2. Монгол хэлний хичээлийн "Эх" бүлэг сэдвийг багцлан заах хөтөлбөр /Нийт 20 цаг/
2011-2012 îí
Àãóóëãà
Õýðýãëýý
Хугацаа
Үнэлгээ
Арга
Àãóóëãûí òîãòîëöîîíû
ÀÉ Õ¿ðýõ çàì
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã
Мэдлэг Чадвар
Ýõèéí íàéðóóëãûã çàñàõ ,ñàéæðóóëàõ,áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí ýõèéã
Тодорхой асуудлыг шинжлэн судлахдаа дэс дараалсан логик
ýñýõ,Íàéðóóëãûí áîëîí çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéí àëäààã¿é áè÷èæ ÷àäñàí
çîõèîõ,äóóðàéõ,òîäîðõîéëîëò ºðãºäºë áàðèìò ,ìýäýý çîõèîæ áè÷èõ
Ýõèéí óòãà á¿òöýä çàäëàë õèéõ ¿éëèéí áàðèìæàà ýçýìøèõ Ò îäîðõîé ñýäâýýð ýõ çîõèîí
алхмуудын тогтолцоо болсон дасгал, бүтээлч сэтгэлгээ,
Ýõýä çàäëàë õèéæ ,ñàíààã ÿëãàí òàíüæ òàéëáàðëàæ ñóðñàí
Ýõèéí тухай үндсэн Эхийн
5 цаг нэгж
ойлголт
ýñýõ ,Ýõèéí íàéðóóëãûã çàñàæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ .
Ýõèéí ñýäýâ áà
түншлэл харилцан ярианы аргыг ашиглана.
ñàíààã òîäîðõîéëîõ
Цогцолбор Мөчлөг
Öîãöîëáîðûã õýëö
íàéðóóëæ áè÷èõ,ÿðèõ ¿éëèéí áàðèìæàà ýçýìøèõ
áà õýëö áóñààð íü
ÿëãàí òîäîðõîéëîõ
Эхийн санаанууд 5 цаг Хэлц Хэлц бус
Ýõýýñ
¿éëäýã÷èéã ýõýýñ
Ойролцоо Төрсөн санаа îëîõ ,òîäîðõîéëîõ
Эсрэг Гол санаа
Ýõ
Áàðèìòàä
Төсөөт Шинэ санаа
òóëãóóðëàñàí
Зүйлчилсэн Зорьсон санаа
Ýõèéí õýâ ìàÿã 5 цаг ýõèéã òàíüäàã
òîäîðõîéëîõ
Эх
òàéëáàðëàõ
,ýõýýñ ãîë ñàíààã
èëýðõèéëñýí
Хүүрнэмж Дэлгэрүүлэх ºã¿¿ëáýðèéã îëîõ
Эхийн хувиргал 5 цаг Тоочимж Хураах òàéëáàðëàõ,
Тайлбарламж Тонгоргох
Эргэцүүлэмж Салаалах

3. Эхийн тухай үндсэн ойлголт
Хамрах хүрээ: 9-р ангийн сурагчид
Зорилго: Сурагчдад Эхийн талаарх үндсэн ойлголт өгөх.
Цагийн хуваарилалт Àãóóëãà
1 Эх гэж юу вэ? 1 цаг Ìýäëýã àäâàð Õýðýãëýý
Ýõýä çàäëàë õèéõ
2 Эхийн бүрэлдэхүүн хэсэг 1 цаг ,ñýäýâ á¿òýö ãîë
ñàíààã
Ýõ òîäîðõîéëîõ,ýõèéã Ýõèéã äóóðàéí áè èõ
öîãöîëáîð öîãöîëáîðîîð õóâààæ õóâèðãàõ,þì ¿çýãäëèéí øèíæ
3 Эхийн сэдэв санааны нэгдэл 1 цаг òóëãóóð ¿ã çàäëàõ,ýõýýñ õýðýã ÿâäëûã òîî èìæ
,ò¿ëõ¿¿ð òóëãóóð áà ò¿ëõ¿¿ð õ¿¿ðíýìæýýð áè èõ,(Áîëñîí
¿ã, ¿ãèéã îëæ ÿâäàë ,ìýäýý,ºäðèéí
ñýäýâ,ãîë òàéëáàðëàõ ,ýõýýñ òýìäýãëýë,íàìòàð)Ýõèéí
4 Эхийн холбоос 1 цаг ñàíàà ãîë ñàíààã íàéðóóëãûã çàñàõ
èëýðõèéëñýí
5 Өөрийгөө сорьё 1 цаг ºã¿¿ëáýðèéã îëîõ
òàéëáàðëàõ,
Эхийн бүрэлдэхүүн хэсгийг зөв тодорхойлж сурсан эсэх
Эхийн сэдэв санааг зөв тодорхойлж сурсан эсэх
Ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í
Эхийн сэдэвсанааг тайлбарлан ярьж бичиж сурсан эсэх
¯íýëãýý
ААЗ-ын төрөл зүйлүүд, тусгайлан бэлтгэсэн бичил эхүүд, сурах
Эхийн гадааддотоод холбоосыг ялган таньсан эсэх
бичиг, цахим хэрэглэгдэхүүнүүд, шаардлагатай техник хэрэгсэл
Утга санаа төгс эх зохион найруулж ярьж бичиж буй эсэх

5. ¿éë ¿éë
ÿâäàë ÿâäàë
ñýäýâ ¿éë
ÿâäàë
Õýðýã ÿâäàë
(ñàíàà)

7. Áîðîã÷èíãèéí òàëä áîëæìîð æèðãýíý. Áîéòîãíû õîíõ
äóóãàðàõ øèã äîòíî ñàíàãäàíà.Õýýð òàëûíõàà ýíý áÿöõàí
øóâóóã õý÷íýýí áàãà õàéðëàæ ÿâààãàà îäîî ë óõààðàâ.ªâ÷
öàñàíä äàðàãäñàí ºâëèéí öàãààí òàëä áîëæìîðîîñ ººð þó ÷
æèðãýäýãã¿éã ñàÿ ë àíçààð÷ áàéíà. ªíºº øàðãàë àíãèð,àëàã
íóãàñ,öýíõýð òîãîðóó àëü õýäèéí àíõíû öàñíààñ ºìíº õýýð
òàëûã ìèíü îðõèí îäæýý.
Ãýòýë áè ýíý ãî¸ìñîã øóâóóäûã òàë íóòãèéí ìèíü
äóó÷ ãýæ àíäóóð÷ ýðãýõ äºðâºí öàãò ýãíýãò íàäòàé õàìò
áàéõ þì øèã áîäîæ ÿâæ. Íóóð óñ øèðãýæ,ºâñ íîãîî ãóíäñàí
òýð íýã ãàíòàé æèë ýíý øóâóóäààñ íýã íü ÷ èðýýã¿éã îäîî
áè ñàíàæ áàéíà.ªºäñºí ÷èíýýõýí ýíý ë áîëæìîðóóä ë õàðèí
ºñºæ òºðñºí òàëäàà ¿ëäýæ, ºíººõ ë õóó÷èí ÿíçààðàà,ÿã ë
áàéäãààðàà àÿãûí ÷èíýýõýí ºâñºí ¿¿ðýý àäóó ìàëûí
áýë÷ýýð äóíä çàñäàãààðàà çàñàæ,àíãààõàé þóãàà ìàëûí
õºëèéí äóíä ºñãºä㺺𺺠ºñãºæ,ààíàé ºíººõ ë áàÿð
áàÿñãàëàíòàé õýâýýð æèðãýäãýýðýý æèðãýæ áàéñàí.
Õýðâýý áîëæìîð õ¿ðòýë äàéæààä àëãà áîë÷èõñîí áîë
Áîðîã÷èíãèéí òàë ìèíü àìüã¿é þì øèã ä¿íñèéæ,áîäîë áîëñîí
öàðàéä ìèíü ãóíèãèéí ñ¿¿äýð òóñàõ áàéñàí./ Ä.Áàòáàÿð/

8. Бүтээлч даалгавар
Дээрх эхэд хэдэн хэрэг явдал гарч байна вэ?
Эхийн тулгуур ба түлхүүр үгсийг бүлэглэн бич.
Эхэд ямар гарчиг өгч болох вэ?

