Onderzoek naar de woon, werk en winkelfunctie van De Liemers, inclusief de aanzet voor een gemeenschappelijke regionale agenda, in opdracht van Rabobank De Liemers; samenvatting

1. Wonen, werken en winkelen
in de Liemers
Naar een sterke en toekomstbestendige woon- en werkregio
April 2012

2. Inhoudsopgave
3 Voorwoord
5 Profiel van de Liemers
Wonen in de Liemers
7 Achtergrond
11 Conclusies en aanbevelingen
Werken in de Liemers
13 Achtergrond
17 Conclusies en aanbevelingen
Winkelen in de Liemers
21 Achtergrond
24 Conclusies en aanbevelingen
Naar een gemeenschappelijke regionale agenda
2 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

3. Voorwoord
Voor u ligt de brochure Wonen, werken en winkelen in de Liemers. Deze studie brengt de economie van de
Liemers in kaart en inventariseert een aantal kansen voor de toekomst van het gebied. Het onderzoek is
uitgevoerd door de afdeling Kennis en Economisch Onderzoek van Rabobank Nederland.
De Liemers kent verschillende initiatieven die de regio een beter toekomstperspectief moeten geven.
Zo is enkele jaren geleden het project Liemers 2020 gestart, zijn er initiatieven vanuit Lindus, is het POA
de Liemers actief op het terrein van onderwijs en arbeidsmarkt en heeft LTO een visiedocument voor het
gebied opgesteld. Met de marketingcampagne ‘De Liemers, helemaal goed!’ investeren de gemeenten
Duiven, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar fors in de herkenbaarheid en promotie van de regio.
Om deze initiatieven te ondersteunen, heeft Rabobank De Liemers dit sociaal-economisch onderzoek uit
laten voeren. Met de resultaten hiervan als uitgangspunt en vanuit haar coöperatieve verantwoordelijkheid,
wil de bank in samenwerking met andere partijen de regio een economische impuls geven.
Het rapport spitst zich toe op de thema’s wonen, werken en winkelen, als basis voor een sterke en toekomst-
bestendige regio. Het uiteindelijke doel is een langetermijnagenda voor de belangrijkste beleidsdossiers:
economie, arbeidsmarkt, wonen en voorzieningen.
Ik hoop dat dit rapport beleidsbepalers en belanghebbenden inspireert om na te denken over de toekomst
en dat het ons allen helpt te koersen op een succesvolle langetermijnstrategie voor de Liemers.
Mijn dank gaat uit naar de geïnterviewden en de deelnemers aan de workshop voor hun waardevolle
bijdrage aan het onderzoek.
Jan Ummenthum
directievoorzitter Rabobank De Liemers
Een uitgebreide digitale versie van het rapport vindt u op www.rabobank.nl/deliemers
3

4. 4 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

5. Profiel van de Liemers
De Liemers is een bijzonder stukje Nederland in het oosten van de provincie Gelderland, ten zuidoosten van
Arnhem en tegen de Achterhoek aan. De streek ligt ingeklemd tussen de Duitse grens, de Rijn, de Neder-
rijn, de IJssel en de Oude IJssel en omvat de gemeenten Duiven, Rijnwaarden, Westervoort, Zevenaar en
Montferland. De Liemers is een zeer gevarieerde streek met een eigen identiteit en een rijke historie. Er zijn
vele kleine oorspronkelijke kerkdorpen met volop natuur, rivieren, rust en ruimte.
De Liemers vormt een onderdeel van de Stadsregio Arnhem Nijmegen waarmee voor de inwoners alle
stedelijke voorzieningen op korte afstand beschikbaar zijn. Voor de inwoners is de Liemers een relatief be-
taalbare regio waarin men veel woning voor zijn geld krijgt. Binnen de Liemers hebben de vijf gemeenten
ieder hun eigen functie en regionaal gezien ieder hun eigen focus. Dit alles maakt de Liemers tot een verlei-
delijk gebied met een divers aanbod van woonmilieus. Haar gunstige ligging en ontsluiting over zowel weg
(A12 en A15), water en spoor bieden de regio bovendien een uitstekende logistieke uitgangssituatie en een
gunstig vestigingsklimaat voor zowel handel, logistiek als industrie. Hoewel de regio binnen Nederland nog
altijd relatief onbekend is, komt het als onderdeel van de Stadsregio steeds beter op de kaart te staan.
De gunstige ligging en ontsluiting over
zowel weg (A12 en A15), water en spoor
zorgen voor een interessant vestigingsklimaat
en uitstekende logistieke uitgangssituatie.
5

6. Hoofdtitels
Wonen
in de
Liemers
Gemeenten en woningcorporaties
moeten zorgen voor een passend
woningaanbod dat aansluit bij de
behoefte van jongeren.
6 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

7. Achtergrond
Van groei naar krimp
De Liemers vormt een aantrekkelijke woonregio met veel mogelijkheden voor recreatie en op korte af-
stand van alle stedelijke voorzieningen (van Arnhem en Nijmegen). In de Liemers kan men als huurder of
koper betaalbare en relatief grote woningen vinden. Daarnaast heerst er onder de bevolking een groot
saamhorigheidsgevoel en is er sprake van een hecht verenigingsleven. Keerzijde van de medaille is dat de
Liemers het afgelopen decennium is geconfronteerd met een afnemende bevolkingsgroei. Tot ongeveer
2000 groeide de bevolking van de Liemers sterk. Deze groei deed zich nagenoeg volledig voor in Duiven
en Westervoort. De afgelopen jaren laat de bevolkingsontwikkeling echter een lichte krimp zien. Er is
sprake van een negatief migratiesaldo waarbij meer mensen de regio verlaten dan dat er zich mensen
vestigen. Dit geldt vooral voor de leeftijdsgroep 15-24 jaar. Deze jongvolwassenen vertrekken uit de regio
om elders te gaan studeren of werken.
Figuur 1 Bevolkingsprognose tot 2040
2040
2030
2020
-10% -8% -6% -4% -2% 0% 2% 4% 6% 8%
De Liemers Achterhoek Arnhem-Nijmegen Nederland
Bron: Primos 2011
De verwachting is dat de bevolking van de Liemers de komende decennia blijft krimpen. In 2040 zal
de bevolkingsomvang van de Liemers met 8 procent zijn afgenomen. De bevolking van de Achterhoek
staat een vergelijkbare krimp te wachten. Stadsregio Arnhem Nijmegen zal (zoals de meeste stedelijke
regio’s) blijven groeien. Binnen de Liemers zal de sterkste krimp plaatsvinden in de gemeente Montfer-
land (-16 procent) gevolgd door Westervoort (-12 procent). Alleen voor Zevenaar wordt nog een kleine
groei geprognosticeerd (van 1 procent).
7

