1. Onderzoek naar de meerwaarde van het toepassen van de
denkdiagrammen van TOCfE bij begrijpend lezen
•
•
•
•
•
Het afgelopen jaar werden de drie denkprocessen van TOC for Education door mij
aangeboden in een pilot-project aan 10 leerkrachten van een basisschool. Ik
vertaalde daarvoor het werkboek van Kathy Suerken: The TOC Learning
Connection: Critical Thinking Tools to Analyze, Interpret and Apply Curriculum
in het Nederlands.
Voor ieder hoofdstuk waren 6 contacturen beschikbaar, verdeeld in twee woensdagmiddagen van telkens 3 uur. De leerkrachten gingen zelf vervolgens in hun klas aan
de slag met het aangeboden denkdiagram: de logische tak, de wolk en het ambitieus
doel. Zij stuurden huiswerk in en gaven een korte presentatie aan elkaar tijdens de
tweede sessie van ieder hoofdstuk.
De leerkrachten vonden de denkdiagrammen van TOCfE zeer helpend bij
bijvoorbeeld studerend lezen maar aarzelden bij het vak begrijpend lezen, dat 45
minuten per week wordt gegeven.
De methode voor het vak ‘begrijpend lezen’ in deze school behandelt bij elke les
(voor zover ik het heb gezien) een centraal aandachtspunt, en daarnaast wordt
gewerkt aan uitbreiding van de woordenschat. Ieder hoofdstuk komt met uitgebreide
instructies voor de leerkracht, terwijl de leerlingen een eigen werkboek hebben.
Het team daagde mij uit om aan te tonen dat TOCfE wel degelijk een meerwaarde
kon hebben bij de behandeling van begrijpend leesteksten.
In feite kun je de aarzeling om het ook bij die les toe te passen zien als een conflict,
dat we in TOCfE ‘een wolk’ noemen.
1
(c) Petra Pouw-Legêne

2. Voor uitleg hoe dit
diagram te
lezen, zie de
volgende pagina
De wolk
De scores bij begrijpend
lezen vallen tegen
De huidige aanpak is
kennelijk niet voldoende
Het rendement t.o.v. tijd en
inspanning moet omhoog
……
AANNAMES
Ll. leren tekst op een logische manier analyseren
Ll. leren zelf logisch nadenken
De tekst wordt relevant, LL. leren de tekst op zichzelf te betrekken
LL. zien de verbanden en kunnen tekst veel beter onthouden
Het bevordert de zelfstandigheid
Het maakt begrijpend lezen leuk en zinvol
……..
BEHOEFTE
B
GEMEENSCH. DOEL
WENS/ACTIE
D
LL. meer ‘gereedschap’
geven
TOC toepassen bij
begrijpend lezen
A
Leerlingen goed leren
lezen
C
School heeft niet voor niets
deze methode gekozen
Een andere collega moet
zonder meer de les kunnen
overnemen
……
(c) Petra Pouw-Legêne
D’
Mij houden aan de
instructies in de
methode
TOC niet toepassen
bij begrijpend lezen
TOCfE voegt niets toe, LL. hoeven alleen de tekstinhoud te begrijpen
Het gaat alleen om taalontwikkeling en uitbreiding van de woordenschat
De opdrachten die bij de les worden gegeven zijn al voldoende uitgebreid
Het kost te veel extra tijd
TOCfE is beter geschikt voor studerend lezen en voor gedrag dan voor
begrijpend lezen.
………..
2

3. Hoe lees je dit conflictdiagram (de wolk)
Begin bij A:
Enerzijds:
Om A te krijgen, moet ik B en om B te krijgen, moet/ga ik D + OMDAT
Anderzijds:
Om A te krijgen, moet ik C en om C te krijgen, moet/ga ik D’ + OMDAT
Dus Enerzijds:
A om leerlingen goed te leren lezen, B moet ik hen meer gereedschap geven,
en B om hen meer gereedschap te geven, D ga ik TOCfE toepassen OMDAT: zie
de mogelijke verklaringen/aannames in de bovenste twee kaders tussen A en B en B
en D (zijn niet uitputtend)
Anderzijds:
A om leerlingen goed te leren lezen, C moet ik mij houden aan de instructies in
de methode en C om mij te houden aan de instructies van de methode D’ ga ik
TOCfE niet toepassen OMDAT: zie de mogelijke verklaringen/aannames in de
onderste twee kaders tussen A en C en C en D’ (zijn niet uitputtend)
(c) Petra Pouw-Legêne
3