9. Ãîë ñýäýâòýé, õýðýã ÿâäàë, þìñ
¿çýãäëèéí òóõàé òºãñ ñàíààã
èëýðõèéëñýí íèéëìýë á¿òöèéã ЭХ
гэнý.

11. Äîîðõ áîäîìæèéí õàðèóã õ¿ñíýãòýä 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
áóäàæ òýìäýãëýýðýé.
À
Á
Â
Ã
Ä
Å
Æ
Ç
À. Ñýãýýð õîîëëîäîã “ãýëýí” øóâóó
È 0. Õóí
1.Òàñ
Á. Äàëàí õýëò áÿëçóóõàé
2. ë
Â. Ãýäýí ãîäîí àëõàëäàã øóâóó
3. Øàð øóâóó
Ã. Õ¿íèé òºëºº õýäãýíèé õýëèéã ñóãàëñàí øóâóó
4. Îöîí øóâóó
Ä. Õàìãèéí òîì øóâóó
5. Òîãîðóó
Å. 12 æèëä áàãòäàã 10 äàõü àìüòàí
6. Õàðààöàé
. Õîðèí òàâàí ìÿíãàí ºäòýé øóâóó
7. îã èãî
Æ. Õàìãèéí õóðäàí ñýëäýã øóâóó
8. ªâººëæ
Ç.ªíä㺺 ñàðâóóíäàà áàéëãàæ äàðäàã øóâóó
9. Òàõèà
È. Àíòàðêòèä òèâä àìüäàðäàã øóâóó

12. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
À
Á
Â
Ã
Ä
Å
óëóóí äýýð øóâóó ñóóæ áàéíà
Áè ò¿¿íèéã ¿ðãýýõã¿é
Æ
Ýíý áèä õî¸ð Ç
Ýõ îðîí íýãòýé
È
À. Ñýãýýð õîîëëîäîã “ãýëýí” øóâóó 0. Õóí
Á. Äàëàí õýëò áÿëçóóõàé 1.Òàñ
Â. Ãýäýí ãîäîí àëõàëäàã øóâóó 2. ë
Ã. Õ¿íèé òºëºº õýäãýíèé õýëèéã ñóãàëñàí øóâóó 3. Øàð øóâóó
Ä. Õàìãèéí òîì øóâóó 4. Îöîí øóâóó
Å. 12 æèëä áàãòäàã 10 äàõü àìüòàí 5. Òîãîðóó
. Õîðèí òàâàí ìÿíãàí ºäòýé øóâóó 6. Õàðààöàé
Æ. Õàìãèéí õóðäàí ñýëäýã øóâóó 7. îã èãî
Ç.ªíä㺺 ñàðâóóíäàà áàéëãàæ äàðäàã øóâóó 8. ªâººëæ
È. Àíòàðêòèä òèâä àìüäàðäàã øóâóó
9. Òàõèà

13. Гэрийн даалгавар
óëóóí äýýð øóâóó ñóóæ áàéíà
Áè ò¿¿íèéã ¿ðãýýõã¿é
Ýíý áèä õî¸ð
Ýõ îðîí íýãòýé– гэсэн бичил эхийг
өөрийн санаагаар баяжуулан 100-120
үгэнд багтаан зохион найруулж бич.
Жич: Даалгаврын гүйцэтгэлтэй холбоотой
мэдээллийг mongolhel/blogmn.net
хаягаар oрж үзээрэй.

14. Хичээл №2
Ýõèéí á¿ðä¿¿ëýã õýñýã.

15. Öîãöîëáîðûí ñàëàà óòãà
Õýëö Õýëö áóñ
 Ä¿ðñëýõ óð ìàÿãààð á¿òíý.  Ä¿ðñëýõ óð ìàÿãààð
 Øóóä óòãàà ãýýñýí áóþó á¿òýýã¿é.
øèëæñýí óòãàòàé.
 Äàëä, ¸ãò ñàíàà èëòãýõ  Øóóä óòãàòàé.
ó èð óòãà ºðãºí, ã¿íçãèé.
 Òîâ , îíîâ òîé, òîãòâîðòîé  Èë òîäîðõîé óòãàòàé.
õýâøñýí á¿òýöòýé.
 Äýëãýðýíã¿é, òîãòâîðã¿é
á¿òýöòýé.

16. Õýëö öîãöîëáîð
Ä¿ðñëýã Ä¿ðñëýã áóñ
 Îíüñîãî  Öýöýí ¿ã
 ¸ãò ¿ã  Ìýðãýí ¿ã
 Ç¿éð ¿ã  Îíîâ òîé ¿ã
 Ä¿ðñëýã ¿ã  Ñóðãààë ¿ã

17. Îíüñîãî
Танин мэдүүлэх зорилго бүхий ил далд адилтгалт хэлц
Äàðààõ ç¿éë èëñýí îíüñîãóóäûã õàðèóòàé íü çºâ õàðãàëçóóë.
1.Óëààí áÿðóó ÿñàí õîðîîòîé. À. Õóðóó
2.Ýõ íü ýëãýí óëààí
Õ¿¿ íü õ¿ç¿¿ àëàã Á. Ø¿ä,õýë
3. Äýýäñèéí õ¿¿õýä äºðâ¿¿ëýý
Äýðãýäýõ ààâ ãàíöààðàà Â. Í¿ä, ñîðìóóñ
4. Çóóí ìîðèíû çîãñîîë ñàéõàí
Çóçààí øèðíèé î¸äîë ñàéõàí Ã. Ç¿ðõ, óóøãè
5. Àëàã áÿðóó õÿëãàñàí õîðîîòîé.
Ä.Òîëãîéí çààäàñ
6. Òàâàí òàíãàä äàâõèíà.
Õîæãîð òàíãàä íýõíý.
Å. ªëìèé, ºñãèé