8. Het vergroten van de recreatieve waarde
van de Liemers verbetert het woonklimaat
en geeft tevens een economische
impuls aan de regio.
Woningmarktbeleid
De Liemers maakt als woningmarktregio onderdeel uit van de Stadsregio Arnhem Nijmegen en van het be-
leid dat vanuit de Stadsregio wordt gevoerd. In het Regionaal Plan 2005-2020 zijn de ambities voor de Stads-
regio vastgesteld. In de periode 2010-2020 staat vraaggericht bouwen centraal waarbij oog is voor trends in
de demografische prognoses. Gemeenten brengen geen nieuwe plannen in ontwikkeling die leiden tot een
uitbreiding van de huidige beschikbare plancapaciteit, zonder dat hierover subregionale afstemming heeft
plaatsgevonden. Bovendien staan voor gemeenten de woonconsument en het bouwen voor de eigen be-
hoefte centraal. Bij het bouwen voor de bovenlokale vraag is subregionale afstemming noodzakelijk. Evenals
de andere subregio’s werken de Liemerse gemeenten aan het naar beneden bijstellen van de ambitie. Het
vigerende woningbouwprogramma is voor de periode 2010-2020 met circa 1.800 woningen (25 procent)
naar beneden bijgesteld.
In de Liemers is sprake van een (toenemende) behoefte aan koopwoningen en duurdere huur. De behoefte
aan koopwoningen komt van starters, doorstromers en ouderen en richt zich op diverse prijsklassen. De
Liemerse gemeenten hebben een herstructurerings- en transformatie opgave van een kleine 50 procent
van de totale bruto plancapaciteit. Deze plannen dragen bij aan het verbeteren van de woonkwaliteit van
de huidige woningvoorraad. Onder transformatie worden inbreidingslocaties verstaan waarbij functies ver-
anderen in het gebied van bijvoorbeeld bedrijfs- of kantoorgebouwen in woningen. Herstructurering heeft
betrekking op het verbeteren van wijken door nieuwbouw.
8 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

9. Ontgroening en vergrijzing
De bevolkingsprognose voor de Liemers laat een toename van de grijze druk zien. Dat be-
tekent dat het aandeel 65-plussers ten opzichte van de potentiële beroepsbevolking groeit.
Dit heeft negatieve gevolgen voor de regionale arbeidsmarkt. Het economisch actieve deel
van de bevolking zal kleiner worden en daardoor zal het arbeidspotentieel (voor bijvoor-
beeld het verlenen van zorg aan de vergrijzende bevolking) afnemen.
Figuur 2 : Bevolkingsprognose naar leeftijdsklasse tot 2030
65 jaar of ouder
45 tot 65 jaar
30 tot 45 jaar
15 tot 30 jaar
tot 15 jaar
-40% -20% 0% 20% 40% 60% 80%
De Liemers Achterhoek Arnhem-Nijmegen Nederland
Bron: Primos 2011
9

10. Om het arbeidspotentieel te vergroten heeft de Liemers de ambitie om jongeren sterker aan de regio te
binden. Op deze manier tracht men een verdere ontgroening van het gebied te beperken. Op dit moment
verlaten vooral hoogopgeleide jongeren de regio voor studie en werk en keren dan niet meer terug. De
carrièrekansen voor hoger opgeleiden zijn binnen de Liemers dan ook beperkt. Volgens het regiomarke-
tingplan heeft de Liemers de ambitie om betere carrièreperspectieven te bieden voor hoger opgeleiden
uit de eigen regio. Dit kan door bijvoorbeeld kapitaalkrachtige bedrijven naar de regio te trekken. De regio
kenmerkt zich immers door lagere vastgoedprijzen dan de kern van de Stadsregio Arnhem Nijmegen. Bo-
vendien is de regio goed bereikbaar en vormt het een aantrekkelijke woonregio voor hoger opgeleiden.
SWOT Wonen
Sterkten Zwakten
- Betaalbare woningen - Werkmogelijkheden voor hoogopgeleiden
- Woonomgeving (recreatiemogelijkheden,
stedelijke voorzieningen nabij)
- Saamhorigheid bevolking:
hecht verenigingsleven
- Relatief grote woningen
Kansen Bedreigingen
- Vergroten van arbeidsmarktkansen - Negatief migratiesaldo (jongeren)
voor hoogopgeleiden uit de eigen regio - Vergrijzing en ontgroening
- Inspelen op trends (toename eenpersoons- - Bevolkingskrimp
huishoudens): betaalbare huisvesting
kunnen blijven aanbieden
10 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

