innovation, construction supply, groen, green, smart

1. 21
cases
€
duurzame businesscases
21 groene marktkansen voor bouw- en infrabedrijven

2. duurzame businesscases
21 groene marktkansen voor bouw- en infrabedrijven
Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van de Stichting Research Rationalisatie Bouw,
de onderzoeksstichting van Bouwend Nederland.
Onderzoek & rapportage:
dr. ing. Peter Fraanje, Bouwend Nederland, Zoetermeer
The Bridge business innovators, Amersfoort
Zoetermeer, 9 november 2011
ISBN / EAN: 978-90-78963-00-4.
Trefwoorden: bouw, businesscases, duurzaamheid, innovatie, maatschappelijk verantwoord
ondernemen, groen bouwen, sustainable lease, businessmodellen, esco, concessie, PPS
RR bouwnummer 142
Vormgeving: Rob Gruyters
Druk: Fokker Printing, Amsterdam

3. inhoudsopgave
maak werk 1. De bouw 2. uit je dak 3. kou en vocht 4. de groene 5. Meer M2 6. duurzame 7. verzilver 8. van desolaat 9. verduurzamen 10. duurzame energie 11. het nieuwe
van duurzaamheid kleurt groen met duurzame in ÉÉn dag woning plug & play frisse scholen de vergrijzing naar duurzaam kantoren zonder zorgen renoveren
energie gevloerd
pagina 8 pagina 12 pagina 18 pagina 24 pagina 30 pagina 36 pagina 42 pagina 48 pagina 54 pagina 60 pagina 66 pagina 72
2 duurzame business cases duurzame business cases 3

4. 12. Duurzaam 13. Energie 14. het nieuwe 15. klein, 16.Duurzaam 17. van bouwen 18. ruimtewinst 19. Duurzaamheid 20. ruim baan 21. Duurzame zelf aan de slag met dank aan
op weg neutrale werken hip, snel en en veilig naar beheren onder het is te huur voor de fiets gebieds-
kunstwerken gehuisvest duurzaam parkeren maaiveld ontwikkeling
pagina 78 pagina 86 pagina 92 pagina 98 pagina 104 pagina 108 pagina 114 pagina 120 pagina 126 pagina 130 pagina 133 pagina 136
5 duurzame business cases duurzame business cases 6

5. maak werk
van duurzaamheid
Bouw- en infrabedrijven kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een Duurzaamheid biedt grote kansen voor ondernemers. Duurzaamheid is In deze publicatie worden 21 businesscases beschreven voor een
duurzame samenleving. De afgelopen jaren zijn rasse schreden gezet niet alleen een must (CO2 ladder, MVO, ISO) het is ook een marktkans. duurzame bouw- en infrasector. Bij elke businesscase worden drie
richting energieneutraal bouwen; sterker nog: de eerste woningen die Groen = Poen! Duurzaamheid is business. Duurzaamheid betekent meer concrete voorbeelden gegeven van bedrijven die al marge maken met
energie leveren zijn gebouwd. De eerste energieneutrale brug ter wereld kwaliteit, betekent meer omzet, een hoger én een duurzaam rendement. duurzaamheid. Een gangbare definitie van een businesscase is een
is in aanbouw. De bouw is nu nog grootgebruiker van grondstoffen De markt, de klant vraagt om duurzaamheid. Duurzame gebouwen en zakelijke overweging om een investering te doen. Het resultaat van de
en bouwen leidt nog tot ecologische schade, maar we weten nu dat een duurzame infrastructuur leveren meerwaarde op. investering levert voldoende toegevoegde waarde voor het bedrijf. Een
groen bouwen de biodiversiteit kan versterken en dat alle bouwwerken duurzame businesscase kan worden omschreven als een groene
samen ook kunnen worden gezien als één grote voorraadschuur met In de publicatie Van Aannemen Naar Ondernemen (2008) hebben we aan marktkans voor bouw en infrabedrijven resulterend in toegevoegde
grondstoffen: afval = voedsel! de hand van concrete voorbeelden laten zien dat ondernemers ook op waarde voor bedrijf, natuur en samenleving.
nieuwe manieren een goede boterham kunnen verdienen in de bouw. In
Als je met een duurzaamheidsbril naar de bouw kijkt, zie je tal van kansen: plaats van af te wachten tot je gevraagd wordt of steeds te doen alsof elk Business as usual is in deze snel veranderende tijden geen garantie meer
niet alleen bouwen, maar ook onderhouden en beheren, niet eenmalig project volslagen nieuw voor je is, kun je ook pro-actief gaan aanbieden voor een duurzame toekomst. Denk na over uw eigen businessmodel, over
verkopen maar duurzaam en voor langere periode leasen, en dan niet en kun je specialiseren. Een businessmodel kan de ondernemer daarbij uw kansen in de markt. Fixeer niet langer op volume, ga voor duurzaam
alleen het fysieke bouwwerk, maar ook allerlei gerelateerde diensten en helpen: voor wie bouw ik, wat bouw ik en met wie werk ik daarbij samen? rendement en duurzame kwaliteit aan de slag met de in deze publicatie
services. Zo kan de bouw veel meer betekenen voor de samenleving én Wat is mijn toegevoegde waarde? We zijn er trots op dat termen als gepresenteerde duurzame businesscases, samen met uw medewerkers,
wordt er een duurzame basis gelegd onder uw onderneming. verdienmodel en businessmodel in korte tijd zijn ingeburgerd in de bouw. samen met de comakers en maak werk van duurzaamheid!
7 duurzame business cases

6. Quotes ‘‘De bouw
moet nieuwe
‘‘Van aannemen ve rdienmodellen
naar ondernemen ontwikkelen”’
’’
id ‘‘Duurzaam
‘‘Duurzaamhe
geeft richting ” duurt het
aan innovatie
langst’’ ‘‘Duurzaamheid
is de motor van
‘‘De bouw levert de innovatieve
duurzame energie‘‘ onderneming’’”
9 duurzame business cases Copyright Mostert De Winter bv, Xeroflor® vegetatiedaken en daktuinen

