1. ЛЕКЦ №10
Сэтгэлийн хөдөлгөөн ба
мэдрэмж
Сэтгэлийн тэнхээ

2. СЭТГЭЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ТУХАЙ
УХАГДАХУУН
 Сэтгэлийн хөдөлгөөн гэдэг нь emereo буюу
хачирхуулах, гайхуулах гэсэн утгатай латин
үгнээс гаралтай. Харин англи хэлний Оксфордын
толинд mouvier – хөдөлгөөнд орох гэсэн франц
үгнээс гаралтай гэж тайлбарласан байдаг.
Хүмүүсийн зүгээс эргэн тойронд байгаа эд
юмс, болж буй үзэгдэл, байгаль ертөнц, бусад
хүмүүс, нийгэмд хандах хандлага болон тэдний
практик үйл ажиллагааны үйл явц, үр дүнг
дотоод сэтгэлдээ шууд тусгаж мэдрэх хэлбэрээр
илэрч гардаг сэтгэцийн онцгой төрлийн
хийсвэрлэл юм. 1884 онд Жеймсийн “Сэтгэлийн
хөдөлгөөн гэж юу вэ?” гэсэн бүтээл бичигдсэнээс
хойш шинжлэх ухааны түвшинд судлагдаж
эхэлсэн.

3.  Сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж нь
сэрэл, хүртэхүй, төсөөлөл, ер нь хүний танин
мэдэхүйгээс ангид байна гэж үгүй. Сэтгэлийн
хөдөлгөөн нь зөвхөн дохио зангаагаар
төдийгүй, булчингийн тонусын түвшинд илэрдэг.
Янз бүрийн зөрчил, неврозын үед хүний
хөдөлгөөн хөшүүн, удаан болдог бол сэтгэл
санаа өөдрөг үед хүний үйлдэл хөдөлгөөн түргэн
байдаг.

4. СЭТГЭЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ҮҮРЭГ, АЧ
ХОЛБОГДОЛ
 Юуны өмнө бодит байдал, хэрэгцээ 2-ыг холбох
үүрэгтэй. Сэтгэлийн хөдөлгөөний тусламжтайгаар
хүмүүс хоорондоо ойлголцож байдаг. Хэл соѐл нь өөр
ч гэсэн дохио зангаа, нүүрний хувирлаар илрэх
сэтгэл хөдлөлийг таньж болдог. Эдгээрийг сэтгэлийн
хөдөлгөөний мэдээлэл дамжуулах үүрэг гэнэ. Үүнээс
гадна сэтгэлийн хөдөлгөөн нь организмд гадаад
орчин хэрхэн нөлөөлж буйг дохиолох, үйл
ажиллагааг сэдэлжүүлэх /урам хугарах, идэвх орох
г.м./, орчин тойронд болж буй үйл явдалд үнэлгээ
өгөх, хүнийг өдөөх, түүнчлэн хамгаалах зэрэг үүрэг
гүйцэтгэдэг. Батжуулах үүрэгтэй, ө.х сэтгэл хөдөлсөн
үеийн үйл явдлыг хүн амархан тогтоож, удаан
хадгалдаг. Үйл ажиллагааны явцад илэрч эргээд
түүнд нөлөөлж байдаг

5. СЭТГЭЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ОНЦЛОГ
 Сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр илэрч буй хүний
харьцаа хандлага нь ямагт субьектив хувийн
шинжтэй
 Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хүний амьдралын бүхий
л үйл ажиллагаатай холбоотой илэрнэ
 Бие организмын үйл ажиллагаанаас хамаарахын
зэрэгцээ эргээд түүнд нөлөөлж байдаг.

6.  Мэдрэмж гэдэг нь ямар нэгэн бодит зүйлийн
талаархи төсөөлөлтэй холбоотой илэрнэ.
Мэдрэмж нь хүний мэдлэг, оюуны үнэт зүйл
зэрэгтэй холбоотой ба байнга
хөгжиж, өөрчлөгдөж байдаг. Түүхэн шинжтэй.
Янз бүрийн улс орон, үндэстэнд соѐл
иргэншлээс хамааран мэдрэмж нь өөр
шинжтэй байж болно. Хүний амьдралд
төлөвшлийн, сэдэлжилтийн зэрэг үүрэг
гүйцэтгэдэг.