4. Uitwerking van een les begrijpend lezen
a. de instructie voor de leerkracht
De tekst gaat over een man die een kraampje heeft op straat waar hij modder
verkoopt als middel tegen allerlei kwaaltjes. Sommige mensen geloven hem en
kopen voor 25 eurocent een kwak modder.
Aanvullende TOCfE actie:
Ik bekeek eerst de instructie voor de leerkracht en bedacht dat het gemakkelijker en
leesbaarder zou zijn om de twee pagina’s instructies voor deze les in schema te
zetten. Dat schema kon dan op het Digiboard in de klas worden geprojecteerd.
Effect: niet alleen de leerkracht maar ook de klas kon zien wat de bedoeling is van
de les. Dat schema zou in de volgende leesles weer kunnen worden gebruikt, omdat
de opbouw van iedere les ongeveer hetzelfde is. Dan leren de kinderen meteen dat
er steeds een logica zit in de betreffende les en worden ze meer op gelijke voet bij de
les betrokken.
Hieronder volgt het voorbeeld van de Logische tak (stappenplan) waarin de
instructies zijn uitgewerkt. In de gele vakken staat de opbouw van de les, rechts
staan wat aanvullende gegevens, links staan de doelen van deze specifieke les over
‘de modderman’. Begin onderaan te lezen en lees naar boven: eerst dit… dan dat…
(c) Petra Pouw-Legêne
4

5. Ambitieus Doel:
De leestekst wordt
volledig begrepen
Moeilijke woorden:
de kraam
smeren
de handel
in orde komen
de kwak
Zelfstandig de
vragen v.d. methode
beantwoorden
De les samen evalueren
TOC
De tekst samen doorlezen
Wat is modder precies:
eigenschappen
Tekst bekijken: de titel,
illustraties,
Wat voor soort
tekst is het
Letop! -woordje
als in een vergelijking
Doel (=centrale deel)
van deze les
-verhaal
- gedicht
- weettekst
Moeilijke woorden
in de tekst
bespreken
Bijv. ‘Zo zwart als roet’
Herhalen:
letop! -woordjes
van tijd (dan)
en van plaats (daar)
Vorige les kort
Bespreken
(voorkennis activeren)
5
(c) Petra Pouw-Legêne

6. Uitwerking van een les begrijpend lezen
b. de opbouw van de tekst
Aanvullende TOCfE vragen:
Hoe is deze tekst opgebouwd?
Kun je van het verhaal een logische tak maken?
Volgt de ene stap vanzelf naar de volgende stap?
Kun je alle nodige stappen uit de tekst halen? Of moet je er zelf vanuit jouw
voorkennis stappen aan toevoegen of ‘tussen de regels lezen’?
Effect: de tekst wordt analytisch uitgewerkt, waardoor het verhaal beter kan worden
naverteld en onthouden en kan worden beoordeeld op inhoud.
Hier onder volgt het voorbeeld van de uitwerking in die Logische tak.
Als de zin in een van de vakjes tussen haakjes staat, staat die niet met zoveel woorden in de tekst, maar kon wel
impliciet uit de tekst worden gehaald).
(c) Petra Pouw-Legêne
6

7. De modderman pakt zijn
handel weer in en gaat
een paar straten
verderop
Soms gelooft iemand hem
niet en lacht hem uit,
.
De modderman legt uit
waar modder goed
voor is
Logische Tak:
De leestekst in logische
stappen gezet
(Hij weet dat hij op die plek
geen modder meer
zal verkopen)
Soms gelooft iemand hem en
koopt modder voor 25 Eurocent
Er komt altijd wel
iemand naar hem toe
(Zijn kraampje is klaar)
en hij begint te roepen
(Er zijn andere mensen
in de straat die
hem horen roepen)
De modderman zet zijn
kraampje op op straat
(c) Petra Pouw-Legêne
Die persoon vraagt
‘wat heb je daar’
Hij pakt alles uit en
zet zijn spullen neer
7

