Ekologija

1. 1. UVOD
Mora i okeani prekrivaju preko dvije trećine Zemljine površine. U stvari, zapremina vode u
morima i okeanima je tolikovelika da, ako bi se površina Zemlje pretvorila u glatku sferu bez
topografije, bila bi u potpunostiprekrivenaslojemmorskevodedubokeoko 2.500 m.
Ţivot je prvonastao u okeanima, a danas u njimaţivivelikibrojrazličitihvrsta, od
mikroskopskihorganizama do najvećeţivotinjenasvijetu – plavogkita.
Mora i okeanisu, takoĎe, i pokretačkasnagakojaproizvodi i
mijenjaglobalnuklimu.PrenosećipritomogromnekoličineenergijedobijeneodSuncaprekocijeleplan
ete.
Velika je ulogamora i okeanazarekreacijuljudi.Duţmorskihobalarazmještenasubrojnaturistička i
rekreativnamjesta, kojeposjećujemilioniljudi da bi se odmaraliirekreirali.
Nikosa sigurnošću ne zna kakav bi mogao biti rezultat zagrijavanja? Ono što znamo, je da
temperatura na Zemlji polako raste, tako da se polarne sante leda tope. Na Antartiku su
temperature zadnjih pedeset godina u prosijeku porasle za 2.5°C i nestalo je 8.000 km2
podvodnih ledenih grebena. Godine 1995. je u pedeset dana nestalo1.300 km2leda.
Kako se led topi, a svjetski okeani postaju topliji, okeani se šire i diţe im se razina. Postoje
mnoga predviĎanja o tome koliko će se podići nivo mora, od 1 m - 5 m. No većina naučnika
vjeruje da je porast nivoa neizbjeţan. To znači, da će mnogi otoci (kao npr. Sejšeli) nestati, a
velika područja niske nadmorske visine, kao i cijeli gradovi (npr. Bangkok) biti poplavljeni ili
potopljeni.
Kataklizmičko istrebljenje morskog ţivota počelo je kada je rani čovjek naučio ribariti
primitivnim kukama načinjenim od ţivotinjskih kostiju. Pustošenje se nastavilo u narednim
milenijima, a danas su svjetski okeani sablasna ništavila koja jedva da podsjećaju na vremena
kad je u njima bujao ţivot.
Kako se i naša zelena polja zagaĎuju raznim zagaĎivačima, tako i mora i okeani nisu pošteĎeni
štetnih spojeva. Brodovi, otpadne vode, zagaĎene kiše i rijeke... sve to utiče na nepoţeljne
koncentracije teških metala, pesticida i drugih kontaminanata.
1
IZVOR: časopis Science

2. Mora i okeani
2. OKEANOLOGIJA
Posebna grana koja proučava morske ekosisteme, mora i okeane naziva se okeanografija (stariji
naziv) i okeanologija (noviji naziv).
Okeanografija izučava fizičke i hemijske osobine morske vode, zakonitosti pojava i procesa koji
se dogaĎaju u moru, kao i njihovu povezanost sa kopnom, atmosferom i dnom. Dijeli se na niz
disciplina: regionalna okeanografija, pomorska meteorologija, pomorske hidrološke discipline i
druge.
Okeanologija je skup naučnih disciplina koje izučavaju različite aspekte prirode svjetskog mora.
Dijeli se na:
fiziku mora – nauka o fizičkim pojavama i procesima u Svjetskom moru;
hemiju mora – nauka o hemijskim osobinama morske vode i donjih sedimenata,
hemijskim pojavama i procesima u Svjetskom moru;
geologiju mora – nauka o graĎi i geološkom sastavu dna i obala Svjetskog mora;
biologiju mora – nauka o ţivom svijetukoji naseljava vodene mase i dno Svjetskog mora,
kao i biološkim procesima u njemu.
U izučavanju mora značajan period predstavlja epoha velikih geografskih otkrića od XV- XVIII
vijeka. Prvobitna putovanja bila su prvenstveno zbog bogatstva i slave, ipak su nas opskrbila
saznanjima i dokumentovala veličinu okeana i njegove osobine.
Spuštanje u morske dubine postignuto je pomoću batisfera2– čeličnih lopti koje su u stanju da
izdrţe ogroman pritisak vodenih slojeva iznad sebe.
Korišćenje elektronske opreme i satelita, izrada kompjuterskih modela o sadašnjem i budućem
stanju Svjetskog mora, internacionalni programi i projekti, razmjena podataka preko interneta,
karakterišu sadašnji razvoj okeanologije.
Istraţivanja Jadranskog mora započeta su 1911. godine austro - ugarskim brodom „Najade“
Okeanologija nam ukazuje kako i koliko treba iskorišćavati prirodna bogatstva Svjetskog mora.
Slika 1.
2
Od grčkog bathos – dubina i sphaira – lopta
Strana1