7.  Хүний мэдрэмж хөгжиж боловсронгуй болсоор
хэд хэдэн түвшинд хуваагдана. Мэдрэмж бие
хүний ерөнхий хөгжлийн ялангуяа түүний
сэдлийн хүрээг хөгжүүлэхэд ихээхэн ач
холбогдолтой. Төрөл бүрийн мэдрэмжийн
хэлбэртэй сэтгэл хөдлөлийн эерэг шинж
илрэлийн нөлөөгөөр бие хүний
хэрэгцээ, сонирхол батжин тэлж байдаг.
Сэтгэлийн мэдрэмж зөвхөн хүнд илэрдэг бол
сэтгэлийн хөдөлгөөн нь хүн ба амьтанд аль
алинд нь илэрдэг

8.  Альтруизм /өгөөмөр/
 Хувиа хичээх
 Үйл ажиллагааны
 Өөрөөрөө бахархах
 Танин мэдэхүйн
 Түүнчлэн оюун ухааны, ѐс суртахууны, гоо
сайхны г.м.-ээр ангилдаг.

9. СЭТГЭЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ХЭЛБЭРҮҮД
 А.Н Леонтьев сэтгэлийн хөдөлгөөнийг 3
ангилсан байдаг. Сэтгэл
хөдлөл, аффект, мэдрэмж. Аффект нь
хүчтэй, харьцангуй богино
хугацааны, хөдөлгөөний болон висцераль
илрэлтэй. Сэтгэлийн хөдөлгөөн нь арай
удаан, заримдаа гадаад илрэл
багатай, төсөөллийн үндсэн дээр үүсдэг.
Мэдрэмж нь сэтгэлийн хөдөлгөөний хандлагыг
тогтвортой илэрхийлдэг гэж тайлбарласан.

10.  АНУ-ын сэтгэлзүйч К.Изард үндсэн ба үүсмэл
гэж ангилаад үндсэн сэтгэл хөдлөлд сонирхол
ба
догдлол, гайхашрал, зовлон, шаналал, дургүйцэ
л, үзэн ядалт, айдас ичгүүр, гэмшлийг оруулжээ.
 Сэтгэлийн хөдөлгөөнийг вегетатив хариу
илрэлээр нь стеник (хүнийг өдөөж
байгаа), астеник (сааталд оруулдаг) гэж
ангилдаг.
 Мөн илрэлээр нь эерэг болон сөрөг сэтгэлийн
хөдөлгөөн гэж ангилдаг.

11. ИЛРЭХ ХЭЛБЭР:
 Аффект. Цухалдал нь хүний зан үйлд
мэдэгдэхүйц өөрчлөлт оруулж байдаг сэтгэл
хөдлөлийн онцгой шинж бөгөөд зан үйлийн
эхэнд биш харин төгсгөлд хуримтлагдан
тэсэрч байгаа мэт илэрдгээрээ нэн онцлогтой.
Үйлийн эхэн үеийн дотоод
өдөөлт, түлхэц, сэдэлжилт хичнээн хүчтэй
байгаад төлөвлөснөө хэрэгжүүлэхийн тулд
урьдаас илүү их хүч хөдөлмөр зарцуулах
шаардлагатай болох тусам тэр хэмжээгээр
эцсийн үр дүн буурч, цухалдал өсөн нэмэгддэг
хэмээх нийтлэг зүй тогтол үйлчилж байдаг.

12.  Стресс. Орчин үеийн хүмүүсийн амьдралын хэв шинжийн
нэг салшгүй хэсэг болсон цухалдлын нэг тод илрэл бол
стресс юм. Стресс нь маш урт удаан хугацааны туршид
хүний сэтгэл санааны гүнд байнгын ачаалал, ихээхэн
хүчтэй бухимдал хуримтлагдсанаас болж сэтгэл
хөдлөлийн түвшинд хүний мэдрэлийн тогтоц хэт
ядаргаанд орох үйл явц юм. Хүний үйл ажиллагааны
зохицуулалтыг алдагдуулахаас гадна зан үйлийг
тогтвор муутай, хэвийн бус шинжтэй болгодог. Стресс
удаан хугацаагаар үргэлжилбэл зүрх судасны
өвчин, ходоод гэдэсний үйл ажиллагаа
хямрах, нойргүйдэх зэрэг олон төрлийн өвчний эх үндэс
болдог. Мэдрэмж, сэтгэл санааны байдал, дур
хүсэл, шунал зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэлүүд
хүний зан үйлийг идэвхжүүлэх
төдийгүй, чиглүүлэх, зохион байгуулах, дэмжих үүрэг
гүйцэтгэдэг явдал юм. Үүнээс гадна фрустраци, урам
зориг, түгшүүр, айдас, баяр хөөр г.м.

13. СЭТГЭЛИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙ ТАЛААР ҮЗЭЛ
БАРИМТЛАЛ
 Сэтгэл хөдлөлийн асуудлыг маш олон эрдэмтэд
судалж байсан. Ч.Дарвин 1872 онд “Хүн ба амьтдын
сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэл” бүтээл бичсэн. Гадны
гэнэтийн цочроолд дээд амьтад болон хүн ойролцоо
хариу үйлдэл үзүүлдэг. Энэ нь амьдралын орчинд
дасан зохицох нэг үндсэн механизмтай гэдгийг
баталж өгсөн. Ч.Дарвины сэтгэлийн хөдөлгөөний
тухай сургаалыг олон эрдэмтэд хүлээн
зөвшөөрч, судалгааг нь үргэлжлүүлсэн. Тухайлбал
К.Ланге, У.Жеймс нар бие организмын байдал
сэтгэлийн хөдөлгөөнд шууд нөлөөлдөг талаар үзэл
дэвшүүлсэн. “Юм инээдтэй харагдаж байгаа болоод
бид инээж байгаа биш, бид инээж байгаа учраас тэр
зүйл инээдтэй харагдаж байна” гэдэг.

14. ЯМАР ҮЕД СЭТГЭЛ ХӨДӨЛДӨГ ВЭ?
 Вилюнас: Хүнд ямар нэг утга учиртай юм
тохиолдоход сэтгэл хөдөлдөг.
 Р.С Лазарус: Нэг талаас аюул занал, нөгөө талаас
түүнээс зугтаах боломжгүй үед үүсдэг.
 Хүний сэтгэлийн хөдөлгөөн нь нүүр царай, хөдөлгөөн
үйлдлээр гаднаа илрэх нь төрөлхийн шинжтэй. Мөн
тэдгээрийг хүртэн хүлээн авах, таних авьяас билэг
хүмүүст генийн шугамаар уламжлагдан ирдэг. Гэхдээ
сэтгэл хөдлөлийн гадаад илэрхийлэл бүхэн
төрөлхийн байдаггүй гэдгийг санах нь чухал. Хүний
амьдралын явцад сургалт, танин
мэдэхүй, хүмүүжлийн нөлөөгөөр бий болно.
Тухайлбал: дохио зангаа, соѐл зан заншлын шинжтэй
сэтгэл хөдлөл, сэтгэлийн хямралт байдлын гадаад
илэрхийлэл байдаг.

15. EQ EMOTIONAL QUOTIENT
Сэтгэлийн хөдөлгөөний боловсрол, сэтгэлийн
хөдөлгөөний чадвар, нийгмийн оюун ухаан г.м. үгстэй
ойролцоо утгатай
Өөртөө анализ хийх чадвар – өөрийгөө
ойлгох, тодорхойлох
Өөрийгөө үнэлэх, хүндлэх чадвар
Өөрийгөө хянах чадвар
Өөрийгөө хэрэгжүүлэх чадвар – зорилгоо
ухамсарлах, амжилтанд тэмүүлэх
Харилцах чадвар
Эмпати- бусдын дотоод ертөнцөд нэвтрэх
Хямралыг даван туулах чадвар
Амьдралын баяр баясгалантай, өөдрөг байх чадвар

18. ЗӨВЛӨГӨӨ
 Ñýòãýë ñàíàà ººäðºã áàéëãàõ õàìãèéí ñàéí “ñýòãýë çàñàë÷”
áîë àìæèëò þì.
 Àìæèëòàíä õ¿ðýõèéí òóëä:
 Àæëàà òºëºâëºæ ñóð;
 Õ¿ð÷ áîëîõóéö çîðèëãî òàâü;
 Çîðèëãîî çºâ òîìü¸îë;
 ͺõöºë áàéäëûã õºíãºí, õºãæèëòýé áàéäëààð õ¿ëýýí àâàõ
÷àäâàðàà ñàéæðóóë. Õîøèí øîãèéí ìýäðýìæýý õºãæ¿¿ëýõ
õýðýãòýé.
 Á¿õ àñóóäëûã 2 õóâàà.
 Òàíû îðîëöîîòîé øèéäýõ àñóóäàë
 Òà þó ÷ õèéõ õýðýãã¿é àñóóäàë.
 Ýõíèé á¿ëýã àñóóäëûã òà õèéõ õýðýãòýé þó ¿ã¿é þó ãýäýãòýý
ýðãýëçýëã¿éãýýð øóóä ë áàðüæ àâàí øèéäâýðëýõ õýðýãòýé.
 Õàðèí õî¸ð äàõ á¿ëýã àñóóäëûã òà øèéäýõ õýðýãã¿é ó÷èð
ò¿¿íèé òºëºº çîâîõ õýðýãã¿é.