7. Daken en gevels kunnen worden voorzien van levend groen. Een kwart eeuw geleden
werden de eerste moderne groendaken gerealiseerd in Nederland. Aanvankelijk
1.DE BOUW
GROENE DAKEN
bestond er scepsis over de duurzaamheid van groendaken. De daken op het
KLEURT GROEN
EN GEVELS
MW2-project in Den Bosch en het dakgroen op het ING kantoor in Amsterdam Zuid-
Oost bewijzen dat groene daken bij goed beheer lang mee kunnen gaan. Inmiddels
zijn groendaken ingeburgerd en zijn er inmiddels bedrijven die zich als dakhovenier
profileren. Op de meeste begroeide daken groeien vetplantjes (sedum), maar er zijn
ook echte grasdaken en struiken en bomen op daken te vinden. Van meer recente
datum zijn verticale groensystemen, vaak aan een metalen constructie en compleet DOELGROEP
met bevochtigingsinstallatie. • Woningeigenaren leveren met groene daken engevels een bijdrage aan het wooncomfort (groene daken
worden minder warm) en beperken de energiekosten (door betere isolatie) terwijl het bijdraagt aan een
beter milieu en een groene woonomgeving.
• Ondernemers en eigenaren van vastgoed kunnendeenergiekosten voor nieuwe en bestaande gebouwen
verlagen, hun duurzame imago versterken en een mooi representatief gebouw ontwikkelen.
• Woningcorporaties, wijkverenigingen en Verenigingen van Eigenaren kunnen het moment als het platte
dak gerenoveerd moet worden, aangrijpen om het om te zetten in een groen dak.
• Gemeenten en waterschappen zijn ook belangrijke doelgroepen voor groene daken en gevels. Diverse
gemeenten, waaronder Amsterdam en Rotterdam subsidiëren groene daken wanneer ze hun eigen vastgoed
renoveren of particulieren stimuleren door middel van subsidies. Groene daken en gevels kunnen gemeenten
helpen bij de waterberging (als buffer voor het regenwater), bij het uitbreiden van groenvoorzieningen in de
stad en het versterken van het duurzame imago.
DUURZAAM
Groene daken en gevels voorkomen oververhitting, isoleren, vangen fijnstof, bufferen afvloeiing regenwater
en zorgen voor een toename van de biodiversiteit. Mits goed ontworpen en goed gebouwd en onderhouden
kunnen groendaken en groengevels de omgeving verrijken in plaats van schaden.
Marktpotentieel
De markt voor groene daken en gevels is zeer groot. Nederland telt naar schatting 200 miljoen m2 plat dak.
Deze daken bieden mogelijkheden voor groenvoorzieningen. Ook hellende daken kunnen worden voorzien
Copyright Mostert De Winter bv, Xeroflor® vegetatiedaken van levend groen; bij steile hellingen zijn wel extra voorzieningen nodig om te voorkomen dat materiaal
wegspoelt of naar beneden schuift. 12
Bom, Jan (red): ‘De Bouw kleurt Groen – 25 jaar groendaken’; P+ Bouwtrends bijlage; 3e jrg. nr. 6; juni 2011; 16 pp. ;Ravesloot, Christoph & Teeuw, Peter: ‘Begroeide daken na 2010’; TU Delft; Technepress Amsterdam, 2011.
www.duurzamegemeente.nl, www.greencityproject.nl, www.stedebouwarchitectuur.nl, www.ekogras.com, www.mostertdewinter.nl, www.gisdro.nl/groendak, www.schadenberg-hem.nl, www.wallflore.com

8. MARKTONTWIKKELINGEN
• Het platte dak is ontdekt als drager voor een subsidie van € 30,-- per m2 gerealiseerd
nieuwe functies. Multifunctioneel gebruik groen dak. Een soortgelijk initiatief om de
van ruimte in steden wordt steeds leefbaarheid van de stad te vergroten met
belangrijker. de aanleg van groene daken en gevels
• Oververhitting (Heat-Islands en water over- is het Amsterdamse Green City Project,
last na hevige regenbuien zijn echte een publiek-private samenwerking, waarbij
problemen in steden geworden. Groene particulieren worden gestimuleerd om hun
daken kunnen oververhitting in steden dak te vergroenen.
tegengaan en de piek bij neerslag dempen. • De opkomst van groene daken vindt
• Veel daken en gevels van gebouwen zijn internationaal plaats. Steden als Chicago en
nog slecht geïsoleerd, waardoor er veel Montreal promoten groene daken. Een
warmte verloren gaat. Hier liggen grote groot Amerikaans project is de begroening
kansen voor conceptuele bouwers die een van het enorme Ford Rouge-complex. In
compleet nieuw dak (isolatiepakket en Duitsland komt er elk jaar 14 miljoen
groen) aanbieden. vierkante meter groen dak bij.
• Steeds meer gemeenten (Utrecht, Den • De aanleg van een groen dak hangt
Haag, Rotterdam, Groningen, Amsterdam, af van de kwaliteit en kenmerken van het
Nieuwegein en Delft) stimuleren groen- bestaande dak en de nieuwe wensen.
voorzieningen op daken. In Rotterdam is er De gemiddelde aanlegkosten variëren van
de afgelopen twee jaar ruim 40.000 m2 groen € 45,-- per m2 voor een extensief dak tot
dak gerealiseerd (voorbeelden zijn het dak € 120,-- per m2 voor een intensieve daktuin.
van de centrale bibliotheek, het Gemeente- Om de drempel te verlagen voor gebouw-
archief, het kindermuseum Villa Zebra en het eigenaren zouden bedrijven de aanleg-
Maasstad Ziekenhuis). Om de aanleg van kosten laag kunnen houden in combinatie
groene daken te stimuleren geven de met een beheerabonnement voor bij-
gemeente Rotterdam en de waterschappen voorbeeld 15 jaar.
13 duurzame business cases 12

9. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Rol thuis uw eigen Westblaak wordt Woonzorgcentrum met
grasmat uit Greenpark golvend groendak
Ekogras is leverancier van groendaken van Voor de bestaande parkeergarage West- In opdracht van Woonstichting De Key
het eerste uur. Het bedrijf uit Zaltbommel blaak in Rotterdam is in 2010 een groene bouwde aannemer Heijmerink in 2007
kweekt de groene daksystemen zelf. gevel van 5.000 m2 gebouwd. De kale een nieuw woonzorgcentrum in Diemen.
Easygroen is het meest eenvoudige parkeergaragemuren vallen prachtig weg Berkenstede bestaat uit vier verschillende
produkt, het bestaat uit bakjes met groen achter het groen. De gevelplanten groei- woontorens die elk met elkaar verbonden
die zonder extra voorzieningen op het en in lichtgewichtkorven waarvoor geen zijn. Elke toren heeft een eigen karakter
dak kunnen worden geplaatst. Ekogras aparte draagconstructie nodig is. Ook het en afwerking gekregen van natuurlijke
levert ook groendaken en sedumdaken parkeerdak is begroend en betrokken bij het materialen: gras, gevelbegroeiing met
op rol. Ekogras levert zowel aan bedrijven concept. Het regenwater dat op het groene heideplanten, hout, zink en leisteen. Mostert
als aan tuincentra- en bouwmarkten en dak valt, jaarlijks 1.800 m3, wordt opgesla- de Winter, onderdeel van BAM, leverde een
particulieren. gen en gezuiverd in buffervaten in de kruip- systeem waarmee groen is aangelegd bij
ruimte van de parkeergarage. Met dit regen- een dakhelling van 45 graden. Een speciaal
water worden de planten aan de gevel ontworpen verankeringsweb op het dak
gevoed. Het opvangen van regenwater helpt (een honingraatstructuur van gelast EPDM),
de stad om wateroverlast door hoosbuien te zorgt dat het golvende grasdak op zijn plek
voorkomen. Het gebouw is ontworpen door blijft.
architecten van Kühne & Co en gebouwd
door de Verhoeve Groep in opdracht van
Christian Stadil van het Deense familiecon-
cern Thornico. Stadil gelooft in company
karma: ondernemers moeten zich verant-
woord gedragen omdat de gevolgen van
hun acties bij hen terugkomen.
duurzame business cases 16