11. Conclusies en aanbevelingen
Biedt jongeren perspectief
Jongvolwassenen vormen de rode draad door vele beleidsdossiers. Het negatieve migratiesaldo van jonge-
ren treft zowel de woningmarkt als de arbeidsmarkt. Maar ook consumentenvoorzieningen hebben te maken
met een veranderende consument die andere eisen stelt aan diensten en producten. De eerste voorwaarde
om jongeren te behouden voor de regio is om ze een perspectief te bieden. Velen vertrekken naar de stu-
dentensteden om vervolgens niet meer terug te komen. Velen weten dan ook niet wat de mogelijkheden
zijn voor een carrière in de Liemers. Het Logistiek Expertise Centrum (LEC) probeert met haar initiatief dit
probleem te doorbreken door het bedrijfsleven, de overheid en het onderwijs bij elkaar te brengen en samen-
werkingsprogramma’s op te richten. Dit initiatief zou als voorbeeld kunnen dienen voor andere sectoren om
de tekorten op de arbeidsmarkt aan te pakken, bijvoorbeeld in de techniek en de zorg. Ook de mogelijkheden
en ondersteuning van diverse partijen om een eigen onderneming te beginnen, zou al in het onderwijs ge-
borgd moeten zijn. Starters in de bedrijvenmarkt beginnen over het algemeen een bedrijf in de regio waarin
zij woonachtig zijn. Om jongeren te binden is er niet alleen een rol voor het bedrijfsleven weggelegd. Zo zul-
len gemeenten en woningcorporaties moeten zorgen voor een passend woningaanbod dat aansluit bij de
behoefte van jongeren.
Concentreer voorzieningen zodat deze passen bij de schaal van het woongebied
De meeste consumentenvoorzieningen zijn in de Liemers minder sterk vertegenwoordigd dan in de Achter-
hoek en gemiddeld Nederland. Dit geldt bijvoorbeeld voor de horeca en cultuurvoorzieningen. Inwoners van
de Liemers zijn hiervoor met name op Arnhem en Doetinchem aangewezen. Met een krimpende bevolking
in het achterhoofd, komt het draagvlak van voorzieningen in de kleine kernen onder druk te staan. Winkels,
scholen en verenigingen zullen dit merken aan een dalend aantal consumenten, leerlingen en leden. Indien
de Liemers een aantrekkelijke woonregio wil blijven voor jong en oud, dan zullen overheid en bedrijfsleven
goed naar de schaal van voorzieningen moeten kijken. Bovendien liggen er voor de regio kansen om het
gebied recreatief en toeristisch beter op de kaart te zetten. Dit vraagt om extra investeringen in vrijetijds-
voorzieningen. Deze zouden onder andere kunnen worden geconcentreerd langs het water. Op dit moment
wordt de potentie van het water nog onvoldoende benut. Het water kan voor recreatieve doeleinden (wonen
en recreëren) worden gebruikt om zodoende de potentie van de Liemers als aantrekkelijke woon- en recrea-
tieregio beter te benutten.
Op dit moment wordt de potentie
van het water voor een
aantrekkelijke woon- en recreatieregio
onvoldoende benut.
11

12. Werken
in de
Liemers
De eerste voorwaarde om jongeren
te behouden is om ze
carrièreperspectief te bieden.
Het bedrijfsleven heeft hierin een
nadrukkelijke rol.
12 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

13. Achtergrond
Conjunctuurgevoelige economische basis
De Liemerse economie kenmerkt zich door veel conjunctuurgevoelige bedrijvigheid zoals handel, logis-
tiek en industrie. Duiven en in de tweede plaats Zevenaar vormen de economische zwaartepunten van de
regio. De afgelopen jaren is de werkgelegenheid in de regio relatief sterk toegenomen. De groei deed zich
met name voor in dienstverlenende sectoren wat duidt op een verbreding van de economische basis van
de regio. Desondanks ligt de economische prestatie van het gebied op een relatief laag niveau. Dit wordt
vooral veroorzaakt door de vier economische groeiindicatoren (winstgroei, productiegroei, investerings-
groei en arbeidsvolumegroei) die ver onder het Nederlandse gemiddelde liggen.
Figuur 3 : Werkgelegenheidsontwikkeling per sector
2000 - 2010
Overige dienstverlening
Vrije tijd sector
Zorgsector
Onderwijs
Openbaar bestuur
Overige zak. dienstverlening
Advies & Onderzoek sector
Financiële instellingen
Informatie en communicatie
Vervoer en opslag
Groothandel
Industrie
Agrarische sector
Totaal
-60 -40 -20 0 20 40 60 80 100
De Liemers Nederland
Bron: LISA, bewerking Rabobank
Economische prestaties
De economische prestaties van de Liemers blijven achter bij het gemiddelde Nederlandse bedrijfsleven.
Dit wordt voor een deel veroorzaakt door de conjunctuurgevoelige sectorstructuur van de regio. De
sterke aanwezigheid van conjunctuurgevoelige bedrijven heeft de afgelopen twee jaar geresulteerd in
een achterblijvende economische groei (uitgedrukt in groei van winst, investeringen, arbeidsvolume
en bruto toegevoegde waarde). De economische groei blijft in alle gemeenten achter bij de landelijke
ontwikkeling en die in de buurtregio’s. Bovendien is in de Liemers de economische groei in 2010 iets
gedaald ten opzichte van 2009.
13

14. Figuur 4 : Rapportcijfers economische groei
7,0
NL - gem = 6
6,0
5,7
5,4
5,3
5,0 4,9
4,5 4,5 4,5
4,5 4,4
4,0 3,9
3,0
Duiven Montferland Rijnwaarden Westervoort Zevenaar
2009 2010
Bron: Rabobank
De economische kracht (een indicator voor de structuur van het bedrijfsleven) van de Liemers ligt op het
landelijke gemiddelde. Duiven is in economisch opzicht de meest krachtige gemeente van de vijf. Bij de
economische kracht van de Liemers valt op dat de scores voor alle vijf gemeenten niet veel verschillen van
die in 2009. Over het algemeen verschillen de scores op economische kracht voor een regio door de jaren
heen minder, doordat deze indicatoren meer structureel van aard zijn dan de groei-indicatoren. Van de indi-
catoren die uitdrukking geven aan de economische kracht, springt het rendement op het eigen vermogen
er in positieve zin uit. De werkgelegenheidsfunctie en de arbeidsproductiviteit doen dit in negatieve zin. De
investeringsratio (bereidheid tot investeren) ligt iets boven het landelijke niveau.1
Het doortrekken van de A15 en verbreding
van de A12 zijn nodig omdat een goede
bereikbaarheid een voorwaarde is voor
economische groei.
1
Voor een uitgebreide beschrijving van het economisch presteren van het Liemerse bedrijfsleven; zie het uitgebreide onderzoeksrapport.
14 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