19.  ªäºð á¿ðèéã èíýýõ ç¿éëòýéãýýð ºíãºð¿¿ë. ßìàð íýã
èíýýäòýé ç¿éëèéí òàëààð óíø, õàð, ñîíñ, ÿðü. ªºðèé㺺
øîîëîí èíýýõ, õîøèãíîõ ÷àäâàðòàé áàé.
 ªäºð á¿ð ººðèé㺺 õýä õýäýí óäàà óðàìøóóëæ áàé.
 ªäºð á¿ð ººðèéí õàìãèéí äîòíû õ¿íäýý õàéðòàéãàà
õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàé.
 Äîëîî õîíîãò 2-3 óäàà õºëºðò뺺 áèåèéí òàìèðûí
äàñãàë, áèåèéí õ¿÷íèé àæèë õèéæ áàé. Óóðàíä ÷
ñóóæ áîëíî.
 Äîëîî õîíîãèéí õàãàñ ºäðèéã ººðò òààëàãäñàíààðàà
ºíãºð¿¿ë. Á¿ð òàíä “óòãàã¿é” ç¿éë ÷ õèéæ áîëíî.
 Öàãèéã õàéðëà, þóíä ÷ áèòãèé äýìèé ¿ð. Ç¿é áóñ
ãóéëòàíä “¿ã¿é” ãýæ õýëæ ñóðàõ õýðýãòýé.

20. ÑÝÒÃÝËÈÉÍ ÒÝÍÕÝÝ
 Õ¿í çºâõºí ãàäààä îð÷íûã õ¿ðòýæ, õ¿ëýýí àâààä
çîãñîõã¿é, ò¿¿íèéã ººðèéí ñîíèðõîë, õýðýãöýýíä
òóëãóóðëàí ººð÷ëºõ ãýæ îðîëääîã. Õ¿í ººðèé㺺
õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíòîé èéì ¿éëäýë õèéõäýý ºìíºº
òîäîðõîé çîðèëãî òàâüæ, ò¿¿íèéãýý áèåë¿¿ëýõ
èäýâõòýé ¿éëä òàòàãäàí îðäîã. Õ¿íèé ºìíºº
òàâüñàí çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü
øóëóóí øóóä çàìààð ÿâàãäàõã¿é áºãººä òýð íü
ÿìàð íýãýí òîäîðõîé ñààä áýðõøýýëòýé
ó÷èð÷, ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ
÷àäâàð, àðãà, äýâø¿¿ëýí òàâüñàí çîðèëãîî
áèåë¿¿ëýõ èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä
ñýòãýëèéí òýíõýý õºãæèíº.

21.  Ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûí òàëààñ õ¿íèé ñýòãýë ñàíààíû
¿çýãäëèéã ñóäëàõ ÿâöäàà Àðèñòîòåëü
çîðèã, çîðèãèéí ¿éë ãýñýí íýð òîìü¸îã øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýíä îðóóëæ èðñýí. Õ¿ì¿¿íëýã ¿çýë
íèéãýìä äýëãýðýõ áîëñîí ¿åýñ ñýòãýëèéí òýíõýýã
ñîíèðõîí ñóäëàõ áîëñîí. 18-19-ð çóóíû ¿åä ñýòãýë
ñóäëàëûí ãîë ñóäëàãäàõóóí íü ñýòãýëèéí
òýíõýýíèé àñóóäàëä ÷èãëýæ áàéâ.

22.  Ñýòãýëèéí òýíõýý ãýäýã íü òàâüñàí çîðèëãîäîî
õ¿ðýõèéí òóëä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ
÷àäâàðûã õýëíý.
 Ñýòãýëèéí òýíõýý íü õ¿í çºâõºí ºìíºº òàâüñàí
çîðèëãîî áèåë¿¿ëæ, ò¿¿íä õ¿ðýõýä òîõèîëäîõ ñààä
áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàðààñ ãàäíà õ¿í
ÿìàð íýã ç¿éëýýñ òàòãàëçàõ, ººðòºº õîðèã
òàâèõ, áèåý áàðèõ, ººðèé㺺 ýçýìäýõ
÷àäâàðóóäààð èëðýí ãàðäàã ñýòãýöèéí øèíæ þì.