10. Het dak van een woning of kantoor is de ideale plek om de energie van de zon op te
2.UIT JE DAK MET
ENERGIEDAKEN
vangen. Er zijn verschillende manieren om deze energie om te zetten in elektriciteit
of warmte, van zonneboilers voor warm water tot zonnecellen voor duurzame
DUURZAME
stroom. Bij het maken van een energiedak kan meteen een flink isolatiepakket
worden aangebracht, zodat de energiebehoefte afneemt. Plug & Play geïntegreerde
energiedaksystemen (nieuwe prefab dak met isolatiepakket en energieopwekking)
die in één dag of enkele dagen kunnen worden gemonteerd zijn zeer kansrijk.
ENERGIE
DOELGROEP
• Woningcorporaties, gemeenten, bedrijven en Vereniging van Eigenaren zijn belangrijke
doelgroepen in de bestaande bouwProjectontwikkelaars, gemeenten, waterschappen en
provincies zijn belangrijke doelgroepen bij nieuwbouwprojecten. Energiedaken dragen
substantieel bij aan de energieprestatie van gebouwen en leiden tot een sterke verlaging
van de energiekosten.
• Particulieren en bedrijven nemen steeds vakerzelf initiatief om collectoren of zonnecellen op
het dak te laten installeren om zelf energie op te wekken.
DUURZAAM
Met de grootschalige toepassing van geïntegreerde energiedaken kan een substantiële
energiesprong worden gemaakt. In combinatie met een zwaar isolatiepakket en vervanging
van de oude CV ketels kan het energiegebruik zonder veel overlast voor zittende bewoners
sterk worden gereduceerd.
Marktpotentieel
Het marktpotentieel is zeer groot. Miljoenen vierkante meters dak hellend of plat, op
woningen of op bedrijfspanden kunnen worden omgezet in energiedaken. Prioriteit zouden
de woningen en gebouwen uit de oudere jaarklassen kunnen krijgen vanwege het feit dat de
Anonymus: ‘Schoolvoorbeeld van duurzaamheid – Christiaan Huygenscollege Eindhoven in gebruik’; in: Dak+Bouw; najaar 2010; pp. 46-49. Diersen, P.: ‘Dakplaat met prefab gemonteerde zonecollector – Solartherm biedt daken vaak slecht geïsoleerd zijn. 18
voordelen in de uitvoering’; in: de Aannemer, september 2010; pp.30-31..Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Renoveren’; in: Stedebouw & Architectuur; 28ste jrg. nr. 4; 6 oktober 2010; pp. 32-35., Rijnbach, Marcel van: ‘Dak complex Ommen
,
energiefabriek’; in: Cobouw 6 december 2010 www.wn.com/Stad_van_de_Zon,www.kingspanunidek.nl, www.solartherm.nl. www.ndaduurzaamdak.nl, www.energydak.nl, www.prefab-houtbouw.nl

11. MARKTONTWIKKELINGEN
• Door de stijgende energieprijs worden • Diverse bouwers en installatiebedrijven
energiedaken steeds aantrekkelijker. ontwikkelen slimme prefab energiedaken
Vanwege de relatief hoge kosten per KWh waarbij isolatie en energieopwekking
voor kleingebruikers zijn zonnecellen nu zijn geïntegreerd. Doordat zonnecellen
echt een interessante manier om de kosten of zonnecollectoren al in de fabriek worden
van wonen betaalbaar te houden. gemonteerd in kant-en-klare scharnier-
• Woningbouwcorporaties willen woningen kappen kunnen de kosten verder
graag uitrusten met energiedaken. Dit werkt omlaag. Energiedaken worden daarmee
als de corporaties de investeringen doen en nog aantrekkelijker.
de opgewekte zonne-energie kan door-
belasten aan de bewoners. Een woon-
lastenbenadering is hierbij van belang: de
huurprijs zal stijgen, maar de servicekosten
voor energie nemen af.Daarmee gaan de
totale nettowoonlasten omlaag bij een
groter comfort.
19 duurzame business cases

12. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Stad van de Zon Senseo van de bouw: Prefab Solar Dakconcept
SolarTherm
Aan de zuidkant van Heerhugowaard is een Ketelfabrikant Nefit en toeleverancier Unidek VolkerWessels bedrijven DuboTechiek en
zonnewijk gerealiseerd: Stad van de Zon. hebben de SolarTherm ontwikkeld, een DeGrootVroomshoop (houtbouw) bieden in
In deze nieuwbouwwijk zijn alle woningen prefab sandwichelement voor het hellende samenwerking met Vaillant en Energydak
uitgerust met energiedaken. In totaal is er 2,5 dak compleet met een geïntegreerde een complete zeer goed geïsoleerde prefab
megawatt aan fotovoltaïsche zonnepanelen zonnecollector. De SolarTherm is voor het scharnierkap aan met PV-zonnecellen of
geïnstalleerd op de daken van de woningen eerst toegepast in een renovatieproject zonne-collectoren.
en de diverse voorzieningen. 80% van van 22 woningen in Nijkerk in opdracht
de verkaveling van de wijk is Noord-Zuid van de WSN (Woningstichting Nijkerk) door
georiënteerd om de energie van de zon Slingerland Bouw. In korte tijd werden de
optimaal te kunnen benutten. De wijk moet oude daken vervangen en konden oude
onder andere door deze energiedaken zware boilers vervangen worden door
energieneutraal worden en dus zelf net hoogrendementsketels met aansluiting op
zoveel energie opwekken als zij met al haar de zonnecollector. Bouwers, bewoners en
functies (wonen, werken, verkeer) verbruikt. woningstichting zijn zeer te spreken over
Naar verwachting zullen in 2012 de laatste het snelle, arbovriendelijke proces en het
delen van Stad van de Zon zijn voltooid. goede resultaat. Dankzij de SolarTherm
zitten de bewoners er warmpjes bij en
besparen ze op jaarbasis tot wel € 400,--
aan energiekosten. Greentech Energy uit
Afferden en Linex Prefab uit Hulst bieden
ook een zonneboiler-dakconcept onder de
naam Linex Clearline aan. Ook zij hebben
inmiddels de eerste projecten gerealiseerd.
duurzame business cases 22