3. Mora i okeani
3. SVJETSKO MORE
Svjetsko more predstavlja veliku vodenu masu – jedinstvenu cjelinu. Ono je kontinentima i
ostrvima podijeljeno na manje cijeline, koje se nazivaju okeani i mora.
Mora i okeani predstavljaju najprostraniju ţivotnu oblast, jer pokrivaju oko dvije trećine
zemljine površine, nešto manje od 71 % ukupne površine zemlje. Ukupna zapremina vode
Svjetskog mora iznosi oko 1,37 x 1039 litara, a masa oko 1,40 x 1036. Njihova prosječna dubina
dostiţe oko 3.800 m, dok maksimalne dubine dostiţu 11.000 m. Ova cijela vodena masa u
čitavom svom prostranstvu je naseljena, tako da ukupna biomasa mora i okeana prevazilazi
biomasu ostalih ţivotnih oblasti.
Kako su, nasuprot kopnenim vodama i suvozemnim oblastima, sva mora i okeani povezani meĎu
sobom i grade kontinuirano vodeno prostranstvo. To omogućuje široku slobodu kretanja
morskim organizmima i glavne barijere njihovog rasprostranjenja su temperatura, salinitet i
dubina.
3.1. Okeani
Okeani (Okeanos, grčki bog mora) su veći dijelovi Svjetskog mora ograničeni više ili manje
kontinentima. Smjenjivale su se različite tvrdnje o brojnosti okeana. Godine 1937-e.
MeĎunarodni hidrografski biro prihvata postojanje pet okeana. Da bi 1953. godine odbacio Juţni
i izdvoji četiri okeana. Danas je uopšteno prihvaćeno da na Zemlji postoji četiri okeana: Tihi ili
Veliki (odnosno Pacifik), Atlantski, Indijski i Sjeverni ledeni okean.
Tri najduţe priznata okeana, Tihi, Atlantski i Indijski, proteţu se sjeverno od Juţnog okeana i
razdvajaju glavne kopnene mase na svijetu.
Pravljene su procjene starosti okeana prema količini mineralnih soli u njima. Po ovim
procjenama, okeani su nastali prije nekoliko milijardi godina, u vrijeme kad se Zemlja hladila i
očvršćavala poslije početnog usijanog stanja. „Vulkani su izbacivali vodenu paru u atmosferu.
Kako se mlada Zemlja hladila, vulkani su erupcijama izbacivali smjesu gasova koji su stvorili
prvu atmosferu. Kad se atmosfera zasitila vodenom parom, para se kondenzovala i pala je prva
kiša. Kišnica se skupljala u prostranim udolinama. Zemlja se ohladila i vulkanske erupcije su
postale rijeĎe.“ 3
3
IZVOR: Faktopedija
Strana2

4. Mora i okeani
Okeani Površina, mil.km2 Max. dubina, m Mjesto max.dubine
Tihi 179,679 11 034 Marijanska potolina
Atlantski 93,363 9 219 Portorikanski rov
Indijski 74,917 7 450 Rov Jave
Sjeverni ledeni 13,100 5 449 Nanzenova potolina
Tabela 1. Osnovni podaci o okeanima
Tihi (Veliki) okean ili Pacifik se prostire izmeĎu Azije i Australije na zapadu i Sjeverne i Juţne
Amerike na istoku. Tihi okean je ubjedljivo najveći okean, koji pokriva više od trećine Zemljine
površine i sadrţi više od polovine vode u tečnom stanju.
Ime mu je dao poznati portugalski istraţivač – moreplovac Fernando Magelan pri svom
putovanju oko svijeta i tada ga je nazvao „Mare Pacificum“, tj.“ peaceful sea.“
Površina Tihog okeana je oko 18 puta veća od površine Sjedinjenih Američkih Drţava. Zauzima
veću površinu od cjelokupnog kopna na planeti.
Pacifik ima oko 25000 ostrva (više nego svi ostali okeani zajedno). U njemu se nalazi i najdublja
tačka u svim svjetskim okeanima, dubina Čelindţer u Marijanskom rovu. Oko tri četvrtine Tihog
okeana leţi na samo jednoj tektonskoj ploči, Pacifičkoj. Granicu izmeĎu Pacifičke ploče i
susjedne okeanske ploče Nazka na jugoistoku Tihog okeana obiljeţava veliki srednjookeanski
greben, Istočnopacifičko uzvišenje. Duţ gotovo cijelog istočnog dijela Tihog okeana uzdiţu se
visoki planinski vijenci na kontinentalnoj strani. Zapadni dio Tihog okeana ima razuĎen
kontinentalni obod, mnogo malih mora, ogromne rijeke koje se ulivaju sa azijskog kopna.
Glavna dubinska cirkulacija vode je kretanje hladne vode u dubini ka sjeveru. Ona stiţe na
sjeveru čak do Japana, zatim kreće ka istoku. Tajfuni pogaĎaju dvije velike površine na zapadu
Tihog okeana u kasno ljeto ili ranu jesen. Ovaj okean je pun ostrva od kojih su mnoga dio lukova
vulkanskih ostrva.
Ostrva Galapagos vulkanska vruća tačka, koja se nalazi nedaleko od Ekvatora. Jedna od
mnogobrojnih neobičnih ţivotinja koje ţive na Galapagosu, morska iguana je jedini gušter koji
hranu traţi pod vodom. Jedinstvena fauna i flora na ovom području, tridesetih godina 19. vijeka,
uticala je na formiranje Darvinove ideje o evoluciji.
Sjeveroistočne obale Tihog okeana prekrivene su šumama dţinovske morske trave. Ova vrsta
buja duţ stjenovitih grebena i jedna je od biljaka koje rastu najbrţe na svijetu.
U Tihom okeanu vjetar ima najveći domet, tj. površinu na kojoj vjetar u sadejstvu sa
površinskom vodom stvara talase.
Strana3