23.  Øèíæ ÷àíàð:
 Øèéäâýð ãàðãàõ õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿÷ àíõààðàë
õàíäóóëàõ. Ñýòãýëèéí òýíõýýíèé ìºí ÷àíàð íü îëîí
òºðëèéí ñýäë¿¿äèéí õîîðîíäûí òýìöëýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
Èéì ó÷ðààñ ãîë ñýäëýý ãîë áóñ ñýäëýýñ ÿëãàõ
øààðäëàãàòàé. Øèéäâýð ãàðãàõàä ºðñºë人íòýé, ÿíç
á¿ðèéí äóð ñîíèðõîë çýðýã áèé áîëîõ áà ñýòãýëèéí
òýíõýýíèé õ¿÷ õýðýãòýé áîëíî. ªºðèé㺺 õÿçãààðëàõ, ãîë
÷óõàë çîðèëãîäîî çàõèðàãäàõ øààðäëàãà ãàðäàã.
 Óðüä÷èëñàí òºëºâëºãººòýé áàéõ. Ñýòãýëèéí òýíõýýíèé
¿éëäýë áîë óõàìñàðëàãäñàí ÷èã çîðèëãîòîé ¿éëäýë.
Çîðèãèéí øèíæ ÷àíàðûí äýýä ò¿âøèí íü îþóí óõààíû
òîäîðõîé çîðèëãî, çàí ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñ, èòãýë
¿íýìøèë, ¿çýë ñàíààíû òºëºâøëèéã øààðäàæ òýð á¿õýíä
òóëãóóðëàíà.

24.  Òºëºâëºãººãºº õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèãòîé áàéõ. Õ¿í òºðºëõòºíèé
ò¿¿õýíä çîðèãèéí õ¿÷ýý äàé÷ëàõã¿éãýýð àìæèëòàíä õ¿ðñýí
íýã ÷ õ¿í áàéäàãã¿é. Åð íü òºëºâëºñíèé äàãóó ¿éë
àæèëëàãàà àìæèëòòàé áîëæ, òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðãýñýí
çîðèãèéí ¿éëèéí äàðàà õ¿ì¿¿ñò ¸ñ ç¿éí áîëîí çàí ñóðòàõóóíû
øèíæòýé ñýòãýë õàíàìæ, ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëñýí ãýäýãòýý
áàõàðõàõ ñýòãýë çàéëøã¿é òºðäºã.
 ªºðºº ººðèé㺺 ÿëàí äèéëýõ. Åð íü õ¿íèé çîðèãèéí ¿éë öººíã¿é
òîõèîëäîëä ÿëàí äèéëýõ, íºõöºë áàéäëûã ãàðòàà îðóóëàõ
çîðèëãîä áèø ººðèé㺺 äàâàí òóóëàõ àñóóäàëä ÷èãëýñýí
áàéäàã. Ýíý íü þóíû ºìíº õººð¿¿, áèåý áàðèõ ÷àäâàð
ñóëòàé, ñýòãýëèéí õºäºë㺺í人 àìàðõàí õºòëºãääºã õ¿ì¿¿ñò
õàìààðíà.
 Óõàìñàðëàãäñàí çîðèëãî, òýì¿¿ëýë
 Ñýòãýõ¿éòýé õîëáîîòîé
 Èäýâõýýð èëýðäýã

25.  Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ã¿éöýòãýõ ÿâöàä
òîõèîëäîõ ñààä áýðõøýýë íü ãàäààä äîòîîä ãýñýí 2
õýëáýðòýé. Ãàäààä òàëûí ñààä áýðõøýýë íü
õ¿íýýñ ººðººñ íü õàìààðàõã¿é áºãººä òîäîðõîé áîäèò
íºõöºë áàéäëààñ óðãàí ãàðäàã áàéíà. Æ:
áàéãàë, öàã óóðûí áàéäëààñ ¿¿ñýí ãàð÷ áîëíî.
Õàðèí ãàäíû ¿éë àæèëëàãààíààñ
õàìààðàõã¿é, õ¿íýýñ ººðººñ íü õàìààð÷ áóé íü
äîòîîä ñààä áýðõøýýë. Æ: çàëõóó, àéæ ç¿ðõ
àëäàõ ã.ì.