18. Øóâóóíû òóõàé õýäýí îíüñîãî ìýäýõ âý?
1.Áàãëàðñàí óëààí öýöãèéã îðîé äýýðýý õàäàæ 9.Öàöûí äóãàíû ¿¿äýíä
Áàéëäààíû ýðýýí õóÿãèéã áèåäýý ºìññºí Öàíèä ãýñã¿é öîãöîìäîíî (………)
Áààòàð àäëààð áàãà ãýñýí 10.Ýâýð ìèíü ýðýýã èí
Áàðõèðñàí äóóãààð ìÿíãàí ¿¿äèéã ñºõºæ Ýýæ ìèíü æîðîîã èí
Ò¿ìíèé í¿äèéã íýýíý. (………) Ñ¿¿æ ìèíü íîãîîã èí
2.Òîîíîã¿é ãýðò Ñ¿¿ë ìèíü öàãààã èí (………)
Òîëãîéã¿é õ¿¿õýä (………..) 11.Àëàã ìîðü
3. ¯¿ëýí õàð íºìðºãòýé Àëòàí óóðãàòàé (………)
¯ç¿¿ð ñàëàà ñ¿¿ëòýé 12.Õàð ëîíõ
ªâñ øàâðàí ãýðòýé Ø¿ðýí áºã뺺òýé (………)
ªò õîðõîéí èäýøòýé (………..) 13.Äýýðýýñ èðñýí
4. Òîã òîã òîíøú¸ ãýõëýýð Äýíæèä íî¸í
Òîëãîé ºâ人ä ãîðüã¿é Óðäààñ èðñýí
Òóí õîîñîí áàéÿ ãýõëýýð Óíõàð íî¸í
Ãýäýñ ºëñººä ãîðüã¿é (………..) Äýðãýä èðýýä äýâõýðíý
5.Õºõ ºâãºí Äýýøýý ¿ñðýýä á¿æèãëýíý (………)
Õºë í¿öãýí (……….) 14.Ëàì øèíæòýé
6. ªëãºð ãîîëèí õ¿ç¿¿òýé Øàâü õóâöàñòàé (………)
ªíäãºí öàéëàí áèåòýé (………..) 15.Ãýäãýð õ¿¿õýí
7.Øºíº áîëîõîîð ñýðäýã Ãýäñýýðýý ä¿¿ðýí õ¿¿õýäòýé (………)
ªäºð áîëîõîîð óíòäàã (……….) 16.Õºíäèéí îõèä
8.պ人 òàëä ãîõèí ãîõèí Õºõ ¿ã¿é (………)
Õºë ãóÿ íü òàõèí òàõèí (……….) 17.Ìîíãîëûí õ¿¿
Ìîäîí ºð㺺òýé (………)

19. òàãòàà
Øóâóó ºâººëæ
Á¿ðãýä
Òàñ
øàð òîíøóóë àíãèð
øóâóó
ãóðãóóë õóí òàõèà òîãîðóó ýëýý Õºõºº
òîîäîã õàðààöàé õýðýý
Îöîí
õóð îã èãî
øóâóó
ÿòóó óóëü øààçãàé áîëæìîð íîãòðóó ¸ë
íóãàñ ãàëóó õàðöàãà
øîíõîð
òîòü
ñîéð
Õóëàí õîéëîã
æîðîî
øóâóóíû ¿¿ð ºíäºã
òîãîñ

20. Ýõèéí á¿ðä¿¿ëýã õýñýã.
1.Öîãöîëáîð (õàìãèéí áàãà íýãæ)
Ãîë ñýäýâòýé, òóõàéí íýã õýðýã ÿâäëûã
ºã¿¿ëñýí õýä õýäýí ¿éë ÿâäàë á¿õèé
òºãñ ñàíààò á¿òýö
2.̺ ëºã (õàìãèéí èõ íýãæ)
Íýã öîãö ñàíàà á¿õèé õýä õýäýí
öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí íèéëìýë á¿òýö

21. Хунгийн чуулга
Зайрмагтсан нуур алдаг оног мөстөж, ус мөсөн мандал уран зургийнх шиг
бидэртэнэ. Цав цагаан хунгийн суга час улаан болчихсон, тэртээ холоос элин халин
мөсөн дээр буухдаа халтирч гулсаад, усруугаа палхийтэл унахад, хаа нэгтээгээс өөр
нэгэн хун ирээд, түшээд босгочхов уу даа гэмээр аяглах. Өдөр өдрөөр тэлэн, хором
хормоор зузаарч буй мөсөн дээгүүр хээнцэрлэн алхах нь тун ч хянамгай.
Сандарч мэгдэн, саймширч ижилдэн бие биеэ түшин сугадалцсан хосууд хөтлөлцсөн
хүүхдүүд шиг ээнэгших нь харахаас хайр булаам. Хүзүү хоолойгоороо орооцолдон
бүжих, нэг нэгийнхээ суганд хошуугаа шургуулж аальгүйтэх. Заримдаа бүр
тэврэлдчихэв үү гэмээр эгц дээшээ цоройлон хун биш хүн шиг авирлах.
Бас өөр нэгэн онцлог нуурын ертөнцөд байдаг нь их л сонин санагддаг. Газар газраас
ирсэн хун ид чуулж байхад нугас, галуу бусад шувууд зайгаа тавьж, ойр орчмын нуур
цөөрмүүдэд “отор” хийж цаг нөхцөөнө. Энэ нь чухам алс газар холыг зорих хаан
шувуудаа хүндэлж, тэд маань нуураа санах зовлонгоо нимгэлэг гэсэн мэт ууч сэтгэл
гаргаж буй нь тэр. Хамгийн гол нь намар оройн Гангад өглөө, оройдоо хунгийн
ганганаа уянга түрэн эгшиглэх нь газар тэнгэрийн савсалга дахь найрал хөгжим мэт
байдаг.
Ай. Төмөр-Очир

22. Бүтээлч даалгавар
 Дээрх эхийг цогцолбор мөчлөгөөр зааглан бич.
 Хэдэн цогцолбор хэдэн мөчлөгөөс бүтсэн
байна вэ?

24. Хичээл №3
Эхийн сэдэв санааны нэгдэл

25. Ýõèéí ñýäýâ ãýæ þó âý?
Ýõèéí ãîë óòãûã
ãàðãàõ ãýæ
äýâø¿¿ëñýí
àñóóäëûã ñýäýâ
ãýíý.

26. Òàãòààã ÿàãààä
ýíõ òàéâíû
áýëãýäýë ãýäýã
âý?

27. ªâººëæ

29. Òàãòàà ªâººëæ
Õýäèéãýýð áèä òàãòààã ýíõ òàéâàí, àìàð ªâººëæ õîðãîé òîðãîîð èìñýí þì øèã ãî¸ øóâóó.
àìãàëàíãèéí áýëãý òýìäýã ãýäýã ÿìàð Ìàíàéäàà ë òîãîñ. Òîëãîé äýýðýý òîì çàëààòàé.
ó ðààñ ýíý ýãýë øóâóóã ýíõ òàéâíû áýëãý Çàëàà íü àëàãëàæ ãÿëòãàíààä ë. Ñ¿¿ë íü àëàã.
òýìäýã áîëñîí ó ðûã òýð á¿ð ìýääýãã¿é. Ýíý øóâóóíû ¿íäñýí õîîë íü øàâæ.
Òýãâýë èéì ó èðòàé àæ. Íàìàð ãàíö íýãýýðýý öóâàðñààð îéðõîí ºìíºä íóòàã
Ýðòíèé Ãðåêèéí àëäàðòàé îëîí áóðõäûí íýã ðóó î îîä ºâºëæ èõíº. Õàâàð 4 ñàð ãàðãààä
òºðñºí íóòàãòàà ºíäºãëºõººð ÿàðàí íèñ èðäýã.
áîëîõ äàéí òóëààíû áóðõàí Ìàðñ íýãýí óäàà Õàä àñãàíû çàâñàð, õàøàà áàéøèíãèéí äýýâýðò
ýýëæèò àÿí äàéíäàà ìîðäîõîîð áîëæýý. ¿¿ðýý çàñ , àðàâ øàõàì ºíäºã ãàðãàäàã. ªíäºã
Ãýòýë ò¿¿íèé äàéí òóëààíä ºìñäºã øèäýò íü àíãààõàé ë áîëîîä àâáàë àéëòã¿é.
äóóëãà äîòîð íü íýãýí òàãòàà ¿¿ðýý çàñààä Òýä áèåý õàìãààëàõ àéõòàð çîõèëäëîãîîòîé. Ìóóð
ºíäºãëºñºí áàéâ. ¯¿íèéã õàðñàí õàéð äóðëàë, ¿¿ð ð¿¿ íü ìÿðààæ áàéíà ãýæ áîäú¸.
ãîî ñàéõíû áóðõàí Âåíåðà òàãòààíû ºíäºã Àíãààõàéíóóä ýõëýýä èñãýðýëäýæ äîõèî ºãíº.
õàãàð , äýãäýýõèéí¿¿ä òîì áîëæ ¿¿ðýý “Õýëëýý ø¿¿, õîõü èíü ø¿¿” ãýõ ìýò. Òýãýýä
îðõèí íèñ àääàã áîëòîë íü ýíý ¿ãýíä îðîõã¿é áîë öºìººðºº áîñ , ñ¿¿ëýý ñºõºæ,
óäààãèéíõàà àÿí äàéíûã ò¿ð õîéøëóóëàõûã áºãñºº õàðóóëæ áàéãààä ºìõèé øèíãýíýýð òóí
Ìàðñààñ õè ýýíã¿éëýí ãóéæýý. ìýðãýí õàð ñóì òàâèíà. Àìüòíû í¿äèéã àëäàõã¿é
îíîíî. Õîðñîíî ãýæ æèãòýéõýí. Òýð äîîðîî þó
Ìàðñ èõýä ãóéëãàñíû ýöýñò çºâøººð ýý. Õàðèí õàðàõã¿é. Áàñ ºìõèé ãýäýã íü òóéëûí áýðõ.
Âåíåðà Ìàðñ áóðõíû Õàðìîíèà ãýäýã ñàéõàí ßìàð àìüòàí ºâººëæíèé ¿¿ð ð¿¿ ç¿ãëýõ íü
õ¿¿ã òºð¿¿ëæýý. áàéòóãàé ñàëõèí äîîãóóð íü ãàðäàãã¿é.
óõàìõ¿¿ ýíý äîìãîîñ ¿¿äýëòýéãýýð òàãòàà
øóâóóã äýëõèé íèéòýýð ýíõ òàéâíû áýëãý
òýìäýã áîëãîí äýýäýëñýýð ºäèé õ¿ð ýý.

