«Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και Ανοικτό Πανεπιστήμιο Γερμανίας: Συγκριτική μελέτη ως προς την ιδιότητα ανοικτού και ευέλικτου»

1. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΣΟ ΠΑΝΕΠΙ΢ΣΗΜΙΟ
΢ΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙ΢ΣΙΚΩΝ ΢ΠΟΤΔΩΝ
ΜΕΣΑΠΣΤΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΢ΠΟΤΔΩΝ
΢ΠΟΤΔΕ΢ ΢ΣΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤ΢Η
ΔΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΕΡΓΑ΢ΙΑ
ΣΙΣΛΟ΢
«Ελλθνικό Ανοικτό Πανεπιςτιμιο και Ανοικτό Πανεπιςτιμιο Γερμανίασ:
΢υγκριτικι μελζτθ ωσ προσ τθν ιδιότθτα ανοικτοφ και ευζλικτου»
Δθμιτρθσ Κατςαράσ
Α. Μ. 38015
Επιβλζπων Κακθγθτισ
Δρ. Παναγιϊτθσ Αναςταςιάδθσ
ΠΑΣΡΑ
ΑΤΓΟΤ΢ΣΟ΢ 2009

2. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ……………………………………………………………………………………………………………………………4
Abstract……………………………………………………………………………………………..…………………………………5
ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ………………………………………………………………………………………………………….…………………6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙ΢ΙΟ
Ειςαγωγι ……………………………………………………………………………………………………………………………14
1.1 Αντικειμενικότθτα………………………………………………………………………………………………….……15
1.2 ΢φςτθμα και ΢υςτθμικι ΢κζψθ…………………………………………………………………………….…….…20
1.3 Ευμετάβλθτθ ΢υςτθμικι Μεκοδολογία………………………………………………………………..………25
΢υμπεράςματα……………………………………………………………………………………………………………………34
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙ΢ΙΟ
Ειςαγωγι………………………………………………………………………………………………………….…………………36
2.1 Προςανατολιςμόσ ςτο άτομο……………………………………………………………………………………….37
2.2 Η ανοικτότθτα ωσ αντίλθψθ που αναβακμίηει τθν αξία τθσ ανκρϊπινθσ φπαρξθσ…….…40
2.3 Η ιδζα τθσ Ανοικτότθτασ κλειδί για τθν ανάπτυξθ τθσ μετανεοτερικισ κοινωνίασ
και οικονομίασ…………………………………………………………………………………….……………….………42
2.4 Ανοικτότθτα και Ευελιξία δυο αμφιλεγόμενεσ ζννοιεσ…………………………………………………44
΢υμπεράςματα……………………………………………………………………………………………………………………49
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ–ΠΟΛΙΣΙΚΟ ΠΛΑΙ΢ΙΟ
Ειςαγωγι……………………………………………………………………………………………………………………….……51
3.1 Σο Ανϊτατο Εκπαιδευτικό Κδρυμα και θ ςχζςθ του με τθν εξουςία, τθν κοινωνία,
τθ γνϊςθ………………………………………………………………………………………………………………………52
3.2 Εξωπανεπιςτθμιακά εμπόδια…………………………………………………………………….…………………57
3.3 Σο ιδεϊδεσ τθσ Ανοικτισ Ανϊτατθσ Εκπαίδευςθσ ςιμερα…………………………………………...61
΢υμπεράςματα…………………………………………………………………………………………………………………...64
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 2

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
ΕΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙ΢ΙΟ
Ειςαγωγι…………………………………………………………………………………………………………………………….66
4.1 Ανϊτατθ Παιδεία /Εκπαίδευςθ………………………………………………………………………………….…66
4.2 Ανοικτι Μάκθςθ / Ανοικτι Διδαςκαλία……………………………………………………………………….69
4.3 Η εκδοχι του Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου ωσ ςυςτιματοσ που αίρει περιοριςμοφσ……....72
΢υμπεράςματα……………………………………………………………………………………………………………………76
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
ΕΝΑ ΙΔΕΑΣΟ ΜΟΝΣΕΛΟ ΢ΚΟΠΙΜΩΝ ΔΡΑ΢ΕΩΝ ΑΝΟΙΚΣΟΣΗΣΑ΢ ΚΑΙ ΕΤΕΛΙΞΙΑ΢
Ειςαγωγι………………………………………………………………………………………………………………………….…77
5.1 Ανοικτι οικονομικι πολιτικι………………………………………………………………………………..………78
5.2 Ανοικτζσ προχποκζςεισ και διαδικαςίεσ ειςαγωγισ…………………………………………………….82
5.3 Ανοικτά και ευζλικτα Προγράμματα ΢πουδϊν……………………………………………………………..87
5.4 Ανοικτι και ευζλικτθ οργάνωςθ ςπουδϊν
(Θεματικι Ενότθτα και αρκρωτό ςφςτθμα εκπαίδευςθσ)…………………………..……..…………92
5.5 Εξ αποςτάςεωσ εκπαιδευτικι μζκοδοσ……………………………………………….……………………….94
5.6 Επαγγελματικά δικαιϊματα………………………………………………………………………………………….99
΢υμπεράςματα–Αλλθλεξαρτιςεισ……………………………………………………………………….……………101
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
΢ΤΓΚΡΙΣΙΚΗ ΠΑΡΟΤ΢ΙΑ΢Η ΣΟΤ FERNUNIVERSITÄT HAGEN ΚΑΙ ΣΟΤ Ε.Α.Π.
Ειςαγωγι………………………………………………………………………………………………………………………..…103
6.1 Η ιςτορία των δυο Πανεπιςτθμίων…………………………………………………………………………….104
6.2 Λόγοι ίδρυςθσ και αποςτολι των δφο Πανεπιςτθμίων………………………….………………….112
6.3 ΢φγκριςθ του ιδεατοφ μοντζλου με τθν πραγματικι κατάςταςθ………………………………..117
6.4 ΢υηιτθςθ ςχετικά με τισ επικυμθτζσ αλλαγζσ…………………………………………………………….138
΢υμπεράςματα……………………………………………………………………………………………………………….…150
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………………………………………………………………..158
ΠΑΡΑΡΣΗΜΑΣΑ…………………………………………………………………………………………………………………167
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 3

4. ΠΕΡΙΛΗΨΗ
΢κοπόσ τθσ εργαςίασ αυτισ είναι θ διερεφνθςθ τθσ ανοικτότθτασ και τθσ ευελιξίασ των
Πανεπιςτθμίων Fernuniversität Hagen και του Ε.Α.Π. αντίςτοιχα. Ειδικότερα, θ ζρευνα
αποςκοποφςε ςτο να εντοπιςτοφν κεςμοκετθμζνεσ πρακτικζσ ανοικτότθτασ και ευελιξίασ
του Fernuniversität Hagen που κα μποροφςαν να αποτελζςουν πρότυπα δράςεων για τθ
διεφρυνςθ τθσ ανοικτότθτασ και τθσ ευελιξίασ του Ε.Α.Π. Για τουσ ςκοποφσ τθσ ζρευνασ
χρθςιμοποιικθκε μια Ευμετάβλθτθ ΢υςτθμικι Μεκοδολογία. Σο μοντζλο ςκόπιμθσ δράςθσ
που δθμιουργικθκε βαςίςτθκε ςε ζξι επιμζρουσ χαρακτθριςτικζσ ςκόπιμεσ δράςεισ
ανοικτότθτασ και ευελιξίασ οι οποίεσ είναι: ανοικτι οικονομικι πολιτικι, ανοικτζσ
προχποκζςεισ και διαδικαςίεσ ειςαγωγισ, ανοικτά και ευζλικτα προγράμματα ςπουδϊν,
ανοικτι και ευζλικτθ οργάνωςθ ςπουδϊν, εξ αποςτάςεωσ εκπαιδευτικι μζκοδο, και
επαγγελματικά δικαιϊματα. ΢τθ ςυνζχεια, το μοντζλο αυτό ςυγκρίκθκε με τθν «πραγματικι
κατάςταςθ», με τισ αντίςτοιχεσ κατθγορίεσ ανοικτότθτασ και ευελιξίασ των δυο
Πανεπιςτθμίων.
Σα ςτοιχεία τθσ ζρευνασ ςυλλζχτθκαν από το διαδίκτυο (κυρίωσ από τισ επίςθμεσ
ιςτοςελίδεσ των δυο Πανεπιςτθμίων) άλλα και από ςχετικό ζντυπο υλικό.
Από τθ ςφγκριςθ προζκυψε ότι το Ε.Α.Π μειονεκτεί ςε ςχζςθ με το Fernuniversität
Hagen, κυρίωσ ωσ προσ τθ ςκόπιμθ δράςθ «ανοικτζσ προχποκζςεισ και διαδικαςίεσ
ειςαγωγισ». Σο Ε.Α.Π. αδυνατεί να ανταποκρικεί ςτθν αυξθμζνθ εγχϊρια ηιτθςθ για
ανϊτατεσ εξ αποςτάςεωσ ςπουδζσ, απορροφϊντασ μόνο το 10% των υποψθφίων φοιτθτϊν,
ςε αντίκεςθ με το Fernuniversität Hagen που δζχεται όλουσ όςουσ πλθροφν τισ
προχποκζςεισ ειςαγωγισ. Επίςθσ, θ μζκοδοσ επιλογισ με κλιρωςθ όςων ιςοψθφοφν, τθν
οποία εφαρμόηει το Ε.Α.Π., μπορεί να κεωρθκεί ότι μειονεκτεί ςε ςχζςθ με άλλουσ τρόπουσ
επιλογισ όπωσ είναι θ λίςτα προτεραιότθτασ.
Αλλά και όςον αφορά ςτισ υπόλοιπεσ ςκόπιμεσ δράςεισ, το ΕΑΠ επιδζχεται
βελτιϊςεων. Θα μποροφςε, για παράδειγμα, να μειϊςει ι να καταργιςει τα δίδακτρα, να
οργανϊςει περιςςότερα Πτυχιακά και Μεταπτυχιακά Προγράμματα ΢πουδϊν, αλλά και να
βελτιϊςει το ςφςτθμα υποςτιριξθσ που προςφζρει ςτουσ φοιτθτζσ χρθςιμοποιϊντασ ςε
μεγαλφτερο βακμό τθ ςφγχρονθ τεχνολογία.
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 4

5. Abstract
Vorliegende Arbeit zielt auf die Erforschung der Offenheit und Flexibilität der Hochschulen
Fernuniversität Hagen und E.A.P. (Elliniko Anoikto Panepistimio – Griechische
Fernuniversität Patras). Die Forschung sollte insbesondere institutionalisierte offene und
flexible Handlungspraktiken der Fernuniversität Hagen aufzeigen, die als Vorlage für die
Erweiterung der Offenheit und Flexibilität der Fernuniversität Patras dienen könnten. Zum
Zweck der Forschung wurde die Methode der Systemanalyse Soft Systems Methodology
herangezogen. Das erstellte Modell zielgerichteter Handlung beinhaltet sechs solcher
Handlungen für mehr Offenheit und Flexibilität: eine offene Finanzierungsstrategie, offene
Zugangsvoraussetzungen und ein offenes Zugangsverfahren, offene und flexible
Studienangebote, offene und flexible Studienorganisation, Einsatz der
Fernunterrichtsmethoden (Fernstudiensystem) und Berufsaussichten und Tätigkeitsfelder.
Anschließend wurde das erstellte Modell mit der realen Problemsituation, also mit den
entsprechenden Kategorien der Offenheit und Flexibilität der zwei Universitäten verglichen.
Die Forschungsdaten wurden aus dem Internet (zum größten Teil aus den Internetseiten der
beiden Universitäten) aber auch aus einschlägigem gedrucktem Material entnommen.
Aus dem Vergleich ging hervor, dass die Fernuniversität Patras bezüglich der zielgerichteten
Handlung „offene Zugangsvoraussetzungen und ein offenes Zugangsverfahren“ gegenüber
der Fernuniversität Hagen im Nachteil ist. Die Fernuniversität Patras ist nämlich nicht in der
Lage der großen einheimischen Nachfrage nach einem Hochschulfernstudium
nachzukommen und nimmt lediglich 10% der Kandidaten auf, im Gegensatz zur
Fernuniversität Hagen, die alle zum Studium zulässt, die berechtigt sind, einen Antrag zu
stellen. Außerdem kann das Losverfahren, das von der Fernuniversität Patras zur Auswahl
der Kandidaten eingesetzt wird, als nachteilig gegenüber anderen Auswahlverfahren, wie
z.B. einer Kandidatenliste, betrachtet werden. Doch auch im Hinblick auf die übrigen
zielgerichteten Handlungen der griechischen Fernuniversität können Verbesserungen erzielt
werden. Die Fernuniversität könnte beispielsweise die erhobenen Studiengebühren
reduzieren oder abgeschaffen, mehr Diplomstudiengänge und weiterführende Studiengänge
anbieten, aber auch ihr Betreuungsangebot durch stärkere Einbindung modernster
Technologien verbessern.
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 5