5. Mora i okeani
Crvena plima je morska voda obojena cvjetanjem odreĎenih vrsta planktona, od kojih neki
proizvode otrove. Crvene plime se javljaju u mnogim dijelovima Tihog okeana, uključujući i
obale Kalifornije.
Temperature vode u Tihom okeanu kreću se od smrzavajućih na Zemljinim polovima do vrlo
toplih (oko 29°C) na ekvatoru. Salinitet takoĎe varira po geografskoj duţini. Pa tako, voda bliţe
ekvatoru je manje slana od one u umjerenom pojasu zbog obilnih padavina na ekvatoru tokom
cijele godine. TakoĎe, salinitet vode na polovima je vrlo nizak zbog malenog ili nikakvog
isparavanja vode.
Sedamnaest nezavisnih zemalja nalaze se u Tihom okeanu: Australija, Fidţi, Japan, Kiribati,
Maršalova ostrva, Mikronezija, Nauru, Novi Zeland, Palau, Papua Nova Gvineja, Filipini,
Samoa, Solomonska ostrva, Tajvan, Tonga, Tuvalu i Vanuatu.
Iskorišćavanje tihookeanskih mineralnih dobara spriječeno je zbog vrlo velikih dubina. U plitkim
dijelovima iskorišćavaju se prirodni plin i nafta, dok se biseri skupljaju duţ obala Australije,
Nikaragve, Paname i Filipina. Tihi okean je riznica velikog broja riba, poput tune, lososa, srdela,
sabljarki, kao i veliki broj školjki.
Godine 1986. članice juţnopacifičkog ugovora su odredile da je veliki dio Tihog okeana
nedostupan za nuklearna testiranja i odlaganja unklearnog otpada.
Slika 2. Tihi okean Slika 3. Pogled na Tihi okean
Atlantski okean je smješten izmeĎu Sjeverne i Juţne Amerike na zapadu i Evrope i Afrike na
istoku. Atlantski okean je drugi po veličini na zemlji i pokriva pribliţno petinu njene površine,
odnosno oko 20% površine Zemlje. Ima nekoliko mora koja se ulivaju u njega. Površina kopna
Strana4

6. Mora i okeani
skojeg se rijeke slivaju u Atlantski okean je dvostruko veća od površine kopna koja napaja Tihi i
Indijski okean zajedno. Ogroman planinski vijenac proteţe se od sjevera prema jugu duţ
morskog dna Atlantika i prekriva gotovo trećinu njegove površine. Obale Atlantskog okeana su
veoma stjenovite.
Na atlantiku se sreću tipični oblici fluvijalnih, glacijalnih i eolskih oblika obala.
Naziv Atlantis prvi je upotrijebio Herodot podrazumijevajući pri tom okean oko tada poznatog
svijeta. Atlantski okean, zvan i Atlantik, potiče iz grčke mitologije i znači „Atlasovo more“.
Površinska voda Atlantskog okeana kreće se u dva velika kruţna kola. Postoji i upadljiva
dubinska cirkulacija vode. Gusta hladna voda nastala na polovima tone na dno i polako se na
dubini kreće prema ekvatoru. Te vodene mase se spajaju i miješaju u juţnom Atlantiku, gdje se
jedan dio podiţe i izbacuje hranjive sastojke na površinu.
Vrijeme koje preovlaĎuje u Atlantskom okeanu varira u zavisnosti od geografske širine. Pa tako,
veće geografske širine se odlikuju promjenljivim zapadnim vjetrovima, promjenljivim
vremenom i čestim olujama.
Od svih okeana na svijetu, Atlantskim okeanom se plovi već stotinama godina, a mnoge njegove
obale su izloţene olujama i magli. Da bi se zaštitio veliki broj brodova, na obalama Antlantika je
od početka 18. vijeka izgraĎeno na hiljade svetionika. Samo na istočnoj obali Amerike aktivno se
koristi preko 200 svetionika. Svetionici su većinom sada automatizovani – prošli su dani kada su
u njima stalno ţivjeli svetioničari.
Uz obale dno je prekriveno terigenim muljem spranim sa obala riječnim tokovima ili donešeni
morskim strujama ili plovnim ledom. U dubinam i na dnu većih uvala preovlaĎuje crvena glina.
Strme padine i neravan teren dna ukazuju na jaku seizmičku i vulkansku aktivnost. Ispod vodene
površine nalazi se dosta ugašenih vulkanskih kupa, a postoje i magmatski tokovi.
Slika 4. Atlantski okean
Strana5

7. Mora i okeani
Indijski okean je smješten izmeĎu Afrike i Australije, od juţne Azije do Juţnog okena. Indijski
okean je treći po veličini okean na svijetu i jedan od najmlaĎih okeanskih bazena i najsloţeniji u
pogledu strukture svog dna. Prostire se na površini koja je oko 5,5 puta veća od
površineSjedinjenihAmeričkih Drţava.
Sjeverni dio Indijskog okeana ima monsunsku klimu sa vjetrovima koji donose kišu. Topla voda
širom Indijskog okeana idealna je sredina za obilje morskog ţivog svijeta. Blizu obala ţivi oko
4.000 vrsta riba, od kojih mnoge postoje samo u ovom okeanu.
Jedan od prvih istraţivača koji je oplovio Indijski okean bio je kineski admiral Zeng He.
Indijski okean predstavlja značajnu vezu izmeĎu Afrike i Azije pomorskim putem. Kroz istoriju
nijedna nacija nije bila u stanju da ga kontroliše, zbog njegove veličine.
PogaĎaju ga zemljotresi i erupcije vulkana. Jedan od podvodnih zemljotresa krajem decembra
2004. godine izazvao je cunami.
Pecanje na štulama je metod ribolova koji se još uvijek praktikuje u nekim dijelovima Šri Lanke
i Tajlanda. Ribari – kako muškarci tako i ţene – sjede na štapovima u plitkoj vodi da ne bi
preplašili i otjerali ribu.
Slika 5. Indijski okean
Arktički okean ili Sjeverni ledeni, nalazi se na prostoru oko Sjevernog pola, do sjeverne obale
Evrope, Sjeverne Amerike i Rusije. To je najmanji okean na Zemlji. TakoĎe je i najmanje
proučavan, dijelom zbog toga što je otprilike jedna trećina njegove površine stalno prekrivena
ledom. Okean obuhvata centralno područje oko Sjevernog pola i nekoliko okolnih mora. Najveći
dio Arktika je u stalnom mraku od novembra do februara, dok stalno svjetlo vlada od maja do
Strana6