31. ªâººëæ õîðãîé òîðãîîð èìñýí þì øèã ãî¸ øóâóó.
Ìàíàéäàà ë òîãîñ. Òîëãîé äýýðýý òîì çàëààòàé. Çàëàà íü àëàãëàæ ãÿëòãàíààä ë.
Ñ¿¿ë íü àëàã. Ýíý øóâóóíû ¿íäñýí õîîë íü øàâæ.
Íàìàð ãàíö íýãýýðýý öóâàðñààð îéðõîí ºìíºä íóòàã ðóó î îîä ºâºëæ èõíº. Õàâàð 4
ñàð ãàðãààä òºðñºí íóòàãòàà ºíäºãëºõººð ÿàðàí íèñ èðäýã. Õàä àñãàíû çàâñàð,
õàøàà áàéøèíãèéí äýýâýðò ¿¿ðýý çàñ , àðàâ øàõàì ºíäºã ãàðãàäàã. ªíäºã íü
àíãààõàé ë áîëîîä àâáàë àéëòã¿é. ýðýýã èí
Ýâýð ìèíüÃàäíàà ãÿëàíöàã
Ýýæ ìèíü æîðîîã èí
Òýä áèåý õàìãààëàõ àéõòàð çîõèëäëîãîîòîé. Ìóóð ¿¿ð ð¿¿ íü ìÿðààæ áàéíà ãýæ
Äîòðîî ïàëàíöàã
áîäú¸. Àíãààõàéíóóä ýõëýýä èñãýðýëäýæ äîõèî ºãíº. “Õýëëýý ø¿¿, õîõü èíü ø¿¿”
Ñ¿¿æ ìèíü íîãîîã èí
ãýõ ìýò. Òýãýýä ¿ãýíä îðîõã¿é áîë öºìººðºº áîñ , ñ¿¿ëýý ñºõºæ, áºãñºº õàðóóëæ
áàéãààä ºìõèé øèíãýíýýð òóíìèíü öàãààãòàâèíà. Àìüòíû í¿äèéã àëäàõã¿é îíîíî.
Ñ¿¿ë ìýðãýí õàð ñóì èí
Õîðñîíî ãýæ æèãòýéõýí. Òýð äîîðîî þó õàðàõã¿é. Áàñ ºìõèé ãýäýã íü òóéëûí
áýðõ. ßìàð àìüòàí ºâººëæíèé ¿¿ð ð¿¿ ç¿ãëýõ íü áàéòóãàé ñàëõèí äîîãóóð íü
ãàðäàãã¿é.

32. Õýäèéãýýð áèä òàãòààã ýíõ òàéâàí, àìàð àìãàëàíãèéí áýëãý òýìäýã ãýäýã
ÿìàð ó ðààñ ýíý ýãýë øóâóóã ýíõ òàéâíû áýëãý òýìäýã áîëñîí ó ðûã òýð
á¿ð ìýääýãã¿é. Òýãâýë èéì ó èðòàé àæ.
Ýðòíèé Ãðåêèéí àëäàðòàé îëîí áóðõäûí íýã áîëîõ äàéí òóëààíû áóðõàí Ìàðñ
Õºõ ºâãºí Ýâò øààçãàé
íýãýí óäàà ýýëæèò àÿí äàéíäàà ìîðäîõîîð áîëæýý. Ãýòýë ò¿¿íèé äàéí
òóëààíä ºìñäºã øèäýò äóóëãà äîòîð íü íýãýí òàãòàà ¿¿ðýý çàñààä ºíäºãëºñºí
Áóãà áàðèíà
Õºë í¿öãýí
áàéâ. ¯¿íèéã õàðñàí õàéð äóðëàë, ãîî ñàéõíû áóðõàí Âåíåðà òàãòààíû ºíäºã
õàãàð , äýãäýýõèéí¿¿ä òîì áîëæ ¿¿ðýý îðõèí íèñ àääàã áîëòîë íü ýíý
óäààãèéíõàà àÿí äàéíûã ò¿ð õîéøëóóëàõûã Ìàðñààñ õè ýýíã¿éëýí ãóéæýý.
Ìàðñ èõýä ãóéëãàñíû ýöýñò çºâøººð ýý. Õàðèí Âåíåðà Ìàðñ áóðõíû
Õàðìîíèà ãýäýã ñàéõàí õ¿¿ã òºð¿¿ëæýý.
óõàìõ¿¿ ýíý äîìãîîñ ¿¿äýëòýéãýýð òàãòàà øóâóóã äýëõèé íèéòýýð ýíõ
òàéâíû áýëãý òýìäýã áîëãîí äýýäýëñýýð ºäèé õ¿ð ýý.

33. Äàðààõ øóâóóäûí
îíöëîãèéã íýã
ºã¿¿ëáýðýýð
èëýðõèéë.
Òàñ
îã èãî
Òîãîðóó
Õàðààöàé
Òàõèà
Õóí
Îöîí øóâóó

34. Гэрийн даалгавар
Ижий минь гэртээ алга
Энгэрийн модонд хөхөө өндөглөчхөө юм
болов уу- гэсэн бичил эхийн санааг
тайлбарлан бичээрэй.

35. Хичээл №4
Эхийн холбоос

36. Õýëíèé õîëáîõ õýðýãë¿¿ðèéã ãàäààä õîëáîîñ,
äîòîîä õîëáîîñ ãýæ õî¸ð àíãèëíà.
Ýíãèéí ºã¿¿ëáýð, íèéëìýë ºã¿¿ëáýð, ãèø¿¿äèéã
õîëáîõ õýðýãë¿¿ðèéã äîòîîä õîëáîîñ ãýíý.
ªã¿¿ëáýð, öîãöîëáîðûí á¿òöèéí ýõýíä òîõèîëäîõ
“ý,òý,ãý” ÿçãóóðò ¿ãñèéã ãàäààä õîëáîîñ ãýíý.