6. ΕΙ΢ΑΓΩΓΗ
Η ςφςταςθ και ανάπτυξθ Ανοικτϊν Ανϊτατων Ιδρυμάτων ςτθ δεκαετία του 1970-80,
εμπνεφςτθκε από τισ νζεσ τάςεισ για αλλαγζσ ςτθ φιλοςοφία των εκπαιδευτικϊν
ςυςτθμάτων που ζκαναν αιςκθτι τθν εμφάνιςι τουσ ιδθ από τθ δεκαετία του 1950. Η νζα
αντίλθψθ τθσ ανοικτότθτασ που προβάλλονταν αντανακλοφςε μια ςειρά από αιτιματα,
όπωσ διεφρυνςθ τθσ αυτονομίασ και εκδθμοκρατιςμό τθσ εκπαίδευςθσ, παροχι ίςων
ευκαιριϊν ςτθ μόρφωςθ, μεγαλφτερθ πρόςβαςθ ςτθν Ανϊτατθ Παιδεία (Βεργίδθσ κ. ςυν.
1998, 1999). Αναλαμβάνοντασ πρωτοβουλίεσ, κυβερνιςεισ που διζπονταν, κυρίωσ, από
ςοςιαλιςτικά ιδεϊδθ, όπωσ το Εργατικό Κόμμα ςτθ Μεγάλθ Βρετανία το 1969 και το
΢οςιαλδθμοκρατικό Κόμμα ςτθ Γερμανία το 1970, ίδρυςαν Ανϊτατα Εκπαιδευτικά
Ιδρφματα, όπωσ το Open University και το Fernuniversität Hagen, που κα μποροφςαν να
προςφζρουν περιςςότερεσ μορφωτικζσ ευκαιρίεσ ςε πολίτεσ που για διάφορουσ λόγουσ
(όπωσ οικονομικοφσ, κοινωνικοφσ, γεωγραφικοφσ, πολιτικοφσ, κρθςκευτικοφσ) είχαν
αποκλειςτεί από τθν Ανϊτατθ Εκπαίδευςθ (Βεργίδθσ κ. ςυν., ό.π.).
Όμωσ, περά από τθν κοινωνικι απαίτθςθ για προςφορά εκπαιδευτικϊν ευκαιριϊν για
όλουσ, τθν εποχι εκείνθ, ο ζντονοσ ανταγωνιςμόσ των εκνικϊν κρατϊν για επικράτθςθ ςτον
οικονομικό τομζα ςυνζβαλε κακοριςτικά ςτθν διαμόρφωςθ και παγίωςθ τθσ ανοικτότθτασ
αυτισ. Η οικονομικι ανάπτυξθ προχπζκετε τεχνολογία αιχμισ, εξειδίκευςθ και διαρκι
επιμόρφωςθ, κατά ςυνζπεια, οι απαιτιςεισ για Εξειδίκευςθ και Ανϊτατθ δια βίου
Εκπαίδευςθ προχπζκεταν με τθ ςειρά τουσ μια πιο ανοικτι και ευζλικτθ Ανϊτατθ
Εκπαίδευςθ (ό.π.). Από τθ δεκαετία του 1970 ζωσ και τισ μζρεσ μασ ιδρφκθκαν Ανοικτά
Πανεπιςτιμια ςτα περιςςότερα κράτθ τθσ Ευρϊπθσ, ςυγκαταλεγόμενου και του ελλθνικοφ
Ε.Α.Π., ενϊ οι βαςικοί ςκοποί και κατευκφνςεισ των Πανεπιςτθμίων αυτϊν δεν
διαφοροποιικθκαν ςθμαντικά.
Η δθμιουργία των νζων Ανοικτϊν Πανεπιςτθμίων γζννθςε προςδοκίεσ ςχετικά με τθν
πραγματοποίθςθ του οράματοσ για ανοικτι δια βίου εκπαίδευςθ για όλουσ και
δθμιοφργθςε τθν αίςκθςθ ότι θ ςυμβολι τουσ ςτθν ανατροπι των παραδοςιακϊν κλειςτϊν
δομϊν τθσ Ανϊτατθσ Εκπαίδευςθσ, κα είναι ςθμαντικι (Spencer 1997). ΢ιμερα, τα Ανοικτά
Ανϊτατα Εκπαιδευτικά Ιδρφματα αποτελοφν βαςικό ςτοιχείο των εκπαιδευτικϊν
ςυςτθμάτων των περιςςότερων κρατϊν και απολαμβάνουν τθν αποδοχι τθσ κοινωνίασ,
κακϊσ θ χρθςιμότθτά τουσ κεωρείται αναμφιςβιτθτθ. Παρόλα αυτά, θ πεποίκθςθ ότι τα
Ιδρφματα αυτά επιδζχονται περαιτζρω βελτίωςθσ ανοίγει το δρόμο για προβλθματιςμό και
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 6

7. εποικοδομθτικι κριτικι. Σα δυο ειδοποιά τουσ χαρακτθριςτικά θ ανοικτότθτα και θ ευελιξία
τουσ, τίκενται πρϊτα ςτο ςτόχαςτρο κάκε κριτικισ.
Όςον αφορά το Fernuniversität Hagen και το Ε.Α.Π., δθλαδι τα δυο Ανοικτά Πανεπιςτιμια
που κα μασ απαςχολιςουν, μια εικόνα για τθν κριτικι αυτι μποροφν να δϊςουν τα
ενδεικτικά παραδείγματα που ακολουκοφν. Κάποιοι κεωροφν ότι θ πρακτικι του
γερμανικοφ Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου να κζτει ίδια κριτιρια ειςαγωγισ με τα ςυμβατικά (ςε
αντίκεςθ με άλλα, όπωσ το Βρετανικό Ανοικτό Πανεπιςτιμιο) περιορίηει τθν ανοικτότθτά
του. Όςον αφορά το Ε.Α.Π., όπωσ υποςτθρίηουν οριςμζνοι, τα «τςουχτερά δίδακτρα», θ
ιδιαίτερα δυςανάλογθ ςχζςθ μεταξφ υποψθφίων και ειςακτζων και θ εντατικοποίθςθ των
ρυκμϊν ςπουδϊν λειτουργοφν αποτρεπτικά για τουσ εργαηόμενουσ φοιτθτζσ. Με αφετθρία
ερωτιματα του τφπου «Ρόςο «ανοιχτό» είναι τελικά το ςφςτθμα εκπαίδευςθσ τφπου Ε.Α.Ρ.;
Ρόςουσ και ποιουσ αφορά τελικά θ φοίτθςθ;» καταλιγουν ςτο ςυμπζραςμα ότι: «Οι
περιοριςμοί που κζτει το ίδιο το Ρανεπιςτιμιο, όπωσ φαίνεται από τθ δομι και τθ
λειτουργία του, δείχνουν ότι και ς’ αυτι τθ μορφι τριτοβάκμιασ εκπαίδευςθσ -όπου δεν
υπάρχουν ειςαγωγικζσ εξετάςεισ αλλά κλιρωςθ για τουσ ειςακτζουσ και όπου θ φυςικι
παρουςία του φοιτθτι είναι λιγότερο απαραίτθτθ– υψϊνονται ταξικοί φραγμοί.»
(Λαουτάρθσ 2005).
Η ανοικτότθτα και θ ευελιξία, όπωσ διατείνονται τα Ανοικτά Πανεπιςτιμια,
αποτελοφν τα δυο κυρίαρχα ειδοποιά τουσ χαρακτθριςτικά που τα διαφοροποιοφν από τα
αντίςτοιχα «ςυμβατικά» Πανεπιςτιμια. Όμωσ, ςφμφωνα με τον D. Keegan (2001), τα
περιςςότερα νεοϊδρυκζντα Ιδρφματα υιοκζτθςαν τον όρο «Ανοικτό» εμπνεόμενα από το
κφροσ και τισ καινοτομίεσ του βρετανικοφ Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου. ΢ταδιακά και ωσ το
1990, ο όροσ «Ανοικτι Εκπαίδευςθ» επικράτθςε και ζκτοτε χρθςιμοποιείται ευρζωσ για να
περιγράψει τθν ανοικτότθτα ςτθν εκπαίδευςθ των ιδρυμάτων αυτϊν. Όμωσ, ιδθ από τθ
δεκαετία του 1970 διάφοροι διανοθτζσ, όπωσ ο McKenzie, διατφπωςαν τθν αμφιβολία τουσ
ςχετικά με τθν αντικειμενικότθτα του όρου Ανοικτι Εκπαίδευςθ:
Η φράςθ «Ανοικτι Εκπαίδευςθ» είναι μια ανακριβισ φράςθ ςτθν οποία μποροφμε να
αποδϊςουμε και όντωσ αποδίδουμε μια ςειρά ςθμαςιϊν. Ο όροσ αυτόσ δεν ζχει καν
προςδιοριςτεί. Ωσ ζμβλθμα όμωσ, που ςτόχο ζχει να προςελκφςει οπαδοφσ και να
δθμιουργιςει ενκουςιαςμό, διακζτει μεγάλθ δυναμικι. Εξαιτίασ ακριβϊσ τθσ
αοριςτίασ του αυτισ προςανατολίηεται ςε πολλζσ και διαφορετικζσ ιδζεσ και ςτόχουσ.
(McKenzie ςτον Keegan, ς. 50)
Κατά αντιςτοιχία, και ςτον όρο «Ανοικτό Πανεπιςτιμιο» κα μποροφςε να αποδοκεί μια
ςειρά ςθμαςιϊν, κακϊσ φαίνεται ότι προςανατολίηεται ςε πολλζσ και διαφορετικζσ ιδζεσ
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 7