8. Uitwerking van een les begrijpend lezen
c. evaluatie van de tekst
De kinderen beantwoorden vervolgens in een werkboek zelf enkele vragen die direct
te maken hebben met de tekst (het centrale deel + woordenschat etc.)
Bij de laatste vraag mogen de kinderen aangeven wat ze vonden van de tekst.
Er staat dat een kind het verhaal bijvoorbeeld grappig vond, maar dat een ander kind
er boos over was. Wat vind jij?...
Aanvullende TOCfE actie: In plaats van dit kort mondeling te bespreken, zou er een
conflictdiagram (wolk) van gemaakt kunnen worden, waarbij de aannames van alle
kinderen in de klas kunnen worden genoteerd.
Effect: de klas heeft een visueel beeld van het conflict en kan van elkaar kan zien
hoe ze de les hebben beleefd. Resultaat: meer betrokkenheid bij de tekst en een
mogelijkheid om een oplossing te vinden voor de behoefte B-C .
Die wolk zou er zo uit kunnen zien:
(c) Petra Pouw-Legêne
8

9. De wolk
AANNAMES
Je moet erom kunnen lachen
Ik hou van dit soort fantasie-verhalen
Het is gemakkelijker te onthouden als het grappig is
Het maakt de oefening om woorden te leren leuker
Ik vond de plaatjes grappig daardoor wist je al dat het een
fantasieverhaaltje was
B
Plezier hebben in de
inhoud van de tekst
D
tekst moet
grappig/leuk zijn
A
Fijne leesles hebben
Mogelijke oplossing B-C:
Zoek in iedere leesles
een thema dat aansluit
bij de belevingswereld
van de leerlingen.
(c) Petra Pouw-Legêne
C
Iets interessants leren
d.m.v de inhoud van
de tekst
D’
tekst moet leerzaam
zijn
Wie koopt er nou modder!
Het moet geen raar verhaal zijn
Het moet wel echt kunnen gebeuren
Ik lees liever iets over dieren of over geschiedenis
Ik vind de les saai als het alleen maar over woordenschat en letop!
woorden gaat
9

10. Uitwerking van een les begrijpend lezen
d.1. relevantie van de tekst aantonen
Mogelijke oplossing B-C: Zoek in iedere leesles een thema dat aansluit bij de
belevingswereld van de leerlingen.
Aanvullende TOCfE vraag:
In de tekst staat dat sommige mensen de modderman geloven en de modder kopen,
en dat anderen hem niet geloven en hem uitlachen.
Kun jij begrijpen dat iemand op straat die koopman tegenkomt en dan modder koopt?
Wat zou zo iemand denken? Waarom zou hij het kopen?
En iemand die besluit niet te kopen, wat zou die denken?
De antwoorden kunnen worden verwerkt in een volgend conflictdiagram: de wolk:
10
(c) Petra Pouw-Legêne

11. De wolk
Het is mijn geld ik kan er
mee doen wat ik wil
Ik vind het leuk om zomaar
dingen te kopen, voor de
lol
AANNAMES
Verkoper heeft een overtuigend verhaal
De man moet toch ook geld verdienen
Andere producten hebben niet zo goed geholpen, misschien helpt dit
wel
Ik heb het al vaak op de reclame gezien
Het kost niet veel, ik raak niet veel geld kwijt als ik het nu koop
Anderen zeggen dat het een goed product is
B
A
Blij/tevreden thuis komen
van
winkelen/boodschappen
doen
Kopen waar ik zin in
heb
C
Het staat op mijn
verlanglijstje
Ik heb producten eerst
vergeleken
Ik heb er een tijd voor
gespaard
Kopen wat ik nodig
heb
D
Ik koop dit product
D’
Ik koop dit product
niet
Ik heb nog zoveel andere spullen
Ik kan mijn geld maar een keer uitgeven
Ik heb het op dit moment niet nodig
Het is niet wat ik zoek, het staat niet op mijn boodschappenlijstje
11
(c) Petra Pouw-Legêne