38. Ç.Ò¿ìýíæàðãàë "Æèã¿¿ð“
Óõààíû æèã¿¿ð ýðò ºäºëáºë
Óóæóó îð ëîíä õî¸ð àìüäàðñíû
àäèë àà.
Óõààíû æèã¿¿ð ýðò ºòºëáºë
Óéòàí îð ëîíä õî¸ð ¿õñýíèé èæèë
ýý.

41. Àëàã áÿðóó
Ìàíàéõ àëäàðò Ìýíýíãèéí òàëä íóòàãëàæ
áàéëàà. ªâëèéí ¿äýø ìàíàé ¿õýð áýë ýýðýýñ
èðýõýä òóðàíõàé õýäýí áÿðóóã äóëààí ï¿íçýíä
îðóóëàâ.Ãýòýë íýã ìóó àëàã áÿðóó áàéñàíã¿é.
Òýãýýä àëàã áÿðóóã ýðýõýýð ìîðäëîî.
¯õðèéí áýë ýýðëýñýí ãàçðààð ÿâæ ýðëýý. Òýãæ
ýðæ ÿâòàë àëàã áÿðóó íàä äàéðàëäëàà. Îëîîä ãýð
ë¿¿ãýý òóóãààä ÿâëàà. Ãýòýë ºíººõ áÿðóó ÿâæ
ºãºõã¿é, ººð òèéøýý ÿâàõ ãýýä áàéõ þì. Áè
òººð ýý. "Îäîî ÿàäàã áèëýý."ãýæ áîäëîî.Ãýòýë ºíººõ
áÿðóó ìààíü ç¿¿í òèéø õàðààä 캺ð áàéíà.
Òýãýõëýýð íü ç¿¿íø íü òóóëàà.Áÿðóó ìààíü äóðòàé
ÿâæ áàéíà. Èíãýæ ãýðýý îëæ èðñýí áèëýý.
¯¿íýýñ õîéø òýð èõ áàðèìæààã¿é òàëä
íóòàãëàæ áàéõäàà øºíº õýäýí óäàà òººð çîâñîí þì.
Òýãæ òººð ÿâàõàä õýðýâ ¿õýð äàéðàëäâàë àç
áîëëîî ãýæ áîääîã áàéëàà.
¯õðèéã òýíýã àìüòàí ãýäýã áîëîâ òººðñºí
õ¿íä çàì çààõäàà óõààíòàé þì áèëýý.

42. Бүтээлч даалгавар
“Алаг бяруу” эхийн гадаад дотоод холбоосыг
ялган тайлбарлах.
Эхийг mongolhel/blogmn.net хаягаар орж
үзээрэй

43. Хичээл №5
Эхийн тухай бататгал хичээл

44. Ãîë ñýäýâòýé, õýðýã ÿâäàë, þìñ
¿çýãäëèéí òóõàé òºãñ ñàíààã
èëýðõèéëñýí íèéëìýë á¿òöèéã ЭХ
гэнý.

45. Öàãààí òóðóóíû ãîëûí õºâººíä èðëýý. Õàíãàéí íóðóóíààñ ýõ àâñàí ýíý öîâîî öýíãýã ãîëûí óðñãàëààñ óíàãà
äààãàíû õºíãºí òºâºð㺺í ,õ¿¿õäèéí èíýýä,áîëæìîðûí æèðãýý ñîíñîãäîíî. Ò¿¿íèé çýðýãöýý ãîëûí õºâººíäºõ õóó÷èí
õ¿ðýýíèé òóóðèíä ¿ëäñýí àìüã¿é ñ¿ìèéí ºí÷èí õîíõ ñàëõèíû àÿñààð õààÿà íýã õàíãèð æèíãýð õèéíý. Õàðèí Öàãààí
òóðóóíû ãîë èäýð çàëóóõíààðàà àæýý. Óñ ãîë õ¿ðòýë õ¿í øèã çàëóó õºãøíèé ÿëãààòàé þì.Ñýòãýëä èéíõ¿¿ öàãààí
äîëãèñ öàëãèóëàõ óóëûí ãîë øèã èäýð çàëóóãèéí öîã çàëü ¿ðãýëæ õºâºëçºí õººð÷ áàéäàã ñàí áîë þóòàé æàðãàë
áèëýý. Õààíàõûí äàëàé òýíãèñýýñ èðýý þì áîëîî? ãýìýýð õàõèð äóóòàé äóí öàãààí öàõëàé øóâóóä Öàãààí òóðóóíû
öîâîî äîëãèñûã ø¿¿ðýí öîéëîí íèñíý. Ñ¿ìèéí õîíõíû äóó,ãîëûí øóóãèàí,öàõëàéí õàøãèðààí á¿õýí ýðò ýä¿ãýýã
ñàíààøðóóëàõ õºãæìèéí óÿíãàò íàéðàë áîëæ õîëõèä óðèàëàõ àæýý . (Ñ.Ýðäýíý)
1.Ýõèéí ñýäâèéã îëîîðîé.
À.Áîëæìîðûí æèðãýýíèé òóõàé Â.ªí÷èí õîíõíû òóõàé Ñ.Ãîëûí óðñãàëûí òóõàé
D. Öàõëàé øóâóóäûí òóõàé Å.Íàéðàë õºãæìèéí òóõàé
2.Ýõèéí òóëãóóð ºã¿¿ëáýðèéã îëîîðîé.
À.Ýðò ýä¿ãýýã ñàíààøðóóëàõ õºãæìèéí óÿíãàò íàéðàë áîëæ õîëõèä óðèàëàõ àæýý.
Â.Äóí öàãààí öàõëàé øóâóóä Öàãààí òóðóóíû öîâîî äîëãèñûã ø¿¿ðýí öîéëîí íèñíý.
Ñ.Õàíãàéí íóðóóíààñ ýõ àâñàí ýíý öîâîî öýíãýã ãîëûí óðñãàëààñ óíàãà äààãàíû õºíãºí òºâºð㺺í ñîíñîãäîíî.
D.Ñýòãýëä óóëûí ãîë øèã èäýð çàëóóãèéí öîã çàëü ¿ðãýëæ õºâºëçºí õººð÷ áàéäàã áîë þóòàé æàðãàë áèëýý.
Å.Àìüã¿é ñ¿ìèéí ºí÷èí õîíõ ñàëõèíû àÿñààð õààÿà íýã õàíãèð æèíãýð õèéíý
3.Ýõ õýäýí öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí áàéíà âý?
À. “Öàãààí òóðóóíû…õàíãèð æèíãýð õèéíý.” “Õàðèí Öàãààí òóðóóíû ãîë…þóòàé æàðãàë áèëýý.” “Õààíàõûí
äàëàé òýíãèñýýñ…õîëõèä óðèàëàõ àæýý.”ãýñýí 3öîãöîëáîð
Â. “Öàãààí òóðóóíû …õàíãèð æèíãýð õèéíý.” “Õàðèí Öàãààí òóðóóíû ãîë…õîëõèä óðèàëàõ àæýý.”ãýñýí 2
öîãöîëáîð
Ñ. “Öàãààí òóðóóíû…æèðãýý ñîíñîãäîíî.”,“Ò¿¿íèé çýðýãöýý ãîëûí…èäýð çàëóóõíààðàà àæýý.” “Óñ ãîë
õ¿ðòýë…þóòàé æàðãàë áèëýý.” “Õààíàõûí äàëàé òýíãèñýýñ …õîëõèä óðèàëàõ àæýý.”ãýñýí 4 öîãöîëáîð
D. “Öàãààí òóðóóíû…õîëõèä óðèàëàõ àæýý.” ãýñýí 1 öîãöîëáîð
Å. “Öàãààí òóðóóíû …þóòàé æàðãàë áèëýý.” “Õààíàõûí äàëàé òýíãèñýýñ…õîëõèä óðèàëàõ àæýý.” ãýñýí
2öîãöîëáîð

46. Ýõèéí ñýäýâ ãýæ þó âý?
Ýõèéí ãîë óòãûã
ãàðãàõ ãýæ
äýâø¿¿ëñýí
àñóóäëûã ñýäýâ
ãýíý.