8. Mora i okeani
avgusta. Morski led pokriva Arktički okean manje – više stalno. U nekim dijelovima okeana
morski led se javlja uglavnom zimi, ali se ljeti povlači. Vječita ledena kapa sastoji se od mase
nagomilanog leda – komada morskog leda koji je nataloţen u grebenima koji mogu biti visoki i
preko 10 m. Vjetar i struje neprestano pokreću masu nagomilanog leda, što ponekad izaziva
obrazovanje pukotina i otvorenih jezera. Postoje neki dokazi da se arktička ledena kapa istanjila
od šezdesetih godina prošlog vijeka, za oko 40 procenata, i da se njena površina smanjuje. Osim
ledenog pokrivača, u Arktičkom okeanu postoji na hiljade ledenih brijegova i većih tijela koja se
zovu ledena ostrva. Ona su se odlomila od glečera i ledenog pokrivača uglavnom oko Grenlanda
i kanadskog dijela Arktika. Glavni priliv vode u Arktički okean dolazi iz Atlantskog okeana, kao
i voda i iz Tihog okeana preko plitkog Beringovog moreuza.
Mali ljuskari po imenu kopepode ključni su činioci arktičkog lanca ishrane. Oni su biljojedi koji
se hrane fitoplanktonom, a njima se hrane ribe, lignje, morske ptice, foke i neki kitovi.
Grenlandski kit ţivi samo u vodama Arktika i Podarktika. Na njegovim širokim leĎima nema
peraja koje bi mu omogućilo da lakše pliva ispod polarnog leda u čijoj blizini ostaje tokom cijele
godine.
Ledolomci su brodovi koji su spoj moćnih motora, velikog deplasmana (teţine) u odnosu na
svoje dimenzije i pojačanih trupova. Savremeni ledolomac moţe da proĎe kroz morski led koji je
debeo 1,8 m krećući se brzinom od 6 km na sat. Pramac ledolomca je tako oblikovan da kad se
brod kreće naprijed , impuls ga tjera ka vrhu leda koji se drobi pod teţinom broda. Danas se
ledolomci koriste za snabdjevanje udaljenih naselja, stvaranje navigacionih kanala za trgovačke
brodove, naučno istraţivanje i turizam.
Slika 6. Sjeverni ledeni okean
Strana7

9. Mora i okeani
3.2. Mora
Mora su dijelovi okeana, više ili manje odvojeni kopnom ili uzvišenjima podvodnog reljefa i od
kojih se uglavnom razlikuju po hidrološkom reţimu. More obuhvata vodena masa, podmorje,
odnosno morsko dno i atmosferu iznad vodene mase. Zapremina mora iznosi 1368 x 106 km3
koja se prostire na 360 x 106 km2 Zemljine kugle i pokriva više od 5/7 njene površine. I pored
svoje geografske raznolikosti, morsko prostranstvo se odlikuje tijesnom povezanošću i
jedinstvom svih dijelova u ţivotnim zajednicama mora.
Na Zemlji postoji 81 more. Na osnovu stepena razdvojenosti od okeana i osobinama hidrološkog
reţima, razlikujemo tri grupe mora: sredozemna, ivična i meĎuostrvska.
Sredozemna mora su mora koja su skoro sa svih strana opkoljena kopnom, dok ih sa okeanom
povezuje jedan ili više moreuza. Zemlje koje okruţuju Sredozemno more zovemo zemljama
Sredozemlja. More je toplo, ima malu plimu i oseku i često mnogo ostrva. Mogu biti
interkontinentalna (ako su ograničena obalama kontinenata) i intrakontinentalna (kada ih sa svih
strana opkoljava kopno samo jednog kontinenta – Jadransko).
Ivična mora se većom duţinom svojih obala naslanjaju na kontinent, a od okeana ih slabo
odvajaju poluostrva i ostrva. Plimski talasi stiţu iz pravca okeana. U ova mora spadaju:
Japansko, Barencovo, Sjeverno, Sibirsko itd.
Međuostrvska mora su od okeana odvojena gušćim nizom ostrva. Ukoliko su dublji i širi
mnogobrojni moreuzi izmeĎu pojedinih ostrva, njihove vode su u tom slučaju sličnije
okeanskim. Takva su mora izmeĎu ostrva Malajskog arhipelaga: Javansko, Banda, Sulu itd.
Promet vode se odvija u horizontalnom smijeru izmeĎu mora i njihovih dijelova, a u vertikalnom
od površine do najvećih dubina.
Slika 7. Ciklus kruţenja vode u prirodi
Strana8