13. In veel eengezinswoningen en benedenverdiepingen van winkels en bedrijven
3.Kou en vocht
D UURZAME VLOER
gaat veel warmte verloren via de (houten) begane grondvloer. Bovendien is er in
het bijzonder in het oudere deel van de gebouwvoorraad niet zelden sprake van
in één dag
vochtoverlast. Door deze woningen en overige gebouwen op grote schaal en
op slimme wijze te isoleren worden beide problemen opgelost en kan een grote
energiebesparing worden bereikt. Voorwaarde voor opschaling is dat de vloeren
snel en laagdrempelig worden geisoleerd en/of vervangen zonder veel overlast voor
gevloerd
bewoners, gebruikers en omgeving. Er liggen grote kansen voor bedrijven die met
een totaalconcept komen voor een snelle isolatie van de begane grond vloer.
DOELGROEP
• Woningcorporaties met woningen met vochtproblemen door een hoge grondwaterstand,
verzakkende kruipruimtebodems en/of stankoverlast uit de kruipruimte. Met duurzame
vloerrenovatie behoren vochtklachten en energielekkage, tot het verleden waardoor het
wooncomfort sterk verbetert bij lagere energielasten.
• Particuliere bezitters van grondgebonden woningen en eigenaren van winkels met
vochtproblemen, een hoge energiebehoefte en beperkt comfort op de begane grond. aan de
vloer door omhoog trekkend vocht.
• Projectontwikkelaars en gemeenten met nieuwbouwplannen. Bij sloop en nieuwbouw kan
bij het woonrijp maken meteen gezorgd worden voor een droge en goede kruipruimtebodem.
Marktpotentieel
Ongeveer 70% van de ruim zeven miljoen woningen in Nederland is een grondgebonden
eengezinswoning. Van de overige 30% heeft een aanmerkelijk deel ook een woonverdieping beneden;
denk aan de honderdduizenden woningen uit de gordel 20-40 in diverse steden en ook aan een deel
van de portiekflats. Volgens een ruwe schatting heeft 20% van de woningvoorraad regelmatig te
kampen met vochtproblemen, het zou dan gaan om 1,4 miljoen woningen. In naisolatieprogramma’s
en in het beleid gericht op energiezuinig bouwen is relatief veel aandacht uitgegaan naar gevel- en
dakisolatie. De indruk bestaat dat het effect op wooncomfort van vloerisolatie lange tijd is onderschat.
Een warme, droge vloer is de basis voor een gezonde duurzame woning.
Dijck, Floor van: ‘Schelpen onder de vloer, gras op het dak’; in: de Pers 21 oktober 2010; pp. 21. Boon, Maria den & Fraanje, Peter: ‘V(l)oer voor Vernieuwing - 19 moderne vloersystemen voor de bouw’; RR-bouwrapport 1035; Aldus 24
Bouwinnovatie & Bouwend Nederland; Zoetermeer, 19 november 2007. Fraanje, P.J.: ‘Schelpen onder de Vloer’; IVAM Environmental Research; Universiteit van Amsterdam; Amsterdam, 1999. www.schotgroep.nl,
www.isoschelp.nl, www.op-deck.nl, www.vbi.nl, www.degrootvroomshoop.nl

14. MARKTONTWIKKELINGEN
• Corporaties en particulieren dienen in de kruipruimte. Onder 16e en 17e eeuwse
de huidige situatie veel zelf te onderzoeken monumenten in vochtige gebieden
en uit te zoeken, omdat vloeren en isolatie worden onder houten vloeren vaak schelpen
voor de bestaande bouw separaat worden aangetroffen. Deze schelpen zorgen voor
aangeboden. Verder zien veel bewoners en een goede conditie van de houten vloer en
gebouweigenaren op tegen de overlast van het gebouw.
een beganegrondvloerrenovatie. • Op kleine schaal wordt de kelder herontdekt
• Ongeveer twintig jaar geleden zijn hele, als een mogelijkheid om de woning uit te
met zoet water gewassen schelpen breiden. Door een souterrain te maken
herontdekt als effectief en licht warmte-, onder de oude beganegrondvloer kan extra
stank- en vochtisolerend middel voor ruimte worden gecreëerd.
25 duurzame business cases

15. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Vocht bestrijden met Kruipruimte isolatie met Geïsoleerde prefab
schelpen kalkkorrel betonvloer en houten
cassettevloeren
Kruipruimten kunnen goed worden Kruipruimten van woningen en andere VBI brengt een renovatievloer op de
geïsoleerd met hele, met zoet water gebouwen kunnen ook worden geïsoleerd markt met PS als isolatiemateriaal en
gewassen schelpen. Een laag van 25 cm met kalkkorrels. Kalkkorrels zijn een met Rc waarde tot 5 m2 K/W. De VBI-PS
of meer kan worden ingeblazen onder de natuurlijk restproduct dat vrijkomt bij de renovatievloeren zijn al toegepast in enkele
vloer via het kruipruimteluik. Kort na het ontharding van water. De Schotgroep uit woningen in Castricum en Den Helder en
aanbrengen van de schelpen ontstaat een Numansdorp betrekt deze kalkkorrels kunnen dankzij het lichte gewicht zonder
evenwichtssituatie. De kruipruimte hoeft van drinkwaterbedrijven. Het is een kraan in één dagdeel worden aangebracht.
niet meer geventileerd te worden. Kou, effectief middel tegen verzakkings- en Het systeem bestaat uit verzinkt stalen
vocht en stank worden zo geweerd, het vochtproblemen en werkt isolerend. Door liggers en polystyreen ‘broodjes’ waarop
lage soortgelijke gewicht van schelpen leidt deze isolatie van de kruipruimte kan een een betonvloer kan worden aangebracht.
niet tot verzakking. Vaak kan de houten gemiddeld huishouden jaarlijks ruim € 100,- Houten renovatievloeren zijn er.
beganegrondvloer gehandhaafd worden aan stookkosten besparen en wordt het Met OP-deck® sandwich/beton vloer-
omdat de schelpen zorgen voor een droge binnenklimaat aanzienlijk verbeterd. systeem ontstaan lichtgewicht geïsoleerde
kruipruimte. Isoschelp uit Yerseke heeft betonnen vloeren. De houten Flexvloer
op deze wijze al duizenden woningen van De Groot Vroomshoop kan ook in de
geïsoleerd. renovatie worden toegepast.
duurzame business cases 28