47. Áàéäðàãèéí õàâüöàà ãîë çàìààñ ãîâèéí óóëñ ñ¿ìáýðëýí õàðàãäàíà. Ãîâü ðóó îðæ èðýõýä õàíãàéí õàâðûí õàâñàðãà øóóõèðàí
øóóõèðñààð àðä õîöîð÷, õàðãàíà áóäàðãàíû ¿ç¿¿ð íîãîîðîí, óóëñ äóëààõàí öàðàéëàõ àæýý. Ãó÷ààä æèëèéí ºìíº Èõ, Áàãà, Àðö
ãóðâàí Áîãäûí àð ºâðººð àíõ àÿëàí ºíãºðñíººñ õîéø ýíý óóëñûã õààÿàõàí ÷ ãýñýí õàðàõ ñàí ãýõ áîëæýý. Ýíý óóëñ ýëäâèéã ñýòãýí
áîäîõûí õèøèã õ¿ðòýýæ áèëýý. Àÿí çàìààñ ãóÿà ãàíçàãàëæ èðýõ øèã ãóòàìøèã áàéõã¿é. Áàéãàëèàð óõààí çààëãàæ áîëîõ
òóõàé áóþó õ¿í áàéãàëü õî¸ðûí õàðüöààíû òóõàé ñàíààøðàëààñ óõààí íýýãäýæ áîëíî ãýñýí èäýð çàëóóãèéí îéëãîëò àìüäðàëä
èõ ë õýðýã áîëñîí øèã ñàíàãäàíà. Ãîâèéí ýíý ñàéõàí óóëñûã ç¿ãýýð ë ä¿ëèé äºìẠîðãèñîí õàä ÷óëóóíû îâîîðîë ãýýä ºíãºðñºí áîë
Ìîíãîëûíõîî òºëºº ãýõ ç¿ðõýíä óÿàòàé èòãýë ñýòãýë ìèíü äóíäóóðõàí áàéõ ñàí áèçýý.
1.Ýõèéí ñýäâèéã îëîîðîé.
À. Áàéäðàãèéí ãîëûí òóõàé Á. Ãîâü íóòãèéí òóõàé
Â. Õàíãàéí õàâñàðãàíû òóõàé Ã. Ãîâèéí óóëñûí òóõàé Ä. Õàðãàíà
áóäàðãàíû òóõàé
2.Ýõèéí òóëãóóð ºã¿¿ëáýðèéã îëîîðîé.
À. Áàéäðàãèéí õàâüöàà ãîë çàìààñ ãîâèéí óóëñ ñ¿ìáýðëýí õàðàãäàíà.
Á. Ãîâü ðóó îðæ èðýõýä õàíãàéí õàâðûí õàâñàðãà øóóõèðàí øóóõèðñààð àðä õîöîðíî.
Â. Ýíý óóëñ ýëäâèéã ñýòãýí áîäîõûí õèøèã õ¿ðòýýæ áèëýý.
Ã. Õàðãàíà áóäàðãàíû ¿ç¿¿ð íîãîîðîí, óóëñ äóëààõàí öàðàéëàõ àæýý.
Ä. Ãó÷ààä æèëèéí ºìíº Èõ, Áàãà, Àðö ãóðâàí Áîãäûí àð ºâðººð àíõ àÿëàí ºíãºðñºí.
3. Ýõ õýäýí öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí áàéíà âý?
À. “Áàéäðàãèéí õàâüöàà … äóíäóóðõàí áàéõ ñàí áèçýý” ãýñýí 1 öîãöîëáîð
Á. “Áàéäðàãèéí õàâüöàà … õàðàõ ñàí ãýõ áîëæýý”, “ Ýíý óóëñ ýëäâèéã … äóíäóóðõàí áàéõñàí áèçýý” ãýñýí 2
öîãöîëáîð
Â. “Áàéäðàãèéí õàâüöàà … äóëààõàí öàðàéëàõ àæýý”, “Ãó÷ààä æèëèéí ºìíº … äóíäóóðõàí áàéõ ñàí áèçýý” ãýñýí
2 öîãöîëáîð
Ã. “Áàéäðàãèéí õàâüöàà … õàðàõ ñàí ãýõ áîëæýý”, “Ýíý óóëñ ýëäâèéã … áîëñîí øèã ñàíàãäàíà”, “Ãîâèéí ýíý
ñàéõàí óóëñûã … äóíäóóðõàí áàéõ ñàí áèçýý” ãýñýí 3 öîãöîëáîð
Ä. “Áàéäðàãèéí õàâüöàà … äóëààõàí öàðàéëàõ àæýý”, “Ãó÷ààä æèëèéí ºìíº … õèøèã õ¿ðòýýæ áèëýý”, “Àÿí
çàìààñ … áîëñîí øèã ñàíàãäàíà”, “Ãîâèéí ýíý ñàéõàí óóëñûã … äóíäóóðõàí áàéõ ñàí áèçýý” ãýñýí 4 öîãöîëáîð
4.Ýõèéí íàéðóóëãûí òºðëèéã òîäîðõîéë.
À. Àëáàí áè÷ãèéí Á. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé Â. ßðèàíû
Ã. Ñîíèí íèéòëýëèéí Ä. Óðàí çîõèîëûí

48. Ýõèéí á¿ðä¿¿ëýã õýñýã.
1.Öîãöîëáîð (õàìãèéí áàãà íýãæ)
Ãîë ñýäýâòýé, òóõàéí íýã õýðýã ÿâäëûã
ºã¿¿ëñýí õýä õýäýí ¿éë ÿâäàë á¿õèé
òºãñ ñàíààò á¿òýö
2.̺ ëºã (õàìãèéí èõ íýãæ)
Íýã öîãö ñàíàà á¿õèé õýä õýäýí
öîãöîëáîðîîñ á¿òñýí íèéëìýë á¿òýö

50. Ñýäýâ, ¿éë ÿâäëààð
äàìæóóëàí çîõèîã îîñ
óíøèã äàä îéëãóóëàõ,
óõààðóóëàõûã çîðüñîí
òýðõ¿¿ ñàíààã ýõèéí óòãà
ãýíý. Ýõèéã óòãûí á¿òöýýð íü
4 àíãèëíà.

51. 1. Òºðñºí ñàíàà: Çîõèîë áè èõ áîëñîí øàëòãààí, ñýäýö
ñàíààã òºðñºí ñàíàà ãýíý.
2. Ãîë ñàíàà: Ýõèéí ñýäâèéã ¿éë ÿâäëààð ä¿ðñýëæ
ä¿ãíýëò ãàðãàõûã ãîë ñàíàà ãýíý. Òóëãóóð ¿ãýýð
èëýðíý.
Òóõàéí ýõýä çàéëøã¿é áàéõ æèíõýíý íýðèéã
òóëãóóð ¿ã ãýíý.