8. και ςτόχουσ, δθλαδι χαρακτθρίηεται από μια ανοικτότθτα ωσ προσ τα νοιματα που μπορεί
κανείσ να του αποδϊςει. Όμωσ, πζρα από τθ φιλοςοφικι διάςταςθ του κζματοσ, κάκε
Ανοικτό Ανϊτατο Εκπαιδευτικό Κδρυμα αντανακλά τθ δικι του ανοικτότθτα και ευελιξία, θ
οποία κακορίηεται από ςυγκεκριμζνεσ κεςμοκετθμζνεσ πρακτικζσ, δθλαδι από τισ
ςυγκριμζνεσ επιλογζσ (των «Owners») αυτϊν που ζχουν τθν τυπικι εξουςία να
αποφαςίηουν για λογαριαςμό όλων των άλλων. Παράλλθλα, τα Ανοικτά Πανεπιςτιμια (τα
νομικά πρόςωπα δθμοςίου δικαίου ι ιδιωτικοφ χαρακτιρα, ωσ κοινωνικά ςυςτιματα-
παρατθρθτζσ) ζχοντασ ωσ ςθμείο αναφοράσ τον τρόπο λειτουργίασ τουσ υπεραςπίηονται
τθν ανοικτότθτά τουσ παρουςιάηοντάσ τθν ςτο παρόν, ωσ τθ μόνθ εφικτι, πρακτικά
εφαρμόςιμθ περίπτωςθ. Άλλωςτε, αν δεν το ζκαναν κα αυτοαναιροφνταν. Όμωσ, το
εκπαιδευτικό ςφςτθμα, και ειδικότερα τα Ανϊτατα Ιδρφματα, είναι κεςμοί, είναι
ανκρϊπινα δθμιουργιματα που δεν διακζτουν ςυνείδθςθ ι ςυναιςκιματα, ακόμα και όταν
διατείνονται ότι υπθρετοφν αξίεσ, αφοφ ο «νουσ» τουσ «κατζχει και αναπαράγει εκείνο το
πρότυπο ςκζψθσ που «φιλτράρει» πάντα τισ ανκρϊπινεσ προςδοκίεσ και κατονομάηει τθ
διαδικαςία του «φιλτραρίςματοσ» ορκολογικότθτα, αντικειμενικότθτα ι «πραγματιςμό»
(΢χίηα 2006). Αφετζρου, θ μορφι που παίρνει θ ανοικτότθτα ενόσ Ανοικτοφ Δθμόςιου
Εκπαιδευτικοφ Ιδρφματοσ δεν είναι ανεξάρτθτθ από το ευρφτερο οικονομικό, πολιτικό και
κοινωνικό-πολιτιςμικό ςφςτθμα μζςα ςτο οποίο αυτό λειτουργεί. Η μορφι που αποκτοφν
τα κοινωνικά ςυςτιματα-παρατθρθτζσ δεν είναι ανεξάρτθτθ από τθ ςυγκεκριμζνθ λογικι,
βάςει τθσ οποίασ κάκε φορά οργανϊνονται οι κοινωνικζσ δομζσ και κατανζμεται θ εξουςία.
΢φμφωνα με τον Bernstein, «ο τρόποσ με τον οποίο μια κοινωνία επιλζγει, ταξινομεί,
κατανζμει, μεταδίδει και αξιολογεί τθν εκπαιδευτικι γνϊςθ που κεωρεί δθμόςια,
αντανακλά τόςο τθν κατανομι εξουςίασ όςο και τισ αρχζσ κοινωνικοφ ελζγχου»
(Κοφτςαρθσ, χ.χ., ς. 2). Η προςπάκεια, επομζνωσ, των κοινωνικϊν ςυςτθμάτων-
παρατθρθτϊν να χειραγωγιςουν τθ ςκζψθ και τισ προςδοκίεσ των ατόμων (των
ςυνειδθςιακϊν ςυςτθμάτων-παρατθρθτϊν) προβάλλοντασ τθν δικι τουσ εικόνα ωσ ιδανικι
και αδιαμφιςβιτθτθ φανερϊνει, αναμφίβολα, μια κλειςτότθτα που δφναται να περιορίςει
τθν εξζλιξι τουσ. Αντίςτοιχα, τα Ανοικτά Πανεπιςτιμια, ωσ τελεςτζσ του λόγου,
οργανϊνουν πλθροφορίεσ ςε νοιματα διαμορφϊνοντασ τα νοιματα των ςυνειδθςιακϊν
παρατθρθτϊν (των μεμονωμζνων ατόμων) ςε ςχζςθ με τθν ανοικτότθτα και τθν ευελιξία
τουσ. Ειδικότερα, βαςιηόμενα ςτο δικό τουσ τρόπο οργάνωςθσ και λειτουργίασ προβάλλουν
μια «κεωρία» για το τι ςθμαίνει Ανοικτό Ανϊτατο Εκπαιδευτικό Κδρυμα (δεν είναι τυχαίο
ότι κανζνα δθμόςιο Ανοικτό Πανεπιςτιμιο δεν ταυτίηεται με κανζνα άλλο ωσ προσ τθν
ανοικτότθτά του). Η κριτικι διαχείριςθ των νοθμάτων από το υποκείμενο-παρατθρθτι
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 8

9. προχποκζτει τθν επιλογι ενόσ πλαιςίου ςκζψθσ που να απομακρφνεται από περιοριςτικζσ
κεωριςεισ δόμθςθσ τθσ κοινωνικισ πραγματικότθτασ.
Η κεϊρθςθ του κόςμου, θ γενικότερθ αντίλθψθ για τθν κοινωνικι πραγματικότθτα
που υιοκετοφν τα υποκείμενα-παρατθρθτζσ, κακορίηει αναπόφευκτα και τθ ςτάςθ τουσ
απζναντι ςε αυτι. Για παράδειγμα, αλλιϊσ κα αντιμετωπίςουμε τθν κοινωνικι
πραγματικότθτα αν τθν αντιλθφκοφμε ειδομζνθ υπό το πρίςμα μιασ δομολειτουργικισ
κεϊρθςθσ, αποδεχόμενοι ότι ο ρόλοσ ενόσ κεςμοκετθμζνου κοινωνικοφ ςυςτιματοσ–
παρατθρθτι είναι να διαμορφϊνει τισ ςυνειδιςεισ των μεμονωμζνων ατομικοτιτων με ζνα
ςυγκεκριμζνο ομοιόμορφο τρόπο, ϊςτε να επιτυγχάνεται θ επιδιωκόμενθ διατιρθςθ και
διαιϊνιςθ των κοινωνικϊν δομϊν που αποτελοφν το απόςταγμα τθσ ανκρϊπινθσ ςοφίασ.
Αλλιϊσ αν ςτακοφμε κριτικά απζναντι ςε παρόμοιεσ αντιλιψεισ, ςυνειδθτοποιϊντασ ότι οι
άνκρωποι αντιμετωπίηονται ωσ απρόςωπα ςφνολα που οφείλουν να ενταχκοφν και να
ενςωματωκοφν ςε ζνα αυτοςυντθροφμενο και αυτοαναπαραγόμενο ςφςτθμα (Σςακίρθσ
2007). Τιοκετϊντασ μια ανκρωποκεντρικι κεϊρθςθ θ οποία «κζτει τον άνκρωπο ωσ άτομο
ςτθ κζςθ του υποκειμζνου που με τθ δικι του ενεργό δράςθ είναι ςε κζςθ να ςυμβάλλει
ςτθ διαμόρφωςθ του κοινωνικοφ περιβάλλοντόσ του και των κοινωνικϊν ςχζςεϊν του» (ςτο
ίδιο), μποροφμε να διευρφνουμε τθν ανοικτότθτα κεϊρθςθσ του κόςμου, ςε αντίκεςθ με
τθν κλειςτότθτα του δομολειτουργιςμοφ και του κετικιςμοφ, δθμιουργϊντασ τισ
προχποκζςεισ για εμπεριςτατωμζνθ κριτικι θ οποία μπορεί να εκφραςτεί από κάκε
μεμονωμζνο ανκρϊπινο υποκείμενο.
Ειδικά κάκε μορφι εμπεριςτατωμζνθσ ατομικισ «κριτικισ» απζναντι ςτον τρόπο που τα
κοινωνικά ςυςτιματα-παρατθρθτζσ επθρεάηουν και χειραγωγοφν τα φυςικά πρόςωπα,
μπορεί να οδθγιςει ςτθ χειραφζτθςθ των επιλογϊν νοιματοσ για τον κόςμο μασ και τθ ηωι
ςε αυτόν μεταβάλλοντασ, παράλλθλα, τα κοινωνικά ςυςτιματα προσ το καλφτερο.
΢φμφωνα με αυτι τθ λογικι, θ προςπάκεια κάκε μεμονωμζνου ανκρϊπινου υποκειμζνου,
που γίνεται με ςυςτθματικό και μεκοδικό τρόπο και ςκοπό ζχει τθ διερεφνθςθ τθσ
ςφγχρονθσ πραγματικότθτασ μζςω τθσ κριτικισ ερμθνείασ του λόγου, των κοινωνικϊν
ςυςτθμάτων-παρατθρθτϊν και τθσ κατανόθςθσ τθσ κυριαρχίασ που αυτά αςκοφν πάνω ςτο
λόγο των ανκρϊπινων υποκειμζνων, αποτελεί επιδίωξθ πρϊτθσ προτεραιότθτασ, εφόςον
μπορεί να ςυμβάλλει ςτθ βελτίωςθ τθσ υπάρχουςασ κατάςταςθσ κζτοντασ τισ βάςεισ για
ζνα ανοικτό κόςμο που δίνει αξία ςτισ ατομικζσ εμπειρίεσ, προςδοκίεσ και ανάγκεσ (΢χίηα
2006).
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 9

10. Επομζνωσ, το ηιτθμα τθσ κριτικισ ερμθνείασ του τρόπου με τον οποίο ζνα Ανοικτό
Πανεπιςτιμιο παρουςιάηεται ωσ ανοικτό και ευζλικτο (δθλαδι το νόθμα που το ίδιο
προςδίδει ςτθ δικι του ςκόπιμθ δράςθ) αποτελεί ζνα πολφ ςθμαντικό προσ διερεφνθςθ
κζμα. ΢θμαντικό, τόςο για τα άτομα που εμπλζκονται ι προτίκενται να εμπλακοφν άμεςα ι
ζμμεςα με τθ λογικι και τισ πρακτικζσ ενόσ Ανοικτοφ Ανϊτατου Ιδρφματοσ, εφόςον από τα
νοιματα που κα προςδϊςουν ςτθν ανοικτότθτα αυτι κα κακοριςτοφν οι προςδοκίεσ τουσ
αλλά και οι δράςεισ τουσ, όςο και για το ίδιο το Κδρυμα, κακϊσ οι όποιεσ αλλαγζσ για τθ
βελτίωςι του κακορίηονται από ανκρϊπινεσ αποφάςεισ που ςτθρίηονται ςε αντιλιψεισ για
τθν πραγματικότθτα και τον τρόπο που τα άτομα ςχετίηονται με αυτι.
Για να γίνει κατανοθτι θ φφςθ του «κοινωνικοφ ελζγχου», που αςκείται μζςω τθσ
καταςκευισ νοθμάτων, θ κριτικι διερεφνθςθ δεν πρζπει να περιορίηεται ςτο «τι» και ςτο
«πϊσ» αλλά να επεκτείνεται ςτο «γιατί» (Φλογαΐτθ κ. ςυν., χ.χ.), δθλαδι ςτο ευρφτερο
ςφςτθμα που γίνεται θ νοθματοδότθςθ τθσ ςκόπιμθσ δραςτθριότθτασ αυτοφ που
αποφαςίηει. Εν προκειμζνω, δεν απαςχολεί μόνο το ποια μορφι ζχει πάρει θ ανοικτότθτα
ενόσ ςυγκεκριμζνου Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου αλλά και γιατί θ ανοικτότθτά του εκδθλϊκθκε
με αυτόν και όχι με κάποιον άλλο τρόπο.
Η ανοικτότθτα και θ ευελιξία αποτελοφν ιδιότθτεσ που κακορίηουν τον κοινωνικό
χαρακτιρα ενόσ Ανοικτοφ Ανϊτατου Εκπαιδευτικοφ Ιδρφματοσ, κακϊσ φανερϊνουν ςε ποιο
βακμό αυτό μπορεί να άρει περιοριςμοφσ και εμπόδια δίνοντασ τθν δυνατότθτα μόρφωςθσ
ςε πολίτεσ που για διάφορουσ λόγουσ βρικαν τθν πόρτα τθσ Ανϊτατθσ Εκπαίδευςθσ
ερμθτικά κλειςτι. Η διερεφνθςθ, επομζνωσ, τθσ ανοικτότθτασ ενόσ Ανοικτοφ
Πανεπιςτθμίου αποτελεί μια ςθμαντικι επιδίωξθ, κακϊσ μπορεί να προςφζρει χριςιμεσ
πλθροφορίεσ για τθν ανοικτότθτά του, αλλά προπάντων να οδθγιςει ςτο ςχθματιςμό μιασ
αντίλθψθσ ςχετικά με τθν κλειςτότθτά του. Μζςω τθσ κριτικισ ματιάσ ενόσ υποκειμζνου-
παρατθρθτι κα μποροφςαν να αναδειχκοφν πλευρζσ του κζματοσ που ςχετίηονται με τθν
κλειςτότθτα ενόσ Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου αποτελϊντασ μαγιά για ζναν εποικοδομθτικό
διάλογο που κα οδθγοφςε, ενδεχομζνωσ, ςτθ διερεφνθςθ τρόπων για τθν περαιτζρω
διεφρυνςθ τθσ ανοικτότθτάσ του.
΢τθ βάςθ αυτϊν των ςυλλογιςμϊν ζγινε θ επιλογι του κζματοσ που διερευνάται. Ο
αρχικόσ προςανατολιςμόσ του ςυγγραφζα ςτο γνωςτικό τομζα τθσ Ανοικτισ και εξ
Αποςτάςεωσ Εκπαίδευςθσ οφείλεται, κυρίωσ, ςτθ ςχζςθ του με αυτι. Ολοκλιρωςε τισ
πτυχιακζσ και ςυνζχιςε τισ μεταπτυχιακζσ του ςπουδζσ ςε ζνα Ανοικτό Πανεπιςτιμιο, και
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 10

