õýðýã.
Òºñâèéí õºðºí㺺ð öýöýðëýã áàðèàä, ºðãºò㺺ä áàéäàã, öýöýðëýãò ÿâæ ÷àäàõã¿é
õ¿¿õäèéí òîî ºñººä áàéäàã. Õ¿¿õýä öýöýðëýãò ÿâàõã¿é áàéíà ãýäýã áîë ýýæ, ààâûíõ
íü õýí íýãýí àæèëã¿é áîëíî ë ãýñýí ¿ã. Õî¸ð áèø íýã õ¿íèé öàëèíãààð àìü çóóíà ãýñýí
¿ã. Àâààã¿é òàëõ, óíøààã¿é íîì, ¿çýýã¿é êèíî ãýñýí ¿ã.
Íèéãìèéí ãèø¿¿í áîëæ àìüäðàõ èðýýä¿éí ýçýä ìààíü öîîæòîé õààëãàíû öààíà
¿ëääýã, õàëóóí öàéíä ò¿ëýãääýã, àõóéí îñîëä ºðòäºã, ¿ã¿é ãýõýä ýíä òýíä òàâèãääàã,
ýìýý ºâººã ÷ äàé÷èëæ òàâèóëûí òàâèëàíãààð ºäðèéã ºíãºð¿¿ëäýã. Õ¿í áîëîõ
áàãààñàà ãýäýã. Õ¿í áîëíî ãýäýã õîîë èäýõ, äààðàõã¿é ñóóõûí íýð áèø. Àâúÿàñàà
íýýõ, õ¿¿õä¿¿äòýé òîãëîõ, õ¿íòýé õàðèëöàõ, ººðèé㺺 èëýðõèéëýõ, öýýæëýõ òîãòîîõ,
çóðàõ ä¿ðñëýõ, äóóëàõ á¿æèãëýõ çýðýã õýâ äàäàë, õ¿ì¿¿æèë òºëºâøèë ñóóõ öàãàà
àëääàã. Õ¿íèé íèéãýìä àðàë äýýð òóñãààðëàãäñàí áààõàí Ðîáèíçîí Êðóçî, ýñâýë íýã
¸ñíû Ìàóãëè õ¿¿òýé îðîí áîëæ áàéíà ãýæ øóóä õýëíý.
Òýãýýä ÿìàð àðãà çàì áàéíà âý? Òóëãàìäñàí áýðõøýýëèéã äàâàõ õóðäòàé àðãà,
ñàéí æîð áàéíà óó? ãýâýë áàéíà. Öýöýðëýãèéí õ¿÷èí ÷àäàë, õ¿¿õäèéí òîî õýðýãöýý
õîîðîíäîî èõ çºð¿¿òýé áàéãàà ó÷ðààñ òîîöîí ñóäàëæ øèíý ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ
áàéíà. Äýëõèéí îëîí îðîíä õýðýãæñýí, áàòëàãäñàí áýëýí òóðøëàãà, æîð òåõíîëîãè
íü áàéíà. Òýð áîë õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý ãýõ,
Ìîíãîëä áîë îäîî öîî øèíý äóóëäàæ áóé, äýëõèéä áîë õýäèéíýý òàíèë
áîëñîí àðãà çàì. Õ¿íèé ò¿¿õýí äýõ àíõíû àæèë ìýðãýæëèéí íýã íü õ¿¿õýä õàðàõ,
ºñãºõ õºäºëìºð ãýãääýã. Îòîã îâãèéí òîäîðõîé õýñýã íü íèéòèéí õºäºëìºðººñ
÷ºëººëºãäºæ, õ¿¿õýä àñðàõ, õàðàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí íü àëü ýðòíèé ò¿¿õ.
Ìîíãîëä îäîî ÷ õºäºº ýð¿¿ë àãààðò çóíû öàãò ãîëäóó ¿ð õ¿¿õä¿¿äýý àìðààäàã
íü íýã ¸ñíû õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý þì. Àéë õºðøººðºº ýýëæëýõ, àõìàä íàñòàíä
èòãýìæëýõ, àõ ä¿¿ íàð õàðèëöàí ¿ð õ¿¿õäýý óäààí, ò¿ð õóãàöààãààð àñàð÷ õàðæ
ºãäºã íü ìîíãîë÷óóäûí í¿¿äëèéí ñî¸ëîîñ ¿ëäñýí, õàìòà÷ íèéòý÷, õàðèëöàí òóñòàé
4 óëàìæëàë áèëýý.

5. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Õàðèí òîìîîõîí õîò ñóóðèíä óëàìæëàëä íàéäàæ îðõèæ áîëîõã¿é. Ýíýõ¿¿
Ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ
óëàìæëàë, äýëõèéä õýðýãæñýí áîäèò òóðøëàãà, õàìãèéí ãîë íü áÿöõàí ¿ð ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàí
õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ñàéõàí èðýýä¿éí òºëºº õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õºëñ ìºíãºòýé, áàòàëñàíààð
àëáàí ¸ñíû, õàðàà õÿíàëòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ øèíý ñàíàë, øèíý ñàíàà÷èëãûã öýöýðëýãã¿é 80 øàõàì
ìÿíãàí õ¿¿õäèéí
äýâø¿¿ëæ áàéíà. 30 ãàðóé ìÿíãûíõ
íü àñóóäàë îéðûí
Ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàí áàòàëñàíààð öýöýðëýãã¿é 80 øàõàì èðýýä¿éä øèéäýãäýíý.
ìÿíãàí õ¿¿õäèéí 30 ãàðóé ìÿíãûíõ íü àñóóäàë îéðûí èðýýä¿éä øèéäýãäýíý. Ãóðâàí Ãóðâàí çóóí öýöýðëýã
çóóí öýöýðëýã áàðüæ áàéæ 30 ìÿíãàí õ¿¿õýä ѪÁ-ä õàìðàãäàíà. Ò¿¿íòýé õàðüöóóëàõàä áàðüæ áàéæ 30
ìÿíãàí õ¿¿õýä ѪÁ-ä
íèéãìèéí áîäèò íººö áîëîìæèéã àøèãëàæ àñóóäëûã áàãà õóãàöààíä øèéäíý ãýñýí ¿ã. õàìðàãäàíà. Ò¿¿íòýé
õàðüöóóëàõàä
Ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý “Õàðíà àñàðíà, õîîëëîíî, òîãëóóëíà, íèéãìèéí áîäèò
õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý, õºãæ¿¿ëíý”. Íýãýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë íü ýöýã ýõèéí èòãýë ¿íýìøèë, íººö áîëîìæèéã
õÿíàëòàíä òóëãóóðëàíà, öàã íü óÿí õàòàí. ¯éë÷èëãýýíèé ýðõ àâàõ ¿íäýñëýë íü ýöýã àøèãëàæ àñóóäëûã
áàãà õóãàöààíä øèéäíý
ýõèéí õ¿ñýëò, çºâøººðºë áàéíà. ¯éë÷èëãýýã ñîíãîõ, õÿíàëò òàâèõ, çîãñîîëãîõ ãýñýí ¿ã.
öóöëóóëàõ á¿õ ýðõ ýöýã ýõèéí ãàðò áàéíà. Ýðõèéã íü îëîí øàò äàìæëàãàã¿éãýýð
øóóä á¿ðòãýæ îëãîíî. Ýðõ àâàõ, öóöëóóëàõ á¿õ ýðõ ýöýã ýõèéí ãàðò áàéõ íü õàìãèéí
õàòóó, àðûí õààëãàã¿é, òîëãîéã íü èëäýãã¿é õàðàà õÿíàëò áîëíî. Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî
õàðèëöàí èòãýõ, õàìòðàí àæèëëàõ á¿ðýí ÷àäâàðòàé. Õ¿¿õäýýñýý óðâàäàã ýöýã ýõ
áàðàã ¿ã¿é. Áàéãàëèéí õóóëü ãýñýí ÷ áîëíî.
Ìýðãýæëèéí õÿíàëòààñ ýöýã ýõèéí õÿíàëò äóòàõã¿é õàòóó øàëãóóð. ¯ð õ¿¿õäýý ãýñýí
áàéãàëèéí õóóëü, ýöýã ýõèéí çºí ìýäðýìæýýñ ¿íýí÷ øàëãóóð ¿ã¿é ãýæ áîäîæ áàéíà.
Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî õýëöýë áàéãóóëàõ íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí ñóóðü ¿íýò ç¿éëèéí
íýã ø¿¿ äýý.Áóñàä òºðèéí ºì÷èò öýöýðëýã ýíý ¿éë÷èëãýýã ýðõëýõã¿é. Ýíý òºðëèéí
¿éë÷èëãýýã áîéæóóëæ òîðíèóëàõ çîðèëãîîð çàõ çýýëèéã íü õàìãààëíà ãýñýí ¿ã.
Äîòðîî õî¸ð ¿íäñýí õýëáýðòýé. Ýõíèéõ íü õàìãèéí áè÷èë õýëáýð, ºðõºä ñóóðèëíà,
4-6 õ¿¿õýä õàðíà, 2 àæèëòàí áàéõàä áîëíî. Äàðààãèéíõ íü òºâä ñóóðèëñàí, 12-15
õ¿¿õýäòýé, 3 àæèëòàíòàé áàéõ ¸ñòîé. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà àæèë÷äûíõàà
õ¿¿õäýä çîðèóëàí èéì ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áîëíî.
Òºðººñ õýðõýí äýìæèõ âý? Õóâüñàõ çàðäàë áóþó öàëèí, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé
çàðäàë, õîîëíû ìºíãèéã íü îëãîíî.Ýìçýã á¿ëãèéí õ¿¿õäèéí õîîëíû çàðäëûã
òºð çóóí õóâü õàðèóöíà. Ýíý ¿éë÷èëãýýã ýõëýõ æèë òºð õîîëíû çàðäëûã çóóí õóâü
õàðèóöíà. 2014 îíä 30 õóâü, 2015 îíä 50 õóâü áîëíî. ªíººãèéí ¿íýýð íýã ºðõººñ
ñàðä 12500 òºãðºã ãàðíà. Áàñ íýãýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë íü àæèëã¿éäýë ÿäóóðëûã
îíèëíî.Òýòãýâýðòýý ãàðñàí ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé, õ¿¿õäèéã ãýñýí ñýòãýë,
òóðøëàãàòàé õè÷íýýí îëîí áàãø áàéãàà áèëýý.Ìîíãîëûí èðýýä¿éí òºëºº á¿ãäýýðýý
ºíººäºð øèéäýõ ãýæ ýíä öóãëàëàà. Áîëãîíî, á¿òýýíý ãýýä ç¿òãýâýë áîëîìæã¿é íü
¿ã¿é. Áîëîõã¿é á¿òýõã¿é, ýëäýâ áýðõøýýë ãàðíà ãýæ õîéø ñóóâàë áîëîõ ç¿éë ÷ ¿ã¿é.
Õ¿¿õä¿¿äèéíõýý òºëºº îþóí áîäëîî óðàëäóóëæ, øèíý÷èëæ øèéäüå.
Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà. 5

