1. Улаанбаатар их сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
ЛЕКЦИЙН САН
Хичээлийн нэр: Банкны менежмент
Хичээлийн индекц: ВА306
Кредит: 3
Судлах улирал: 7
Мэргэжлийн анги: СМ-4, НББ-4, ОУЭЗ-4,
БЭЗМ-4
2013 он

2. Нэгдүгээр бүлэг
санхүүгийн систем ба
санхүүгийн зах зээл
Лекц № 1
2013 он

3. Contents
1
Лекц-1
Санхүүгийн мөн чанар ба эдийн засагт санхүү
зайлшгүй болох нь
2
Санхүүгийн систем ба санхүүгийн үүрэг
3
Нөхөн үйлдвэрлэлийн санхүүгийн хангамж
4
Санхүүгийн зах зээлийн үүрэг

4. 1.1 Санхүүгийн мөн чанар ба зах зээлийн эдийн
засагт санхүү зайлшгүй болох нь


Санхүү нь мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөнийг дагалдаж
нийгмийн амьдралд янз бүрийн хэлбэрээр илэрч байгаа
үйл явц юм.
Мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөн нь:
 Орлого, ашгийн хуваарилах
 Татвар төлөх
 Төсвийн гадуурах ба төрийн янз бүрийн санд
мөнгөн хөрөнгө хуваарилах
 Даатгал гэх мэтийн олон хэлбэрээр илэрч байдаг.

5. Зах зээлийн тогтолцоонд эдийн засгийн
өргөн харилцаа зайлшгүй үүсдэг. Эдийн
засгийн харилцаа нь:
Нөхөн үйлдвэрлэлийн үйл явцын бүх
шатанд.
 Бүх төрлийн аж ахуйн нэгжийн төвшинд.
 Нийгмийн үйл ажилгааны бүх хүрээнд
тус тус үүсдэг


6. Санхүү нь:
 Өргөтгөсөн нөхөн үйлдвэрлэл
 Ажиллагсадын материаллаг хэрэглээ
 Урамшуулал
 Улс орон, нийгмийн бусад хэрэгцээг хангахад
ашиглах
 Төр ба аж ахуйн субъяктүүдэд мөнгөн орлого
хуримтлалыг бүрдүүлэхтэй холбоотой
 Нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн, үндэсний
баялагыг хэсэг өртөгийг хуваарилах
 Дахин хуваарилах үйл явцад үүсч байгаа
мөнгөн харилцаа мөн

7. Мөнгөн болон санхүүгийн
үйчилгээний зайлшгүй нөхцөл юм.


Санхүү байх шалтгаан нь: Өмчийн олон
хэлбэр бүхий аж ахуйн субъект, төрийн үйл
ажиллагааг нөөцөөр хангахуйц зайлшгүй
хэрэгцээ нь санхүү байхыг нөхцөлдүүлнэ.
Санхүүгүйгээр аж ахуйн хүрээнд ч, төрийн
удирдлагын хүрээнд ч нөөцийн хэрэгцээг
хангах боломжгүй. Санхүүгийн нөөцийн эрэлт,
хэрэгцээ нь энд гардаг.

8. Аж ахуйн хүрээнд санхүүгийн тусламжтайгаар
нийгмийн болон үндэсний бүтээгдэхүүний өртөгийг
хуваарилаж, нөхөн үйлдвэрлэлийн байнга өөрчлөгдөж
байдаг хэрэгцээг хангадаг

Нөхөн үйлдвэрлэл нь дараалсан 4 шатнаас
бүрдэнэ.
 Үйлдвэрлэл
 Хуваарилалт
 Солилцоо
 Хэрэглээ

9. 1.2 Санхүүгийн систем ба санхүүгийн
үүрэг

Нийгмийн янз бүрийн эрэлт хэрэгцээ нь аж ахуйн
нэгжүүд төрийн хоорондын санхүүгийн холбооний янз
бүрийн төрлийг үүсгэнэ. Эндээс санхүүгийн харилцаа
гарна. Санхүүгийн харилцааны нийлбэрийг гурван
томоохон хэсэгт хуваана. Үүнд:
 Аж ахуйн нэгжийн болон байгуулага, газрын
санхүү
 Даатгалын санхүү
 Төрийн санхүү