10. Mora i okeani
4. MORSKO DNO – SEDIMENTI
Dno Svjetskog mora nije zaravnjeno, već se na njemu smjenjuju uzvišenja i udubljenja, nastala
tektonskim pokretima, seizmičkim pojavama i vulkanskim aktivnostima. Karakteristike morskog
dna zavise od njegove konfiguracije, dubine i hemijskog sastava podloge.
Morsko dno moţe biti: nepokretno (čvrsto, stjenovito) ili pokretno (muljevito, pjeskovito).
Morsko dno predstavlja vaţno ţivotno područje za veliki broj organizama, koje čine tzv. bentos.
Morski sedimenti se dijele prema veličini čestica, porijeklu, hemijskom sastavu i lokaciji.
Izdvajamo:
 litogeni (terigeni) sedimenti – potiču od stijena na kopnu, a u more dospijevaju riječnim
tokovima, vjetrom, lednicima;
 hidrogeni sedimenti – nastaju usljed različitih hemijskih procesa u vodi ili taloţenjem
minerala na morskom dnu;
 biogeni sedimenti – predstavljaju ostatke uginulih organizama (npr.ţivotinjske ljušture);
 kosmogeni sedimenti – sitne čestice koje potiču iz svemira;
 Prema lokaciji morski sedimenti se dijele na:
 neritske – nataloţeni po kontinentalnom šelfu i kontinentalnom odsjeku na obodu
kontinenata i ostrva;
 pelaške – fino granulisani sedimenti na morskom dnu, stvaraju se samo u dubokom moru
i daleko od kopna.
RELJEF DNA SVJETSKOG MORA
U Svjetskom moru postoji četiri dubinske oblasti:
 litoralna (priobalna) – zona plime i oseke, do 20 m dubine;
 neritska (plitkomorska) – zona kontinentalnog šelfa, od 20 do 200 m dubine;
 batijalna zona – zona kontinentalnog odsjeka od 200 do 2000 m dubine;
 abisalna zona – zona najdubljih dijelova okeana, ispod 2000 m dubine.
Strana9

11. Mora i okeani
5. KRETANJE MORA
Uzroci svih kretanja vodenih masa su energija zračenja Sunca i sila gravitacije, kao i rotacija
Zemlje. Stalno pokretanje velikih vodenih masa uzrokuju struje, periodično kretanje uzrokuje
morska doba (plima i oseka), a povremeno talasi.
Morske struje nastaju kombinovanim djelovanjem vjetrova i razlika u pritisku, razlika u
temperaturi pojedinih dijelova mora na površini ili u dubljim dijelovima. Kao i zbog razlika u
salinitetu zbog isparavanja i dotoka slatke vode.
Struje mogu biti : horizontalne (advekcijske) i vertikalne (konvekcijske).
Talasi nastaju pod uticajem vjetra koji duva preko površine mora. Njihova veličina zavisi od
brzine vjetra, vremenskog perioda duvanja vjetra i udaljenosti do koje moţe vjetar da duva
(domet). Talasi omogućuju miješanje vode površinskih slojeva sa vodom dubljih slojeva.
Morska doba (plima i oseka) su periodična dizanja i spuštanja nivoa morske vode nastala
djelovanjem sila gravitacije izmeĎu Mjeseca, Sunca i Zemlje.
Cunami je moćno pulsiranje energije talasa koje se izuzetno brzo prostire na velikim
udaljenostima na površini okeana. Cunami ima veliku talasnu duţinu. Obično nastaje usljed
podmorskih zemljotresa ili naglog obrušavanja velikih gomila sedimenata pod vodom. I ima
tendenciju redovnog pojavljivanja u odreĎenim krajevima svijeta.
6. OBILJEŽJA SVJETSKOG MORA
Obale su mjesta na kojim okeani i mora dodiruju kopno. Na obale mogu da utiču i kopnene
pojave – kao što su širenje i povlačenje glečera, tokovi lave i izbacivanje sedimenata iz rijeka.
Značajan uticaj na obale imaju i ljudske aktivnosti – oko polovine ukupnog svjetskog
stanovništva ţivi na obalama ili na udaljenosti od 100 km od obale. U te aktivnosti spada
„otimanje“ kopna od mora za stvaranje novog prostora i pravljenje vještačkih ostrva.
Plaža je talog sedimentnih čestica koje variraju u veličini od blata do gromada, ali uglavnom je
to pijesak koji prekriva priobalnu oblast izmeĎu plime i oseke. Čestice nastaju erozijom kopna ili
lomljenjem morskih struktura kao što su korali i školjke, koje na plaţu donose rijeke i talasi.
Talozi na plaţi nikad ne ostaju dugo na istom mjestu, već se stalno pomijeraju.
Zalivi su manji dijelovi okeana ili mora koji prodiru u kopno.
Strana10