15. Figuur 5 : Rapportcijfers economische kracht
8,0
NL - gem = 6
7,0
6,8
6,7
6,1 6,1
6,0 5,8 5,9
5,7 5,8
5,2 5,1
5,0
4,0
Duiven Montferland Rijnwaarden Westervoort Zevenaar
2009 2010
Bron: Rabobank
Toonaangevende logistieke sector
De logistieke sector in de Liemers heeft met drie vervoersmodaliteiten (weg, water en spoor) een gunstige
uitgangssituatie. Door de projectgroep Liemers 2020 is al vastgesteld dat de logistieke sector toonaan-
gevend kan worden in de regio en dat het verder uitbouwen van het logistieke imago van de Liemers
kansrijk is. Om de kansen van de logistieke sector in de Liemers te benutten is besloten dat ondernemers,
onderwijs en overheden hun handen hiervoor ineen moeten slaan. Dit heeft tot verschillende initiatieven
geleid zoals een doorlopende leerlijn vmbo-mbo in de logistiek, de oprichting van de afdeling Transport
en Logistiek door het Liemers College en de oprichting van het Logistiek Expertise Centrum (LEC).
Onlangs is bovendien een rapport van Buck Consultants gepubliceerd over de kwaliteiten van en kansen
voor de regionale logistieke sector in de regio Arnhem-Nijmegen. Het rapport geeft aan dat logistiek
over heel veel méér gaat dan alleen vrachtauto’s die goederen van A naar B vervoeren. Zo zijn in de re-
gio diverse bedrijven actief die hoogwaardige logistieke activiteiten verrichten en daarmee veel waarde
toevoegen, denk bijvoorbeeld aan kwaliteitscontrole, reparatie en assemblage. De logistieke sector in de
regio Arnhem-Nijmegen betoont zich bijzonder ondernemend. Het arbeidsethos is relatief hoog en fysiek
gezien is de regio een kruispunt waar snelwegen, waterwegen en spoor zich met elkaar verknopen. De
regio is daarmee een logistieke draaischijf die nog wordt versterkt met de komst van de A15. Daarnaast
bieden de logistieke opleidingen van de Hogeschool Arnhem Nijmegen (met een positie in de top 3
van logistieke opleidingen in Nederland) een uitstekende basis voor een goede opleidingsstructuur. Deze
gunstige uitgangspositie vraagt om verdere ontginning en ontwikkeling, aldus het rapport.
15

16. Economische vooruitzichten
De invloed van de conjunctuur op de regionale economie wordt mede bepaald door de aard van de econo-
mie: de sectorstructuur. Vroegcyclische sectoren (industrie, logistiek) gaan voorop bij economische groei of
krimp terwijl veel consumentgerichte sectoren (detailhandel, horeca) conjuncturele veranderingen pas later
merken. Daarnaast zijn er sectoren zoals de overheid en zorg waarbij de ontwikkeling veel meer afhangt van
de politieke constellatie en bevolkingsontwikkeling. Gezien de conjunctuurgevoelige sectorstructuur van
de Liemers zal de regio ook in 2012 nog de gevolgen van de economische recessie ondervinden. De werk-
gelegenheid in de Liemers neemt daardoor dit jaar verder af (met gemiddeld 0,8 procent). Naar verwachting
zal in 2012 de werkloosheid in de Liemers oplopen naar een niveau van 5,6 procent. Voor de hele regio geldt
dat de werkloosheid onder het landelijke gemiddelde blijft liggen.
SWOT Werken
Sterkten Zwakten
- Sterke banengroei afgelopen decennium - Economische groei blijft achter
- Lage werkloosheid - Lage arbeidsproductiviteit
- Goede arbeidsmoraal
- Duiven als economisch zwaartepunt
Kansen Bedreigingen
- Ligging (A12, A15, Duitsland) - Conjunctuurgevoelige sectorstructuur
- Infrastructuur (drie vervoersmodaliteiten) - Afnemende beroepsbevolking
voor de logistieke sector - Relatief laag opleidingsniveau
- Ruimte bedrijventerreinen - Ontbreken regionale visie
- Verbreding economische basis
16 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

17. Conclusies en aanbevelingen
Samenwerking is de basis voor vernieuwing en een toekomstbestendige regio
De investeringsratio en de arbeidsproductiviteit zijn twee belangrijke indicatoren voor de toekomstbesten-
digheid van het bedrijfsleven. Wil de regio concurrerend blijven en innovatie binnen het bedrijfsleven reali-
seren, dan zijn investeringen noodzakelijk. De gemiddeld lagere arbeidsproductiviteit is een belangrijk punt
van aandacht. Met het oog op een krimpende beroepsbevolking en het tekort op de arbeidsmarkt zal het
bedrijfsleven de arbeidsproductiviteit moeten verhogen, wil men het huidige welvaartsniveau op peil hou-
den. We moeten immers met minder mensen hetzelfde welvaartsniveau op peil zien te houden. Dit vraagt
om investeringen in een economisch uitdagend klimaat.
De stakeholders uit de Liemers vinden koppelingen tussen verschillende partijen in de regio van essentieel
belang om de regio concurrerend te maken. Het bedrijfsleven in de Liemers is goed vertegenwoordigd in
de verschillende ondernemersverenigingen. Toch gaf men aan dat veel ondernemers niet weten wat voor
bedrijven en ondernemers er in de regio gehuisvest zijn en wat zij te bieden hebben. Een soort ‘innovatiema-
kelaar’ kan hier een rol in vervullen. Indien een bedrijf behoefte heeft aan versterking op een bepaald gebied
(ICT, advies, reclame, productontwikkeling et cetera) dan zou deze via een ‘innovatiemakelaar’ gekoppeld
kunnen worden aan een ander bedrijf uit de regio die daarbij kan helpen. Zo verbind je het MKB met elkaar
en stimuleer je samenwerkingsverbanden in de eigen regio.
Wil de regio concurrerend
blijven ten opzichte van andere
regio’s dan zal het bedrijfsleven
meer moeten investeren
en innoveren.
17