11. ςυγκεκριμζνα ςτο Ε.Α.Π. Ζχει, επομζνωσ, αποκομίςει ςθμαντικζσ εμπειρίεσ από το
ςυγκεκριμζνο ςφςτθμα εκπαίδευςθσ. Η ςτενι ςχζςθ που ςυνδζει τον ςυγγραφζα με το
Ε.Α.Π. αποτζλεςε τον αφετθριακό προςανατολιςμό ςε αυτό, ενϊ θ ιςχυρι πεποίκθςι του
ότι το Ε.Α.Π. αποτελεί ζνα νεοϊδρυκζν Πανεπιςτιμιο με πολλά περικϊρια βελτίωςθσ και
εξζλιξθσ ςτο άμεςο μζλλον ενίςχυςε τθν επικζντρωςι του ςε αυτό. Σο γερμανικό
Fernuniversität Hagen από τθν άλλθ, είναι ζνα Ανοικτό Ανϊτατο Κδρυμα που ζχει ςε μεγάλο
βακμό εξαντλιςει τα περικϊρια εξζλιξισ του και μπορεί να αποτελζςει ζνα πραγματικό
ρεαλιςτικό μοντζλο για τθν άντλθςθ ιδεϊν.
Σα δυο Ανοικτά Πανεπιςτιμια ςτα οποία εςτιάηεται το ενδιαφζρον μασ είναι κρατικά,
δθλαδι λειτουργοφν εντόσ των πλαιςίων τθσ εκπαιδευτικισ πολιτικισ τθσ χϊρασ τουσ, ενϊ
παράλλθλα, είναι ενταγμζνα, ζςτω και τυπικά, ςτο γενικότερο πλαίςιο εκπαιδευτικισ
πολιτικισ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ. Όμωσ, πζρα από τισ όποιεσ ομοιότθτζσ τουσ, ζνα πλικοσ
από διαφορζσ, όπωσ οι παρακάτω, τα κακιςτοφν ζνα δελεαςτικό ηευγάρι για διερεφνθςθ
και ςφγκριςθ. Σο γερμανικό είναι ζνα από τα παλαιότερα και μεγαλφτερα Ανοικτά
Πανεπιςτιμια τθσ Ευρϊπθσ που ιδρφκθκε ςτθν δεκαετία του 1970, ενϊ το Ε.Α.Π. ιδρφκθκε
ςχεδόν πριν μια δεκαετία και υπολείπεται κατά πολφ ςε μζγεκοσ του γερμανικοφ. Σο
γερμανικό είναι ζνα Πανεπιςτιμιο που λειτουργεί ςε ζνα κράτοσ που διακζτει μια από τισ
πιο αναπτυγμζνεσ, ανταγωνιςτικζσ οικονομίεσ τθσ Ευρϊπθσ, ενϊ το Ε.Α.Π. ςε μια χϊρα που
ςυγκαταλζγεται ςτουσ πιο αδφνατουσ οικονομικά ετζρουσ τθσ Ζνωςθσ. Επίςθσ, δε κα
πρζπει να παραβλεφκεί ότι κακζνα ιδρφκθκε και οργανϊκθκε μζςα ςε εντελϊσ
διαφορετικό κοινωνικό-πολιτιςμικό περιβάλλον.
Η ζρευνα αυτι είναι ενδιαφζρουςα, εκτόσ των άλλων, διότι επιδιϊκει να προβάλλει
μια εικόνα για τα δυο Πανεπιςτιμια μζςα από τθν οπτικι γωνία ενόσ παρατθρθτι, ο οποίοσ
προςπακεί να ςτακεί κριτικά απζναντι ςτα νοιματα που προςδίδουν τα δυο Ανοικτά
Ανϊτατα Εκπαιδευτικά Ιδρφματα ςτθν ανοικτότθτα και τθν ευελιξία τουσ. Η εργαςία αυτι
αφενόσ, κα μποροφςε να αποτελζςει μαγιά για διεξοδικότερθ διερεφνθςθ του
πολυδιάςτατου αυτοφ κζματοσ, από άλλα υποκείμενα-παρατθρθτζσ, αφετζρου οι διάφορεσ
παρατθριςεισ και προτάςεισ που κα διατυπωκοφν κα μποροφςαν να χρθςιμοποιθκοφν ςε
ζνα διάλογο ςχετικά με τθ διεφρυνςθ τθσ ανοικτότθτασ του Ε.Α.Π.
Πζρα από το βαςικό γενικό ςκοπό τθσ εργαςίασ αυτισ που είναι θ παρουςίαςθ μιασ
διακριτισ εικόνασ ςχετικά με τθν ανοικτότθτα και τθν ευελιξία του Ε.Α.Π. και του
Fernuniversität Hagen αντίςτοιχα, οι επιμζρουσ ςτόχοι κα μποροφςαν να ςυνοψιςτοφν ωσ
απαντιςεισ ςτα παρακάτω ερωτιματα:
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 11

12.  Με ποιεσ ενδεικτικζσ κεςμοκετθμζνεσ πρακτικζσ, που μποροφν να χαρακτθριςτοφν ωσ
ανοικτζσ και ευζλικτεσ ι περιοριςτικζσ και μθ ευζλικτεσ, ςφμφωνα με ζνα μοντζλο
επιλεγμζνων χαρακτθριςτικϊν ςκόπιμων δράςεων, εκφράηεται αντίςτοιχα ο ανοικτόσ
και ευζλικτοσ χαρακτιρασ των δυο Πανεπιςτθμίων;
 Ποιεσ είναι οι ομοιότθτεσ και οι διαφορζσ των δυο Ανοικτϊν Πανεπιςτθμίων ωσ προσ
τισ ενδεικτικζσ πρακτικζσ που μποροφν να χαρακτθριςτοφν ωσ ανοικτζσ και ευζλικτεσ ι
περιοριςτικζσ και μθ ευζλικτεσ;
 Ποιεσ κεςμοκετθμζνεσ πρακτικζσ ανοικτότθτασ και ευελιξίασ του Fernuniversität Hagen
(εφόςον εντοπιςτοφν τζτοιεσ) που υπερτεροφν ςε ςχζςθ με τισ αντίςτοιχεσ πρακτικζσ
του Ε.Α.Π. για τθν κάλυψθ των ίδιων αναγκϊν, κα μποροφςαν να εφαρμοςτοφν ςτο
Ε.Α.Π. βελτιϊνοντάσ το;
Για τθν επίτευξθ του ςκοποφ και των ςτόχων τθσ εργαςίασ ακολουκείται θ εξισ
διάρκρωςθ:
Σο πρϊτο κεφάλαιο περιλαμβάνει το μεκοδολογικό πλαίςιο. Γίνεται αναφορά ςτισ ζννοιεσ
τθσ αντικειμενικότθτασ, του ςυςτιματοσ και τισ ςυςτθμικισ ςκζψθσ και περιγράφεται θ
λογικι οργάνωςθσ μιασ Ευμετάβλθτθσ ΢υςτθμικισ Μεκοδολογίασ.
Σο κεφάλαιο δφο και τρία περιλαμβάνει το ιδεολογικό και το κονωνικο-πολιτικό πλαίςιο
αντίςτοιχα. Επιχειρείται θ ςυνοπτικι παρουςίαςθ του ιδεολογικοφ προςανατολιςμοφ τθσ
ζρευνασ και των κοινωνικϊν και πολιτικϊν δυνάμεων που κακορίηουν τθν διαμόρφωςθ του
κεςμοφ του Πανεπιςτθμίου.
Σο τζταρτο κεφάλαιο αναφζρεται ςτισ ζννοιεσ τθσ Ανϊτατθσ Παιδείασ/Εκπαίδευςθσ, τθσ
ανοικτισ μάκθςθσ/διδαςκαλίασ, και τθσ ανοικτισ εκπαίδευςθσ ωσ ςυςτιματοσ που αίρει
περιοριςμοφσ.
Σο κεφάλαιο πζντε περιλαμβάνει το ιδεατό μοντζλο ςκόπιμων δράςεων ανοικτότθτασ και
ευελιξίασ το οποίο κα ςυγκρικεί ςτο επόμενο κεφάλαιο με τθν πραγματικι κατάςταςθ, τισ
αντίςτοιχεσ πρακτικζσ ανοικτότθτασ και ευελιξίασ των δυο Ανοικτϊν Πανεπιςτθμίων.
Ενϊ, τζλοσ, ςτο κεφάλαιο ζξι με τίτλο «΢υγκριτικι παρουςίαςθ του Fernuniversität Hagen
με το Ε.Α.Π.», γίνεται ςυνοπτικι αναφορά ςτθν ιςτορία ίδρυςθσ των δυο Πανεπιςτθμίων
και περιγράφεται θ αποςτολι και οι βαςικότεροι λόγοι ίδρυςθσ τουσ. ΢το κεφάλαιο αυτό
επίςθσ, πραγματοποιείται θ ςφγκριςθ του πραγματικοφ μοντζλου με τθν «πραγματικι
κατάςταςθ» και γίνεται θ ςχετικι ςυηιτθςθ ςχετικά με τισ επικυμθτζσ αλλαγζσ.
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 12

13. Σο κζμα που ςχετίηεται με τον κακοριςμό και τθν διεφρυνςθ τθσ ανοικτότθτασ ενόσ
Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου είναι ςφμπλοκο, δθλαδι, εκφράηει μια ςφνκετθ πολυπλοκότθτα,
είναι ζνα πρόβλθμα που αφορά ςτα ΢υςτιματα Ανκρϊπινθσ Δραςτθριότθτασ, ωσ τζτοιο
ανικει ςτθν κατθγορία των αδόμθτων προβλθμάτων. Η φφςθ, επομζνωσ, του προβλιματοσ
απαιτεί ζναν τρόπο ςκζψθσ ανάλογο του προβλιματοσ. ΢φμφωνα με τον Checkland, αν
υποςτθρίξουμε ότι ο κόςμοσ (το πεδίο ζρευνάσ μασ) «κεωρείται προβλθματικόσ», τότε
ενδείκνυται να τον μελετιςουμε χρθςιμοποιϊντασ μια Ευμετάβλθτθ ΢υςτθμικι
Μεκοδολογία «SSM: Soft System Methodology» (Καρφδα, χ.χ.γ; Φλογαΐτθ κ. ςυν., χ.χ.).
Τιοκετϊντασ τθ ΢υςτθμικι του Παρατθρθτι οφείλουμε να αποδεχτοφμε ότι «…ο κόςμοσ
μασ χάνει το χαρακτιρα τθσ «αντικειμενικισ» πραγματικότθτασ και αναδφεται ωσ ζνασ
ορίηοντασ νοθμάτων, όπου για το «είναι», το «ιςχφει» και το «αξίηει» αποφαίνονται
ςυςτιματα-παρατθρθτζσ ςτο πλαίςιο των αναγκϊν, των προκζςεων και των επιδιϊξεϊν
τουσ» (Φλογαΐτθ κ. ςυν., ςτο ίδιο). Αναδφεται, επομζνωσ, ζνα καινοφργιο Παράδειγμα ςτο
οποίο θ «υποκειμενικότθτα», ωσ μια διάςταςθ τθσ ανκρϊπινθσ ςυνείδθςθσ, ςυνιςτά γνϊςθ
αποδεκτι, εφόςον αποκαλφπτει τθν «αλικεια», τθν αλικεια τθσ ςυνειδθτισ εμπειρίασ του
υποκειμζνου. Με άλλα λόγια, αυτοφ του είδουσ θ ζρευνα οδθγεί ςτθν ανακάλυψθ μιασ
γνϊςθσ που μπορεί, κάτω από προχποκζςεισ, να χαρακτθριςτεί ωσ επιςτθμονικι και θ
οποία μπορεί να οδθγιςει ςε βελτιϊςεισ προβλθματικϊν καταςτάςεων του «πραγματικοφ
κόςμου». Αφετζρου, αυτόσ ο τρόποσ προςζγγιςθσ τθσ «πραγματικότθτασ» εκφράηει μια
ανοικτότθτα ωσ προσ τθν μοναδικι και ανεπανάλθπτθ «εμπειρία» κάκε μεμονωμζνου
υποκειμζνου.
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 13