12. Mora i okeani
Fjordovi su uski zalivi – strane su im strme i visoke, zbog potapanja od ledničkih valova.
Lagune su plitki i izduţeni zalivi, odvojeni od mora pješčanim kosama koje se nazivaju lido.
Moreuzi su uţi dijelovi mora koji izmeĎu dva kopna spajaju dva okeana ili mora (Gibraltarski).
Kanali su uţi dijelovi mora duţ dva susjedna ostrva ili ostrva i kopna (La Manš).
7. SVOJSTVA MORSKE VODE
Nasuprot kopnenim vodama i suvozemnim oblastima, sva su mora i okeani povezani meĎu
sobom i grade kontinuirano vodeno prostranstvo. Ta ogromna količina vode nije uniformna, već
varira u pogledu nekoliko fizičkih osobina uključujući temperaturu, salinitet, pritisak i nivo
osvjetljenja – svjetlost. Što predstavlja glavne barijere u kretanju i rasprostiranju morskih
organizama. Varijacije tih osobina su uglavnom vertikalne i dijele okeane na slojeve od kojih
svaki ima posebne osobine. MeĎutim, postoji i horizontalna varijacija – primjera radi, izmeĎu
tropskih i umjerenih geografskih širina – ali i sezonske promjene.
7.1 Temperatura
Temperatura je jedan od najznačajnijih ekoloških faktora jer utiče na organizme, kao i na
biohemijske i fizičke procese. Voda Svjetskog mora zagrijava se toplotom koju primi od Sunca,
iz Zemljine unutrašnjosti i od biohemijskih proces u njoj. Okeani i mora su, u suštini, hladni
vodeni prostori. Voda se u njima zagrijava samo u tankom sloju, a dubine ostaju hladne. Samo
oko 8% morske vode mijenja temperaturu i toplija je od 10°C. Temperatura se znatno mijenja na
površini, ali u dubini nema mnogo kolebanja. U tropskim i suptropskim područjima intenzivna
Sunčeva toplota grije gornji dio vode i stvara širok pojas sa temperaturom iznad 25°C. Ispod
površine, od dubine od oko 300 m do oko 1.000 m, temperatura naglo pada na oko 8 – 10°C.
Termički skok koji se ogleda u velikoj razlici temperature meĎu susjednim slojevima naziva se
termoklina. Ispod 1.000 m, temperatura postepeno pada do uniformnih 2°C širom dubokih
okeana. Na srednjim geografskim širinama, temperaturna struktura vode slična je onoj u
tropskim oblastima, osim što su sezonske varijacije u površinskoj temperaturi mnogo izraţenije,
od oko 17°C ljeti do 10°C zimi, a i termoklina je postepenija. Na velikim geografskim širinama i
u polarnim oblastima, površinska temperatura varira 0 – 5°C, iako temperatura u nekim
dijelovima i u odreĎeno vrijeme moţe da se spusti ispod 0°C. Morska voda se mrzne na nekoliko
stepeni ispod 0, a tačna temperatura zavisi od saliniteta vode.
Za mjerenje temperature površinskog sloja morske vode koristi se običan termometar, a za
mjerenje temperture vode na raznim dubinama obrtni ili prekretni termometar i termistor.
Strana11

13. Mora i okeani
Raspodjelu temperature vode na površini ili na odreĎenoj dubini Svjetskog mora pokazuju karte
hidroizotermi, linija koje spajaju tačke sa jednakim temperaturama.
Temperature se mjere od površine ka dnu, u razmacima: 0 m, 25, 50, 75, 100, 150, 200, 250,
300, 400, 500, 750, 1000, 1500, 2000 i dalje na svakih sledećih 1000 m dubine.
7.2. Salinitet
Za razliku od kopnenih voda, morska voda je karakteristična po svom ukusu i mirisu. Ukus joj je
bljutav i gorkoslan. S toga se morska voda ne moţe piti, niti koristiti za navodnjavanje, napajanje
parnih kotlova itd. Ukupna količina so
li rastvorena u 1 kg vode i izraţena u promilima naziva se salinitet. Salinitet ili slanost morske
vode iznosi u prosijeku oko 35 grama soli po litru (1.000 grama) vode (hloridi i natrijum). Dok
slatke vode i jezera sadrţe 1 – 1,5 grama soli u 1l vode (karbonati). Ta koncentracija varira od
najveće na površini toplih mora, zbog isparavanja vode sa površine, do najmanje u polarnim
okeanima blizu mjesta gdje se u njih ulivaju rijeke i gdje je veliki dotok slatke vode. Soli u
morskoj vodi potiču od minerala koji su se prvobitno rastvorili od stijena u kišnici, a zatim su ih
rijeke prenjele do mora. Rastvorene soli postoje u obliku jona (naelektrisanih čestica), od kojih
su najznačajniji joni natrijuma, hlora, magnezijuma i sulfata.
Slanoća morske vode odreĎuje se hemijskim i fizičkim metodama.
Soli u Svjetsko more dospijevaju:
 rijekama koje dotiču sa kopna;
 gasovima koji se oslobaĎaju pri podvodnim vulkanskim erupcijama;
 hemijskim reakcijama morske vode sa sedimentima;
 širenjem srednjeokeanskih procjepa.
Iz Svjetskog mora soli se gube:
 raspršivanjem vode pri mlatu mora;
 isparavanjem vode iz plitkih morskih rukavaca;
 koncentracijom u morskim organizmima, čijim se uklanjanjem uklanja i so;
 meĎusobnim reakcijama različitih jona soli;
 vezivanjem jona ili molekula soli procesom adsorpcije za mineralne čestice;
 vezivanjem jona ili molekula soli za skeletne i fekalne ostatke morskih organizama.
Strana12