10. Эрдэмтэд санхүү нь 2 үүрэгтэй
гэж тодорхойлсон.
Үүнд:
o
o
o
o
Нэг нь хуваарилалт
Хоёр нь хяналт гэж үздэг.
Гэтэл нөгөө хэсэг эрдэмтэн, судлаачин дээрхи 2 үүргээс гадна
үйлдвэрлэлийн урамшуулалт, зохицуулалт үүрэг гүйцэтгэнэ гэж
үздэг.
Бас нэг хэсэг эрдэмтэд санхүү нь мөнгөн санг бүрдүүлэх,
ашиглах, хяналтын үүрэгтэй гэж үздэг.

11. Санхүү хуваарилалтын үүрэг
гүйцэтгэнэ





Санхүү нь хуваарилалтын үүргээр дахин дамжин санхүүгийн
нийгмийн зориулалт хэрэгжинэ.
Аж ахуйн субъект бүрийг тэдэнд шаардлагатай санхүүгийн
нөөцөөр хангах
Тусгай зориулалт бүхий мөнгөн санг ашиглах зэрэг юм.
Санхүүгийн хуваарилалт үүргийн объект нь ҮДНБ-ий өртөг,
үндэсний баялагын хэсэг зэрэг юм.
Энэ үүргийн тусламжтайгаар: мөнгөн орлогын /ялангуяа шинэ
нэмэлт өртөг/ анхны хувиарлалт явагдаж анхны орлого ашиг,
нийгмийн даатгалын шимтгэл бүрдэж, элэгдэл хорогдлын сан
байгуулагдан, нийгмийн баялагын хэсэг хуваарилалтанд өртөнө.

12. Санхүү хяналтын үүрэг гүйцэтгэнэ




Хяналт нь хуваарилалтыг үүрэгтэйгээ нягт холбоотой.
Хяналтын үүргийн үндсэн дээр сангийн болон сангийн бус
хэлбэрээр бий болсон санхүүгийн нөөцийн хөдөлгөөнийг
зохионо.
Хяналт бол зөвхөн хянах биш энэ нь зохион байгуулж, хянана.
Санхүү нь нийгмийн бүх үйлдвэрлэлд, түүний бүх хүрээ, дэд
хэсэгт, аж ахуйн бүх төвшинд гүн нэвтэрдэг. Иймээс төрийн
зүгээс болон аж ахуйн дотоодод бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд,
хуваарилалт, гүйлгээнд хяналт тавих нийтлэг хэрэгсэл болдог.
Санхүүгийн хяналтын үүрэг нь түүний мэдээллийн
тусламжтайгаар мөнгөн хөрөнгийн хуваарилалтанд тэнцвэрийг
хангаж, аж ахуйн янз бүрийн субъектүүдийн мэдэлд санхүүгийн
нөөцийг цаг тухайд нь бий болгон, бүх нөөцийг арвилан хэмнэх
үр ашигтай ашигладаг.

13. 1.3 Нөхөн үйлдвэрлэлийн санхүүгийн
хангамж


Санхүүгийн үүргүүд /хуваарилалт, хяналт/ нь нөхөн
үйлдвэрлэлд санхүү нь тодорхой зорилго,
зориулалттай ашиглах угтвар болохыг тодорхойлдог.
Санхүү нь эдийн засгийн хэрэгслэл болох 2 эхлэлтэй.
Үүнд:
 Санхүү нь бодитой үйлчлэх санхүүгийн
харилцаагаар нөхцөлдсөн
 Төрийн санхүүгийн бодлогыг зорилго чиглэлтэй
хэрэгжүүлэх зэвсэг болно.

14. Санхүү нь эдийн засагт /нийгмийн үйлдвэрлэлд/
тоо, чанарын хувьд хүчтэй нөлөөлдөг хэрэгсэл
юм.


Тооны хувьд нөлөөлөл нь санхүүгийн нөөцийг
дайлчлах, хуваарилах, ашиглах тэнцвэрээр
тодорхойлогдоно.
Чанарын хувьд нөлөөлөл нь санхүүгийн
харилцааны зохион байгуулалтын хэлбэрээр
дамжиж нөхөн үйлдвэрлэлийн үйл явцад
оролцогчидын ашиг сонирхолд нөлөөлнө.