14. 1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙ΢ΙΟ
Ειςαγωγι
Σο κεφάλαιο αυτό, περιλαμβάνει τθ μεκοδολογία τθσ εργαςίασ αυτισ. Η λζξθ
«μζκοδοσ» προζρχεται από τθ ςφηευξθ των λζξεων «μετά» και «οδόσ» και δθλϊνει
κυριολεκτικά «το μεταβαίνειν προσ αναηιτθςθ κάποιου πράγματοσ». ΢τθν προκειμζνθ
περίπτωςθ θ μεκοδολογία καταδεικνφει το λογικό «δρόμο», το ςυγκεκριμζνο και
ςυςτθματικό τρόπο που κα ακολουκθκεί ϊςτε να οδθγθκοφμε ςε όςο γίνεται πιο
αντικειμενικά ςυμπεράςματα ςχετικά με το προσ διερεφνθςθ κζμα.
Η μζκοδοσ που επιλζχτθκε, για τθν διερεφνθςθ του κζματοσ, όπωσ ζχει αναφερκεί, είναι θ
Ευμετάβλθτθ ΢υςτθμικι Μεκοδολογία (SSM: Soft System Methodology). Η μζκοδοσ αυτι
δθμιουργικθκε για τθ διερεφνθςθ πολφπλοκων καταςτάςεων τθσ πραγματικισ ηωισ ςτισ
οποίεσ εμπλζκονται ανκρϊπινα υποκείμενα. Οι ποιοτικζσ ζρευνεσ, ςε αντίκεςθ με τισ
ποςοτικζσ που πραγματοποιοφνται ςτισ φυςικζσ επιςτιμεσ και ςτισ οποίεσ υπάρχει
ςυνζπεια μεταξφ αιτίασ και αποτελζςματοσ, κακορίηονται ςε μεγάλο βακμό από τθν
ερμθνεία τθσ απρόβλεπτθσ ςυμπεριφοράσ των ατόμων. Εγείρονται, επομζνωσ, κζματα
ςχετικά με τισ προχποκζςεισ αντικειμενικότθτασ τθσ ζρευνασ και των αποτελεςμάτων τθσ. Η
γνωςτικι προςζγγιςθ τθσ κοινωνικισ πραγματικότθτασ μζςω ενόσ ςυςτιματοσ-
παρατθρθτι, για να γίνει κατανοθτι, προχποκζτει μια ευρφτερθ ςυνείδθςθ για το ποφ
βρίςκονται τα όρια μεταξφ του αντικειμενικοφ και του υποκειμενικοφ.
Για το λόγο αυτό, κεωρικθκε απαραίτθτο, το κεφάλαιο αυτό να ξεκινιςει με τθν ενότθτα
1.1 με τίτλο «Αντικειμενικότθτα».
Η ενότθτα 1.2 που ακολουκεί μασ ειςάγει ςτθν ενότθτα 1.3, κακϊσ προςφζρει το
απαραίτθτο κεωρθτικό πλαίςιο που αφορά ςτθν ζννοια του ςυςτιματοσ και τισ ςυςτθμικισ
ςκζψθσ, αφετζρου ςκοπεφει να αιτιολογιςει τθν αναγκαιότθτα τθσ επιλογισ τθσ
ςυγκεκριμζνθσ μεκόδου. Σζλοσ, θ ενότθτα 1.3 περιγράφει τα διάφορα ςτάδια ςε μια
Ευμετάβλθτθ ΢υςτθμικι Μεκοδολογία δίνοντασ τισ απαραίτθτεσ διευκρινιςεισ ςχετικά με
τον τρόπο που κα εφαρμοςτεί θ μζκοδοσ αυτι για τθν επίτευξθ των ςκοπϊν τθσ ζρευνασ.
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 14

15. 1.1 Αντικειμενικότθτα
Η αντικειμενικότθτα αποτελεί ζνα από τα ςθμαντικότερα ηθτιματα τθσ
επιςτθμολογίασ. Ακολουκϊντασ τον απλοϊκό ρεαλιςμό των Διαφωτιςτικϊν προταγμάτων
για ζνα δίκαιο και πνευματικά τακτοποιθμζνο κόςμο, το «…ικοσ των κοινωνικϊν
επιςτθμϊν κεμελιϊνεται ςτθν αναηιτθςθ τθσ αντικειμενικισ αλικειασ» (Eisner 1999, ς. 86 ;
Phillips 1999, ς. 93). Η αντικειμενικότθτα ςυλλαμβάνεται ωσ φψιςτο ιδανικό και τελικόσ
ςτόχοσ ςτον οποίο κα πρζπει να τείνουν οι ελπίδεσ και οι ενζργειεσ των κοινωνικϊν
ερευνθτϊν. (Eisner, ό.π.) Η υποκειμενικότθτα βρίςκεται ςτον αντίποδα τθσ
αντικειμενικότθτασ και τθσ εκτίμθςθσ.
Βαςικι ιδζα τθσ παραδοχισ αυτισ είναι ότι θ επιςτθμονικι γνϊςθ κεμελιϊνεται ςτθν
«αλικεια» και θ αλικεια ςυλλαμβάνεται απευκείασ από τα ίδια τα «πράγματα»,
υπονοϊντασ τθ δυνατότθτα πρόςβαςισ μασ ςε ζνα κακαρά προςδιοριςμζνο, αντικειμενικά
αναγνωρίςιμο κόςμο (Παραςκευόπουλοσ 1993; Eisner, ό.π.). Προχπόκεςθ για τθν επίτευξθ
των αιςιόδοξων ςτόχων τθσ επιςτιμθσ αποτελεί θ ςυμμόρφωςθ με τουσ εκάςτοτε κανόνεσ
δεοντολογίασ που διζπουν τθν επιςτθμονικι ζρευνα. Η εξάλειψθ των προκαταλιψεων και
των δοξαςιϊν, θ αμερολθψία και θ μεκοδολογία που ςτθρίηεται ςε ποςοτικά δεδομζνα
αποτελοφν κριτιρια αντικειμενικότθτασ που μποροφν να επιτρζψουν τθ δυνατότθτα
αντίλθψθσ και περιγραφισ τθσ πραγματικότθτασ ςτθν «αγνι» φυςικι τθσ κατάςταςθ.
Σισ τελευταίεσ δεκαετίεσ θ αντικειμενικότθτα ζχει υποβιβαςτεί ςε αμφιςβθτοφμενθ
ζννοια. Η «αλικεια» αλλά και θ απόλυτθ αντικειμενικότθτα ςυλλαμβάνονται ωσ ζνα
ρυκμιςτικό ιδεϊδεσ, ςαν ζνασ απϊτεροσ ςτόχοσ και όχι ςαν κεμελιϊδθσ αρχι. ΢φμφωνα με
τον Popper, ο απϊτεροσ αυτόσ ςτόχοσ μπορεί να παρομοιαςτεί με τθν υψθλότερθ κορυφι
ενόσ βουνοφ που βρίςκεται μζςα ςτα ςφννεφα. Η αδυναμία του ερευνθτι να ζχει επίγνωςθ
του βακμοφ που προςεγγίηει τθν αλικεια, που προςεγγίηει τθν κορυφι, αφενόσ δεν αναιρεί
το γεγονόσ τθσ αντικειμενικισ φπαρξθσ τθσ υψθλότερθσ κορυφισ (Phillips, ό.π.), αφετζρου
όμωσ δθλϊνει τθν αδυναμία του ερευνθτι να γνωρίςει οτιδιποτε με τόςθ βεβαιότθτα ϊςτε
να αποκλειςτεί θ πικανότατθ ανακεϊρθςισ του ςτο μζλλον (ό.π.).
Ακολουκϊντασ τθ ςυλλογιςτικι του Elliott Eisner, ενόσ εκ των ακραίων υποςτθρικτϊν τθσ
νζασ αντίλθψθσ, οδθγοφμαςτε ςτο ςυμπζραςμα ότι «όλεσ οι μζκοδοι και όλεσ οι μορφζσ
ζκφραςθσ (ειδικά αυτζσ που αφοροφν ςτα ΢υςτιματα Ανκρϊπινθσ Δραςτθριότθτασ) είναι
μερολθπτικζσ» (ςτο ίδιο, ς. 93). Η άποψθ αυτι ςτθρίηεται ςτο βαςικό επιχείρθμα ότι ο
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 15