18. Bedrijfsleven: Bepaal een lange termijn strategie
Het bedrijfsleven in Nederland (en dus ook in de Liemers) opereert momenteel in moeilijke economische
tijden. Het vet op de botten is zo langzamerhand verdwenen en van een kale kip kun je niet plukken. Het
bedrijfsleven wenst niet met ‘pappen en nathouden’ op de been te worden gehouden. Dergelijke tijdelijke
subsidies en lapmiddelen hebben alleen voor de korte termijn effect. Het bedrijfsleven dient zich daarom
in deze tijden goed voor te bereiden op het veranderende economische klimaat. Het maken van een stra-
tegie voor de lange termijn is nu van essentieel belang en bedrijven dienen zich daarbij af te vragen ‘wat
heb ik ervoor nodig om mijn lange termijn doelen te realiseren en wie (welke type arbeidskrachten) heb
ik daar voor nodig? Waar zitten de verwachte knelpunten voor de komende jaren?’ Een ondersteunende
en adviserende rol van de bank en accountant is in dit opzicht gewenst. Bovendien is een gemeenschap-
pelijke regionale economische agenda hierbij van groot belang.
Zorg als regio voor een goede mix van sectoren
Om van de Liemers een krachtige en toekomstbestendige economie te maken dient men niet alle pijlen
op de logistiek te richten. Ook de focus op andere sectoren is van belang, zoals de zorg- en recreatie-
sector. De zorg is een van de sectoren die het afgelopen decennium voor een grote toename van de
werkgelegenheid heeft gezorgd. Met een vergrijzende bevolking wordt de zorgsector in de toekomst
alleen maar belangrijker. En met een tekort aan zorgpersoneel dat verder zal oplopen, is de noodzaak
van technologische toepassingen evident. De combinatie van de zorg- en technologiesector zal nieuwe
kansen genereren voor bedrijven uit de Liemers. Denk hierbij aan de ontwikkeling van nieuwe diensten
en producten op dit gebied. Recreatie zal niet zo’n belangrijke speler in het economisch veld worden als
de logistiek en de zorgsector, maar kan wel een extra economische impuls geven aan het meer landelijke
deel van de regio.
Logistiek: van ‘whitespot’ naar ‘hotspot’
De regio Arnhem-Nijmegen is door TNO uitgeroepen als ‘white spot’, wat betekent dat het de potentie
heeft om tot logistieke ‘hotspot’ te kunnen groeien, mits er aan bepaalde randvoorwaarden wordt voldaan.
Kansen liggen in het mogelijk maken van de overslag van containers op het spoor van de Betuweroute,
de ontwikkeling van logistieke parken nabij de overslagkansen aan de transportcorridors en een nauwere
samenwerking van de logistieke bedrijven in de Liemers met de overslag in Emmerich. Daarnaast kan de
regio meer gebruik maken van de kansen die voortkomen uit de opkomst van het internet als verkoop-
kanaal. Het belang van webwinkelen zal naar verwachting verder toenemen en dit vraagt om logistieke
oplossingen. De regio kan hier met haar grote logistieke netwerk aan bijdragen.
18 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

19. Goede bereikbaarheid is een voorwaarde voor economische groei
Het doortrekken van de A15 en verbreding van de A12 zijn nodig omdat een goede bereikbaarheid een
voorwaarde is voor economische groei. Maar een goede bereikbaarheid is ook van belang voor een prettig
woonklimaat. Daarnaast is ook de digitale bereikbaarheid (glasvezel) van huishoudens, winkels, bedrijfsleven
en overheid van belang om mee te kunnen gaan in de snel veranderende digitale wereld.
Andere vaardigheidseisen van hedendaagse beroepsbevolking nodig
In veel sectoren wordt de techniek steeds complexer, zoals in de industrie en de zorgsector. Technologische
ontwikkelingen volgen elkaar in rap tempo op en dit zorgt ervoor dat de machines – die steeds meer de
hand- en spandiensten van de werknemers overnemen – steeds ingewikkelder worden. Deze technologische
veranderingen vragen extra vaardigheden van het personeel op de werkvloer. In opleidingen, maar ook op de
werkvloer dient daarom voldoende aandacht te worden besteed aan het omgaan met complexe apparatuur.
Als het bedrijfsleven in deze
economische tijden niet genoeg
investeert zal men in de toekomst
achter de feiten aan blijven lopen.
19

20. Winkelen
in de
Liemers
De regio zal een keuze moeten maken
voor het gericht versterken van één
kernwinkelgebied.
20 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