15. 


Санхүү нь эдийн засгийн бүх түвшинд нөхөн
үйлдвэрлэлийн процесст оролцож,
үйлдвэрлэлд идэвртэй нөлөөлнө.
Эдийн засгийн ямарч түвшинд санхүүгийн
хуваарилалтын үүрэг маш чухал юм.
Хуваарилалт материаллаг үйлдвэрлэлийн
хүрээнд эхэлж, гүйлгээний хүрээнд
үргэлжилнэ.
/Мөнгө- товар, товар- мөнгө/

16. Санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлэхэд:




Үндэсний орлого, түүний гол илрэл нь цэвэр орлого, Өөрөөр
хэлбэл: санхүүгийн хэлбэрээр бол ашиг түүний өсөлт эх үүсвэр
юм.
Санхүүгийн гол нөөц гадаад эдийн засгийн үйл ажилгаа юм.
Аж ахуйн эргэлтэнд орж байгаа үндэсний баялагийн хэсэг
санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлнэ. Тухайлбал: Төсвийн хөрөнгийн
шилжих үлдэгдэл, даатгалын нөөцийн хэсгийг худалдсан
орлого, илүүдэл эд хөрөнгийг борлуулсаны орлого гэх мэт.
Санхүүгийн нөөцийг бүрдүүлэхэд зээлийн ба дайчлагдсан
хөрөнгийг ашиглана.

17. Санхүүгийн нөөц аж ахуйн нэгж байгууллагад зайлшгүй
хэрэгтэй. Тэнд санхүүгийн төвлөрсөн биш нөөц бүрдэж,
үйлдвэрлэлийг өргөтгөх зардалд ашиглана.
Энэ нөөц нь:
 Хөрөнгө оруулалт
 эргэлтийн капиталыг нэмэгдүүлэх
 ШУТ-ийн дэвшилийг санхүүжүүлэх
 Байгаль орчинг хамгаалах
 Нийгмийн хэрэгцээг хангахад ашиглана

18. Нөхөн үйлдвэрлэлийн санхүүгийн хангамжийн 3
хэлбэр байдаг. Үүнд:
 Өөрийгөө санхүүжүүлэх
 Зээл
 Төрийн дэмжлэг тусламж (энэ төсвийн
хөрөнгө, төсвийн биш сан зэрэг ба эргэж
төлөгдөх зарчимд орно)
Нөхөн үйлдвэрлэлийн тасралтгүй үйл ажилгааг
хангахад санхүүгийн нөөц сан (аж ахуйн
нэгжид ч, төрийн мэдэлд ч) хэрэгтэй.

19. 1.4 Санхүүгийн нөөцийг дайчлах,
хуваарилахад санхүүгийн зах зээлийн роль
Шилжилтийн эдийн засгийн нөхцөлд санхүүгийн нөөц
нь 3 шугамаар хуваарилагдана.
Үүнд:
 Улсын төсвөөр
 Зээлийн механизмаар
 Санхүүгийн зах зээлээр дамжин хуваарилагдана.


20. Санхүүгийн зах зээл нь эдийн эдийн засагт
мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөнийг зохион
байгуулах онцгой хэлбэр юм.


Санхүүгийн зах зээл үйлчлэх бодит угтвар нь
аж ахуйн аль нэг субъяктид санхүүгийн
нөөцийн хэрэгцээ үүсэж, энэ хэрэгцээг хангах
эх үүсвэр бүрдэх хугацаа яг тодорхойггүй
явдал юм.
Мөнгөн хөрөнгө нь нэг газарт дутагдаж
байхад, нөгөө газарт нь илүү хуримтлагдаж
байдаг.

21. Цаг зуурын чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгийг дайлчлах,
тэднийг үр ашигтай ашиглахад санхүүгийн зах зээл
үйлчлэнэ.

Санхүүгийн зах зээлээр дамжуулан нэг эзнээс
ашиглагчидын зүг мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөн
явагдана. Мөнгөн хөрөнгийн хөдөлгөөн явагдана.
Мөнгөн хөрөнгийг хуримтлуулагч нь хуулийн этгээд
ба хувь хүн байна. Энэхүү хуритмлалаа шууд
ганцаардчилсан
маягаар
болон
эсвэл
банк
санхүүгийн байгуулага болох арилжааны банк,
тэтгэвэрийн сан, даатгалын байгуулага, санхүүзээлийн бусад байгууллагаар дамжуулан хөрөнгө
оруулалтын эх үүсвэрээр ашиглуулна.