16. άνκρωποσ αδυνατεί να αντιλθφκεί, να κατανοιςει και να εκφράςει τον κόςμο με «γνιςιο»
τρόπο, όπωσ δθλαδι παρουςιάηεται ςτθν πρωτογενι-κακαρι του μορφι.
Ο E. Eisner (1999) προτείνει ότι αντί να αναλωνόμαςτε ςτο κυνιγι τθσ αντικειμενικότθτασ,
«…κα εξυπθρετοφςε καλφτερα αν αναγνωρίηαμε πωσ ό,τι και αν είναι αυτό που
πιςτεφουμε ότι γνωρίηουμε, είναι μια λειτουργία ςυναλλαγισ ανάμεςα ςτισ ιδιότθτεσ
του κόςμου, που δεν μποροφμε να γνωρίςουμε ςτθν κακαρι, χωρίσ μεςολάβθςθ
μορφι τουσ, και ςτα πλαίςια αναφοράσ, προςωπικϊν ικανοτιτων και προςωπικϊν
ιςτοριϊν που φζρνουμε ς’ αυτζσ. … Αυτό που εμείσ καταλαβαίνουμε είναι θ
ςυναλλαγι ανάμεςα ςτισ αντικειμενικζσ καταςτάςεισ και ςτα προςωπικά πλαίςια
αναφοράσ. Το νόθμα που βγάηουμε είναι αυτό που ςυνιςτά τθν εμπειρία.» ( ς. 86)
Η εμπειρία, επομζνωσ, θ αντανάκλαςθ τθσ πραγματικότθτασ, ςε καμία περίπτωςθ δεν
ταυτίηεται με τθν ίδια τθν πραγματικότθτα διότι αποτελεί μορφι ανκρϊπινου
καταςκευάςματοσ. Η αντίλθψθ, θ κατανόθςθ και θ περιγραφι του κόςμου, επθρεάηονται
από τθν « … ικανότθτα, τθν οπτικι γωνία, τθν εςτίαςθ, τθ γλϊςςα και τθ δομι» (ςτο ίδιο, ς.
84). Σι κα δει και πϊσ κα το δει το μάτι κακορίηεται άμεςα με τισ δομζσ και τα ειδικά
ςχιματα, τα οποία είναι προϊόντα κοινωνικοποίθςθσ, προϊόντα ςυμβολικισ
αλλθλεπίδραςθσ και διαπραγμάτευςθσ. Σο πϊσ και με ποιο μζςο κα περιγραφεί αυτό που
το μάτι βλζπει και ο νουσ κατανοεί, είναι πάλι κζμα υποκειμενικισ ατομικισ επιλογισ. Η
κατάςταςθ γίνεται ακόμα πιο πολφπλοκθ εάν λθφκεί υπόψθ ότι το εκφραςτικό μζςο, το
ςφςτθμα ςυμβόλων που χρθςιμοποιείται για να περιγράψει ι να απεικονίςει αυτό που ζχει
ςυλλάβει το πνεφμα, ζχει τθν ιδιότθτα να αποκαλφπτει και να ςυγκαλφπτει μαηί παρζχοντασ
μια εξ ανάγκθσ μερολθπτικι άποψθ τθσ πραγματικότθτασ. Σζλοσ, όςον αφορά τθν
διαδικαςτικι αντικειμενικότθτα, ο E. Eisner (1999) υποςτθρίηει ότι θ κοινι πεποίκθςθ για
τθν αντικειμενικότθτα οριςμζνων διαδικαςιϊν ςτθρίηεται περιςςότερο ςτθν κοινι
ςυναίνεςθ των ερευνθτϊν παρά ςτθν αποτελεςματικότθτα των ίδιων των μεκόδων. Μζςα
από τον ςχετικιςμό του E. Eisner αναδφεται ζνασ πλουραλιςτικόσ κόςμοσ διαφορετικϊν
προςεγγίςεων τθσ πραγματικότθτασ, θ χρθςιμότθτα του οποίου ςυνίςταται ςτθν διεφρυνςθ
τθσ αντίλθψισ μασ για τον κόςμο.
Αν δεχτοφμε ότι θ αντικειμενικότθτα δεν είναι εφικτι, τότε θ διαπίςτωςι μασ αυτι,
επίςθσ δεν μπορεί να αιτιολογθκεί ότι είναι αντικειμενικι. Προςπερνϊντασ τα λογοπαίγνια,
τόςο ο E. Eisner, όςο και οι ςφγχρονοί του ερευνθτζσ, υποςτθρικτζσ τθσ μθ-κεμελιοποίθςθσ,
δεν απορρίπτουν τθν ιδζα ότι μια ζρευνα μπορεί να είναι πιο αντικειμενικι από μια άλλθ. Η
αντίκετθ άποψθ, ότι δθλαδι «…μια μερολθπτικι ι προςωπικά φορτιςμζνθ άποψθ είναι
εξίςου καλι με μια άποψθ που υποςτθρίηεται από προςεκτικά ςυγκεντρωμζνεσ
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 16

17. αποδείξεισ… (κα υπονόμευε), τθν ουςία τθσ ανκρϊπινθσ ζρευνασ» (Phillips 1999, ς. 98).
Επομζνωσ, ο όροσ “αντικειμενικό, ”ςφμφωνα με τθ ςφλλθψθ αυτι, χαρακτθρίηει τισ ζρευνεσ
εκείνεσ που ανταποκρίνονται ςε ςυγκεκριμζνα διαδικαςτικά πρότυπα και είναι
απαλλαγμζνεσ από ςοβαρά ελαττϊματα, χωρίσ να εγγυάται τθν βεβαιότθτα των
αποτελεςμάτων τουσ (ό.π.). Ο D.C. Phillips παρατθρεί ότι «…ςε οποιαδιποτε εποχι, πλζον
αντικειμενικι άποψθ είναι εκείνθ που τθ ςυγκεκριμζνθ ςτιγμι είναι λογικι ι παρζχει πιο
αςφαλείσ εγγυιςεισ …» (ςτο ίδιο). Όμωσ, κατά πρϊτον, οι παρατθριςεισ δεν είναι «αγνζσ»,
απαλλαγμζνεσ από τθν επιρροι τθσ κεωρίασ (ι των υποκζςεων), κακϊσ αυτι κάκε φορά
υποδεικνφει τθ λογικι με τθν οποία κα γίνει θ παρατιρθςθ. Και όπωσ χαρακτθριςτικά
αναφζρει ο Ratcliffe «ουςιαςτικά οι κεωρίεσ και οι μζκοδοι γεννοφν τα γεγονότα» (Ratcliffe
ςτον Phillips, ςτο ίδιο, ς. 99). Κατά δεφτερον, ςε κάκε εποχι, ςφμφωνα με τον Thomas S.
Kuhn, θ εργαςία των ερευνθτϊν, κακϊσ πραγματοποιείται εντόσ ςυγκεκριμζνων
παραδειγματικϊν μοντζλων, δθλαδι, εντόσ ςυγκεκριμζνων κεωρθτικϊν και μεκοδολογικϊν
πλαιςίων, διαφοροποιεί τουσ ερευνθτζσ ωσ προσ τα ενδιαφζροντα αλλά και οδθγεί ςτθν
αμφιςβιτθςθ των αποτελεςμάτων διαφόρων ερευνϊν που εντάςςονται ςε διαφορετικά
παραδειγματικά μοντζλα (ό.π.).
Η επιχειρθματολογία που αντιτείνει ο Phillips ςτα παραπάνω, προτρζποντασ τουσ
ερευνθτζσ να μετζχουν ςτο κυνιγι τθσ αντικειμενικότθτασ, ςτθρίηεται ςτθν αξία των
τεκμθρίων τθσ άμεςθσ παρατιρθςθσ και τθσ κριτικισ εξζταςθσ των επιςτθμονικϊν
απόψεων. Προτείνει το διαχωριςμό τθσ παρατιρθςθσ ςε υψθλοφ και χαμθλοφ επιπζδου1. Η
παρατιρθςθ χαμθλοφ επιπζδου περιορίηεται ςε αυτά που ςυλλαμβάνονται από τον κόςμο
(πραγματικότθτα) με τισ αιςκιςεισ. Ζνα γεγονόσ μπορεί να γίνει αντιλθπτό με τον ίδιο
τρόπο από όλουσ τουσ παρατθρθτζσ (εφόςον δεν αντιμετωπίηουν πρόβλθμα με τισ
αιςκιςεισ τουσ) ανεξάρτθτα από τθ γλϊςςα, τθ δομι και τθ κεωρία. Για παράδειγμα, όλοι
όςοι παραβρίςκονται ςε μια αίκουςα διδαςκαλίασ κα ςυμφωνοφςαν ότι βλζπουν ζνα
δάςκαλο να δουλεφει με ζνα ςυγκεκριμζνο αρικμό μακθτϊν. Η παρατιρθςθ χαμθλοφ
επιπζδου «…είναι υψθλισ αντικειμενικότθτασ, από τθν άποψθ ότι οι αναφορζσ των
παρατθριςεων μασ υπερβαίνουν το απλϊσ προςωπικό ι υποκειμενικό» (Phillips, ςτο ίδιο,
ς. 100). Οι μαρτυρίεσ τθσ χαμθλοφ επιπζδου παρατιρθςθσ μπορεί να αποτελζςουν
«αντικειμενικι» βάςθ για αμοιβαία και εποικοδομθτικι ςυηιτθςθ, κριτικι και αξιολόγθςθ,
1
Η διάκριςθ είναι παρόμοια με αυτι που χρθςιμοποιείται ςτθν ψυχολογία μεταξφ μεταβλθτϊν «χαμθλισ
ςυναγωγικισ αξίασ» και «υψθλισ ςυναγωγικισ αξίασ». Οι πρϊτεσ δθλϊςεις απλϊσ περιγράφουν τον κόςμο,
ενϊ οι δεφτερεσ περιζχουν αξιολογικζσ κρίςεισ.
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 17

18. ακόμθ και μεταξφ ερευνθτϊν που χρθςιμοποιοφν διαφορετικά κεωρθτικά και
μεκοδολογικά πρότυπα. Μπορεί να οδθγιςει ςτθν αλλθλοεπικάλυψθ κατθγοριϊν και
ορολογίασ, όπωσ και να περιορίςει αφθρθμζνεσ περιγραφζσ μζςω τθσ εποικοδομθτικισ
κριτικισ αξιολόγθςισ τουσ (ό.π.).
Η κακαρι παρατιρθςθ και θ αυςτθρι εξζταςθ των επιςτθμονικϊν κρίςεων μποροφν να
εφοδιάςουν τθν επιςτιμθ με ςτοιχεία που είναι κοινϊσ αποδεκτά. Αφενόσ, θ ςυναίνεςθ ι θ
ομοφωνία δεν μπορεί από μόνθ τθσ να εγγυθκεί τθν ορκότθτα των απόψεων, όμωσ θ
ςυμφωνία των παρατθρθτϊν ςε παρατθριςεισ χαμθλοφ επιπζδου ενιςχφει τθν
αντικειμενικότθτα των δεδομζνων αυτϊν. Αφετζρου, ςε παρατθριςεισ υψθλισ
ςυναγωγικισ αξίασ, φορτιςμζνεσ με κεωρία αντικειμενικότερθ, μεταξφ άλλων, μπορεί να
κεωρθκεί θ άποψθ που « … ζχει βαςανιςτεί, αναλυκεί, επικρικεί, ςυηθτθκεί, γενικά είναι
μια άποψθ που αναγκάςτθκε να αντιμετωπίςει τισ απαιτιςεισ τθσ λογικισ και των
αποδείξεων» ζχει, δθλαδι, εκτεκεί ςτθν κριτικι παράδοςθ (ςτο ίδιο, ς. 104). Επίςθσ, μζςω
τθσ κριτικισ ανάλυςθσ είναι δυνατόσ ο εντοπιςμόσ λογικϊν ανακολουκιϊν ανάμεςα ςτα
ςυμπεράςματα και τουσ ςυλλογιςμοφσ, απόρροια μθ διατυπωμζνων αξιακϊν ςυλλογιςμϊν
μολυςμζνων με προκαταλιψεισ, άγνοια και ςκοπιμότθτα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ςφμφωνα
με τον Popper, θ αντικειμενικότθτα ςτθν επιςτιμθ είναι ιδιότθτα του πλαιςίου
αιτιολόγθςθσ που μπορεί και δρα διορκωτικά ςτθν ατομικι επιςτθμονικι ανακάλυψθ και
όχι ιδιότθτα του μεμονωμζνου ερευνθτι (ό.π.). Παρόλα αυτά, ο ερευνθτισ διατθρεί το
δικαίωμα να ζχει αξιολογικζσ κρίςεισ, κακϊσ « … „ο αντικειμενικόσ“ ι „χωρίσ αξίεσ“
επιςτιμονασ απζχει πολφ από τον ιδανικό επιςτιμονα» (ςτο ίδιο), όμωσ αναλαμβάνει τθν
«θκικι» υποχρζωςθ να κατακζτει τισ ςυνειδθτζσ αξιολογικζσ του κρίςεισ ι τα κίνθτρά του,
ςτθν ερευνθτικι του εργαςία διευκολφνοντασ το ζργο τθσ κριτικισ εξζταςθσ.
Επομζνωσ, κάκε ερευνθτικι προςπάκεια που πραγματοποιείται ςτο χϊρο των
κοινωνικϊν επιςτθμϊν (και όχι μόνο), μπορεί να κεωρθκεί ςιμερα ωσ επιςτθμονικι,
εφόςον ο ερευνθτισ, απαλλαγμζνοσ από τθν πεποίκθςθ ότι δφναται να κατακτιςει τθν
αντικειμενικι γνϊςθ, ρίχνεται με όλεσ του τισ δυνάμεισ ςτο κυνιγι τθσ αντικειμενικότθτασ
ςυνειδθτοποιϊντασ ταυτόχρονα ότι θ ςφλλθψθ και περιγραφι μιασ πλευράσ τθσ
πραγματικότθτασ αποτελεί μια εμπειρία που κακορίηεται από τα προςωπικά πλαίςια
αναφοράσ, τισ προςωπικζσ ικανότθτεσ και τισ προςωπικζσ του ιςτορίεσ. Η διαπίςτωςθ,
όμωσ, αυτι δεν απαλλάςςει τον ερευνθτι από τθν θκικι και πρακτικι υποχρζωςθ να
κινείται εντόσ των ορίων τθσ λογικισ και τθσ μεκοδολογίασ τθσ εκάςτοτε εποχισ, όπωσ και
να αποκαλφπτει με τθ μεγαλφτερθ ειλικρίνεια όλα τα βακφτερα κίνθτρα που τον οδιγθςαν
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 18