21. Achtergrond
De detailhandel van de Liemers wordt gevormd door grootschalige detailhandel in Duiven, de kernwin-
kelgebieden van Duiven, Zevenaar en Didam en kleinschalige dagelijkse winkelvoorzieningen in de kleine
kernen. Op dit moment vloeit er relatief veel koopkracht af naar Doetinchem en in mindere mate naar
Arnhem. In de Liemers spelen verschillende ontwikkelingen rondom de detailhandel. In de eerste plaats
zijn er plannen om een grootschalig Retailpark te ontwikkelen bij Zevenaar. Het project omvat circa 33.000
m² grootschalige retail, leisure en horeca. Daarnaast heeft de Liemers te maken met de kleine kernen-
problematiek waarbij het draagvlak voor winkelvoorzieningen steeds verder afkalft. Dit speelt vooral in
de gemeente Rijnwaarden. Op dit moment wordt in opdracht van de Kamer van Koophandel Centraal
Gelderland een regionale detailhandelsvisie ontwikkeld die inzicht zal bieden in de gewenste regionale
voorzieningenstructuur.
Beperkt voorzieningenaanbod
De meeste consumentenvoorzieningen zijn in de Liemers iets minder sterk vertegenwoordigd dan ge-
middeld in Nederland. Ook vergeleken met de Achterhoek en de regio Arnhem-Nijmegen hebben de
inwoners van de Liemers iets minder voorzieningen tot hun beschikking. Dit geldt bijvoorbeeld voor het
aanbod van restaurants en cafés, wat te maken heeft met de functie van het gebied. Horecavoorzieningen
in de Liemers zullen op dit moment in de eerste plaats een functie vervullen voor de eigen inwoners. Ter-
wijl stedelijke gebieden (zoals Arnhem en Nijmegen) en een toeristische regio als de Achterhoek met deze
voorzieningen ook een duidelijke functie vervullen voor de bezoekers van het gebied (zakelijk of vrijetijd).
Ook het cultuuraanbod blijft in de Liemers enigszins achter. Cultuurvoorzieningen zijn over het algemeen
geconcentreerd in meer stedelijke gemeenten. Inwoners van de Liemers zullen voor deze voorzieningen
naar Arnhem en Nijmegen gaan. Hetzelfde geldt voor het aantal scholen in het voortgezet onderwijs.
Recreatieve voorzieningen zoals zwembaden en sporthallen zijn juist wel goed vertegenwoordigd in de
Liemers.
Regionale koopkrachtbinding beperkt
Minder dan 60 procent van de detailhandelsbestedingen van de inwoners van de Liemers vindt zijn be-
stemming in de eigen regio. Het grootste deel hiervan komt terecht in Zevenaar (19 procent) gevolgd
door Duiven (17 procent). De detailhandel van Zevenaar heeft hiermee de grootste regionale functie bin-
nen de Liemers. De bestedingen die niet in de Liemers terechtkomen vloeien af naar winkelvoorzieningen
buiten de eigen regio. Uit de Rabobank KoopstromenMonitor blijkt dat bijna een kwart van de detailhan-
delsbestedingen van de inwoners van de Liemers afvloeit naar de Achterhoek. Daarnaast vloeit nog eens
ruim 10 procent af naar de regio Arnhem-Nijmegen. Binnen de Achterhoek is Doetinchem de belangrijk-
ste aankoopplaats. De koopkrachtafvloeiing naar Doetinchem is het grootst vanuit Montferland (bijna 40
procent), gevolgd door Rijnwaarden (16 procent), Westervoort en Zevenaar (beide 13 procent).
21

22. De regio kan met haar grote logistieke
netwerk kansen benutten die voortkomen
uit de groei van het webwinkelen en de
toenemende vraag naar pakketvervoer.
Oog voor regionale effecten
Om de positie van het voorzieningenaanbod in de Liemers in de toekomst te garanderen en om de juiste
keuzes te maken bij ontwikkelingen in de voorzieningenstructuur, dient deze altijd in regionaal perspectief
te worden beschouwd. Dit geldt zeker voor een grootschalige ontwikkeling als het Retailpark. Het is belang-
rijk te realiseren dat toevoeging van nieuw winkelaanbod altijd consequenties zal hebben voor bestaande
winkelvoorzieningen. Hoewel nieuwe winkelconcepten ook een marktverruimend effect kunnen hebben,
zal het grootste deel van de bestedingen dat hier plaatsvindt, ten koste gaan van bestedingen die voorheen
elders werden gedaan. Een euro kan immers maar een keer worden uitgegeven. Bovendien neemt het
belang van bestedingen in de fysieke detailhandel steeds verder af ten gunste van de bestedingen die via
internet plaatsvinden. Daarnaast zal men zich bij de invulling van het Retailpark bewust moeten zijn van het
verbod op economische vestigingseisen vanuit de Europese Dienstenrichtlijn. Een en ander onderschrijft
het belang van een gedegen onderbouwing van beslissingen rondom dergelijke grootschalige projecten.
22 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

23. Hengelo
Figuur 6 : Bestemming bestedingen inwoners de Liemers
Voorst
Voorst
Hof van Twente
Waar besteden de inwoners van de Liemers
> 10% Lochem
5 % tot 10 %
1 % tot 5 % Haaksbergen
0,5% tot 1 %
< 0,5% Zutphen
Brummen Berkelland
Ede
Bronckhorst
Rozendaal
Rheden
Doesburg Oost Gelre
Winterswijk
Renkum Arnhem
Doetinchem
Zevenaar
Duiven
Overbetuwe
Montferland Aalten
Oude IJsselstreek
Lingewaard
Rijnwaarden
Beuningen
Nijmegen Ubbergen
SWOT Winkelen
Sterkten Zwakten
- Grootschalige detailhandel Duiven - Economisch profiel kleine kernen
- Koopkrachtafvloeiing Doetinchem
Kansen Bedreigingen
- Retailpark Zevenaar - Retailpark Zevenaar
- Eén sterk kernwinkelgebied - Toename winkelleegstand
- Strategiekeuze door detaillisten - Ontbreken regionale visie
- Kansen vanuit veranderende
bevolkingssamenstelling
23