16. Er is een goede marktkans voor duurzame, energieneutrale of zelfs energieleverende
nieuwbouw-woningen met een korte bouwtijd en vaste prijs. Door de financiële crisis
4.de groene
ENERGIENE UTRAAL
worden nieuwe woningen minder gemakkelijk verkocht. Door nieuwe woningen
woning
extra duurzame kwaliteit mee te geven wordt het aantrekkelijker voor professionele
WONEN
opdrachtgevers, investeerders en woonconsumenten om een nieuwe woning te
kopen. De totale woonlasten van energieneutrale woningen zijn goed voorspelbaar.
Banken zijn bereid om een meer hypotheekruimte te bieden. Voor alle andere
woningen zullen de woonlasten toenemen door de stijgende energiekosten. Steeds
meer bouwers kunnen energieneutrale woningen bouwen. Door slimme maatregelen,
bijvoorbeeld zelf de duurzame energie gaan verzorgen en door een conceptuele DOELGROEP
benadering gaat de kostprijs van groene woningen snel omlaag. • Projectontwikkelaars die groene woningen bouwen, bieden bewoners hiermee een huis met
meer comfort en lagere woonlasten, waardoor de waarde van het vastgoed hoger is en het
rendement voorspelbaar.
• Woningcorporaties kunnen met groene woningen een betaalbare woning blijven aanbieden,
ondanks de sterk stijgende energieprijzen.
• Particulieren die een groene woning laten bouwen kunnen genieten van een comfortabele
woning en hebben meer zekerheid over een lange periode waar het woonlasten betreft.
DUURZAAM
Technisch is het nu goed mogelijk om energieneutrale of energieleverende woningen te bouwen. Zo
kan een grote hoeveelheid fossiele energie worden bespaard, immers de woningen worden vaak vijftig
jaar of langer gebruikt. Door de woningen goed te ontwerpen en veel gebruik te maken van prefab-
elementen zijn de woningen ook demontabel en kunnen grote delen opnieuw worden hergebruikt.
Natuurlijk is een groene woning gebouwd uit duurzame materialen, waaronder hout uit duurzaam
beheerd bos. Houtskeletbouwwoningen en huizen van kruislaaghout (Cross Laminated Timber, CLT)
kennen een goede CO2 score.
Marktpotentieel
Er worden tegenwoordig zo’n 60.000 nieuwe woningen per jaar gebouwd. Mogelijk neemt dit aantal
door de minder gunstige economische omstandigheden af tot 40.000 woningen per jaar. Steeds vaker
Anonymus: ‘Consument en Duurzaamheid’; Bouwfonds Ontwikkeling, november 2010.Diersen, Paul: ‘Overtreffende trap van energiezuinig huis’; in: de Aannemer oktober 2010; pp.6-7. Diersen, Paul: HIB: ‘Bouwen met houten blok-
ken’; in: Bouwwereld # 08: 2011; pp. 3-5. Dijck, Floor van: ‘Energieneutraal wonen voor een schijntje’; in: de Pers, 13 oktober 2011.Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Bouwen is Lean & Green’; in: Stedebouw & Architectuur; 29ste jrg. nr. 1;
gaat het om sloop en vervanging. De tijden van de grote series lijken definitief voorbij. Klantgericht en
maart 2011; pp. 20-23.Fraanje, Peter: ‘Cradle-to-cradle: afval is voedsel’; in: Stedebouw & Architectuur; 25ste jrg – nr.2; maart 2008; pp.12-15.Mullink, Bart: ‘Q-woning moet voor iedereen bereikbaar zijn’; In Cobouw 11 januari 2008; duurzaam is het devies. Voor woningen van goede, duurzame kwaliteit is altijd een markt. 30
pp.5.Ton, Yvonne: ‘In crisistijd overspoelt met kopers’; in: Cobouw 29 mei 2010. www.powerhouse.nl, www.innoconstruct.nl, www.eatmyhouse.nl , www.iq-woning.nl, www.hib-systeem.nl, www.finnhouse.nl, www.qforyou.org,
www.steko.ch, www.nieuwenhuiscontsructionsupplies.com, www.duurzaamdroomhuis.nl, www.ekolodge.nl, www.natuhome.nl, www.duobo.nl, www.nulwoning.nl

17. MARKTONTWIKKELINGEN
• In steeds meer Nederlandse steden en duurzame mogelijkheden en kiest sneller
dorpen ontstaan initiatieven voor de bouw voor een groene woning. Huizenkopers met
van groene woningen. De overheid stimuleert hogere inkomens zijn bereid om € 30.000
de bouw van energieneutrale woningen meer te betalen voor een energiezuinige
onder andere door het verstrekken woning indien de terugverdientijd van
van subsidies voor demonstratieprojecten de extra investering binnen tien jaar ligt.
(excellente gebieden) en duurzame energie- Daarnaast is van alle potentiële huizenkopers
opwekking.) 62% bereid om tot € 15.000 extra uit te
• Sinds 1 januari 2011 is de energie- geven aan duurzaamheid. Ze realiseren zich
prestatiecoëfficiënt (epc) voor nieuwbouw- dat investeringen in duurzaamheid zichzelf
woningen aangescherpt van 0,8 naar 0,6. terugbetalen, financieel en extra comfort in
In 2015 zal de epc verder worden verlaagd de woning.
naar 0,4 en het uiteindelijke doel is dat alle • Energieneutrale, groene woningen kan
nieuwbouwwoningen energieneutraal zal men alleen realiseren als er goed wordt
zijn in 2020. samengewerkt. Ontwerper, toeleverancier,
• Kopers hebben serieuze belangstelling bouwer en installateur kunnen door een
voor energieneutrale woningen. De optimale samenwerking de kosten omlaag
consument is steeds bewuster van de en de prestaties omhoog brengen.
31 duurzame business cases

18. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Wonen in een C2C-woning Find-Replace met iQwoning uit Powerhouse laadt auto op
de fabriek
De coöperatieve vereniging Q bestaande uit In de Eindhovense herstructureringswijk In mei 2011 heeft Akerboombouw
architecten, bouwers en toeleveranciers Berckelbosch heeft Ballast Nedam in 2010 uit Roelofarendsveen het tweede
bouwt woning die voor minimaal 90% uit de eerste zes iQwoningen gemonteerd. Elke Powerhouse in Nederland opgeleverd
biobased grondstoffen bestaan. Na enkele iQwoning wordt in zes grote driedimensionale aan de Westeinderplassen in Aalsmeer,
kleinere projecten van individuele woningen onderdelen gebouwd in de HOCO-betonfabriek gebouwd door. De vrijstaande villa vraagt
in Bodegraven en op IJburg in Amsterdam, in Weert. Daar worden de delen ook voorzien weinig energie dankzij een uitgekiend
is er nu een project in voorbereiding voor van binnenwanden, kozijnen, tegels, leidingen ontwerp, zware isolatie, zeer energiezuinige
De Woningbouw van 22 woningen in en sanitair. De fabricagetijd van één huis in apparatuur en led-verlichting. Zonnecellen,
Weesp. Deze Cradle-to-Cradle-woningen de fabriek is één week. Diepladers vervoeren warmtepomp en warmte-koudeopslag gaan
hebben een zeer goede energieprestatie en de bouwdelen naar de bouwplaats waar per saldo energie leveren aan het gezin dat
zijn bovendien scherp geprijsd. Natuhome alles in één dag in elkaar wordt gezet. Alleen bestaat uit vijf personen. Eneco en Philips
heeft eveneens Cradle-to-Cradle-woningen met een geoefend oog ziet men dat de jaren- steunen de bouw van Powerhouses. Met het
ontwikkeld met een EPC van 0. De dertig-stijlwoning is geprefabriceerd. Ballast overschot aan energie kunnen de bewoners
woningen maken optimaal gebruik van zon- Nedam mikt op de grote vervangingsmarkt hun elektrische sloep of de hybride auto
en daglicht. Natuhome heeft verschillende en biedt woningcorporaties en gemeenten opladen.
projecten in voorbereiding. aan verouderde en te kleine woningen binnen
één maand te slopen en te vervangen door
een nieuwe, zeer betaalbare woning met een
standaard epc van 0,32. Woningcorporatie Beek
en Donk heeft de volgende veertien woningen
besteld voor een project in de gemeente
Laarbeek. Ballast Nedam wil de productie van
iQwoningen landelijk opschalen naar vier- tot
vijfhonderd iQwoningen per jaar. duurzame business cases 34