12. Uitwerking van een les begrijpend lezen
d. 2. relevantie van de tekst aantonen voor de
leerlingen zelf
Aanvullende TOCfE opdracht:
Kijk nog eens naar deze wolk. Hij ging over andere mensen die iets wel of niet kopen.
En hoe zit dat met jou? Heb je wel eens iets spontaan gekocht?
Had je er dan later spijt van?
Hoe reageer jij op reclame, op snoep bij de kassa van de supermarkt, op
aantrekkelijke koopjes?
Effect: de leerlingen leren dat uit iedere tekst wel een thema (conflict, (negatieve) tak
of doel is te halen dat op henzelf is terug te brengen.
(c) Petra Pouw-Legêne
12

13. Conclusie
De leerkrachten waren het erover eens dat ik had aangetoond dat de tekst van
‘begrijpend lezen’ op deze manier meerwaarde had. De relevantie werd door
iedereen beaamd.
MAAR…
De reden waarom zij TOCfE toch niet gaan toepassen blijven van kracht:
( Zie de aannames bij het conflict op pagina 2)
•
Het is niet de opdracht van begrijpend lezen, we hoeven alleen maar het voor die les
gestelde centrale deel + de woordenschat te behandelen, en we hoeven er niet méér uit te
halen dan wordt opgedragen.
•
Het kost veel meer lestijd dan de tijd die er nu voor staat, we hebben maar 45 minuten per
week.
•
We krijgen met deze aan- en invulling de methode niet af /het boek niet op tijd uit, en daar
zal de inspectie niet blij mee zijn.
•
Kritisch naar de inhoud kijken is studerend lezen, dat gebeurt in een andere les/in andere
situaties
(c) Petra Pouw-Legêne
13

14. Nawoord
Het ambitieuze doel: kinderen op onze school presteren heel hoog bij de scores voor begrijpend lezen ligt
mij heel na aan het hart. Zoals het team ook heeft gezien en ervaren: het leesproces begeleiden met TOCfE kan
door de hele school, van de kleuters tot en met groep 8. De leerkrachten zijn het met mij eens, dat TOCfE een
prachtig en welkom aanvullend middel is. Zij passen de denkprocessen dan ook regelmatig toe, bij studerend
lezen, bij samenvattingen maken, als een kind een mening moet geven. Bovendien is het zeer helpend gebleken
bij het oplossen van gedragsproblemen.
Voor mijn gevoel blijft het een tegenstrijdigheid dat TOCfE niet gaat worden toegepast bij de les ‘begrijpend lezen’.
Toen ik dit kleine onderzoekje deed, had ik echter niet begrepen dat ‘begrijpend lezen’ niet de equivalent is van
‘volledig begrip van een tekst’ maar slechts sloeg de speciale methode, die een keer per week wordt aangeboden
gedurende 45 minuten.
Er zijn verschillende stappen in het leesproces: de eerste heet ‘technisch lezen’(inhoud is niet relevant, het gaat
erom ‘kilometers te maken’ met tekst op het niveau van de leerling). De tweede stap heet ‘begrijpend lezen’(de
tekst wordt gebruikt om vocabulaire en taalvaardigheden bij te brengen) en de derde stap wordt ‘studerend lezen’
genoemd, waarin een tekst kritisch wordt geanalyseerd en samengevat.
Ik had gehoopt dat TOCfE de kloof tussen deze drie stappen zou kunnen overbruggen, door te laten zien dat je
welke tekst dan ook relevant kunt maken voor kritisch denken. Door het zo in stappen op te splitsen, zou het vrij
lang kunnen duren voor leerlingen zelf leesvaardigheid gaan koppelen aan kritische denkvaardigheid. Tegen die
tijd – is tenminste mijn ervaring- hebben veel leerlingen al de zin in lezen verloren.
Mijn tijd in deze school met dit fantastische team zit er nu helaas op. Ik ben dankbaar voor de boeiende
uitwisseling en hoop, dat het voldoende was voor het team om er mee door te willen gaan. Ik wens de
leerkrachten die de TOCfE workshop hebben gevolgd heel veel succes en ik dank hen van harte voor de manier
waarop zij tijd en energie hebben gegeven aan dit pilot-project.
Beek, november 2012
(c) Petra Pouw-Legêne
Petra Pouw-Legêne
14