24. Conclusies en aanbevelingen
Neem ruimtelijk-economische beslissingen vanuit een regionale visie
Er ligt een uitdaging voor de regio om de regionale koopkracht sterker te binden. Om dit te realiseren zal
de regio een keuze moeten maken voor het gericht versterken van één kernwinkelgebied dat een bo-
venlokale functionele en recreatieve functie kan vervullen. Beter een sterk winkelgebied waar het prettig
winkelen en verblijven is dan een aantal winkelgebieden die zich individueel niet optimaal kunnen posi-
tioneren. Voor de andere centrale winkelgebieden is een minimum basisvoorzieningenniveau gewenst.
Belangrijk is dat de keuzes in de detailhandel altijd vanuit een regionaal perspectief worden gemaakt.
Op deze manier kun je elkaar versterken en gezamenlijk zorgen voor een aantrekkelijke woon- en verblijfre-
gio. Ook de keuzes rondom het geplande Retailpark zullen vanuit een goed onderbouwde regionale visie
moeten worden gemaakt. Hoewel van een grootschalige ontwikkeling zoals het Retailpark een grote trek-
kracht uit kan gaan en een economische impuls voor de regio kan betekenen, zal een dergelijke keuze niet
gemaakt moeten worden zonder daarbij ook een visie te vormen op de andere winkelclusters in de regio. 2
Detaillist: kies een strategie en maak een keuze voor je verkoopkanaal
De laatste jaren is het webwinkelen enorm in opkomst gekomen en de omzetten van de webshops zijn
alleen maar stijgende. De consument kan immers 24/7 shoppen en een aankoop doen wanneer het hem
het beste uitkomt. Dit zet de lokale winkelier om de hoek voor een uitdaging. Het is raadzaam dat onder-
nemers in de detailhandel zich op de mogelijkheden van de verschillende verkoopkanalen oriënteren
en een langetermijnstrategie kiezen. De rol van de traditionele winkel is immers voortdurend aan ver-
andering onderhevig. Aan de detaillist de uitdaging om op deze ontwikkelingen in te spelen. Allereerst
door webwinkelen niet als bedreiging te ervaren, maar juist de kansen te benutten die deze vorm van
winkelen biedt. Er zijn daarbij meerdere strategieën denkbaar. Ondernemers kunnen op de huidige voet
verder gaan en de winkelverkoop via een fysieke winkel voortzetten. Zij zullen zich dan zodanig moeten
onderscheiden dat klanten speciaal voor de beleving in de winkel, het unieke product of het juiste advies
en service naar de winkel komen.
Een andere mogelijkheid is het roer helemaal om te gooien met een volledige focus op online verkoop.
Dit past beter bij standaard ofwel generieke producten, waarbij service, garantie en advies geen voorwaar-
den voor aankoop zijn. Een andere strategie is om je te richten op de gelijktijdige verkoop via meerdere
kanalen. Bij de voorbereiding en implementatie van zo’n strategie komt wel het een en ander kijken en dit
vraagt het nodige van het ondernemerschap. Samenwerking kan veel ondernemers daarbij helpen.
2
Op dit moment wordt gewerkt aan een regionale detailhandelsvisie door DTNP in opdracht van de Kamer van Koophandel Centraal Gelderland.
24 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

25. De regio moet zorgen voor goede voorzieningen
en een moderne infrastructuur om
te voorzien in de behoefte van een jonge
ondernemende bevolking.
25

26. Publieke organisaties (zoals gemeenten,
zorginstellingen en woningcorporaties) moeten meer
samenwerken rondom sociaal-economische thema’s zoals
een vergrijzende en krimpende (beroeps)bevolking.
26 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

27. Naar een gemeenschappelijke
regionale agenda
Om een economisch concurrerende regio te zijn, dient de Liemers groter te denken dan de grenzen van
de eigen regio. De samenwerking met andere regio’s (zoals het Duitse grensgebied) zal de economische
kracht en kansen van de Liemers versterken. Bovendien zal de Liemers zich niet afzonderlijk van de Stads-
regio Arnhem Nijmegen moeten profileren. Het is hierbij van belang om te beseffen dat de Liemers on-
derdeel is van een groter geheel. Benut daarom de samenwerkingskansen (zoals bijvoorbeeld met univer-
siteiten en hogescholen) die dit met zich meebrengt.
Om de Liemers binnen deze grotere omgeving optimaal te positioneren, is het van groot belang dat
deze regio een lange termijn regionale agenda opstelt op de belangrijkste beleidsdossiers: economie,
arbeidsmarkt, wonen en voorzieningen. Het is immers cruciaal om de Liemers voor te bereiden op veran-
derende economische en demografische ontwikkelingen. Overheid, woningcorporaties, zorginstellingen,
het onderwijs en het bedrijfsleven worden geconfronteerd met de grote vraag wat het effect zal zijn van
deze sociaal-economische ontwikkelingen. Snelle opeenvolgende economische en demografische veran-
deringen vragen om een pragmatische aanpak van alle betrokken partijen. Om als regio slagvaardig met
deze ontwikkelingen om te gaan en de kansen die dit met zicht meebrengt te benutten, zullen de neuzen
dezelfde kant uit moeten staan. Benut daarbij de kracht van de individuele gemeenten en probeer elkaar
juist te versterken in plaats van te beconcurreren. Dan zal uiteindelijk het geheel (de regio) uitgroeien tot
iets dat meer is dan de som der delen (de gemeenten). En op deze manier kan de Liemers zich ontwik-
kelen tot een sterke en toekomstbestendige woon- en werkregio!
27