19. Woningen kunnen worden vergroot door een aanbouw, een opbouw, een serre,
5.Meer M 2
WONING-
een dakkapel, een rugzakbadkamer, een kelder en/of worden voorzien van
UITB REIDING
Plug & Play
daglichtsystemen die ruimten bijvoorbeeld de zolder beter bewoonbaar maken.
Dit soort uitbreidingen van de woning biedt meteen de mogelijkheid om de
energieprestatie van de woning te verbeteren.
DOELGROEP
• Particuliere woningbezitters die meer ruimte,comfort en verbetering van leefklimaat
willen zonder overlast en voor een scherpe vaste prijs.
• Woningbouwverenigingen die hun huurders deze service willen bieden en gemeenten
die standaard-aanbouwen vergunningsvrij willen toestaan.
DUURZAAM
Dankzij een goed geïsoleerde aanbouw kan de energieprestatie van een bestaande
woning ondanks de uitbreiding in vierkante meters er in energieprestatie op vooruit gaan.
Er is een aanbieder die met de aanbouw bestaande uit duurzame materialen ook een
compact warmtepompsysteem levert, waardoor de woning nog duurzamer wordt.
Marktpotentieel
De markt voor woninguitbreiding is zeer groot. In elke (Vinex-)nieuwbouwwijk kan men
twee of drie jaar na de nieuwbouw zien dat de eerste dakkapellen en op- of aanbouwen
worden gerealiseerd op de nog nieuwe woningen. Gezinsuitbreiding is niet zelden de
aanleiding. Nu nieuwbouw voor velen minder bereikbaar is geworden is de markt alleen
maar groter geworden. Bouwers die snelle uitbreidingen en verbouwingen aanbieden
voor een vaste prijs kunnen deze markt veroveren.
Dijck, Floor van: ‘Als de bewoners op vakantie zijn is het lekker verbouwen’; in: de Pers 29 juli 2010. Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Renoveren’; in: Stedebouw & Architectuur; 28ste jrg. nr. 4; 6 oktober 2010; pp. 32-35. 36
Sint Nicolaas, Jan: ‘Prefab gemetseld geveldeel toegepast bij renovatiewerk – Goldewijk schakelt Wienerberger in’; in: Cobouw 31 augustus 2011.Raat, F. de: ‘Naar de winkel voor een aanbouw’; NRC Handelsblad 20 april 2006.
www.ebu.nl, www.femaflex.nl, www.meerwoonruimte.nl, www.verbouwshop.nl , www.velux.nl, www.solatube.nl, www.rikderuimteman.nl

20. MARKTONTWIKKELINGEN
• Bewoners willen wel meer woonruimte of onverwacht hoge rekeningen voor meer-
meer comfort, maar hebben geen idee van werk. Een complete aanbieding voor een
de mogelijkheden en zien op tegen de vaste prijs schept helderheid en scoort
overlast. goed bij de klant.
• Meerkosten bij verbouwingen zijn ergernis • Diverse aanbieders onderzoeken de
nummer één bij particuliere opdrachtgevers. mogelijkheid om aanbouwen en andere
Helaas komt het nog regelmatig voor uitbreidingen te gaan leasen. Zo komen
dat klanten geconfronteerd worden met extra m2 binnen bereik van meer klanten.
37 duurzame business cases

21. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Duurzaamheid ‘inside’ Je verbouwing uitzoeken op Verbouwvakantie
Internet
De Verbouwshop in Tilburg is de eerste Via femaflex.nl kunnen huiseigenaren EBU uit Doetinchem biedt particulieren
doe-het-niet-zelfzaak in Nederland. Sinds thuis achter de pc een dakkapel, erker of een gratis verbouwvakantie aan, zodat de
2006 kunnen klanten in de showroom aanbouw uitkiezen en ontwerpen. Net als bewoners geen enkele overlast hebben
terecht voor een aanbouw of opbouw bij de verbouwshop kan gekozen worden uit als gevolg van de verbouwing. Men kan
voor hun woning tegen een vaste prijs. De diverse opties in de opbouw en afwerking, genieten van een korte vakantie in één van de
aanbouw wordt in één dag geplaatst en er zodat er bij de uitbouw van een dakkapel recreatieparken in de omgeving. Bewoners
zijn allerlei opties mogelijk. De aanbouwen of een erker een totaalprijs gepresenteerd hoeven niet te kiezen tussen een vakantie of
worden standaard geleverd met een hoge kan worden. De casco-elementen worden in een verbouwing. Zo wordt de drempel voor
isolatiewaarde Rc = 4 m2 W/K mede een eigen timmerwerkplaats gefabriceerd, een verbouwing sterk verlaagd.
dankzij het duurzame isolatiemateriaal waardoor er een korte bouwduur op locatie
cellulose. De aanbouwen zijn herbruikbaar is. Aanbouwen worden aangeboden vanaf
of elders plaatsbaar; ook kunnen ze worden € 18.000,-- of voor € 36,-- per maand door
geleverd met een compacte warmtepomp middel van een financieringsconstructie.
en vloerverwarming. Duurzaamheid inside, Ook Meer Woonruimte biedt aanbouwen
zou je kunnen zeggen. De Verbouwshop aan met een bouwtijd van maximaal vijf
geeft tien jaar garantie op de hele aanbouw. dagen. De aanbouwen worden geleverd
Inmiddels heeft de Verbouwshop een met houten kozijnen met FSC-keurmerk.
landelijk netwerk van dealers (collega-
bouwbedrijven) die ook aanbouwen kunnen
plaatsen.
duurzame business cases 40