22. Санхүүгийн захын бүтэц
Санхүүгийн зах
Санхүүгийн зах
Урт хугацаат
Богино хугацаат
Хөрөнгийн зах
Хөрөнгийн зах
Бонд
Бонд
хувьцаа
хувьцаа
Үүсмэл үнэт цаас
Үүсмэл үнэт цаас
Мөнгөний
Мөнгөний
ЗГБХҮЦ
ЗГБХҮЦ
Шууд
санхүүжилт
хадгаламжийн
хадгаламжийн
зээл
зээл
Шууд бус
санхүүжилт

23. Санхүүгийн зах зээлийг арилжаалж
буй санхүүгийн хэрэгслээс нь хамааруулаад
Хөрөнгийн зах
зээл
Анхдагч
Зах
зээл
хоёрдогч
Зах
зээл
Мөнгөний зах
зээл

24. Мөнгөний зах зээлийн онцлогууд

25. Хөрөнгийн зах зээлийн онцлог

26. Санхүүгийн зах зээлийн давуу
тал







Нээлттэй байдал
Санхүүгийн хямд эх үүсвэр
Эрсдэл бууруулах боломж
Хөрвөх чадвар
Хөрөнгө оруулалтын хугацаа
Зохицуулалт
Нэр хүнд

27. Санхүүгийн зах зээлийн гол зорилго нь:


Хувь хүмүүсийн гар дээр байгаа сул чөлөөтэй
мөнгөн
хөрөнгийг
санхүүгийн
зуучлагч
байгууллагуудаар
дамжуулан
эргэлтэнд
оруулах явдалд оршдог.
Ингэснээр хөрөнгө мөнгө шаардлагатай
байгаа газарт хөрөнгө оруулалттай
зориулалттай санхүүгийн эх үүсвэрийг олох
боломжийг олгож улмаар улс орны эдийн
засгийн хөгжлийг түргэтгэхэд чухал ач
холбогдолтой.

28. Санхүүгийн зах зээл:

29. Санхүүгийн зах зээлийн ачаар



Үйлдвэрлэлийн,
ШУТехникийн, нийгмийн
тэргүүлэх
программыг
санхүүжилтээр
хангахын тулд аж ахуйн нэгж салбарын
хооронд капиталын урсгал явагдана.
Анхдагч ба хоёрдогч санхүүгийн зах зээл
хоорондоо нягт харилцан холбоотой.
Санхүүгийн зах зээл нь санхүүгийн нөөцийн
чөлөөт
хөдөлгөөнийг
хангаж,
нөхөн
үйлдвэрлэлийн үйл явцад чухал үүрэг
гүйцэтгэнэ.

30. Санхүүгийн зах зээлийг бүрдүүлэх нь удаан
хугацааны нилээд түвэгтэй үйл явц юм.

Санхүүгийн зах зээл үйчлэх зайлшгүй
утгаар нь:
өмчийн олон хэлбэр
 мөнгөний тогтвортой ханш
 чөлөөт үнэ, зах зээлийн эдийг засгийн
бусад шаардлага гэж ангилж үзнэ.


31. Ашигласан материал:





Номын нэр: Санхүү
Зохиогч: Л.Намжил
Хэвлэгдсэн он: 2001 он
Номын нэр: Мөнгө банкны үйл ажиллагаа, мөнгө зээлийн бодлого
Зохиогч: 1, 2-р боть Орчуулга
Хэвлэгдсэн он: 2003 он
Номын нэр: Арилжааны банкны үйл ажиллагааны үндэс
Зохиогч: Д.П. Уайтинг
Хэвлэгдсэн он: 2004 он
Номын нэр: Банкны менежтент 1, 2
Зохиогч: Питер С. Роуз
Хэвлэгдсэн он: 1999 он
Номын нэр: Bank management
Зохиогч: George H. Hempel, Donald G. Simonson
Хэвлэгдсэн он: 1998 он