28. Hoofdtitels
Highlights
BENUT JE LOGISTIEKE KANSEN
• De gunstige ligging en ontsluiting over zowel weg (A12 en A15), water en spoor zorgen
voor een interessant vestigingsklimaat en uitstekende logistieke uitgangssituatie.
• De Liemers is uniek met de aanwezigheid van drie vervoersmodaliteiten.
• Om uit te groeien tot logistieke hotspot moet de Liemers ervoor zorgen dat hier de
containers op het spoor van de Betuweroute kunnen worden gezet.
• In de regio ontbreekt het aan logistieke parken nabij de overslagkansen aan de transport-
corridors om als logistieke regio tot bloei te komen.
• De Liemers moet meer spin-off creëren vanuit samenwerking met de containerhaven
en overslagmogelijkheden in Emmerich.
• De regio kan met haar grote logistieke netwerk kansen benutten die voortkomen uit
de groei van het webwinkelen en de toenemende vraag naar pakketvervoer.
• Het doortrekken van de A15 en verbreding van de A12 zijn nodig omdat een goede
bereikbaarheid een voorwaarde is voor economische groei.
WEES KRITISCH TEN AANZIEN VAN JE BEDRIJFSPRESTATIES
• Wil de regio concurrerend blijven ten opzichte van andere regio’s dan zal het bedrijfsleven
meer moeten investeren en innoveren.
• Met het oog op een krimpende beroepsbevolking en het tekort op de arbeidsmarkt zal
het bedrijfsleven de arbeidsproductiviteit moeten verhogen.
• Innovatiemakelaars kunnen ervoor zorgen dat het bedrijfsleven in de Liemers meer van
elkaars producten, diensten en kennis gebruik gaat maken.
• Als het bedrijfsleven in deze economische tijden niet genoeg investeert zal men in de
toekomst achter de feiten aan blijven lopen.
FACILITEER EEN JONGE ONDERNEMENDE BEVOLKING
• Gemeenten en woningcorporaties moeten zorgen voor een passend woningaanbod
dat aansluit bij de behoefte van jongeren.
• De eerste voorwaarde om jongeren te behouden is om ze carrièreperspectief te bieden.
Het bedrijfsleven heeft hierin een nadrukkelijke rol.
• De regio moet zorgen voor goede voorzieningen en een moderne infrastructuur
(zoals glasvezel) om te voorzien in de behoefte van een jonge ondernemende bevolking.
ZORG VOOR VERBREDING VAN JE ECONOMISCHE BASIS
• Verbreding van de economische basis met zorg en recreatie verkleint de economische
kwetsbaarheid van de regio.
• Op dit moment wordt de potentie van het water voor een aantrekkelijke woon- en
recreatieregio onvoldoende benut.
28 WONEN, WERKEN EN WINKELEN IN DE LIEMERS 2012

29. • De combinatie van de zorg- en technologiesector wordt steeds belangrijker.
Dit biedt kansen voor de industrie en de zakelijke dienstverlening, bijvoorbeeld in de
vorm van nieuw te ontwikkelen ICT-diensten en -producten.
• Het vergroten van de recreatieve waarde van de Liemers verbetert het woonklimaat en
geeft tevens een economische impuls aan de regio.
DURF KEUZES TE MAKEN IN JE WINKEL EN WINKELSTRUCTUUR
• De regio zal een keuze moeten maken voor het gericht versterken van één kernwinkelgebied.
• Durf bij andere winkelgebieden te kiezen voor functiebeperking tot minimaal een
basisvoorzieningenniveau.
• De keuze voor een grootschalige ontwikkeling zoals het Retailpark kan niet gemaakt
worden zonder daarbij ook een visie te vormen op de andere winkelclusters in de regio.
• Een euro kan maar een keer worden uitgegeven: ontwikkelingen op de ene locatie hebben
gevolgen voor de perspectieven van andere locaties.
• Ondernemers in de detailhandel moeten inspelen op de mogelijkheden van de verschillende
verkoopkanalen en hierin een strategie kiezen.
BEHOUD VAN LEEFBAARHEID: NEEM JE VERANTWOORDELIJKHEID
• De Liemers vormt een aantrekkelijke woonregio met veel mogelijkheden voor recreatie
en op korte afstand alle stedelijke voorzieningen.
• Met een krimpende bevolking in het achterhoofd, komt het draagvlak van voorzieningen
in de kleine kernen onder druk te staan.
• Publieke organisaties (zoals gemeenten, zorginstellingen en woningcorporaties) moeten
meer samenwerken rondom sociaal-economische thema’s zoals een vergrijzende en
krimpende (beroeps)bevolking.
• Consumenten zullen zich bewust moeten zijn van het feit dat het hun eigen koopgedrag
is dat ervoor zorgt of een winkel wel of niet in stand kan worden gehouden.
• Ondernemers zullen creatief en innovatief moeten zijn om hun winkel in een kleine kern
rendabel te maken en te houden.
STEL EEN LANGE TERMIJN REGIONALE AGENDA OP
Om een toekomstbestendige woon- en werkregio te garanderen is het nu zaak een lange
termijn regionale agenda op te stellen voor de belangrijkste beleidsdossiers:
economie, arbeidsmarkt, wonen en voorzieningen!
29

30. Colofon
Titel
Wonen, werken en winkelen in de Liemers
Ondertitel
Naar een sterke en toekomstbestendige woon- en werkregio
Auteurs
Anouk Smeltink-Mensen (Rabobank Nederland)
Cynthia Briesen (Rabobank Nederland)
Vormgeving en realisatie
Bureau de Clou
Fotografie
Bas van Spankeren
Drukwerk
Rozijn Repro
Oplage
1.000 exemplaren
Publicatiedatum
24 april 2012
In opdracht van
Rabobank De Liemers
Contactadres
Mercurion 22 A
Postbus 160
6900 AD Zevenaar
Tel. (0316) 58 55 55

31. Rabobank Nederland, 2012 ©
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan daaronder
mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande toestemming van Rabobank Nederland. No part of this publication
may be reproduced in any form by print, photo print, microfilm or any other means without written permission by Rabobank Nederland.