22. Scholen kunnen schoner, frisser en duurzamer. Al jaren is bekend dat een flink aantal
6.duurzame
S CHOLEN
scholen te kampen heeft met een slecht binnenklimaat. Scholen worden bovendien
geconfronteerd met steeds hogere energierekeningen, niet alleen voor verwarming,
frisse scholen
maar ook voor ventilatie en koeling. Hier ligt een belangrijke uitdaging voor bouwers
en installateurs enerzijds en schoolbesturen en gemeenten anderzijds.
DOELGROEP
• Gemeenten bepalen het budget voor bouw -of renovatieplannen van scholen. School-
besturen zijn in de regel de opdrachtgever van nieuwbouw, uitbreiding of renovatie van
schoolgebouwen.
• Onze kinderen zijn uiteindelijk de echte doelgroep. Een gezond binnenklimaat en een prettige
leeromgeving bevorderen het welzijn en de leerprestaties van leerlingen.
DUURZAAM
Een duurzame frisse school is een school met ruim voldoende licht en lucht zodat leerlingen
en leerkrachten optimaal kunnen presteren. Door een goed ontwerp en goede isolatie kan
het energiegebruik sterk worden beperkt. Op daken kan energie worden opgewekt, scholen
hebben natuurlijk een belangrijke voorbeeldfunctie. Duurzame scholen kenmerken zich verder
door een hoge mate van flexibiliteit en multifunctionaliteit, zodat het gebouw is voorbereid op
ontwikkelingen en veranderingen in de toekomst.
Marktpotentieel
Nederland telt ongeveer 7.000 basisscholen, 700 instellingen voor voortgezet onderwijs,
ongeveer 150 scholen in het beroepsonderwijs en 70 in het hoger onderwijs. Iedere instelling
heeft vaak meerdere locaties en schoolgebouwen. Deze scholen verbouwen met regelmaat;
ze worden kleiner, groter of bouwen geheel nieuwe locaties.
42
Berg, Martin van den: ‘Het Christiaan Huygens College is het meest duurzame schoolgebouw van Nederland’ in: Schoolfacilities, december 2010. Quist, Jean: ‘OdyZeeschool eerste gecertificeerde passieve school in Goes’;
in: Cobouw 23 augustus 2011. www.stamos.nl, www.schoolfacilities.nl, www.passiefhuismarkt.nl, www.odyzee.nl, www.dehaagsehogeschool.nl, www.passiefbouwen.nl, www.tno.nl (frisse school)

23. MARKTONTWIKKELINGEN
• In het kader van het overheidsprogramma • De matige kwaliteit van het binnenmilieu
Duurzaam Inkopen stellen gemeenten op scholen is een actueel onderwerp. Zowel
steeds vaker eisen aan de energieprestaties scholen als bouwers en installateurs zien de
van scholen en het materiaalgebruik voor urgentie om hier iets aan te doen.
renovatie en nieuwbouw. • Steeds meer gemeenten hebben inzicht in
• Lokale overheden vragen steeds het energiegebruik en de exploitatiekosten
vaker om integrale samenwerking bij van de openbare gebouwen, waaronder
projecten en kiezen voor ‘design and ook de scholen en zij ontwikkelen
build’. Dit komt de duurzame prestaties van programma’s om het energiegebruik in de
scholen ten goede. gemeente terug te dringen.
43 duurzame business cases

24. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Duurzaam college Frisse school vangt de zon Schoolgebouw voor de
toekomst
Het Christiaan Huygens College in Eind- De OdyZeeschool in Goes is de eerste De Haagse Hogeschool in Delft wordt
hoven is een van de meeste duurzame passieve school in Nederland. De school gekenmerkt door een lage milieubelasting
schoolgebouwen in Nederland. Het gebouw is ontworpen volgens de Passief Bouwen en een hoog comfort. Een integraal systeem
bestaat vrijwel helemaal uit ronde vormen. Keur en voldoet aan de norm Frisse van verschillende technieken is hiervoor
Ronde gebouwen hebben een kleiner School Klasse A. De school is extra verantwoordelijk. Kou en warmte worden
oppervlak en dus minder energieverlies dan goed geïsoleerd, tochtvrij en met een geregeld met een uitgebalanceerd systeem
rechthoekige. De school is voorzien van uitgebalanceerd ventilatiesysteem wordt dat koud water in de winter afvoert vanaf
een energiedak, dat in combinatie met een optimaal gebruik gemaakt van warme of het parkeerdek en opslaat in de bodem als
koude- en warmteopslag duurzame energie koude lucht van buiten. Dit systeem zorgt koelwater voor in de zomer. Tevens werkt de
voor het schoolgebouw genereert. Ook tevens voor voldoende frisse lucht. Ook school met een zonneboiler, PV-systeem,
worden met deze energie nog een sporthal de zon wordt optimaal benut. In de winter moderne isolatie, een windturbine en het
en ongeveer 80 woningen verwarmd. wordt zo veel mogelijk zonnewarmte Octalix regelsysteem. Het gebouw biedt
‘gevangen’ en warmte zo goed mogelijk ruimte voor duurzame energieopwekking
vastgehouden. In de zomer wordt gebruik door middel van brandstofcellen of uit
gemaakt van effectieve zonwering. De biogas.
relatief hoge investeringskosten worden
gecompenseerd door energie-efficiëntie en
lage exploitatiekosten.
duurzame business cases 46

25. De zorg is sterk in beweging. Zorginstellingen worden op andere wijzen gefinancierd,
7.verzilver
D UURZAAM WONEN
er is meer ruimte voor private initiatieven en de zorg verandert sterk van karakter.
de vergrijzing
Zorg wordt kleinschaliger georganiseerd en is er op gericht de oudere en/of
MET ZORG
hulpbehoevende mens zo lang mogelijk te laten wonen in de eigen omgeving. Zo
zijn er nu al ongeveer zeshonderd woonzorgcomplexen (WoZoCo’s). Zorghotels
schieten als paddestoelen uit de grond. Mensen blijven ook langer actief en langer
gezond en de babyboomers die de komende jaren met pensioen gaan, piekeren er
niet over om naar een bejaardentehuis te verhuizen. Deze ontwikkelingen bieden
grote kansen voor bouwers.
DOELGROEP
• Zorginstellingen.
• Zorgondernemers die zelf een WoZoCo of een andere zorgvoorziening opzetten.
• Projectontwikkelaars en investeerders in maatschappelijk vastgoed.
DUURZAAM
De trend om mensen zoveel en zolang mogelijk te verzorgen in de eigen vertrouwde
woonomgeving is op zich al duurzaam doordat op deze wijze veel ruimte kan worden
bespaard bij zorginstellingen. WoZoCo’s worden zo ontworpen en gebouwd dat ook
minder valide mensen zich gemakkelijk door het pand kunnen bewegen.
Marktpotentieel
Nederland telt op dit moment 137 ziekenhuizen en 83 buitenpoliklinieken. Verder zijn
er 237 verpleegtehuizen, 102 verzorgingstehuizen, 43 particuliere verzorgingstehuizen,
18 revalidatiecentra en maar liefst 596 woon/zorgcentra. In korte tijd zijn er meer
dan 50 zorghotels ontstaan en het aantal is nog groeiende. Verder zijn er meer
dan 30 instellingen voor geestelijk gezondheidszorg (GGZ). De vraag naar zorg in
Nederland neemt toe, onder andere door de vergrijzing. In de toekomst zal het aantal
zorginstellingen toenemen, maar zullen ook veel instellingen gerenoveerd en verbouwd
moeten worden.
Bouwman-Sie, Aernout: ‘GGz Breburg zoekt bouwer met geld’; in: Cobouw 7 oktober 2010.Doodeman, Marc: ‘Zorgeloos wonen volgens het Kangoeroeconcept’; in: Cobouw 3 maart 2010. RIVM: ‘Locaties algemene en 48
academische ziekenhuizen 2010’; in: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid, Bilthoven, 2010. www.zorggidsnederland.nl, www.isalabouwt.nl, www.erasmusmc.nl/nieuwbouw,
www.huisvesting-bouwsystemen.nl/Zorg, www.zorggroep-elde.nl, www.secondbloom.nl, www.woonzorg.nl