26.  Çîðèãèéí ¿éëäëèéí ¿å øàò. Çîðèãèéí ¿éëäýë íü
òîäîðõîé çîðèëãî ÷èãëýëòýé, ñèñòåìòýé ÿâàãäàõ
ïðîöåññ þì. Çîðèãèéí ¿éëäëèéã ýíãèéí, íàðèéí ãýæ
õóâààõààñ ãàäíà çîðèãèéí ¿éëäëèéí áýëòãýë
øàò, ã¿éöýòãýõ øàò ãýæ 2 õóâààíà.
 Çîðèãèéí ¿éëäëèéí áýëòãýë øàò
 Ýíý øàòàíä õ¿í ºìíºº òîäîðõîé çîðèëãî
òàâüæ, ò¿¿íèéãýý óõàìñàðëàõ ïðîöåññ ÿâàãäàíà.
Çîðèëãî ñàéòàð óõàìñàðëàãäñàí áàéõ íü ¿ð ä¿íä
õ¿ðýõ íýã íºõöºë þì. Çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ àðãà
çàìûã ñîíãîí àâ÷ øèéäâýð ãàðãàñíààð ýíý ¿å
äóóñäàã.

27.  Çîðèãèéí ¿éëäëèéí ã¿éöýòãýõ øàò
 Ýíý øàòàíä õ¿í ãàðãàñàí øèéäâýðýý õýðýãæ¿¿ëýõ
áà ¿éëäëýý ¿íýëæ ä¿ãíýõ àæèëëàãàà ÿâàãäàíà.
Ýíý øàòûã äîòîîä ¿éëäëèéí áà ãàäààä ¿éëäëèéí
øàò ãýæ õóâààäàã.

28. ÇÎÐÈÃÈÉÍ ÷ÀÍÀÐÓÓÄ
Çîðèãèéí äîòîîä á¿òöèéã èëýðõèéëñýí ç¿éëèéã çîðèãèéí
÷àíàðóóä ãýíý.
 Çîðèëãî ýðìýëçýë,
 áèå äààñàí ÷àíàð (õ¿í ººðèéí ñàíàà÷èëãààð çàìûã ººðºº ýðæ
îëæ, áóñäûí òóñëàëöààã¿éãýýð çîðèëãîî áèåë¿¿ëýõ ÷àäâàð, ìºí
õ¿íèé èòãýë ¿íýìøèëäýý òóóøòàé õàíäëàãà)
 øèéäýìãèé ÷àíàð (çîðèëãûã ò¿ðãýí áºãººä óõààëàã, ¿íäýñòýé
ñîíãîí àâ÷, ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõ àðãà çàìûã ò¿ðãýí
òîäîðõîéëîõ, õýðýãöýýòýé ¿åä áîãèíî õóãàöààíä çîðèìîã øèéäâýð
ãàðãàõ ÷àäâàð),
 òýñâýð õàòóóæèë (ñààä áýðõøýýëèéã äàâæ ãàðàõ ÷àäâàð),
 áèåý áàðèõ, ººðèé㺺 ýçýìäýõ ÷àäâàð (ººðèéí çàí áàéäëûã
õÿíàæ, ñýòãýë õºäëºëºº çîõèöóóëàõ, ººðèé㺺 óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõ ÷àäâàð),
 ýðýëõýã ÷àíàð (àþóëûã ñºðæ ãàðàõ ÷àäâàð),
 ñàõèëãà áàò, äýã (ººðèéí áèåý àâ÷ ÿâàõ áàéäëûã íèéãìèéí õýì
õýìæýý, õóóëü ä¿ðýì, ¸ñ ñóðòàõóóíä íèéö¿¿ëýõ ÷àäâàð)