52. 3. Øèíý ñàíàà: Õýëíèé ä¿ðñëýõ õýðýãë¿¿ðýýð
îíîâ òîé, óðàí ä¿ð ä¿ðñëýë,ñîäîí ñàíàà á¿òýýõèéã
øèíý ñàíàà ãýíý. Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãýýð èëýðíý. Òóõàéí
ýõýä çàéëøã¿é áàéõ òýìäýã íýð, ¿éë ¿ãèéã
ò¿ëõ¿¿ð ¿ã ãýíý.
4. Çîðüñîí ñàíàà: Çîõèîã èéí ¿çýë áîäîë, õ¿ñýë
ñàíàà, ñýòãýëèéí õºäºë㺺í, ºí㺠àÿñ èëýðñíèéã
çîðüñîí ñàíàà ãýíý. Çîðüñîí ñàíàà íü áàéìæ,
¿íýëýìæýýð èëýðíý.

53. Õýâëèéäýý
òèé èëñýí ÿðãóéã
ýëãýí äýýðýý
á¿¿âýéëæ õºðñò ãàçàð
íÿëõàðíà. Í¿äýí áóëãèéí
õºâººíºº í¿¿äëèéí øóâóó
¿äýëæ, óõàà àíãèðûí
ãàíãàíààíä óñ ãîë
ìýëìýðíý.

59. Áîäèò áàéìæ
Ìýäýýëæ áàéãàà ç¿éë áîäèò ¿íýíèéã òóñãàíà.
(¯íýíäýý, ¿íýõýýð, ¿íýí õýðýãòýý, ìýäýýæ, ìºí,íýýðýý, ìýäýýæ, ¿íäñýíäýý, óõàìäàà, åð
íü, åðººñºº, åð人, óã íü , óõààí íü, óã àíàðòàà …)
 Òîäîðõîé áîäèò áàéìæ  Òîäîðõîéã¿é áîäèò áàéìæ
(øóóä) (äàì)
-Àõ õºäººíººñ èðëýý. - Àõ õîòîîñ èðæýý.
-Òàðâàãàò óóëûí îðîéãîîð - Óðüä øºíº áîðîî îðæýý.
õýñýã öàà áýë ýýðëýí ÿâíà. - Äîðæ îþóòàí þì áàéíà.
-Çîîãèéí òàíõèìä õºë õºäºë㺺í - Õóëàí íàìàéã ìàðòààã¿é þì
áàãàññàí áàéâ. áàéíà.

60. Çàéëøã¿é áàéìæ
Àëèâàà ¿éë õºäëºëèéã ýçýí áèå çàéëøã¿é ã¿éöýòãýõýýñ ººð àðãàã¿é
òîõèîëäîëä èëýðíý. Ýðãýëçýõ òýýíýãýëçýõ áàòëàõ ¿ã¿éñãýõ óòãàòàé.
(¸ñòîé, õýðýãòýé, çààâàë, çàéëøã¿é, ãàðöààã¿é, ÿàâ , áîëîìæòîé, æàìòàé,
ó èðòàé, ÿëàíãóÿà, ººð çàìã¿é, ººðèéí ýðõã¿é, çîõèíî, äîð õàÿàä, ººðººð õýëáýë,
þóíû ºìíº, ç¿éòýé, ¸ñã¿é, åðºíõèé人)
 Çàéëøã¿é  Çàéëøã¿é áóñ
- Çàëóó õ¿í òèéì ë áàéõ - Òýä ºíººäºð èðýõ ¸ñã¿é.
¸ñòîé. - Ýñãèé õèéõ ãàçàð íîõîé
- Áèëãèéí òîîëëûí õàâðûí õýðýãã¿é.
òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí íýãýíä - ªº, è áàÿðëàæ ìààñàéõ
õàâðûí óóð îðíî. õýðýãã¿é, áè ÿàð áàéíà.
- ªíººäºð ìîãîé æèëòýé õ¿í
õÿíàìãàé áàéâààñ çîõèíî.

61.  Òîãòâîðòîé  Òîãòâîðã¿é
- Õ¿íä îéëãîãäîõîîð þìûã - Àðàé õýäýí îéìñ èë¿¿
òýð áè èõýæ äºíãºíº ýëýýñýí áîëîõîîð Äîðæ
âèé. ýõýëæ äóóãàðìààð þì.
-Òèéì òèéì, ìýäíýý ìýäíý, - Çóíòàé çóäòàé õîðâîîä
ò¿¿íòýé áè óóëçàæ Çóóãààð íàñëààä
àäíà. ìºíõðºõã¿é

62. ¯íýí ìàãàäëàëò áàéìæ
Èòã¿¿ëæ ¿íýìø¿¿ëýõ, çºâøººðºõ, õîðèãëîõ óòãàòàé.
(ÿðèàíã¿é, ìàðãààíã¿é, ýðãýëçýýã¿é, äàìæèãã¿é, èëýðõèé,
ìàÿãòàÉ, ÿíçòàé, àÿñòàé, õàðàìñàëòàé íü, áèç, áèø, ìèíèéõýýð,
èíèéõýýð, îëíû õýëýëöýõ íü, ÿã õóíà)
 Á¿ðýí  Á¿ðýí áóñ
- Çàëóó ýì Ï¿ðýâ ãýðëýýä - Äàðãà äààðààä ñýðñýí
óäààã¿é áàéæýý. áîëîëòîé.
- Çà àøã¿é, ¿¿ãýýð ë ëàâ - Ýíý èíü îðîñ õ¿í þì óó?
ÿâñàíã¿é. - Òýãæ òààðíàà, íàäààñ ãàíö
- Õàðèí ýíý æèëèéí ¸îçîîð áîë íýã ä¿¿ áàéõ ó èðòàé.
ÿãã¿é èõ öàñ óíàõ íü ýý.

65. Òîî èìæ
Õ¿¿ðíýìæ
Òîäîðõîé õ¿í áà þìñ ¿çýãäýë
Àëèâàà õýðýã ÿâäëûã
ãàçàð îðíû äîòîîä ãàäààä
öàãèéí äàðààëëààð
òºðõ áàéäàë øèíæ àíàðûã
öóâóóëàí ºã¿¿ëýõ
òîäîðõîéëîí ä¿ðñýëñíèéã
íàéðóóëáàðûã õýëíý
õýëíý.
Íàéðóóëáàð
Ýðãýö¿¿ëýìæ Òàéëáàðëàìæ
Õýðýã ÿâäëûí ìºí àíàð ó èð øàëòãààíûã òàéëáàðëàí
ßìàð íýã ç¿éëèéí òàëààð áóñäàä ìýäýýëýõ çîðèëãîòîé çîõèîìæèéí õýâ ìàÿãèéã õýëíý.
èòã¿¿ëæ ¿íýìø¿¿ëýõ, ç¿é à. áîäèò áàðèìò áà òîîöîî ñóäàëãààíä ñóóðèëñàí
òîãòëûã áàòëàí ä¿ãíýëò õèéõ á. øàëòãààí ¿ð äàãàâðûí õîëáîî õàìààðëûã
òîäîðõîéëñîí.
çîðèëãîòîé õýâ ìàÿãèéã õýëíý. â. îíöëîí ÿëãàæ òîäîðõîéëñîí

66. ¿éë ÿâäàë
øèíæ
øèíæ ¿éë ÿâäàë
øèíæ ¿éë ÿâäàë

70. Óäààí óíòàõ õîðòîé. Õýò óäààí
óíòäàã õ¿íèé íàñ 15 õóâèàð áîãèíîñäîãèéã
Àìåðèêèéí õîðò õàâäàðòàé òýìöýõ
íèéãýìëýã òîãòîîæýý. Ýðäýìòýä ñàÿ ãàðóé
õ¿í äýýð ñóäàëãàà ÿâóóëñíààð èéì
ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéíà. Ñàí Äèåãî õîòûí
ýðäýìòäèéí òîãòîîñíîîð õ¿í 7 öàã óíòàæ
áàéâàë õàìãèéí óðò íàñàëäàã ãýíý. Èõ
óíòàõ íü áàãà óíòàõààñ èõ àþóëòàé ãýíý.
Õàðèí õîíîãò 4-ººñ áàãà öàã óíòâàë ýð¿¿ë
ìýíäýä àþóë ó ðàõ ìàãàäëàë ºñäºã. Íîéð
õóëæèõ íü àìüäðàëûã áîãèíîñãîäîãã¿é
áîëîâ ñýòãýë ñàíàà õÿìðàõ, áèåèéí
ýñýðã¿¿öëèéã áóóðóóëàõ ìóó íºëººòýé
ãýíý.