26. MARKTONTWIKKELINGEN
• Er is een sterke ontwikkeling richting financiering en exploitatie.
kleinschalige zorg op maat. • Patiënten eisen een steeds hogere
• De zorgvraag in Nederland verandert kwaliteit van de zorginstellingen. Comfort
voortdurend. Zowel bij nieuwbouw als re- en persoonlijke, specifieke zorg staan
novatie moet rekening worden gehouden centraal. Hier kan al bij het ontwerp en de
met veranderende functies van gebouwen. bouw rekening mee worden gehouden.
Flexibiliteit en multifunctionaliteit zijn • Een nieuwe en vaak kapitaalkrachtige
belangrijk. doelgroep tekent zich af nu de babyboomers
• De ontwikkelingen in de medische- met pensioen gaan: zij zijn niet zozeer
en zorgsector volgen elkaar zo snel op geïnteresseerd in zorginstellingen maar wel
dat zij vragen om andere dan traditionele in een nieuwe, levensloopbestendige
contractvormen. woning waar zij lang in kunnen blijven wonen
• Zorginstellingen hebben steeds meer (o.m. slaapkamer en badkamer beneden).
oog voor exploitatiekosten en staan open • Op middellange termijn zijn allerlei diensten
voor duurzame prestaties. Zorginstellingen, gerelateerd aan zorgvastgoed mogelijk ook
waaronder het Brabantse GGZ Breburg interessant voor bouwers om zelf op te
daagt bouwers uit niet alleen het ontwerp pakken.
en de bouw te verzorgen, maar ook
49 duurzame business cases

27. PRAKTIJKVOORBEELDEN
Aandacht voor wensen Flexibel en kleinschalig Volledig op duurzame
en eisen van patiënten en energie
gebruikers
De Isala klinieken in Zwolle bouwen een Woon-Zorgcentrum de Beemden in Sint Het Erasmus MC in Rotterdam bouwt
nieuw ziekenhuis. Het ontwerp is zo Michielsgestel breidde recentelijk haar een nieuw ziekenhuis. Bij het ontwerp
gemaakt dat de indeling van afdelingen locatie uit met kleinschalige zorgwoningen. is gekozen voor een scheiding tussen
flexibel kan worden aangepast, zonder In het ontwerp werd veel aandacht de bouw van het casco en de inrichting,
het casco aan te tasten. Door de keuze besteed aan de mogelijke veranderingen zodat tijdens én na de bouw de inrichting
van het materiaalgebruik van de bouw in de zorg in de toekomst. Intern moest nog kan worden aangepast op de meest
en keuze voor duurzame installaties en de semi-permanente huisvesting flexibel actuele ontwikkelingen. Ook koos het
het toepassen van zonne-energie is veel ingericht kunnen worden. Het gebouw is Erasmus MC voor een 100 procent
aandacht besteed aan impact op het geschikt gemaakt voor verschillende typen groene stroomvoorziening. Op het
milieu. Een deel van de energie is afkomstig zorgverlening of voor een kantoorfunctie. nieuwbouwterrein wordt op 180 meter
uit een eigen koude- en warmteopslag. Er Maar ook de semi-permanente huisvesting diepte een koude- en warmteopslag
is in het ontwerp aandacht besteed aan als geheel moest flexibel zijn. Door aangelegd voor de verwarming en
de ervaring en eisen van patiënten en gebruik te maken van systeembouw; klimaatbeheersing van het nieuwe
gebruikers van het gebouw. De indeling IFD-bouwsystemen, is de huisvesting ziekenhuis. Er worden groene daken en
in kleine eenheden maakt het ziekenhuis demontabel en gemakkelijk verplaatsbaar. daktuinen aangelegd opdat patiënten
overzichtelijk en geeft patiënten het gevoel een prettig uitzicht hebben en een groene
van persoonlijke zorg. omgeving om een luchtje te scheppen. De
groendaken dienen tevens als buffer voor
water bij zware regen.
duurzame business cases 52

28. 8.Van desolaat
BEDR IJ VENTERREINNEN
VERD UURZAMEN VAN
Nederland kent een groot aantal verouderde bedrijventerreinen. Soms liggen
bedrijventerrein op locaties die door groei van de steden interessant zijn geworden
naar duurzaam
om opnieuw te ontwikkelen voor woningbouw en winkels. In algemene zin worden
bedrijventerrein niet bepaald gewaardeerd om hun fraaie karakter of de sociale
veiligheid. Het verduurzamen van bestaande bedrijventerreinen zijn een mooie kans
voor duurzame business.
DOELGROEP
• Gemeenten maken steeds meer werk van duurzaamheid bij bedrijventerreinen. Duurzame
bedrijventerreinen dragen bij aan een goed vestigingsklimaat voor bedrijven en een positief
duurzaam imago.
• Bedrijven op het bedrijventerrein willen gevestigd zijn op een aantrekkelijke locatie in een goed
verzorgde omgeving.
DUURZAAM
Bedrijven kunnen worden verduurzaamd door synergie te zoeken tussen de bedrijven, bijvoorbeeld
waar het gaat om energiegebruik of afvalstromen. Ook kunnen bedrijventerreinen intensiever
worden benut door een verdieping met groen- of energiedaken op de bestaande gebouwen te
zetten. Bedrijventerreinen kunnen beter worden voorzien van bomen en ander groen, waarbij zorg
en onderhoud voor het groen gezamenlijk wordt uitbesteed (parkmanagement). Verder is er nog
een wereld te winnen door de veelal oude bedrijfsgebouwen energiezuinig te maken.
Marktpotentieel
Nederland telt een kleine 4000 bedrijventerreinen, met een gezamenlijk oppervlakte van bijna
100.000 hectare. Ruim een derde van alle werkenden in Nederland werkt op een bedrijventerrein.
Zeker 30% van de bedrijventerreinen zijn verouderd en dienen te worden gerenoveerd. Veel
cc Sierag bedrijventerreinen zien er, mede als gevolg van de massale leegstand van kantoren, desolaat uit.
54
www.duurzamebedrijventerreinen.nl, www.zutphen.nl/marswegkwartier, www.mac3park.nl, www.detrompet.com

29. MARKTONTWIKKELINGEN
• Er is een groeiende belangstelling voor • Naar schatting is de helft van alle
een multifunctionele ontwikkeling van verouderde bedrijventerreinen toe aan
bedrijventerreinen. Dubbel gebruik van een forse opknapbeurt. Herbestemming
terreinen (dag/nacht en week/weekend) van bedrijventerreinen is een belangrijk
en het mengen van wonen, werken en thema geworden.
bijvoorbeeld sporten bevordert de
sociale veiligheid.
55 duurzame business cases