19. ςτισ επιλογζσ του. Όμωσ, εντόσ των πλαιςίων αυτϊν ο ερευνθτισ μπορεί να αποφαςίηει για
το τι και πϊσ κα το ερευνιςει, καταςκευάηοντασ ερευνθτικά εργαλεία κατά βοφλθςθ αλλά
και επιλζγοντασ τον τρόπο ζκφραςισ του. Για παράδειγμα, οι Cohen και Manion (2000)
αναφζρουν ότι:
«Οι κοινωνικοί επιςτιμονεσ ζχουν φτάςει να εγκαταλείψουν τθν κίβδθλθ επιλογι
ανάμεςα ςε ποιοτικά και ποςοτικά δεδομζνα: τουσ νοιάηει περιςςότερο εκείνοσ ο
ςυνδυαςμόσ και των δυο ο οποίοσ αξιοποιεί τα πιο πολφτιμα γνωρίςματα του
κακενόσ. Το πρόβλθμα ζγκειται πια ςτο να κακοριςτεί ςε ποια από άλλα τα ςθμεία κα
πρζπει να υιοκετιςουν τθ μια ι τθν άλλθ προςζγγιςθ» (ς. 86)
Η απεξάρτθςθ του ερευνθτι από τυποποιθμζνουσ προκακοριςμζνουσ μθχανιςτικοφσ
τρόπουσ ζκφραςθσ και δράςθσ επιτρζπει τθν απελευκζρωςθ των δθμιουργικϊν δυνάμεων
του ερευνθτι. Η αντίλθψθ αυτι εκφράηει με τον καλφτερο τρόπο μια ανοικτότθτα ωσ προσ
το κυνιγι τθσ αντικειμενικότθτασ και τθσ γνϊςθσ, μια ανοικτότθτα ωσ προσ τθν
υποκειμενικότθτα τθσ μοναδικότθτασ τθσ προςωπικισ εμπειρίασ. Άλλωςτε, το πραγματικό
κυνιγι τθσ αντικειμενικότθτασ ξεκινάει από τθ ςτιγμι που ο ερευνθτισ κοινοποιεί τθν
προςπάκειά του ςτθν επιςτθμονικι κοινότθτα.
Ο «πραγματικόσ ερευνθτισ», ςφμφωνα με τα ανκρωπιςτικά ιδεϊδθ, δεν είναι ζνα όργανο,
ζνα εργαλείο παραγωγισ γνϊςθσ, είναι μια προςωπικότθτα που ερευνά διότι ζχει μια πολφ
δυνατι επικυμία να βελτιϊςει κάτι, να αλλάξει κάτι αποβλζποντασ ςτο κοινό όφελοσ.
Προςφζροντασ, επομζνωσ, το δικό του πόνθμα, τθ δικι του επιςτθμονικά τεκμθριωμζνθ
«εμπειρία», καλεί άπαντεσ να γίνουν κοινωνοί τθσ εμπειρίασ αυτισ, ϊςτε να διευρφνουν
τθν αντίλθψι τουσ για τον κόςμο, ενϊ, παράλλθλα, τουσ προκαλεί να αςκιςουν κριτικι
διερευνϊντασ και κατακζτοντασ τισ δικζσ τουσ επιςτθμονικά τεκμθριωμζνεσ εμπειρίεσ
ωκϊντασ τουσ όλουσ ςε μια εξελικτικι πορεία, ςε μια ανοικτότθτα. Με αυτό τον τρόπο
κάκε ερευνθτικι προςπάκεια αποτελεί μια αφορμι για περιςςότερθ ζρευνα, για
περιςςότερθ κριτικι και αμφιςβιτθςθ για περιςςότερεσ εμπεριςτατωμζνεσ ανκρϊπινεσ
εμπειρίεσ, με ςκοπό μια πιο αντικειμενικι πιο ολοκλθρωμζνθ αντίλθψθ τθσ
πραγματικότθτασ.
΢τθν προκειμζνθ περίπτωςθ και με βάςθ τουσ παραπάνω ςυλλογιςμοφσ, θ αναηιτθςθ
που επιχειρείται ςε αυτι τθ μελζτθ δε μπορεί να διεκδικεί τθν αποκλειςτικότθτα ςτθν
αντικειμενικι αλικεια, κακϊσ αποτελεί μόνο ςυνειδθτι εμπεριςτατωμζνθ υποκειμενικι
εμπειρία ενόσ μεμονωμζνου υποκειμζνου, όμωσ, κάκε προςπάκεια γίνεται με γνϊμονα τθ
ςυνειδθτοποίθςθ ότι θ αντικειμενικότθτα κα πρζπει να κυνθγθκεί με κάκε μζςο. Για το
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 19

20. λόγο αυτό, θ μεκοδολογία που επιλζχτθκε εικάηεται ότι μπορεί να οδθγιςει ςε όςο το
δυνατόν πιο αντικειμενικά, ωσ προσ το υπό διαπραγμάτευςθ κζμα, ςυμπεράςματα.
1.2 ΢φςτθμα και ΢υςτθμικι ΢κζψθ
Η κριτικι απζναντι ςτθν κλαςικι αναλυτικι ςκζψθ του κετικιςτικοφ Παραδείγματοσ, θ
οποία ςτθρίηεται ςτο τρίπτυχο Αναγωγιςμόσ, Επαναλθψιμότθτα, Διαψευςιμότθτα,
εκφράηεται, κυρίωσ, ςαν αμφιςβιτθςθ ςτθν πεποίκθςθ του κετικιςμοφ ότι θ μελζτθ των
κοινωνικϊν φαινομζνων ανάγεται ςτθ φυςικι (Καρφδα, χ.χ.α). Σα βαςικά επιχειριματα που
επικαλείται για να υποςκάψει τα κεμζλια τθσ αντικειμενικότθτασ τθσ αναλυτικισ ςκζψθσ
είναι, εκτόσ των άλλων, ότι θ κοινωνικι ηωι είναι εξαιρετικά ςφμπλοκθ, ο άνκρωποσ
αποτελεί ταυτόχρονα αντικείμενο και υποκείμενο τθσ παρατιρθςθσ και ότι θ ςυμπεριφορά
των ανκρϊπων, κακϊσ διαμορφϊνεται μζςα ςε ανομοιογενι κοινωνικά περιβάλλοντα,
χαρακτθρίηεται από διαφορετικότθτα και είναι ςε μεγάλο βακμό απρόβλεπτθ, ςε αντίκεςθ
με τθ ςυνζπεια που χαρακτθρίηει τουσ φυςικοφσ νόμουσ. Για να ξεπεραςτοφν οι
περιοριςμοί του αναγωγιςμοφ αναηθτικθκαν νζα μεκοδολογικά εργαλεία περιςςότερο
ευζλικτα και ανοικτά (ό.π.).
Για παράδειγμα, θ διερεφνθςθ τθσ ςυμπλοκότθτασ τθσ κοινωνικισ πραγματικότθτασ, μπορεί
να γίνει εφικτι με τθν χριςθ νοθτικϊν καταςκευϊν που ςτθρίηονται ςτθν πραγματικότθτα
αυτι και λειτουργοφν αφαιρετικά, απλοποιϊντασ τθν, επιτρζποντασ παράλλθλα τθν μελζτθ,
περιγραφι, ανάλυςθ και ςφγκριςθ. Ζνα τζτοιο νοθτικό μεκοδολογικό εργαλείο είναι και το
ςφςτθμα. Σα ςυςτιματα «είναι γνωςτικϊσ καταςκευαςμζνεσ οντότθτεσ οι οποίεσ
δθμιουργοφνται από τουσ ανκρϊπουσ και τα οποία μερικϊσ αναφζρονται ςε πραγματικά
ςυςτιματα ι πράγματα» (Αρνζλλοσ 2002). Μια διάκριςθ χωρίηει τον κόςμο ςε δυο μζρθ, ςε
εκείνο και ςε αυτό ι ςτο «περιβάλλον» και ςτο «ςφςτθμα». Ο χωριςμόσ του κόςμου ςε
ςυςτιματα, υποςυςτιματα και περιβάλλοντα γίνεται αυκαίρετα για να εξυπθρετθκοφν
ςυγκεκριμζνοι ερευνθτικοί ςκοποί, ειδικότερα «κάκε διαμζριςθ ι ςυςςϊρευςθ πραγμάτων
αντικειμζνων/οντοτιτων ςε ςφςτθμα είναι αυκαίρετθ, ωσ εκ τοφτου, το ςφςτθμα αποτελεί
μια υποκειμενικι αφαιρετικι ζννοια»2. ΢φςτθμα, ςφμφωνα με τον ακόλουκο οριςμό,
καλείται:
2
Σφςτθμα (χ.χ.). Διακζςιμο ςτο δικτυακό τόπο:
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%8D%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%B1 (03/05/2009) Αλλαγή κωδικού πεδίου
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 20

21. «ζνα ςφνολο αντικειμζνων-ςτοιχείων μαηί με τισ ςχζςεισ μεταξφ των αντικειμζνων
αυτϊν, κακϊσ και των χαρακτθριςτικϊν γνωριςμάτων τουσ, τα οποία είναι ςε
αλλθλοςυςχζτιςθ μεταξφ τουσ και με το περιβάλλον, ζτςι ϊςτε να αποτελοφν μια
ενιαία ολότθτα»3.
Σο ςφςτθμα είναι μια ολότθτα θ οποία μπορεί να απαρτίηεται από ςϊματα, πράγματα,
ζννοιεσ ι διαδικαςίεσ και θ φπαρξι του προχποκζτει αλλθλεξάρτθςθ όλων ανεξαιρζτωσ
των μερϊν. ΢φμφωνα με τον Bertalanffy, τα πραγματικά ςυςτιματα είναι ανοικτά,
αλλθλεπιδροφν με το περιβάλλον τουσ και εξελίςςονται ςυνεχϊσ, εφόςον αποκτοφν
ποιοτικά διαφορετικζσ ιδιότθτεσ (Καρφδα, χ.χ.β). Ειδικότερα, ζνα ανοικτό ςφςτθμα κα
μποροφςε να οριςτεί ωσ εξισ: ανοικτό ςφςτθμα είναι «μια οντότθτα τθσ οποίασ θ
ςυμπεριφορά αλλάηει βάςει των ςυνκθκϊν που βρίςκονται ζξω από τα ςφνορά τθσ 4», ενϊ,
παράλλθλα, μπορεί να επθρεάηει το περιβάλλον τθσ. Η οντότθτα αυτι αποτελεί
υποςφςτθμα του ςυςτιματοσ που κεωρείται ωσ περιβάλλον τθσ, ενϊ θ ίδια ενδζχεται να
εμπεριζχει υποςυςτιματα, οπότε ορίηεται θ ίδια ωσ περιβάλλον ςφςτθμα για αυτά.
Η ςκζψθ που οργανϊνεται γφρω από το κεωρθτικό ςχιμα «ςφςτθμα» μπορεί να
χαρακτθριςτεί ωσ ΢υςτθμικι ΢κζψθ (Φλογαΐτθ κ. ςυν., χ.χ.). Η ςυςτθμικι ςκζψθ προζκυψε
από τθν ανάγκθ των ερευνθτϊν να προςεγγίςουν πολυδιάςτατα προβλιματα που θ
αναλυτικι κετικιςτικι ςκζψθ αδυνατοφςε. Μζςω τθσ ςυςτθμικισ ςκζψθσ γίνεται εφικτι θ
διατφπωςθ απόψεων ςχετικά με τον τρόπο λειτουργίασ πολφπλοκων δομϊν ι φαινομζνων
τθσ πραγματικότθτασ, χωρίσ λεπτομερειακι κεϊρθςθ των ςχζςεων ι των φυςικϊν
διεργαςιϊν που τισ διζπουν. Ωσ εκ τοφτου, το ςφςτθμα ωσ νοθτικό δθμιοφργθμα και ο
τρόποσ μελζτθσ του αποτελεί μια άποψθ-κζςθ, μια κεωρία5 για τθν πραγματικότθτα και
τουσ μθχανιςμοφσ τθσ, είναι ζνα «ενιαίο και ςυνοπτικό ςφνολο γνϊςεων διαρκρωμζνο
ςφμφωνα με τουσ κανόνεσ τθσ λογικισ» (Πελεγρίνθσ, 2005, ς. 553). ΢φμφωνα με τον Willke
(1996) «θ ςυςτθμικι ςκζψθ αποτελεί πολφτιμο εργαλείο τθσ οργανωμζνθσ περιπλοκότθτασ
(ςυμπλοκότθτασ). Αντικείμενο του ενδιαφζροντόσ τθσ είναι τα φαινόμενα που ςυνδζονται
μεταξφ τουσ με λογικά μθ-γραμμικζσ ςχζςεισ, όταν δθλαδι κάκε ζνα ςυνιςτά για το άλλο
3
Στο ίδιο.
4
Συςτθμικι Θεωρία-Ειςαγωγι (χ.χ.). Διακζςιμο ςτο δικτυακό τόπο: http://www.open-resource- Αλλαγή κωδικού πεδίου
project.org/gnosi/systemResources/homeopathy_msc_material/Presentation_SystemsTheory.ppt
(03/05/2009)
5
΢φμφωνα με τον Πελεγρίνθ (2005), θ κεωρία αποτελεί «ςφνολο κρίςεων ι προτάςεων που παρζχει αρχζσ,
βάςει των οποίων είναι δυνατι θ εξιγθςθ μιασ ςειράσ φαινομζνων. Τπό αυτι τθν ζννοια, θ κεωρία δεν
ςυνεπάγεται απόλυτθ γνϊςθ, αλλά ζχει χαρακτιρα υποκειμενικό, … (και) … είναι πάντοτε αναιρζςιμθ.» (ς.
553)
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 21