29. ÒÀ ӨӨÐÈÉÃӨӨ ÝÐ ÇÎÐÈÃÒÎÉ Õ¿Í ÃÝÆ ÕÝËÝÕ
¿¿?
 Äàðààõ àñóóëòàíä óäààí áîäîëã¿éãýýð “òèéì” ¿ã¿é”
“çàðèìäàà” ãýñýí õàðèóëò ºãíº ¿¿.
 Òà ººðò ÷èíü îãò ñîíèðõîëã¿é àæèë õèéæ áàéòàë
àæëàà îðõèæ, çàâñàðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ãàð÷
èðæýý ãýæ áîäú¸. Èéì íºõöºë áàéäàë, öàã àëäñàí
çýðãýýñ ¿ë õàìààð÷ òà ýõýëñýí àæëàà øóóðõàé
äóóñãàæ ÷àäàõ óó?
 Òà àìðàëòûí ºä𺺠ñóðãóóëèéí æèæ¿¿ð õèéõ ãýõ ìýò
óðüä íü îãò áîäîæ òºëºâ뺺ã¿é ãýíýòèéí àæèëä
äàé÷ëàãäàõ áîëîõîä íýã èõ õ¿÷ëýõã¿éãýýð ñýòãýë
äóíäóóð áàéäëàà äàâàí òóóëæ ÷àäàõ óó?
 Òà àõóéí õ¿ðýýíä þì óó àæèë äýýðýý ÿìàð ÷ íºõöºëä
ñýòãýëèéí õººðºëä àâòàõã¿é áàéæ, íºõöºë áàéäëûã
ýð¿¿ë óõààíààð, á¿õ ÷èãëýëýýð áîäèòîé ¿íýëýõèéí
õàìò áèåý á¿ðýí áàðüæ ÷àääàã óó?

30.  Õýðýâ òàíä ýì÷ öàãààí õîîëíû äýãëýì áàðü ãýñýí áîë òà
õàíãàëòòàé óðò õóãàöààíä òýð á¿ãäèéã ñàõèí
áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ óó?
 Òà îðîé óíòàõäàà ºã뺺 ýðò áîñíî ãýæ òºëºâëºñºí
äàðóéäàà òýð õóãàöààíäàà, öàã ¿ðãýëæ áîñ÷ ÷àääàã
óó?
 Òà ãýìò õýðãèéí ãýð÷ áîëáîë òýð ãàçðààñ ÿâàõã¿é
áàéæ áàéãààä öàãäààãèéí ãàçàðò ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã
ºã÷ ÷àäàõ óó?
 Òà çàõèäàë õ¿ëýýí àâààä òýð äîð íü õàðèóã íü áè÷äýã
¿¿?
 Òà îíãîöîîð íèñýõ þì óó ø¿äíèé ýì÷èä ¿ç¿¿ëæ áàéõäàà
ñýòãýëäýý áóóñàí àéäñûã íýã èõ õ¿÷ ãàðãàõã¿éãýýð
òýð äîð íü äàâàí òóóëæ, äýýðõ øèéäâýðýý ãýíýò
ººð÷ëºõã¿é áàéæ ÷àäàõ óó?

31.  Óóõ àðãàã¿é àéõòàð ãàøóóí àìòòàé ýìèéã ýì÷ òàíä çààâàë
óó ãýâýë òà ýì÷èéí çààâðûã ÿãøòàë áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ óó?
 Òà ñýòãýë õººðñºí ¿åäýý ºãñºí àìëàëòàà áèåë¿¿ëýõýä ÷èíü
ìàø èõ àæèë óäàõààð áàéñàí ÷ ¸ñîîð íü áèåë¿¿ëæ, õýëñýí
àìàíäàà õ¿ðäýã ¿¿?
 Òà óðüä íü îãò î÷èæ áàéãààã¿é, ìýäýõã¿é ãàçàð, îðîí ðóó
ãýíýò ÿâàõ áîë ýðãýëçýõã¿é ÿâæ ÷àäàõ óó?
 Òà ºã뺺 áîñîõ, õîîëëîõ, õè÷ýýëëýõ áîëîí áóñàä àæëûí
òàëààðõ öàãèéí õóâààðèà ÿãøòàë ìºðääºã ¿¿?
 Òà íîìûí ñàíãààñ íîì àâààä ýðã¿¿ëæ öàãò íü ºãºõã¿é áàéãàà
õ¿ì¿¿ñò äóðã¿éöäýã ¿¿?
 Íýí ñîíèðõîëòîé íýâòð¿¿ëýã òåëåâèçýýð ãàð÷ áàéñàí ÷ òà
óðüäûí àäèë àæëàà õîéø òàâèëã¿é õèéñýýð áàéäàã óó?
 Õýð¿¿ë ìàðãààíû ¿åä “íºãºº òàë” þó ÷ ãýæ ã¿òãýæ
äîðîìæèëæ áàéñàí òà àìàà õóìõèæ, òýâ÷èæ ÷àäàõ óó?