14. Mora i okeani
Poseban miris morske vode potiče od raspadnutih organskih materija – ostataka uginulih
ţivotinja i biljaka.
Izohaline su linije koje spajaju tačke jednakih slanoća na površini mora ili na odreĎenoj dubini.
Isparavanje povećava salinitet, a razgraĎivanje ga smanjuje.
Sastojak g soli / kg morske vode %
Hlorid 19,350 55,07
Natrijum 10,760 30,62
Sulfat 2,710 7,72
Magnezijum 1,290 3,68
Kalcijum 0,410 1,17
Kalijum 0,390 1,10
Bikarbonat 0,140 0,40
Bromid 0,067 0,19
Stroncijum 0,008 0,02
Bor 0,004 0,01
Fluorid 0,001 0,01
Ukupno 35,000 99,99
Tabela 2. Glavni sastojci morske vode
7.3. Svjetlost
Svjetlost moţe da prodre duboko kroz okeansku vodu. MeĎutim, različite boje ili talasne duţine
svjetlosti dopiru do različitih nivoa. Bijela svjetlost, poput Sunčeve, sadrţi mješavinu talasnih
duţina, od crvne i narandţaste (dugotalasna) na jednom kraju spektra do plave i ljubičaste
(kratkotalasna) na drugom kraju. Okeanska voda snaţno upija veće talasne duţine, a količina
kratkotalasnih duţina (ljubičasta) u Sunčevoj svjetlosti veoma je mala. Zbog toga, samo malo
svjetlosti u plavom dijelu spektra dopire dalje od dubine od 45 m, a ronioci koji se spuste u tu
zonu vide sve u plavosivoj boji. Ispod dubine od oko 200 m čak i ta plava svjetlost se apsorbuje,
te je okean gotovo u potpunosti taman. Fitoplankton, koji zavisi od svjetlosti zbog fotosinteze,
ograničen je na gornje slojeve okeana, što utiče na rasporeĎenost ostalih morskih organizama.
Nekoliko organizama koji ţive na velikoj dubini sposobni su za stvaranje sopstvene svjetlosti.
Kolobonema – ova mala meduza ţivi na dubini od 100 do 800 m. Ima bioluminiscentne pipke
(tj. pipke koji proizvode svjetlost).
Svjetlost ima fundamentalnu vaţnost kao izvor energije za fotosintezu i predstavlja jedan od
vaţnih činilaca koji uslovljavaju rasprostranjenje i migracije organizama.
Strana13

15. Mora i okeani
Morsko područje dijeli se na 3 zone:
Eufotička zona proteţe se od 0 – 50 metara dubine.
Disfotička zona proteţe se od 50 – 200 metara dubine (prodor svjetla ograničen, nema
fotosinteze).
Afotička zona proteţe se ispod 200 metara dubine (zona bez svjetlosti ili sa neznatnim
količinama svjetlosti).
Ispod ovih dubina postoji samo biološka svjetlost (bioluminiscencija) koju proizvodi veliki broj
morskih ţivotinja. Ova pojava je karakteristična samo za morsku, nikad za slatku vodu. Potiče od
organizama koji ţive u morskoj vodi – od jednoćelijskih algi, planktona, rakova, nekih riba,
meduza, sipa, a najviše od specijalnih svijetlećih bakterija. Oko 44% svih ţivotinja dubokog
mora imaju organe za svjetljenje, kojima primamljuju plijen, brane se od neprijatelja ili pomoću
njih raspoznaju jedinke suprotnih polova iste vrste.
Slika 8. Slika 9.
7.4. Pritisak
Jedinica pomoću koje okeanolozi mjere pritisak zove se bar (jedan bar iznosi 100.000 njutna po
kvadratnom metru). Na nivou mora svi predmeti su izloţeni atmosferskom pritisku, koji u
prosijeku iznosi jedan bar. Ispod vode pritisak se povećava stopom od oko jednog bara na svakih
10 m zbog teţine vode koja se nalazi iznad. To zanči da je na dubini od 90 m ukupan pritisak 10
bara ili 10 puta veći od površinskog. Dok je na dubini od 4 km pritisak preko 40 puta veći od
onog na površini. Ogroman pritisak predstavlja veliki izazov za ljude koji istraţuju okeanske
dubine, a ţivotinje koje ih nastanjuju posebno su prilagoĎene takvom ţivotu.
Za razliku od obične hobotnice koja ţivi na dubini od 200 m, Dambo hobotnica (prikazana na
Slici 9.) ţivi na dubini od čak 1.500 m. Ona je toj dubini prilagoĎena zahvaljujući
poluţelatinastom tijelu, spojenim pipcima i perajima iznad očiju.
Strana14

16. Mora i okeani
Slika 10. Dambo hobotnica
7.5. Zvuk
Zvuk se kreće dalje i brţe u morskoj vodi nego u vazduhu – njegova brzina u morskoj vodi je
oko 1.500 m u sekundi, više od četiri puta brţe nego u vazduhu. Brzina se smanjuje usljed pada
temperature, a povećava usljed povećanja pritiska (dubine) vode. Uticaj vertikalnih varijacija u
temperaturi i pritisku na brzinu zvuka znači da u većini okeanskih oblasti postoji sloj sa
minimalnom brzinom zvuka na dubini od oko 1.000 m. Taj sloj poznaj je kao SOFAR (engleska
skraćenica za odreĎivanje i prostiranje zvuka) kanal. Njega za podvodnu komunikaciju na
velikim udaljenostima koriste ljudi koji se sluţe hidroakustičnim i sonarnim aparatima za
slušanje, a vjeruje se da ga takoĎe koriste kitovi i delfini. Zvukovi niske frekvencije koji se
proizvode u kanalu SOFAR „zarobljeni“ su u njemu refrakcijom ili prelamanjem zvučnih talasa
prema centru kanala. Samim tim, u ovom okeanskom sloju zvukovi mogu da se prostiru na
većim udaljenostima, što je pojava koju koriste podmornice.
Postoji sve više dokaza da zvukovi koje ljudi proizvode pod vodom, poput vojne upotrebe sonara
za detekciju podmornica, mogu da nanesu štetu osjetljivom slušnom aparatu kitova i delfina koji
čini dio njihovog sopstvenog navigacionog sistema zasnovanog na sonaru. To moţe da izazove
dezorijentaciju ovih ţivotinja koja često vodi u smrt.
Slika 11. Delfini Slika 12. Kit
Strana15