6. ÃÝÐÝÝÐ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ
Õóóëèéí òºñëèéí òóõàé
Íýã. Íýãýí ¿å õàðüöàíãóé çîãñîíãè áàéäàëä áàéñàí òºðºëò äàõèí ýð÷èìòýé íýìýãäýæ
ÒÎÄÎÐÕÎÉ ýõýëëýý. Ìàíàé îðîí ÕÕ çóóíû ¿åýñ õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí îðîí õýìýýí íýðëýãäýæ èðñýí.
ÌÓÕÀÐÄÀË Õàðèí îéðûí æèë¿¿äýä çàëóó÷óóä õ¿¿õäèéíõýý äîòîð áàãà÷óóäûí ýçëýõ îðîí çàé îãöîì
íýìýãäýæ “Áàãà÷óóä õ¿¿õäèéí îðîí” áîëîõ ÷èã õàíäëàãà ãàð÷ èðëýý.
Äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäñýí, äýëõèé åðòºíöòýé õºë íèéë¿¿ëñýí áîëîâñðîíãóé
çàëóó ¿å ºñ÷ ºíäèéæ áàéãàà çýðýãòýé, ýíýõ¿¿ “áàë÷èð ¿åèéí” òýñðýëòèéã çýðýãö¿¿ëýí
õàðàõàä óðàìòàé áºãººä Ä.Íàöàãäîðæèéí åðººí õýëñýí÷ëýí “ ìîíãîëûí ¿ðñ ìàø
Äóíäàæ íàñëàëò îëîí” áîëæ áàéãàà áèä ºíºð ºòãºí õ¿÷èðõýã óëñ áîëîõ ñàéõàí öàã îéðòîõ ìýò.
íýìýãäñýí, äýëõèé
åðòºíöòýé Øèíý ñàéõàí þì á¿õýí òàíüæ ìýäýýã¿é, óðüäààñ áîäîîã¿é îëîí àæèë,
õºë íèéë¿¿ëñýí áýðõøýýëèéã äàãóóëàí èðäýã. Áèä ÿã èéì àñóóäëûí íýãèéã õºíäºí ÿðüæ, øèéäýõ
áîëîâñðîíãóé çàëóó
¿å ºñ÷ ºíäèéæ àðãà çàìûã õàìòäàà õàéõ ãýæ áàéãàà íü ýíý.
áàéãàà çýðýãòýé,
ýíýõ¿¿ “áàë÷èð Óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë òîãòâîðæèæ ýõýëñýí íü òºðºëòèéí øèíý
¿åèéí” òýñðýëòèéã ýð÷ìèéã íýìæ áàéãàà áîëîëòîé. 1960-ààä îíä óëñ îðíû àìüäðàë àìæèðãààíä
çýðýãö¿¿ëýí õàðàõàä øèíý äýâøèë ãàðñàíòàé óÿëäàí òºðºëòèéí øèíý ýð÷èì, îðãèë ¿å ãàð÷ áàéñàí. Ýíý
óðàìòàé áºãººä
¿çýãäýë òîäîðõîé õýìæýýíä äàõèí äàâòàãäàæ ÷ ìàãàäã¿é. Äýëõèéä õ¿í àì, íóòàã
Ä.Íàöàãäîðæèéí
åðººí õýëñýí÷ëýí “ äýâñãýðýýðýý òýðã¿¿ëýõ ýãíýýíä ÿâäàã õî¸ð òîì õºðøèéí äóíä öººõ¿¿ëýý îðøèæ
ìîíãîëûí ¿ðñ ìàø èðñýí ìîíãîë÷óóäàä ºñºí ¿ðæèõ, îëóóë áîëîõ òºðºëõèéí çºí, ýðìýëçýë áàéäàã íü
îëîí” áîëæ áàéãàà
÷ ¿¿íä íºëººëºõ áîëîâ óó?
áèä ºíºð ºòãºí
õ¿÷èðõýã óëñ áîëîõ
Õîò ðóó ÷èãëýñýí í¿¿í øèëæèõ ¿çýãäýë îãöîì ºññºí, çºâõºí Óëààíáààòàðò ë
ñàéõàí öàã îéðòîõ
ìýò. ãýõýä æèë òóòàì àëáàí ¸ñíû ìýäýýãýýð äóíäàæ õ¿í àìòàé íýãýí àéìãèéí òàëòàé íü
òýíöýõ õýìæýýíèé 30000 îð÷èì õ¿í àì øèíýýð øèëæèí èðäýã, ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
õîò òºëºâëºëò, îðîí ñóóöæèëò, áàðèëãàæèëòûí áîäëîãûã æîëîîäîæ äèéëýõã¿é
áîëñîí, õ¿í àìûí äóíä òºðºëò ýðãýýä íýìýãäýæ ýõýëñýí çýðýã áîäèòîé øàëòãààíû
óëìààñ ñóðãóóëü, öýöýðëýã áàðüæ áàéãóóëàõ õýðýãöýý òºëºâñíººñ èë¿¿ ãàðñàí.
Òºëºâëºñºí áàéëàà ÷ ãàçàð, îðîí áàðèëãûí áàéðøëûã øèéäýõýä õ¿íäðýë ó÷ðàõ
áîëñîí.
Äýýð íü ººðèéí õóðäàö, òºëºâëºëòººð ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû áîëîâñðîë
îëãîõ ¿éë÷èëãýýíèé öàð õ¿ðýý íü õ¿¿õä¿¿äèéíõýý òîîí ºñºëòèéã îéðûí æèë¿¿äýä
ã¿éöýõ áîëîìæ õàðàãäàõã¿é áàéíà. ¯¿íèéã ÿàæ ÷ ýð÷èìæ¿¿ëýýä òóëãàìäñàí
àñóóäëûã á¿ðýí øèéäýæ ÷àäàõã¿é íü òîäîðõîé áîëëîî.
6

7. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Áàðèìæààëàí ÿðèõàä 10 õ¿¿õýä òóòìûí 4 íü ¿éë÷èëãýýíèé ãàäíà áàéãàà áîë 10
õ¿¿õýä òóòìûí íýã íü ãýðòýý öîîæëóóëæ, ¿ã¿éäýý ë áèëýãäýë ìóóòàé íºõöºëä, òààðóó
ìóó õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìýýñ òóñãààðëàäàã øèã ¿ëäýæ áàéíà. Öîîæëóóëààã¿é çàðèì íü
ìàøèí òýðýãíèé äîîãóóð îðîõ, í¿õ ñóâãàíä óíàæ ýíäýõ àþóë äóíä õ¿í áîëîõîîð
ç¿òãýæ ÿâíà. Íýã àéë äóíäæààð õî¸ð õ¿¿õýäòýé ãýýä áîäîõîä òàâàí ºðõèéí íýã
íü èéì ãà÷ààë äóíä òºð íèéãìýýñ áèé áîëãîñîí õàëàìæ, õàéð ýíýðëèéí ãàäóóð
¿ëäýæ áàéíà. Íýã õ¿í äîð õàÿàä òºðºë ñàäàíãèéí àðâàí àéëòàé ãýæ ñàíàõàä òàíû
õàìààòàí ñàäàí à÷ çýý íàðûí ÷èíü äîð õàÿæ õî¸ðûíõ íü àìü íàñ, õóâü çàÿà àþóëûí
ýðñäëèéí èðìýã äýýð ÿâæ áàéíà.
Ýäãýýð õ¿¿õýä íààíàäàæ õî¸ð òîì ¿íäýñëýëýýð õîõèð÷ áàéãàà þì. ªäºð
á¿ð õýâëýë ñîíèíû ìýäýýíä òîäîðõîé áàéð ýçýëäýã áîëîîä óäàæ áàéãàà, îðîí
ãýðòýéãýý øàòñàí, àâòî îñîëä ºðòñºí õîõèðîã÷èä ÷óõàì ýíý õýñãýýñ ãîëëîí ãàð÷
áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, ýäãýýð õ¿¿õä¿¿ä ¿å òýíãèéíõýíä íü öýöýðëýãýýð äàìæóóëàí
òºðººñ ¿ç¿¿ëäýã õîîë õ¿íñíèé áîëîí áóñàä òýòãýìæ, õàëàìæûã õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é
ãàäóóðõàãäàí ¿ëäýæ áàéãàà.
Äýýðõ íºõöºë áàéäëààñ ¿¿äýí äàðààõü ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà.
À. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë îëãîõ ºíººãèéí óëàìæëàëò áîäëîãûã
¿ðãýëæë¿¿ëýõ, öýöýðëýãèéí áàéãóóëàìæèéí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
íýìýãä¿¿ëýõ, ñàëáàðûí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ
ìàÿãààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã îéðûí æèë¿¿äýä øèéäýõ ÁÎËÎËÖÎÎïÉ.
Á. Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí àñóóäëûã øèéääýã øèíý òóðøëàãà,
õóó÷èí óëàìæëàëûã õîñëóóëàí ýðýë õàéãóóë õèéæ, õóóëü ýðõ ç¿éí øèíý
îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü ÃÀÐÖÀÀïÉ.
Õ¿í òºðºëõòíèé óëàìæëàë: Øèíý÷ëýë õèéõèéí òóëä õóó÷íàà óõàæ òºíõºõ Õî¸ð.
õýðýãöýý ãàðäàã. Äýëõèéí îðíóóäààñ òóðøëàãà áîëãîí ººðèéìø¿¿ëýõýýð ñýäýæ ÃÀÐÖ ÐÓÓ ÕªÒªËÆ
áóé ÃÝÐÝÝÐ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ íü ìºí ë ìÿíãà ìÿíãàí æèëèéã òóóëñàí ÁÓÉ ÒÓÐØËÀÃÀ
óëàìæëàëûã õóóëü÷ëàí òºãºëäºðø¿¿ëñýí ïðîöåññ þì.
Íèéãìèéí òîäîðõîé ãèø¿¿ä íü àæèë õºäºëìºðººñ ÷ºëººëºãäºæ áóñäûíõàà ¿ð
õ¿¿õäèéã õàðàõ íü õ¿í ò¿¿õèéí àíõíû õºäºëìºðèéí õóâààðèéí íýã ãýãääýã. Îòîã
îâãèéíõîî õ¿¿õýä áàãà÷óóäûã õàðæ õàìãààëæ, îéð çóóðûí àæèë õºäºëìºðèéí äàäàë
7

8. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Ìàíàé îðíû õóâüä îëãîõ, àìüäðàëûí àðãà óõààíä ñóðãàõ ¿¿ðãèéã íýã õýñýã íü õ¿ëýýæ, áóñàä íü àí àâ,
÷ ãýðýýð õ¿¿õýä àæ àõóéí ¿éë õýðýãòýý ÿâäàã áàéæ. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð äîðîéòñîí ÷ àìüäðàëûí
õàðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áàÿëàã òóðøëàãàòàé àõìàäóóäàä ýíý ¿¿ðýã èõ òºëºâ íîîãääîã áàéñàí íü ëàâ.
¿éë÷èëãýý íü íýí
ýðòíèé äýëãýð Õ¿í òºðºëõòºí èðãýíøèí õºãæèõèéí õýðýýð ýíý ¿éë÷èëãýý èë¿¿ áîëîâñðîëòîé,
óëàìæëàëòàé áºãººä
à÷ çýýãýý ãàð äýýðýý ìýðãýøñýí áàãø íàðûí ¿éë õýðýã áîëæ ñóðãóóëü, ¿íäýñòíèé áîëîâñðîëûí öîãö
ºñãºõ, õ¿í áîëãîõûã òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ áîëæýý.
àõìàä ¿åèéíõýí
ººðèéí ¿¿ðãýý ãýæ Ãýâ÷ õ¿í òºðºëõòºí ñóðãàí õ¿ì¿¿æëèéí óóãàí òîãòîëöîîãîî îãòîîñ ìàðòààã¿é
¿çäýã. ßëàíãóÿà áºãººä õºãæèíã¿é îðíóóäàä ò¿¿íèéã õóóëü÷ëàí àëáàí ¸ñíû áîëãîæýý. ÀÍÓ, ßïîí,
çóíû óëèðàëä à÷
Àíãëè, Àâñòðàëè çýðýã õºãæèíã¿é îëîí îðîíä ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ, ñóðãóóëèéí
çýý íàðàà ãýðòýý
àìðóóëæ, àæèë ºìíºõ áîëîâñðîëûã ãýðýýð îëãîõ òîãòîëöîî öýöýðëýã¿¿äòýé çýðýãöýí õºãæèæ
àìüäðàëûí àíõíû áàéãàà áºãººä õàðèí ÷ èë¿¿ ÷èíýýëýã äàâõðàãûíõíûã õàìðàõ áîëñîí áàéíà.
äºðòýé áîëãîäîã íü
íýã ÿíçûí óëèðëûí Ìîíãîëûí óëàìæëàë: Ìàíàé îðíû õóâüä ÷ ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
÷àíàðòàé ãýðèéí
¿éë÷èëãýý íü íýí ýðòíèé äýëãýð óëàìæëàëòàé áºãººä à÷ çýýãýý ãàð äýýðýý ºñãºõ,
öýöýðëýã áèëýý.
õ¿í áîëãîõûã àõìàä ¿åèéíõýí ººðèéí ¿¿ðãýý ãýæ ¿çäýã. ßëàíãóÿà çóíû óëèðàëä à÷
çýý íàðàà ãýðòýý àìðóóëæ, àæèë àìüäðàëûí àíõíû äºðòýé áîëãîäîã íü íýã ÿíçûí
óëèðëûí ÷àíàðòàé ãýðèéí öýöýðëýã áèëýý.
Ò¿¿í÷ëýí àéë õºðøèéí àõìàä íàñòíóóä, àæëûí çàâ çàéòàé õ¿ì¿¿ñò ýöýã ýõ÷¿¿ä
õ¿¿õäýý óäààí áîëîí ò¿ð õóãàöààãààð àñðàìæëóóëàí ¿ëäýýõ íü áèøã¿é. Äýýð
íü ìàíàé îëîí àðâàí èðãýí ãàäààäàä “õ¿¿õýä àñðàõ” ¿éë÷èëãýýíèé àæèëä ÿâæ
òóðøëàãà õóðèìòëóóëààä èðæ áàéíà.
Ǻâõºí àõìàä íàñòíóóä òºäèéã¿é îëîí àðâàí èðãýí õ¿¿õýä àñðàí õàìãààëæ,
õàëàìæëàõ áîëîìæòîé, ñîíèðõîëòîé áàéäàã ÷ õî¸ð òºðëèéí õÿçãààðò òóëààä
ìóõàðäàæ áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, ãàíö õî¸ð õ¿¿õýä õàðæ õàìãààëààä ò¿¿íèéõýý õºëñººð
àìüäðàõ áîëîìæã¿é. Ó÷èð íü îðîí íóòãààñ øèíý òóòàì í¿¿æ èðñýí, àìüäðàëûí
áîëîëöîî òààðóó àéëûí õ¿¿õä¿¿ä èõ òºëºâ öýöýðëýãò õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é ¿ëäýæ
áàéãàà. Õî¸ðäóãààðò, îëîí õ¿¿õýä õàðàõ ãýõýýð ãýð íü “áàéãóóëëàãà” áîë÷èõ ãýýä,
ýíý òàëûí õóóëèéí çîõèöóóëàëò áàéõã¿é òóë õýðýã ò¿âýãò áèø þìàà ãýõýä õýë àìàíä
ºðòºõ ò¿âýãòýé áàéäàã àæ.
Ãóðàâ. Áèä á¿õýí äýëõèéí îëîí óëñóóäûí æèøãýýð, ¿íäýñòíèéõýý óëàìæëàë, öàã ¿åèéíõýý
ÀËÁÀÍ ¨ÑÎÎÐ íºõöºë áàéäàë äýýð ¿íäýñëýí ÁÀÃÀ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÝÐÕ
ÃÝÐÒÝÝ Õ¯¯ÕÝÄ Ç¯É, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ-ûã áèé áîëãîõ õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëëàà. Áèäíèé äóíä
ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ òîäîðõîé õýìæýýíä îðøèí áàéãàà ãýðýýðýý õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàõ,
õ¿ðýýã íü ºðãºòãºõ, íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ çàðäëûã öýöýðëýãèéí äóíäæààð áîäîí òýäýíä
õóâààðèëàõ çàìààð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí õ¿ðýýíä õàìðàãäààã¿é ¿ëäñýí
70 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õäèéí ÷àìã¿é õýñãèéã õàìðàõ çîðèëãîòîé. Ýíý õºòºëáºð õóâèéí
ñàëáàðûíõíû ýðõýëæ áóé öýöýðëýã áîëîí ñóðãóóëèéí ºìíºõ íàñíû áîëîâñðîëûí
áèçíåñò õàìààðàëã¿é áîëíî.
8

9. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã õóóëü÷ëàí íýâòð¿¿ëñíýýð ýä¿ãýý ñóðãóóëèéí ºìíºõ
áîëîâñðîëîîñ çàâñàðäàí õîõèð÷ áàéãàà 70 ãàðóé ìÿíãàí õ¿¿õäèéí íààíàäàæ 10
ãàðóé õóâü áîëîõ Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Îðõîí áîëîí àéìãèéí òºâèéí 31000 ãàðóé
õ¿¿õäèéã õàìðàõ áîëîìæ õàðàãäàæ áàéíà. Ýíý òîî îéðûí õýäýí æèëä ºñíº, ãýõäýý
òºðººñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí áîäëîãî õýðýãæèõèéí
õýðýýð öýöýðëýãèéí òîî íýìýãäýæ, àÿíäàà ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý
áàãàñíà. Ãýõäýý áóñàä îðíû æèøãýýð õ¿¿õýä á¿ðèéã áàãààñ íü àâüÿàñ, áîëîìæèéã
íýýæ, ýðò íàñíû ¿åýñ íü ýõëýí õºãæ¿¿ëäýã èë¿¿ ñîíãîäîã ¿éë÷èëãýý áîëîí øèíý
ò¿âøèíä ãàðàõ áîëîâ óó.
Þóíû ºìíº õýíä ýíý ¿éë÷èëãýýã èòãýæ õàðèóöóóëàõ âý, õýíèé õ¿¿õäèéã õàìðóóëàõ ĺðºâ.
âý ãýõ÷ëýíãèéí àñóóëòóóä ãàðíà. Íàñàíä õ¿ðñýí, ñýòãýöèéí áîëîí áèåèéí ýð¿¿ë ØÈÍÝ
ìýíäèéí õóâüä áîëîìæòîé, á¿ðýí äóíäààñ äîîøã¿é áîëîâñðîëòîé õ¿í õ¿¿õýä õàðàõ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ À×
¿éë÷èëãýýã ýðõëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéãàà. Íýã òàëààñàà ñóðãóóëèéí ºìíºõ ÕÎËÁÎÃÄÎË
áîëîâñðîë íü ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààíû õàìãèéí íàðèéí ñàëáàð ÿàõ àðãàã¿é ìºí
áºãººä çîõèõ øàòíû áîëîâñðîë çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íü ¿íýí. ͺ㺺 òàëààñ
õ¿¿õýä ãýð á¿ëäýý ºñ÷, ¿íäñýí õ¿ì¿¿æëèéã òýíäýýñ îëäîã áîëîâ÷ ýöýã ýõ áîëîõ
ñåðòèôèêàò îëãîäîã ãàçàð õàà ÷ áàéäàãã¿é, àìüäðàëûí òóðøëàãà òºðºëõèéí çºí
ñîâèíãîîðîî õ¿í á¿ð ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëäýã ãýäýã ººð íýã ¿íýíèéã ýíä áàñ àâ÷
¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é.
Ýíý ÷èãëýëèéí àæëûã ñîíèðõîã÷äèéí çºâøººðëèéã îëãîõäîî òºð þó þóíààñ
èë¿¿ ýöýã ýõèéí èòãýë ¿íýìøëèéã ãîë áîëãîíî. Õýðâýý òà ýíý õ¿íèéã õ¿¿õäýý õàðæ Ñóðãóóëèéí ºìíºõ
õàíäààä áàéæ ÷àäíà ãýæ ¿çýæ áàéãàà áîë òºðèéí ç¿ãýýñ òàòãàëçàõ ç¿éëã¿é ãýñýí áîëîâñðîëûí
¿ã. Òºðººñ îëãîõ çºâøººðºë íü ÿäàæ ë èë ãàë ðóó õ¿¿õýä îð÷èõã¿é áàéõààñ ýõëýýä òîãòîöûí òîäîðõîé
õýñãèéã öýöýðëýãýýñ
àþóëã¿é îð÷íèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí øààðäëàãûã àãóóëàõ áîëîâ÷ íèéòýýð ãàäóóðõè áàéäëààð
ìýäýõ ëèöåíç çºâøººðë¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ìàø õÿëáàð åðºíõèéäýý á¿ðòãýõ, øèéäýæ áóé õóóëèéí
òàòâàð òºëºã÷äèéã õºðºí㺺ñ òîäîðõîé õýñãèéã õóâààðèëàõàä õýðýãòýé ìàòåðèàë òºñëèéí ¿çýë ñàíàà
íü ººðèéí ãýð
á¿ðä¿¿ëýõ àãóóëãàòàé áàéõ þì. Çýðâýñ õàðàõàä õàðàà õÿíàëò ìàø ñóë ìýò ¿çýãäýæ
îðîíäîî 6 õ¿ðòýë,
áîëîõ ÷ çºâõºí íýã ýöýã, ýõèéí íýã ë ãîìäîë óã ¿éë÷èëãýýã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, äàõèí áàéðàà ñóëëààä ÷
ñýðãýýõ ýðõã¿éãýýð öóöëàõ áîëîìæòîéãîîð õèéãäýæ áàéíà. Ǻâøººðºë àâàõàä ìàø þìóó “ãýð öýöýðëýã”-
èéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ
àìàðõàí ÷ çºâøººð뺺 àëäàõàä ò¿¿íýýñýý õýä äàõèí àìàðõàí ãýñýí ¿ã.
þì áîë 15 õ¿ðòýë
õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ
Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òîãòîöûí òîäîðõîé õýñãèéã öýöýðëýãýýñ
áîëäîã áàéõààð
ãàäóóðõè áàéäëààð øèéäýæ áóé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë ñàíàà íü ººðèéí ãýð îðîíäîî òºëºâ뺺ä áàéíà.
6 õ¿ðòýë, áàéðàà ñóëëààä ÷ þìóó “ãýð öýöýðëýã”-èéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ þì áîë 15 Àëáàí áàéãóóëëàãûí
õóâüä çºâõºí ººðèéí
õ¿ðòýë õ¿¿õýä õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áîëäîã áàéõààð òºëºâ뺺ä áàéíà. Àëáàí áàéãóóëëàãûí
àæèë÷èí, îþóòíû
õóâüä çºâõºí ººðèéí àæèë÷èí, îþóòíû õ¿¿õäèéã ñààòóóëàõ ãàçàð áàéãóóëæ áîëîõ õ¿¿õäèéã ñààòóóëàõ
þì. Ýöýã ýõ÷¿¿ä ºã뺺 õ¿¿õäýý òýâýð÷ èðýýä, îðîé òàðàõäàà àâààä ÿâíà ãýñýí ¿ã. ãàçàð áàéãóóëæ
áîëîõ þì. Ýöýã
Õ¿¿õäèéã õàëàìæëàõ íýðýýð øàøèí ñóðòàëäàà îðóóëæ áàéíà, õàðæ áàéãàà õ¿¿õäýý ýõ÷¿¿ä ºã뺺 õ¿¿õäýý
íîéðíû ýì ºãººä óíòóóëäàã áàéíà, õ¿¿õýëäýé ¿ç¿¿ëýýä íàì ñóóëãààä ºíæäºã ãýíý òýâýð÷ èðýýä, îðîé
òàðàõäàà àâààä ÿâíà
ãýñýí ¿ã. 9

10. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Õ¿¿õýä õàðàõ ãýõ÷ëýíãèéí ãîìäîë ìàíàéä àëáàí áóñ áàéäëààð õýðýãæäýã “ãýðýýð õ¿¿õýä õàðàõ”
¿éë÷èëãýý ¿éë÷èëãýýíä öººíã¿é ãàðäãèéã çîõèöóóëàõ àñóóäëûã àíõààðëûí ãàäíà áèø òºâä
õýðýãæñíýýð ÿíç íü áàéëãàíà. Æèøýýëýõýä øàøíû çàí ¿éë õèéõã¿é áàéõ, çîõèõ çààâàðò òóñãàãäñàí
á¿ðèéí íàñíû îëîí
öàãèéí õóâààðèéã áàðèìòëàõ çýðýã íü õóóëèéí òºñºëä òóñãàëàà îëñîí áîëíî.
èðãýí òîãòìîë
îðëîãî á¿õèé
áàéíãûí àæëûí Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý íü òºðººñ ñàíõ¿¿æäýã àæëûí øèíý áàéðóóä ãàðãàæ
áàéðòàé áîëîõ, áàéíà. 2013 îíä ýíý ñàëáàðò 3980 àæëûí áàéð øèíýýð ãàð÷ 8798 õ¿í 230-350.000
öààøäûí øèíý òºãðºãèéí öàëèíòàé àæèë ýðõëýõ çàì íýýãäýõ þì. Öàëèí óðàìøóóëëûí äýýä õýìæýýã
áèçíåñèéíõýý
òîãòîîõã¿é áºãººä ýíý íü ýöýã ýõ÷¿¿äèéí ñýòãýë õàíàìæ, õàìòûí çºâøèëöëèéí ¿ð
ñóóðèéã òàâèõ
áîëîìæ á¿ðäýíý. ä¿íãýýñ õàìààðíà. Óðàìøóóëàë íýìýõ, ñóðãàëòûí íýìýëò õºòºëáºðèéã (õºãæèì çààõ
Òàâ õ¿ðòýëõ òîîíû ãýõ ìýò) òºëáºðòýé îðóóëàõ çýðýãò “á¿õ ýöýã ýõ çºâøººðñºí áàéõ” íºõöºë îðóóëñàí
à÷ íàðàà ãýðòýý íü ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷èéí ç¿ãýýñ ººðèéí áîëçëûã òóëãàõààñ ñýðãèéëñýí àãóóëãàòàé.
õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ
ñóóãàà ºâºº ýìýý
Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý õýðýãæñíýýð ÿíç á¿ðèéí íàñíû îëîí èðãýí òîãòìîë îðëîãî
íàð ÷ ¿¿íèéãýý
àëáàí ¸ñíû áîëãîîä á¿õèé áàéíãûí àæëûí áàéðòàé áîëîõ, öààøäûí øèíý áèçíåñèéíõýý ñóóðèéã òàâèõ
òºðººñ ñàíõ¿¿æèëò áîëîìæ á¿ðäýíý. Òàâ õ¿ðòýëõ òîîíû à÷ íàðàà ãýðòýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ ñóóãàà ºâºº ýìýý íàð
àâ÷ áîëíî. Òýð ÷ ¿¿íèéãýý àëáàí ¸ñíû áîëãîîä òºðººñ ñàíõ¿¿æèëò àâ÷ áîëíî. Òýð õýðýýð ñóðãóóëèéí
õýðýýð ñóðãóóëèéí
ºìíºõ áîëîâñðîëûí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òîãòîöûí õ¿ðýýíèé ãàäóóð ¿ëäýí õîõèð÷ áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä õàðàà
òîãòîöûí õ¿ðýýíèé õÿíàëòòàé àþóëã¿é îð÷èí ºñ÷ áîéæèí, òºðººñ õàëàìæ õ¿ðòýõ ýðõýý ýäëýíý.
ãàäóóð ¿ëäýí õîõèð÷
áàéãàà õ¿¿õä¿¿ä Ýíý øèíý ñàíàë, ñàíàà÷èëãà íü õ¿í òºðºëõòíèé íèéòëýã òóðøëàãàä òóëãóóðëàí,
õàðàà õÿíàëòòàé íèéãýìä ãàð÷ èðñýí õýðýãöýý, ñîíèðõîë õî¸ðûã õóóëèàð çîõèöóóëàí òºðººñ äýìæèõ
àþóëã¿é îð÷èí ºñ÷
áîéæèí, òºðººñ çàìààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäýõýä ÷èãëýñýí àìüä áîäèòîé, öàã ¿åý õ¿ëýýæ
õàëàìæ õ¿ðòýõ áàéñàí õ¿ëýýãäñýí ¿éë÷èëãýý þì.
ýðõýý ýäëýíý.
Òºãñãºë. Òà á¿õýíä òîëèëóóëàí áóé áýðõøýýë, ò¿¿íèé ãàðöûí òóõàé ÿðèà áîë íýã òàëààñàà
“̪ЪªÄËÈÉÍ” áèäíèé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéñàí ìºðººäëèéí ¿ð äàãàâàð áàñ ìºí þì. Ó÷èð íü ýíä
ÁÝÐÕØÝÝË òºðºëò áóóðñàí, îé õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë èõýññýí, äóíäàæ íàñëàëò áóóðñàí
òóõàé ÿðèàã¿é. Õàðèí ÷ àìüäðàëûí áîëîìæ ñàéæèð÷, çàëóó ãýð á¿ëä èðýýä¿éäýý
èòãýõ èòãýë áýõæèæ, á¿ñã¿é÷¿¿ë õ¿¿õýä òºð¿¿ëýõèéã ýðõýìëýõ áîëñîíòîé õîëáîãäîí
áàãà÷óóä õ¿¿õýä ºñ÷ òîðíèæ, ºíäèéæ áàéãàà òóõàé ÿðüæ áàéíà. Ýíý ºñºëò áèäíèé
ºíººãèéí áîëîìæ, õóó÷èí àðãà õýëáýðèéã ãîëæ áàéãàà òóõàé ºã¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä áèä ºíºð îëóóëàà áîëîõ, õºãæèí öýöýëýõ òóõàé ÿðüæ áàéíà.
Óëñ îðíûõîî øèíý àìüäðàë, øèíý ¿åèéí ýçäèéã “òàâòàé ìîðèë” õýìýýí çàëàõûí òóëä
áèä áîëîëöîî á¿õíýý àøèãëàæ, õàðèëöàí îéëãîëöîæ, àìüä ñàíàà, áóñäûí òóðøëàãûã
õ¿íäýòãýí ñîíñîæ, çîðèãëîí øèéäýõ õýðýãòýé áàéãàà þì.
Õîëáîãäîõ ñóäàëãàà, äýëãýðýíã¿é òàéëáàðûã õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ
¿çíý ¿¿!
Òà á¿õýíä áàÿðëàëàà.
Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì
10

11. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
• 5 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéí 8 õóâü íü ãýðòýý ãàíöààðàà öîîæëîãääîã, 10 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õýä õ¿¿õäýý
õàðäàã. (“Õ¿¿õýä õºãæèë 2010” ¯ÑÕ-íû ñóäàëãàà)
• Õàðàà õÿíàëòã¿éí óëìààñ õ¿¿õä¿¿ä îñîë, ãýìòýëä ºðòºõ íü èõñýæ áàéíà.
• 2012 îíû 2 óëèðëûí áàéäëààð îñîë ãýìòëèéí óëìààñ 0-4 íàñíû 92 õ¿¿õýä íàñ áàðààä áàéíà.
1 ñàðä 15 õ¿¿õýä õàðàà õÿíàëòûí ãàäóóð áàéãààãààñ ç¿é áóñààð õîðâîîã îðõèæ áàéíà. (“Õ¿í
àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëò” ýìõýòãýë, 2012)
• 2012 îíû ýõíèé 10 ñàðûí áàéäëààð 7 õ¿ðòýë íàñíû 23 õ¿¿õýä çàì òýýâðèéí îñëûí óëìààñ
íàñ áàðñàí, 50 õ¿¿õýä õ¿íä áà õ¿íäýâòýð ãýìòýí ýð¿¿ë ìýíäýýðýý õîõèðñîí áàéíà. (“Çàìûí
öàãäààãèéí ãàçðûí ìýäýýëýë” 2012)
• Ãýðòýý õèìèéí õîðò áîäèñ áîëîí ãàëä ò¿ëýãäñýí 0-18 íàñíû íèéò õ¿¿õäèéí 44 õóâü íü 4 õ¿ðòýë
íàñíû õ¿¿õýä áàéíà. (“Õ¿¿õäèéí îñîë, ãýìòëèéí ºíººãèéí áàéäëûí ñóäàëãàà” Í¯Á-èéí
Õ¿¿õäèéí ñàí, ÍÕÕß” 2007)
• 2011-2012 îíä íèéò õ¿í àìûí 8 õóâèéã ýçýëæ áóé 2-5 íàñíû 220,3 ìÿíãàí õ¿¿õýä áàéãààãèéí 56,0
ìÿíãà íü áóþó 10 õ¿¿õýä òóòìûí 3 íü ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ
÷àäàõã¿é áàéíà.
• Îéðûí 4 æèëä 2-5 íàñíû õ¿¿õýä æèë á¿ð ºìíºõ æèëýýñ 8,0-20,0 ìÿíãààð îãöîì ºñ÷, 2016 îíîîñ
òîãòâîðòîé ààæèì ºñºõ ñàéí õàíäëàãà áàéãàà íü îäîîãèéí áýðõøýýëèéã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëíý.
11

12. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÁÀÃÀ ÍÀÑÍÛ Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ,
ÝÐÕ Ç¯É, ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ
Öýöýðëýãèéí õ¿÷èí ÷àäëûí õîìñäîëûí ÷èã õàíäëàãà
200000
y = 3801x + 15290
150000
1. 2011-2012 îíä
õóâèéí öýöýðëýãò y = 2600x + 10533
100000
9580 (íèéò
õ¿¿õäèéí 4,3 50000
õóâü) õ¿¿õýä
õàìðàãäàæ áàéíà.
¯¿íèéã 2016 îí 0
2012 2013 2014 2015 2016
ãýõýä 18067 (8,0
õóâü)áîëãîíî. Õ¿¿õäèéí òîî Öýöýðëýãèéí îðíû òîî
2. Õóâèëáàðò Linear (Õ¿¿õäèéí òîî) Linear (Öýöýðëýãèéí îðíû òîî)
ñóðãàëòàä 30912
(íèéò õ¿¿õäèéí
14,1 õóâü) õ¿¿õýä
õàìðàãäàæ áàéíà. Õ¿÷èí ÷àäëûí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí çºð¿¿
¯¿íèéã 2016 îí (òºðèéí ºì÷èéí öýöýðëýãò)
ãýõýä ¿¿íèéã
47629 (20 õóâü)-ä Ǻð¿¿ãèéí ýçëýõ
õ¿ðãýíý. Îí Õ¿¿õäèéí òîî Õ¿÷èí ÷àäàë Ǻð¿¿
õóâü
3. Òºðèéí ºì÷èéí
öýöýðëýãò 123771 2012 154211 102734 -51477 -50.1%
(íèéò õ¿¿õäèéí
56,2 õóâü) õ¿¿õýä 2013 160246 100134 -60112 -60.0%
õàìðàãäàæ áàéíà.
¯¿íèéã 2016 2014 168908 97534 -71374 -73.2%
îíä 168496 (72,0
2015 169695 94934 -74761 -78.8%
õóâü)-ä õ¿ðãýíý.
2016 168496 92334 -76162 -82.5%
Æèë á¿ð 3000 îð áóþó 100 õ¿¿õäèéí ñóóäàëòàé 30 öýöýðëýã áàðüæ áàéãàà
îäîîãèéí õóðäààð ÿâàõàä õ¿÷èí ÷àäëûí õîìñäîë óëàì íýìýãäýíý.
12

13. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÖÝÖÝÐËÝÃÈÉÍ ÁÀÐÈËÃÀ
ÒÀÉËÁÀÐ:
•Öàãààí ºí㺺ð ýõýíä
øèíýýð áàðèõ
øààðäëàãàòàé
áàðèëãûí òîîã,
• Øàð ºí㺺ð
õàøèëòàí äîòîð
àøèãëàëòûí
øààðäëàãà
õàíãàõã¿é,
øèíý÷èëæ áàðèõ
áàðèëãûí òîîã
¿ç¿¿ëýâ.
Íèéò øààðäëàãàòàé öýöýðëýã (Ìîíãîë óëñûí õýìæýýãýýð)
Øèíýýð áàðèõ Øèíý÷èëæ áàðèõ
Íèéò øààðäëàãàòàé öýöýðëýã
öýöýðëýã öýöýðëýã
õ¿÷èí õ¿÷èí õ¿÷èí Çàðäàë
òîî òîî òîî
÷àäàë ÷àäàë ÷àäàë (ñàÿ.òºã)
443 44393 210 22678 653 67071 556,692.3
13

14. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Óëààíáààòàð õîòûí îãò öýöýðëýã, ñóðãóóëüã¿é õîðîîäûí òîî
×èíãýëòýé ä¿¿ðýã 54900 õ¿í àìòàé 6 Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã 42305 õ¿í
õîðîî öýöýðëýãã¿é àìòàé 7 õîðîî öýöýðëýãã¿é
6/2 7/2
Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã 90277 õ¿í
Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã 65677 õ¿í àìòàé 9 õîðîî öýöýðëýãã¿é
àìòàé 8 õîðîî öýöýðëýãã¿é 38703
õ¿í àìòòàé 4 õîðîî ñóðãóóëüã¿é
9/5
8/4
Õàí-Óóë ä¿¿ðýã 35641 õ¿í
àìòàé 4 õîðîî öýöýðëýãã¿é
Áàÿíãîë ä¿¿ðýã 48180 õ¿í
àìòàé 8 õîðîî öýöýðëýãã¿é
4/1
8/3
• Äàõèí òºëºâëºëò õèéõ.
• Õóâü÷ëàãäñàí ãàçðûã õóäàëäàæ àâàõ.
336980 õ¿í àìòàé 45 õîðîî
• Ãàçàð õóäàëäàæ àâàõ çàðäëûã óëñûí
öýöýðëýãã¿é
òºñºâò ñóóëãàõ
Äàõèí òºëºâëºëò õèéæ öýöýðëýã (Ìîíãîë óëñûí õýìæýýãýýð)
Äàõèí òºëºâëºëò õèéæ öýöýðëýã
¹ Ä¿¿ðýã
áàðèõ õîðîî
1 Áàÿíãîë ä¿¿ðýã 5,12,16,17,19,21,22,23
2 Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã 4,7,17,21,22,24,26,27,28
3 Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã 4,5,7,22*,26,28,29,32
4 Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã 2,5,9,11,12,19,20
5 ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã 5,7,8,11,16,17
6 Õàí-Óóë ä¿¿ðýã 6**,8,15,16
7 Íàëàéõ ä¿¿ðýã 2,7
8 Áàãàíóóð ä¿¿ðýã 5
9 Áàãàõàíãàé ä¿¿ðýã
Ä¿í 45
*Ñîíãèíîõàéðõàíû 22-ð õîðîî òàõèëòûí àìàíä 100 õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé êàíàä
ìîäîí òåõíîëîãèéí öýöýðëýã áàðèãäàæ áàéíà.
14 **Õàí-óóëûí 6-ð õîðîî ÿàðìàãò 100 õ¿¿õäèéí õ¿÷èí ÷àäàëòàé öýöýðëýã áàðèãäàæ áàéíà.

15. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ
“Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý” ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí àëáàí ¸ñíû
¿éë÷èëãýýíèé íýã õýëáýð.
Ýöýã ýõèéí
èòãýë ¿íýìøèë,
Õàðíà Õ¿ì¿¿æ¿¿ëíý õÿíàëòàíä
òóëãóóðëàñàí, óÿí
Àñðàíà Õºãæ¿¿ëíý õàòàí öàãèéí õóâààðü
á¿õèé ¿éë÷èëãýýíèé
øèíý õýëáýð
Õîîëëîíî
Òîãëóóëíà
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ÇÀÐ×ÈÌ
1 2 3
¯éë÷èëãýý ýðõëýõ ¯éë÷èëãýýã ñîíãîõ, ¯éë÷èëãýý ýðõëýõ
ýðõ àâàõ ¿íäýñëýë õÿíàëò òàâèõ, ýðõèéã îëîí øàò
íü ýöýã ýõèéí çîãñîîëãîõ õ¿ðòýë äàìæëàãàã¿éãýýð
õ¿ñýëò, çºâøººðºë á¿õ ýðõèéã ýöýã ýõýä øóóä á¿ðòãýæ îëãîíî.
áàéíà. îëãîíî.
15
15

16. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Èðãýí, àæ àõóéí ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÕÝËÁÝÐ
íýãæèéí íººö áîëîìæèä
òóëãóóðëàñàí õ¿¿õýä
õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ªÐÕªÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ÒªÂÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ
æàì ¸ñîîð õºãæèõ
áîëîìæèéã áèé áîëãîõ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ
¿¿äíýýñ òºðèéí ºì÷èéí
öýöýðëýã, áóñàä òºðèéí
ºì÷èéí áàéãóóëëàãà ýíý
¿éë÷èëãýýã ýðõëýõã¿é. 4-6 õ¿¿õýä 10-15 õ¿¿õýä
Ǻâõºí èðãýí, àæ àõóéí
íýãæ ýíý ¿éë÷èëãýýã
ýðõëýõèéã õóóëèàð 2 àæèëòàí 3 àæèëòàí
áàòàëãààæóóëíà.
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ
¯éë÷èëãýýã õýí
¿ç¿¿ëýõ âý
ÈÐÃÝÍ ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÍÝÃÆ
• ªðõ ãýðò ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý ªºðèéí àæèëòàí,
• Òºâä ñóóðèëñàí õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí õ¿¿õäýä
¿éë÷èëãýý çîðèóëñàí õ¿¿õýä õàðàõ òºâ
¯ÉË×ÈËÃÝÝ ÝÐÕËÝÕ ÝÐÕÈÉà ÕÝÍ ÎËÃÎÕ ÂÝ
ͺõöºë øààðäëàãà
õàíãàñàí èðãýí, ÃÀÇÀÐ
ÀÀÍ-ä àæëûí 1-5 Õ¿¿õäýý õàðóóëàõ Ñóì, ÄÝÝÐ ÍÜ
õîíîãò áàãòààí
õ¿ñýëòýé ýöýã ÝÐÕÈÉÍ ä¿¿ðãèéí ¯ÇÝÕ
÷èðýãäýëã¿éãýýð, íýã
ýõ÷¿¿äèéí Õ¯ÑÝËÒ Çàñàã äàðãàä õ¿ñýëò ÝÐÕ
öýãýýñ ýðõèéã îëãîíî.
Ýðõèéã àâàõ àìàðõàí çºâøººðºë ãàðãàõ íü ÎËÃÎÕ
÷ àëäàõ íü á¿ð õÿëáàð
áàéíà.
16

17. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÕÝÍ ßÌÀÐ ¯¯ÐÝÃ, ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ Õ¯ËÝÝÕ ÍÜ ÒÎÄÎÐÕÎÉ ÁÀÉÍÀ
ХҮН АМЫН
АЙМАГ
БШУЯ ХӨГЖИЛ, СУМ, ХҮҮХЭД ХАРАХ
ДҮҮРГИЙН
НИЙГМИЙН ДҮҮРГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭ ЭЦЭГ ЭХ
БОЛОВСРОЛЫН
ХАМГААЛЛЫН ЗАСАГ ДАРГА ЭРХЛЭГЧ
ГАЗАР
ЯАМ
ХАРИУЦАХ ЧИГ ҮҮРЭГ
• Эрх зүйн орчны 2014 оноос: • Эрх олгох • Хянаж бүртгэх • Эцэг эхийн • Байнгын
хангалт Эмзэг бүлгийн • Үйлчилгээний • Ажилтан бэлтгэх байнгын хяналт
• Үйлчилгээ хүүхдийн төрөөс чанар, үр сургалт хяналтын
эрхлэх нийтлэг хариуцах хоолны дүнгийн хяналт • Мэргэжил арга эрхийн хангалт • Хүүхдийн
зохицуулалт зардал эрүүл,
• Санхүүгийн зүйн байнгын • Үйлчилгээний аюулгүй
• Хүүхэд, багшид
төлөвлөлт, дэмжлэг зохион байдлын
зориулсан
хуваарилалт, байгуулалт давхар
олон нийтийн
санхүүжилт хариуцлага
мэдээллийн
хэрэгслээр • Мэдээ • Хүүхдийн
зохион тайлагнал эрүүл, аюулгүй
байгуулах байдлын шууд
сургалт, арга хариуцлага
зүй, хөгжлийн
• үйлчилгээ
Áóñäûí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýýã¿éí òºëººõ õàðèóöëàãûã áóñàä òàëóóä õàðèóöàõã¿é.
Õ¿¿õäýý ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéëãàõ õàðèóöëàãà íü ýöýã ýõýýñ ººðñ人ñ íü øóóä õàìààðíà.
ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ
Ýöýã ýõèéí øóóä õÿíàëò, ãýðýýò õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ á¿õèé èðãýí,
õîðîîíû Çàñàã äàðãà, íèéãìèéí àæèëòàí, ìýäýýëýëä ñóóðèëñàí îëîí íèéòèéí
õÿíàëò, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷èéí äàâõàð õÿíàëòûí ñèñòåìòýé
áàéíà.
• Õ¿¿õäèéí àþóëã¿é áàéäàë, õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí
øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéíà.
• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ýðõëýã÷, õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷,
¿éë÷èëãýýíèé áóñàä àæèëòíóóä ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæèëãýý, ¿çëýãò
õàãàñ æèë òóòàì çààâàë õàìðàãäàíà.
• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé íýã õ¿¿õäýä íîãäîõ àøèãòàé òàëáàé íü 2
ì.êâ-ààñ äîîøã¿é áàéíà.
• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ºäðèéí äýãëýìèéí äàãóó çîõèîí áàéãóóëíà.
• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíä íèéòèéí õîîëíû ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é
áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã ìºðäºíº.
• Ñóðãàëòàä ñòàíäàðò øààðäëàãûã ìºðäºíº. 17

18. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÕÎÐÈÃËÎÕ • Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ýðñäýëòýé õàëäâàðò áîëîí ñýòãýöèéí
ǯÉË ºâ÷òýé õ¿íèéã àæèëëàõûã õîðèãëîíî
• Õ¿¿õäèéã ÿìàð ÷ íºõöºëä õàðàà, õÿíàëòã¿é îðõèõûã õîðèãëîíî.
• Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã (Ò óäààí
õóãàöààãààð ¿ç¿¿ëýõ, õàðàà õÿíàëòã¿é ãàäàà óäààí òîãëóóëàõ, íîéðñóóëàõ ýì
õýðýãëýõ, êîìïüþòåð, ýëåêòðîí òîãëîîì òîãëóóëàõ ãýõ ìýò) õîðèãëîíî.
• Õ¿¿õäèéã õýë àìààð äîðîìæëîõ, õ¿¿õäýä õýë àì, áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ç¿éí
äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýë ¿ç¿¿ëýõ àëèâàà õýëáýðèéã õîðèãëîíî.
• Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý íü ºäºðò 12 öàãààñ èë¿¿ã¿é õóãàöààãààð
àæèëëàõûã õîðèãëîíî.
• ,,,
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷
¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ
ÀÆÈËÒÀÍ • Õ¿¿õäèéí àþóëã¿é áàéäàë, õîîë õ¿íñ, ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâðèéí îð÷èí,
¿éë÷èëãýýíèé óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéã õàðèóöñàí àæèëòàí
• Çîõèõ ò¿âøíèé áîëîâñðîëòîé, õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýã ýðõëýã÷èéí
ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàéõ
Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷
• Õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é áàéäàë,
• Õ¿¿õäèéã àñðàõ, õàìãààëàõ, òîãëóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ãàðäàí õàðèóöäàã
àæèëòàí
• Çîõèõ ò¿âøíèé áîëîâñðîëòîé, õ¿¿õýä àñðàí õàðèóöàã÷èéí ñóðãàëòàä
õàìðàãäñàí áàéõ
ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ
ÕÓÂÜÑÀÕ ÇÀÐÄÀË
(öàëèí, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë)
* ¯éë÷èëãýýã ýðõëýã÷
íü öîðûí ãàíö
õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõ, ÕÎÎËÍÛ ÇÀÐÄÀË
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ
àñðàí õàìãààëàã÷
çºâøººðººã¿é ÀØÈÃËÀËÒÛÍ ÇÀÐÄÀË ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ
òîõèîëäîëä íýìýëò (áàéð ãýðýë, õàëààëò, óñ, ÇÀÐÄÀË
æèæèã çàñâàðûí çàðäàë)
òºëáºð àâàõ
áîëîìæã¿é áîëíî. ÍÝÌÝËÒ ÒªËÁªÐ
(Òàëóóä íýã á¿ð õàðèëöàí
òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð)
18

19. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒÛÍ ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐ
ÝÖÝà ÝÕÝÝÑ ÒªËªÕ
• Áàéðíû àøèãëàëòûí çàðäàë
(Ãýðýë, äóëààí, öýâýð áîõèð óñ)
• Õ¿¿õäèéí õîîëíû çàðäëûí
íîãäîõ õýñýã
2013 îíä 0 õóâü
2014 îíä 30 õóâü
2015 îíä 50 õóâü
ÍÈÉÒ
ÇÀÐÄÀË
ҪЪªÑ ÕÀÐÈÓÖÀÕ
• Õóâüñàõ çàðäàë (Öàëèí, áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë)
• Õîîëíû çàðäàë
2013 îíä 100 õóâü
2014 îíä 70 õóâü
2015 îíä 50 õóâü
• Íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí
ºðõèéí õ¿¿õäèéí õîîëíû
çàðäëûã òºð 100 õóâü õàðèóöíà.
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ
(ñàðä, ìÿíãàí òºãðºãººð)
19

20. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÄ ªÐÕªªÑ ÃÀÐÀÕ ÇÀÐÄÀË
Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé ºðõººñ ãàðàõ çàðäàë
(õ¿¿õýä /ñàð/ ìÿíãàí òºãðºãººð)
Çàðäàë 2013 2014 2015 2016
Àøèãëàëòûí
25410 25410 12100 12100 12100 12100
çàðäàë
7260
0 Õîîëíû çàðäàë 0 7260 25410 25410
Õîîëíû
çàðäàë
12100 12100 12100 12100 Íýìýëò çàðäàë 0 0 0 0
Àøèãëàëòûí
çàðäàë
Íèéò 12100 19360 37510 37510
2013 2014 2015 2016
Ýöýã ýõýýñ íýìýëò çàðäàë àâàõã¿éãýýð òîîöñîí áîëíî.
ªÐÕ ÃÝÐÒ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ÎÐËÎÃÎ
(ñàðä, ìÿíãàí òºãðºãººð)
Ýöýã ýõýýñ ÿìàð ÷
584.3 4 õ¿¿õýäòýé
íýìýëò òºëáºð
àâàõã¿éãýýð òîîöîõîä
íýã õ¿í ñàðä äóíäæààð
5 õ¿¿õýäòýé
230-350 ìÿíãàí òºãðºã
6 õ¿¿õýäòýé
õ¿ðòýë öàëèí àâàõ 584.3
áîëîìæòîé.
701.1
ÒªÂÄ ÑÓÓÐÈËÑÀÍ ¯ÉË×ÈËÃÝÝÍÈÉ ÍÝÃÆÈÉÍ ÎÐËÎÃÎ
(ñàðä, ìÿíãàí òºãðºãººð)
Ýöýã ýõýýñ ÿìàð ÷ 1,033.2 12 õ¿¿õýäòýé
íýìýëò òºëáºð
àâàõã¿éãýýð òîîöîõîä 1,119.3
íýã õ¿í ñàðä äóíäæààð 13 õ¿¿õýäòýé
345-430 ìÿíãàí òºãðºã
õ¿ðòýë öàëèí àâàõ
áîëîìæòîé. 14 õ¿¿õýäòýé
15 õ¿¿õýäòýé
1,205.4
1,291.5
20

21. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ĪÐÂªÍ ÆÈËÈÉÍ ÍÈÉÒ ÇÀÐÄËÛÍ ÒÎÎÖÎÎ Õ¿¿õýä õàðàõ
Çàðäëûí òîîöîî (æèëýýð, ñàÿ òºãðºãººð) ¿éë÷èëãýýã 2013 îíû
01 ñàðûí 01-íû ºäðººñ
Óëñûí òºñ⺺ñ ýõëýí ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý
Ýöýã ýõýýñ
ãýæ òîîöâîë 2013 îíä
Öàëèí áóñàä Õîîëíû Àøèãëàëòûí Õîîëíû Íýìýëò 40 òýðáóì òºãðºã
çàðäàë çàðäàë çàðäàë çàðäàë çàðäàë óëñûí òºñ⺺ñ
29,876.3 10,127.7 3,380.4 0.0
øààðäàãäàíà.
0.0
40,004.0 3,380.4 43,384,300.000
2013
30,772.5 10,431.5 3,481.79 424.71 0.0
41,204.1 9,906.5 45,110,600.000
2014
31,696.7 10,431.5 3,586.5 490.05 0.0
42,441.5 4,076.4 46,517,900.000
2015
32,647.8 11,067.3 3,693.99 490.05 0.0
43,715.1 4,184.0 47,899,200.000
2016
ĪÐÂªÍ ÆÈËÈÉÍ ÍÈÉÒ ÇÀÐÄËÛÍ ÒÎÎÖÎÎ Õ¿¿õýä õàðàõ
Çàðäëûí òîîöîî (æèëýýð, ñàÿ òºãðºãººð) ¿éë÷èëãýýã 2013 îíû
09 ä¿ãýýð ñàðûí
01-íû ºäðººñ ýõëýí
Óëñûí òºñ⺺ñ Ýöýã ýõýýñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý ãýæ
Öàëèí áóñàä Õîîëíû Àøèãëàëòûí Õîîëíû Íýìýëò
òîîöâîë 2013 îíä 17,7
çàðäàë çàðäàë çàðäàë çàðäàë çàðäàë òýðáóì òºãðºã óëñûí
òºñ⺺ñ øààðäàãäàíà
13,278.3 4,501.2 1,502.4 0.0 0.0
17,779.5 1,502.4 19,281.900.000
2013
30,772.5 10,431.5 3,481.79 424.71 0.0
41,204.1 3,906.5 45,110,600.000
2014
31,696.7 10,744.8 3,586.36 490.05 0.0
42,441.5 4,076.4 46,517,900.000
2015
31,647.8 4,076.0 3,693.99 490.05 0.0
43,715.1 4,184.0 47,899,200.000
2016
21

22. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ªÌÍªÕ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÀÌÐÀÍ ÑÓÐÃÀËÒÛà ÍÝÌÝÃį¯ËÝÕ ÒªËªÂ˪ËÒ
(õóâü òîîãîîð)
ÃÀÐÀÕ ¯Ð įÍ
• Öýöýðëýãò õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà 2-5 íàñíû 10-13 õóâü áîëîõ 30.000
ãàðóé õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë, àþóëã¿é ºñ÷, òîðíèõ, õºãæèõ òóëãàìäñàí àñóóäëûã
íèéãýìä áàéãàà áîäèò íººö, òóðøëàãûã õóóëèéí ìýäðýìæòýé, óõààëàã
çîõèöóóëàëòûã õèéõ ¿íäñýí äýýð áîãèíî õóãàöààíä øèéäâýðëýíý.
• Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàæ ÷àäàõã¿é
áàéãàà 30.000 ãàðóé õ¿¿õäýä òºðèéí õàéð èâýýëèéã àäèë òýãøýýð
õ¿ðòýõ øóäàðãà õóâààðèëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áèé áîëíî.
• Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä æèë á¿ðèéí íàìàð öýöýðëýãèéí ¿¿ä ñàõèæ, àæèë
òºð뺺 öàëãàðäóóëæ, ýöýñò íü õ¿ñýõýä õÿñàæ, õîîñîí áóöäàã îëîí
ìÿíãàí ýöýã ýõ÷¿¿äèéí ãîìäîë, öºõðºëèéã õàìãèéí õóðäíààð
22
øèéäâýðëýõ áîäèò áîëîìæèéã áèé áîëãîíî.

23. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÃÀÐÀÕ ¯Ð įÍ
• Á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íü ýöýã ýõ, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ñîíèðõîë õýðýãöýýãýýð
òîäîðõîéëîãääîã, á¿õ ýðõ ìýäýë, õÿíàëò ýöýã, ýõýä øèëæñýí, ¿éë÷èëãýý
ýðõëýã÷, ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí õàìòûí õàðèóöëàãà, õàðèëöàí èòãýëöýëä
òóëãóóðëàñàí ¿éë÷èëãýýíèé óÿí õàòàí øèíý òºðºë áèé áîëíî.
• 8798 èðãýí áàéíãûí òîãòâîðòîé àæëûí áàéðòàé áîëíî.
• Òºðèéí à÷ààëàë áóóð÷, òºñâèéã ¿ð ä¿íòýé àøèãëàíà.
• 219,0 òýðáóìààð 4-ººñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààíä 314
öýöýðëýã áàðüæ øèéäýõ àñóóäëûã “0” òºãðºãíèé çàðäëààð
6 ñàðûí õóãàöààíä òºðèéí/òºñâèéí áóñ íèéãìèéí áîäèò
íººö, òóðøëàãàä òóëãóóðëàí øèéäíý. Õîîë, õóâüñàõ çàðäàëä
øààðäàãäàõ 19,2 òýðáóì òºãðºã 2013 îíä òºðººñ ãàðäãààðàà
ãàðíà.
• Öýöýðëýãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàäóóð áàéãàà õ¿¿õäèéí 12 õóâü
áîëîõ 31423 õ¿¿õäèéã öýöýðëýãèéí óëàìæëàëò ¿éë÷èëãýýãýýð
õàíãàíà ãýâýë òºðä 314 øèíý öýöýðëýãèéí áàðèëãà, 259
òýðáóì òºãðºã ( áàðèëãà áàðèõàä 219 òýðáóì òºãðºã, õîîë,
òîãòìîë áîëîí óðñãàë çàðäàëä 40 òýðáóì òºãðºã) íýìæ
õýðýãòýéí çýðãýöýý ¿¿íèéã øèéäýõýä õàìãèéí áàãàäàà 3-4 æèë
øààðäàãäàíà.
ÃÀÐÀÕ ¯Ð įÍ
• Áàãà íàñíû õ¿¿õäýý õàðàõ õ¿íã¿éí óëìààñ õºäºëìºð ýðõýëæ ÷àäàõã¿é
áàéãàà 31413 õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷äàä õºäºëìºð ýðõëýõ
áîëîìæèéã áèé áîëãîæ, ºðõ ãýð á¿ëèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, ºðõèéí
õºãæèë, ãýð á¿ëèéí ñàéí ñàéõíûã äýìæèíý.
• Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéí õàðüöààã
çîõèñòîé ò¿âøèíä õ¿ðýõýä òýíöâýðæ¿¿ëýã÷ íºëººëõ¿éö ¿ð íºëººëëèéã
õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýý áèé áîëãîíî.
• Õ¿¿õýä á¿ðèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿ð ä¿íòýé àðãà, õýëáýðèéã õºãæ¿¿ëíý.
• Öýöýðëýãèéí ºíººãèéí õýòýðñýí à÷ààëëûã áóóðóóëíà.
23

24. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ
ÀÍÕÀÀÐ× ÇÎ
ÕÈÖÓÓËÀÕ À
•
ÑÓÓÄÀË
Öýöýðëýãèéí
áàãø íàð îë
öýöýðëýãò áà íîîð ýíý ¿é
ãø äóòàãäàæ ë÷èëãýý ð¿¿
áîëçîøã¿é... øèëæñýíýýð
• Íýìýãäýõ¿
¿íèé òºðºë
íýìýãäýæ ºº
÷àíàðò ººð÷ ð÷ëºãäñºí ÷
ëºëò ãàðàõã¿é íèéëáýðèéí
áàéæ áîëçîø ä¿í,
ã¿é.
• Öýöýðëýãè
éí õ¿¿õä¿¿äèé
í òîäîðõîé
äàãàí øèëæ õýñýã ýíý ¿éë÷
èæ, õàìðàãä èëãýýíä áàãø
íºëººëõ¿éö àæ ÷àäàõã¿é àà
, äîðâèòîé, áàéãàà çîðè
¿ð íºëººëºë ëòîò õýñýãò
äàãàâàð ãàð÷ ãàðàõã¿é áà
áîëçîøã¿é... éõ ñºðºã ¿ð
• Íýã ºðõè
éí ãèø¿¿ä, ýñ
âýë õàìòûí
áàéãàà íü äî ýðõ àøèã íý
òîîä õÿíàëò ãäñýí 2-3 àæ
ûã ñóëðóóëæ èëòàí
ýð¿¿ë ìýíä, õ¿¿õäèéí àõóé
àþóëã¿é áàéä í ãýìòýë, îñîë
õààöàéëàõ ýð ëûí ýñðýã àñ ,
ñäëèéí áîëî óóäàë ¿¿ñýõ,
ìæ ãàð÷ áîëç ¿¿íèéã íóóí
îøã¿é
• ……???
ÒªÃÑêË
…. Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèé
õ¿÷èí ÷àäëû í ãàçðààñ èð
í õýìæýýã ýð ýõ æèë¿¿äýä
ñ íýìýãä¿¿ë öýöýðëýãèéí
öýöýðëýãèéí æ, ñóðãóóëè òîî,
òîãòîëöîîã éí ºìíºõ áî
÷àäàõã¿é áàéã óëàì áýõæ¿¿ ëîâñðîëûí
ëýõèéí çýðýãö
àà õ¿¿õä¿¿äýä ýý öýöýðëýãò
áîëîõ Õ¯¯Õ õ¿ð÷ ¿éë÷èë õàìðàãäàæ
ÝÄ ÕÀÐÀÕ ¯ æ ÷àäàõ ¿éë÷
ÉË×ÈËÃÝÝ-ã èëãýýíèé øèí
õàðàõ øèíý ¿é íýâòð¿¿ëýõèé ý àðãà çàì
ë÷èëãýýíèé õó ã ñóäàëæ áà
íèéò, ìýðãýæ óëèéí òºñºë, éíà. Õ¿¿õýä
ëèéí áàéãóó çîõèöóóëàëòû
ëëàãà, èíñòèò í æóðìûã èð
øèéäâýðë¿¿ë óòóóäààð õýëý ãýä îëîí
íý. ëö¿¿ëæ, õÿíà
í ýöýñëýæ,
24

25. Õ¯¯ÕÝÄ ÕÀÐÀÕ ØÈÍÝ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ
ÕÀ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ-íèé íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã
ÃÝÝ-íèé õýëýëö
ýëö¿¿ëýã
Òºñºë
ÁÀÒËÀÂ.
ÁÎËÎÂÑÐÎË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÑÀÉÄ
ÑÀÉÄ Ë.ÃÀÍҪ̪РÕ.ÒÝ̯¯ÆÈÍ
2012 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí -íû ºäºð
ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ªÌÍªÕ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜÄ
ÍÝÌÝËÒ, ªªÐ×˪ËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ
¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Õóóëü ç¿éí øààðäëàãà: Íýã.
Ñóðãóóëèéí ºìíºõ
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû 12 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Ìÿíãàíû
áîëîâñðîëûí òóõàé
õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¿íäýñíèé õºãæëèéí öîãö áîäëîãî”, Ìîíãîë Óëñûí
õóóëüä íýìýëò,
Çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 31 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Áîëîâñðîë ¿íäýñíèé ººð÷ëºëò îðóóëàõ
õºòºëáºð”-ò “áàãà íàñíû õ¿¿õäèéã ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëä á¿ðýí õàìðàãäàõ òóõàé õóóëèéí
áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ” çîðèëòûã òóñ òóñ äýâø¿¿ëñýí. òºñºë áîëîâñðóóëàõ
¿íäýñëýë, øààðäëàãà
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 192 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí
“Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûã 2006-2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ ìàñòåð òºëºâëºãºº”-íä áàãà
íàñíû õ¿¿õäèéí ¿éë÷èëãýýíèé áîäëîãî, ýðõ ç¿é, ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, õóâèéí õýâøèë, èðãýíèé íèéãìèéí ç¿ãýýñ áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ¿éë÷èëãýý
ýðõëýõ ñîíèðõîë õýðýãöýýã äýìæñýí áîäëîãî ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí òààòàé îð÷èí
áèé áîëãîõîä òºðººñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãóóäûã äýâø¿¿ëñýí.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2012 îíû 97 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò “”Ñóðãóóëèéí
ºìíºõ áîëîâñðîëä çîðèóëàí õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òºâ, ºäºð ºíæ¿¿ëýõ á¿ëýã
áàéãóóëàõ”-ààð òóñãàñàí áèëýý.
Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ýðñäýëã¿é áàéäëûã õàíãàõ,
÷àíàðûí áàòàëãààã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí õºãæëèéã
õàíãàõ íèéãìèéí ¿éë÷èëãýý ýðõëýõýä òàâèãäàõ áàéãóóëëàãûí, îð÷íû, áîëîâñîí
õ¿÷íèé æèøèã øààðäëàãóóäûã, ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õàìò áîëîâñðóóëæ, çîõèõ ò¿âøèíä
áàòàëãààæóóëàí ìºðäºõ çîðèëòûã õàíãàõ çîðèëãîîð õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ
õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë á¿ðäýõ áºãººä ýíýõ¿¿ çîðèëò, ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
øààðäëàãààð Ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëëàà. 25