22. όρο τθσ δυνατότθτάσ του» (ς. 11). Παρόλα αυτά, θ μεκοδολογία αυτι, ςφμφωνα με τον
ίδιο, δε διεκδικεί «τθ μοναδικι ορκότθτα οφτε τθν απόλυτθ αλικεια για τα ςυμπεράςματά
τθσ» (ςτο ίδιο).
Ειδικά για ζνα ΢φςτθμα Ανκρϊπινθσ Δραςτθριότθτασ που ςχετίηεται άμεςα με τουσ
ανκρϊπουσ και τθ ςυμπεριφορά τουσ, θ επιλογι των ορίων του (των ςυνόρων του), των
ςτοιχείων που αντιλαμβανόμαςτε ότι περιλαμβάνει, ο τρόποσ ζρευνασ των ςχζςεων μεταξφ
των ςτοιχείων αυτϊν, θ εξαγωγι ςυμπεραςμάτων για τον τρόπο που αυτό λειτουργεί, αλλά
και θ ςυςχζτιςθ του όλου με τα μζρθ του αλλά και με το ευρφτερο περιβάλλον του
κακορίηεται ςε μεγάλο βακμό από ατομικζσ επιλογζσ, που με τθ ςειρά τουσ κακορίηονται
από προςδοκίεσ, ςκοποφσ και επιδιϊξεισ. Η «φιλοςοφία» και ο προςανατολιςμόσ του
ερευνθτι ωσ ςυςτιματοσ-παρατθρθτι, δθλαδι ο τρόποσ με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον
κόςμο μια χρονικι ςτιγμι, κακορίηουν τον τρόπο με τον οποίο κα πραγματοποιιςει τθν
κριτικι διερεφνθςθ των νοθμάτων που επιβάλλουν τα κοινωνικά ςυςτιματα-παρατθρθτζσ.
Σο τι επιλζγει να παρατθριςει, με ποιον τρόπο, και γιατί αυτό και όχι κάποιο άλλο, αλλά και
το γιατί να προςδίδει αυτό το ςυγκεκριμζνο νόθμα ςτθν παρατιρθςι του και όχι κάποιο
άλλο, κακορίηεται από το πϊσ ιεραρχεί ο παρατθρθτισ τισ επιλογζσ του. Αφενόσ, είναι
απαραίτθτθ θ δθμιουργία, μζςω τθσ ερευνθτικισ προςπάκειασ, εκείνων των όρων και των
ςυνκθκϊν που επιτρζπουν τθν αξιολόγθςθ των επιλογϊν μασ, αφετζρου, είναι απαραίτθτθ
θ ςυνειδθτοποίθςθ ότι και το υποκείμενο ερευνθτισ, το ςφςτθμα-παρατθρθτισ, αποτελεί
μζροσ του «Προβλθματικοφ Κόςμου».
Η ςφλλθψθ και οριοκζτθςθ ενόσ πολφπλοκου «κοινωνικοφ αντικειμζνου», ςτθν
περίπτωςι μασ ενόσ Ανοικτοφ Ανϊτατου Εκπαιδευτικοφ Ιδρφματοσ με τθ μορφι του
ςυςτιματοσ, επιτρζπει τθν πολυδιάςτατθ μελζτθ του. Η διαδικαςία αντιμετϊπιςθσ των
διάφορων προβλθμάτων δεν περιορίηεται ςτθν απλι άκροιςθ των ςυμπεραςμάτων που
εξάχκθκαν από τθν απλι ανάλυςθ τθσ ςυμπεριφοράσ των απλοφςτερων ανεξάρτθτων
επιλεγμζνων ςτοιχείων που αποτελοφν το ςφςτθμα, απεναντίασ επεκτείνεται και ςτθ
διερεφνθςθ των ςχζςεων μεταξφ των ςτοιχείων που το αποτελοφν αλλά και ςτθ ςχζςθ που
υπάρχει μεταξφ του προσ μελζτθ αντικειμζνου και του περιβάλλοντόσ του, το οποίο,
ομοίωσ, γίνεται αντιλθπτό ςαν ζνα ευρφτερο ςφςτθμα που το περικλείει. Σο ανοικτό
ςφςτθμα ςυλλαμβάνεται με τθ λογικι ωσ λειτουργικό κομμάτι ενόσ ευρφτερου όλου που
επιτελεί μια ςυγκεκριμζνθ λειτουργία, θ λογικι του υπόςταςθ κακορίηεται από το λόγο, το
ςκοπό τθσ φπαρξισ του. ΢αν τζτοιο ςχετίηεται και αλλθλεπιδρά με το όλον ωσ υποςφςτθμά
του, ενϊ μπορεί το ίδιο να αποτελείται από υποςυςτιματα, τα οποία με τθ ςειρά τουσ
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 22

23. εμπεριζχουν άλλα υποςυςτιματα (ιεραρχία). Η κατανόθςθ του αντικειμζνου-ςυςτιματοσ
επζρχεται μζςω τθσ ταυτόχρονθσ μελζτθσ του ωσ ολότθτα (κακϊσ το όλον είναι
περιςςότερο από το άκροιςμα των μερϊν του τα οποία αλλθλεπιδροφν δυναμικά) και ωσ
δίκτυο ςυςχετίςεων μεταξφ των ςτοιχείων που το αποτελοφν. Ενϊ οι νόμοι που κυβερνοφν
το ςφνολο περιορίηουν τθ ςυμπεριφορά των επιμζρουσ ςτοιχείων τουσ και το αντίςτροφο
(Αρνζλλοσ 2003). Κατά ςυνζπεια, θ «διαλογικι» ςχζςθ ανάμεςα ςτα μζρθ και το ςφνολο-
ςφςτθμα κεωρείται αναπόφευκτθ, ειδικά, όταν θ μελζτθ αφορά φαινόμενα που ανικουν
ςτο κοινωνικο-πολιτιςμικό επίπεδο οργάνωςθσ τθσ ηωισ (Φλογαΐτθ κ. ςυν., χ.χ.). Ζνα
ανοικτό ςφςτθμα προχποκζτει τθν φπαρξθ μιασ ειςόδου από τθν οποία μποροφν να
ειςρζουν φλθ, πλθροφορία, ενζργεια και μιασ εξόδου από τθν οποία μποροφν να εκρζουν
υπθρεςία, προϊόν, πλθροφορία, ενζργεια. Η βαςικι ιδζα πάνω ςτθν οποία οργανϊνεται ζνα
ςφςτθμα είναι ότι αυτό, ζχοντασ ζναν ι περιςςότερουσ ςυγκεκριμζνουσ ςκοποφσ,
επεξεργάηεται το απαραίτθτο για το ςκοπό τθσ λειτουργίασ του υλικό που ειςρζει από τθν
είςοδό του και αποδίδει το επεξεργαςμζνο προϊόν μζςω τθσ εξόδου του ςτο περιβάλλον
(Αρνζλλοσ 2002). Ο ςυγκεκριμζνοσ ρόλοσ του δικαιολογεί και τθν φπαρξι του ωσ
υποςφςτθμα ενόσ ευρφτερου ςυςτιματοσ.
΢φμφωνα με τθ λογικι αυτι, ζνα Ανοικτό Πανεπιςτιμιο αποτελεί ζνα ςφςτθμα που ζχει να
επιτελζςει ςυγκεκριμζνουσ ςκοποφσ, οι ςκοποί αυτοί αποτελοφν τθν αιτία τθσ ίδρυςθσ και
λειτουργίασ του. Για παράδειγμα, πζρα από τθν παροχι Ανϊτατθσ Εκπαίδευςθσ, το Ε.Α.Π.
αυτοπροςδιορίηεται ωσ ανοικτό και ευζλικτο, δθλαδι, ο ςκοπόσ του είναι να παρζχει
ανϊτατθ μόρφωςθ ςε άτομα που για διάφορουσ λόγουσ δεν μποροφν να φοιτιςουν ςε
ςυμβατικά Πανεπιςτιμια. Δθμιουργικθκε, πρωτίςτωσ, για να εξυπθρετιςει τισ ανάγκεσ
αυτϊν των ατόμων και όχι μόνο, θ βαςικι, επομζνωσ, χρθςιμότθτά του ωσ ςτοιχείο του
ευρφτερου εκπαιδευτικοφ ςυςτιματοσ αφορά ςτθν ανοικτότθτά του. Όλα, επομζνωσ, τα
ςτοιχεία που το αποτελοφν, αν το αντιλθφκοφμε ςαν ςφςτθμα, κα πρζπει να ςυντονίηονται
και να εξυπθρετοφν το βαςικό του ςκοπό.
Η διερεφνθςθ τθσ ανοικτότθτασ ενόσ κεςμοφ, ενόσ Ανοικτοφ Πανεπιςτθμίου, ζρχεται
αντιμζτωπθ με μια περιπλοκότθτα. Οι κεςμοί μποροφν να γίνουν αντιλθπτοί «…ωσ το
κανονιςτικό πλαίςιο ενόσ φαινομζνου τθσ κοινωνίασ με βάςθ ιδεολογικζσ, νομικζσ και
παραδοςιακζσ κατευκφνςεισ» (Οικονόμου 2007, ς. 2.) ι, με άλλα λόγια, ωσ «… οι κανόνεσ
του παιχνιδιοφ ςε μια κοινωνία ι πιο τυπικά οι ανκρωπίνωσ δθμιουργθκζντεσ περιοριςμοί
που διαμορφϊνουν τισ ςυνεργαςίεσ μεταξφ ατόμων» (North ςτον Ράπανο 2008, ς. 2.).
΢φμφωνα με τον Arnold Gehlen και τον Adolf Portmann θ αναγκαιότθτα των κοινωνικϊν
Δημήτρησ Κατςαράσ – Διπλωματική Εργαςία 23