17. Mora i okeani
ZAKLJUČAK
Morska bogatstva mogu biti jedan od osnovnih izvora za dobijanje potrebnih materijala za
čovječanstvo od hrane do mineralnih resursa. Proračunato je da, kada bi ljudi ovladali
produkcijom biljne mase u okeanu kao što je to slučaj sa kopnom, tada bi na planeti moglo da
bude ishranjeno više od 300 milijardi ljudi. Pored toga, stalno je u porastu deficit vode za piće,
pa se u mnogim krajevima svijeta polaţu najveće nade na more kao na potencijalni izvor.
Mora i okeani imaju veoma značajnu ulogu za očuvanje ţivotne sredine, utiču na klimu i
klimatske promjene na planeti Zemlji, obezbjeĎuju ravnoteţu hidrološkog sistema planete i
značajni su producenti kiseonika. Stvaraju više od polovine atmosferskog kiseonika,
obezbjeĎujući stalnu ravnoteţu izmeĎu kiseonika i ugljen – dioksida, što je jedna od osnovnih
činjenica odrţanja ţivota na Zemlji.
Okeani i mora pruţaju pogodne uslove za rekreaciju ljudi. Na njihovim obalama su razmještena
brojna turistička i rekreativna mjesta.
Za okeane se vezuje i eksploatacija mineralno – sirovinskih materijala, prehrambenih i
energetskih resursa. Velika su bogatstva okeana, gdje su velike rezerve u samoj vodi ili na
okeanskom dnu. Tu su velika nalazišta gvoţĎa, mangana. Na dnu okeana se nalaze bakar,
prirodni gas, kameni ugalj, zlato i drago kamenje. Iz okeanskih dubina se eksploatiše nafta i gas.
U morima i okeanima ţivi hiljade vrsta iskoristivih algi, školjki, glavonoţaca, riba i sisara. U
morskim algama se nalaze veoma vrijedne biloške materije koje se koriste u medicini.
Pitanje zagaĎivanja mora predmet je razmatranja meĎunarodnih organizacija. U Londonu 1973.
godine donesena je MeĎunarodna konvencija za sprečavanje zagaĎenja sa brodova.
Procjenjuje se da u more i okeane svakog dana dospije preko 8 miliona komada otpada. Ranijih
godina to je uglavnom bilo drvo, dok je sada količina plastike mnogo veća. Zbog svoje male
teţine i trajnosti plastika moţe da dospije i do najudaljenijih obala na Zemlji. Morske ţivotinje
poput delfina, foka i kornjača mogu da se zaglave u plastičnom otpadu. Dok morske ptice često
pojedu komadiće plastike umjesto hrane.
Veliki je spisak ljudskih djelatnosti koje utiču na zagaĎivanje morske vode. Tu se prije svega
radi o : vodenom saobraćaju, industriji, proizvodnji energije, otpadnih voda, turizam, rekreacija,
ugostiteljstvo, graĎevinarstvo, nafta i njeni derivati, porast broja stanovnika i dr.
Riba je jedina glavna hrana koja se još uvijek dobija preteţno iz divljine. Ona predstavlja oko 10
procenata svih proteina koji ljudi unose u organizam. MeĎutim zalihe ribe na svijetu naglo
Strana16

18. Mora i okeani
opadaju. Nacije koje se bave ribolovom, često dolaze u tešku dilemu izmeĎu kratkoročne
eksploatacije i dugoročne koristi.
Pored svih ovih nesebičnih blagodeti koje nam poklanjaju mora i okeani, ne ostajmo netaknuti i
bezosjećajni. Probudimo se i osvrnimo, uzvratimo svojom obazrivošću, za naše vrijeme i za
vrijeme budućih pokoljenja...
Strana17

19. Mora i okeani
LITERATURA
1. Dr Mihaela Grginčević, Prof dr Vlasta Pujin, Hidrobiologija, Novi Sad1998.
2. Mara Đukanović, Ţivotna sredina i odrţivi razvoj, Beograd 1996.
3. Grupa autora, Zemlja - Ilustrovana enciklopedija, Beograd 2006.
4. Grupa autora, Faktopedija, Novi Sad 2005.
5. Siniša Stanković, Ekologija Ţivotinja, Beograd1962.
6. MladenŠolić, Ekologija Mora, Split2005.
7. Dr Milutin A. Lješević, Ţivotna sredina, Beograd 2005.
8. Prof dr Dušan Dukić, Prof dr Ljiljana Gavrilović, Hidrologija, Beograd 2008.
9. www.wikipedia.org
Strana18