32. ¯Ð Ä¿Íà ÒÎÎÖÎÕ
 Òèéì – 2, çàðèìäàà – 1, ¿ã¿é – 0 îíîî òàâèíà.
 0-12 îíîî áàéâàë: Òàíû çîðèãèéí ¿éëèéí õºãæèë ñóë
áàéíà. Òà ººðò ÷èíü ÿìàð ÷ àøèãã¿é, çàðèìäàà ÿãã¿é
òºâºã ó÷ðóóëæ áîëîõîîð áàéõàä õ¿ðòýë õºíãºí
õÿëáàð, àìàðõàí ñîíèðõîë òàòñàí ç¿éëèéã ë áàðüæ
àâäàã. Àìëàëòàà öàãò íü áèåë¿¿ëýõ ãýæ áèåý
äàé÷èëäàãã¿é áàéñààð íýãýíò äàñ÷èõæýý. Èéì çàí
áàéäàë òàíä ººðò ÷èíü ìàø èõ òºâºã ÷èðýãäýë
ó÷ðóóëäàã áàéíà. Ìàãàäã¿é, òàíû çàí áàéäëûí èéì îíöëîã
çîðèãèéí ¿éëýýñ ãàäíà áàñ àìèà õè÷ýýõ çàíòàé çàðèì
òàëààð õîëáîîòîé áàéæ áîëíî. Èéìýýñ òà ººðèéí çàí
òºëâèéí ýäãýýð ñóë òàëóóäûã ººð÷ëºõèéã õè÷ýýõ
¸ñòîé. Èíãýâýë òà àìæèëòàíä õ¿ðýõ áîëíî.

33.  13-21 îíîî: Òàíû çîðèãèéí ¿éë äóíä çýðýã õºãæñºí.
Õýðýâ òàíû çàìä ÿìàð íýãýí õ¿íäðýë áýðõøýýë
òîõèîëäîõîä òà òýð á¿õíèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä
ººðèé㺺 äàé÷èëæ ýõýëäýã. Õàðèí ò¿¿íèéã òîéð÷
ãàðàõ áîëîìæ õàðàãäâàë òà òýð áîëîìæèéã ë õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä àøèãëàäàã áàéõ. Òà áóñäàä ÿìàð íýãýí
ç¿éëèéã àìëàõ äóðã¿é, õàðèí àìëàñàí ç¿éëýý
áèåë¿¿ëäýã îíöëîãòîé. Òààã¿é þì óó ñîíèðõîëã¿é
àæëûã òà àìàíäàà ¿ãëýí áàéæ ã¿éöýòãýäýã. ªºðºº ñàéí
äóðààðàà íýìýëò à÷ààëàë õ¿ëýýí àâàõûã òà
õ¿ñäýãã¿é. Èéìýýñ îäîîãèéõîîñ èë¿¿ ºíäºð àìæèëòàíä
õ¿ðýõèéí òóëä òà ººðèéí çîðèãèéí øèíæ ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëæ, òýð ÷èãëýëýýð äàñãàë ñóðãóóëü õèéõ
õýðýãòýé.

34.  22-30 îíîî: Òàíû çîðèãèéí ¿éë çîõèõ õýìæýýíä ñàéí
õºãæñºí ãýæ ¿çíý. Áóñàä õ¿ì¿¿ñ òàíä ÿìàð ÷ ¿åä
íàéäàæ áîëíî. Òà ººðèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã àìëàëòàà
ÿãøòàë áèåë¿¿ëäýã. Òà øèíý ¿¿ðýã äààëãàâàð
õ¿ëýýí àâàõ, àëñûí àÿëàëä ãàðàõ, àæëûí à÷ààëàë
íýìýãäýõèéí àëèíààñ ÷ àéæ ýìýýäýãã¿é. Ãýõäýý
òàíû çàð÷èì÷, õàòóó áàéð ñóóðü áóñäûí äóðã¿éã
õ¿ðãýõ òàë áèé. Õýíä ÷ ãýñýí çîðèãèéí øèíæ ÷àíàð
ñàéí òºëºâøñºí áàéõûí õàìòààð àëèâàà àñóóäëààð
óÿí õàòàí, óõààëàã áàéð ñóóðü
áàðèìòëàõ, áóñäàä àÿäóó 纺ëºí õàíäàõ, õ¿íëýã
áàéõ çýðýã çàí ÷àíàðóóä ÷óõàë ãýäãèéã ñàíàæ
áàéãààðàé