72. õóðààõ äýëãýð¿¿ëýõ
íýãæ õàñàõ íýãæ íýìýõ
Ýõèéí õóâèðãàë
òîíãîðãîõ
ñàëààëàõ
íýãæèéí áàéð
íýãæ ñîëèõ
ñýëãýõ

73. Эхийн утга санааг сайтар Үг, өгүүлбэр, цогцолбор
уншиж ойлгосны дараа бүрийн утга санааг тодотгон
тулгуур үгсийг олж, гол өргөжүүлж ярьж бичихийг
санааг гарган ярьж бичихийг эхийг дэлгэрүүлэх гэнэ.
эхийг хураах гэнэ. Хэрэг Хэрэг явдлыг дэлгэрэнгүй
явдлыг цөөн үгээр тодорхой илэрхийлнэ гэсэн
илэрхиилнэ гэсэн үг. үг.
Эхийн бичлэгийн хэлбэрийг
Эхийн доторх үг өгүүлбэр
(үргэлжилсэн зохиолыг, яруу
цогцолборын байрыг
найргийн хэлбэрээр, яруу
өөрчлөх, сэлгэх зэргээр
найргийг үргэлжилсэн үгээр)
хувиргахыг тонгоргох гэнэ.
солих, нэг утга санааг хэлний
Ингэж хувиргахад эхийн утга
өөр нэгж, хэлц бус нэгжийг
санаа төдийлөн
хэлц нэгжээр илэрхийлэхийг
өөрчлөгдөхгүй.
салаалах гэнэ.

74. Хураах нь:
Эрт цагт эмгэн өвгөн хоёр, хоёр хүүтэй юмсанжээ.
Хоёр хүү нь эцэг эхийн ачийг умартан, үргэлж жаргал
цэнгэл хөөн амьдардаг байжээ. Тэр хоёр эцэгт нь
тулам дүүрэн алт байгааг сонсоод эцэг эхээ асарч
байгаад өөдлүүлжээ. “Эхийн санаа үрд, үрийн санаа
ууланд” гэдэг энэ ажгуу.

75. Дэлгэрүүлэх нь:
Эрт урьд цагт эмгэн өвгөн хоёр, хоёр хүүтэй юмсанжээ.
Хоёр хүү нь эр бие өсч алс газар айл гэр болон суудаг
байж. Өвгөн эмгэн хоёр нас өндөр болж, үрийн ачлал
арга буюу хэрэг болоход хоёр хүү нь жаргал хөөн
ирсэнгүй. Эцэст нь хоёр хүүгээ дэргэдээ байлгах арга
ухаан олж гэнэ. Эцэг нь хоёр тулманд дүүрэн чулуу
хйигээд хүмүүст “Хоёр тулам дүүрэн алт оллоо” хэмээн
цуурхал тараажээ. Хоёр хүү нь тэр сургаар эцэг эхдээ
ирж, сайхан асарч байгаад өөдлүүлж гэнэ. Тэд эцэг
эхээ оршуулсны дараа хоёр тулам алтаа авах гээд
задалбал дүүрэн чулуу байжээ. Ийнхүү “Эхийн санаа
үрд, үрийн санаа чулуунд” гэсэн үг гарчээ.

76. Тонгоргох нь:
“Эхийн санаа үрд, үрийн санаа ууланд” гэсэн хэлц
үгийн учир нь:
Эрт цагт хоёр хүүтэй эмгэн өвгөн хоёр байжээ. Хоёр
хүү нь эцэгтээ байгаа хоёр тулам алтыг авахын тулд л
эцэг эхээ сайхан гэгч асарч байгаад өөдлүүлж гэнэ.
Харин тулманд нь алт биш чулуу байжээ. Учир нь тэр
хоёр нь эр бие өсч, алс хол айл гэр болон сууж, жаргал
цэнгэл хөөн эцэг эхээ ор тас мартсан байжээ. Эцэг нь
хоёр хүүгээ дэргэдээ байлгах гэж “Алт оллоо” хэмээн
худал цуу тараасан аж.

77. Салаалах нь:
Эцэг эх нь ач үрээ хэдий асравч
Эцэст ач үр нь тэр мэт асрах нь цөөн.
Эцэг эх нь хүүхдээ асарч өсгөсний хойно
Эцэг эхийн өтлөх цагт үр хүүхэд нь зовоох ч бий.

78. ¯éë áà õýðýã ÿâäëûã á¿òýýã àìüòàé, àìüã¿é þìûã ýõèéí
¿éëäýã ãýíý.
à.Áîäèòîé
Ýðõèí- ¿éëèéí èäýâõòýé ñàíàà ëàã ýçýí, õ¿ñýë çîðèëãîî
ã¿éöýëä¿¿ëýã , á¿õíèéã ººðòºº ýðõøýýñýí áàéíà.
ªðòºí -ýðõèí ¿éëäýã èéí õ¿ñýë áîëñîí ç¿éë.
Õ¿ëýýí-ñàéí á¿õíèéã õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàã áèå.
á.Õèéñâýð
Ѻðºí-àëèâàà ç¿éëèéã ñºðºí çîãñîã
Ýäëýí-¿éë ÿìàð áàéäàëòàé áàéãààã áèåýð ýäëýã
Õýðýãëýí-¿éëèéã ã¿éöýòãýõýä çýâñýã õýðýãë¿¿ð áîëãîí àøèãëàæ
áóé þì.
Á¿òýýí-¿éëèéí ¿ð ä¿íä ¿¿ñýí áèé áîëñîí ç¿éë

79. ÓÑ

82. պ人ãèéí áàéäàë øàëäàð áóëäàð,
öàãèéí óëèðàë îðîî áóñãàà, ýëñòýé
øàíä áóòòàé öàéäìûã äàãàæ õààÿà 1öîãöîëáîð
íýã õàð ãýðýýñ óòàà ñóóíàãëàíà.
ĺðâºí ç¿ã öýâ öýëèéí
óéòãàðòàé öàãààí óíèàð òóíàíà. Çóíû
ë¿ãõèéì õàëóóí ýñãèé ãýðèéã øàðæ
ìàë èí õ¿íèé ñýòãýëèéã áóõèìäóóëíà. 1öîãöîëáîð ìº ëºã
Àéëûí õàÿàãààð ¿õðèéí áààñ
¿ðãýëæèëæýý. ¯¿ãýýð ò¿¿ãýýð
õýäýí òóãàë îîäîãíîí äàâõèíà.
1öîãöîëáîð
ÄÝÂÑÂÝÐ
ÎÍÖÎËÁÎÐ