1. Esee bichih zovlomj - Document Transcript
1.Эсээ бичихэд чинь сануулгаАзийн бусад орон англи хэлийг eeрийн хоёрдахь хэлээ болгосон ба
йдаг бeгeeд ерeнхий боловсролын сургуулийн сурагчдыг англи хэлний хичээлээр олсон мэдлэги
йнх нь хvрээнд тeрeл бvрийн сэдвээр англиар эсээ бичvvлдэг байна. Нэг хичээлийн жилд нэг сур
агч дунджаар 180200 орчим эсээ бичдэг байна. Энэ тохиолдолд багш сурагч бvртэй маш сайн ту
лж ажиллах бeгeeд тэдний алдаа, оноог хэлж eгдeг байна. Ийнхvv эсээ бичсээр мэргэшсэн сураг
чид барууны eндeр хeгжилтэй орны мастер, докторын сургалтад эсээ бичих гэж манай оюутнууд
шиг тархиа гашилгаж, цаг заваа vрдэггvй. Энэ нь Монголын сургалтын технологид vгvйлэгдээд
байна.Эсээ муу болох шалтгаанЭсээнд vг илvvдэхVг дутахСул vг их ашиглахТэмдэг нэр, тооны
нэр их ашиглахЭртний vг ашиглахVг буруу сонгохНайруулга зvйн алдааСэдвээсээ хэтэрхий хаз
айхЛогик утга зvй, дэс дарааллын алдаа гаргахЗeв бичих дvрмийн алдаа гаргахЗvйрлэл, ишлэл, у
янгын халилыг буруу vед ашиглахМонголоороо сэтгээд англиар бичихХавсарсан нийлмэл eгvvл
бэрийн гол ба гишvvн eгvvлбэрийг хооронд нь буруу холбохЭсээний бичсэн санаагаа давтахЭсэ
энд бичсэн санааг тeгсгeл хэсэгт vл дэмжихХvндэтгэлийн vгийг илvvдvvлэхЭтгээд vг хэллэг аш
иглахАнгли хэлний eгvvлбэрийн цагийг буруу ашиглахХэт нуршуу байх гэх мэтДээрх алдаа энд
эгдлийг аль болох гаргахгvй байх ёстой.Эсээ бичих аргаАнглиар эсээ бичиж сурахын тулд хамг
ийн тvрvvнд монгол хэлээ сайн судал. Vvний дараа англи хэлний чадвараа сайжруул. Ингэж чад
вал эсээг бичиж сурахад хялбар болно.Эсээ бичих I vе:Эхлэл хэсэгЭнэ хэсэг бол эсээний эхлэл х
эсэг юм. Аливаа хvмvvс ялангуяа барууны мастер, докторантурын багш нар энэ хэсгийг илvv ан
хааралтай уншиж цааш унших эсэхээ шийддэг байна. Энэ хэсэгт эсээний товч агуулга утга санаа
г аль болох ойлгомжтой, сонирхол татахуйц уншаад баймаар байдлаар тусгаж eг.II vе: Энэ хэсэг
т эсээний хамгийн гол гол утга санаа тодорхой тоо баримт, жишээ, уран дvрслэл, зvйрлэлээр илэ
рхийлж бичих хэрэгтэй. Энэ хэсэг бол тухайн хvний эсээ бичих чадварыг харуулдаг толь юм. ee
рeeр хэлбэл, эсээ бичиж сурахад эзэмшсэн бvх чадвар энд туссан байна.III vе: Тeгсгeлийн хэсэг
Их биеийн хэсэгт бичсэн зvйлсийг аль болох дэмжиж баталсан eгvvлбэрvvд энэ хэсэгт орсон бай
на.IV vе: Дvгнэлтийн хэсэг
2.Дээр бичсэн vеvдийн талаархи vзэл бодол дvгнэлтээ маш сайн ойлгомжтой, цeeн eгvvлбэрээр
илэрхийлнэ. Ийнхvv эсээгээ бичээд дууссаны дараа алдаа гарсан эсэхийг сайн няглах хэрэгтэй.
Хэрвээ бичсэн эсээ чинь таны сэтгэлд vл нийцвэл дахин бичих хэрэгтэй.Эссэ бичих агуу бєгєєд
санаанд оромгvй долоон сануулга1.Таны эссэг Олимпийн шvvгчид дvгнэхгvйЭссэ бол гараагаа а
рван оноотой эхлээд, алдаа гаргах бvрт оноогоо хасуулдаг Олимпийнусан сэлэлт, эсвэл уран гим
настикийн vзvvлбэр биш.Эссэг гартаа улаан vзэг барьсан харгис шvvгч бус, сэтгэл догдлуулсан
мэдээллийг хvлээж буй багш профессор уншина. Энэ хvн эссэний тань сэдэвт бус, харин таны т
ухай сэтгэгдэлээ тархиндаа бичиж, дvгнэлт хийх бєгєєд бvр ихдээ “энэ залуу надад vнэхээр таал
агдаж байна” хэмээн уулга алдана.2.Танд нэг гоц санаа байх ёстойЭнэ нь эхний зєвлєгєєнєєс ург
ан гарна. Эссэг уншигч хvн асуултын дагуу гол санааг хэр гаргасан эсэхийг мэдэхийн тулд маш
хурдан уншдаг. Иймт та мянга тvмэнтээ таарах /бєх барилдах нь намайг анхаарлаа тєвлєрvvлэхэ
д сургасан, эмээгийн vхлээс болж сарнай vнэртдэг болсон, би бусдад тус хvргэхийг хvсдэг учраа
с эхлээд єєртєє туслана/ санааг давтсан л бол хэдий сайн цэгцтэй бичигдсэн ч олигтой vнэлгээ ав
ахгvй л болов уу.Vнэндээ, дэвшvvлсэн санаагаа хэт чамирхаж илэрхийлвэл тэр нь их нуршсан б
олдог.3.Гол санаа тань єєриймсєг бєгєєд нvсэр биш байх ёстой“Том сэдэв”ээс аль болох зайлсхи
й. Ойрхи Дорнод дахь энх тайван, экологи, иргэний эрх ба хvний ерєнхий зан тєрх гэх мэт илэрх
ий нvсэр гарчигаас гадна “ёс суртахуун”аар жонхуудсан том санааны олон зуун жижиг хувилбар
уудаас болгоомжлох хэрэгтэй. Єєрийн гэсэн, агуулга тєгєлдєр, анхны санаагаа хадгалсан байвал
санаа тань тод томруун болно. Ёс суртахууны асуудал хєндєн ярих гэж байгаа бол санаанд ором
гvй, євєрмєц бєгєєд єєртєє тохируулсан байдлаар бичих хэрэгтэй.Амжилтгvй санаа: Намайг зусл
анд байхад нагац ах Харри маань vгvй болсныг эцэг, эх маань дуулгахад би тэрээр хичнээн энэр
энгvй, єгєємєр хvн байсныг дурсан санасан.Арай илvv хувилбар: Нагац ах Харриг нас барах vед

2. эцэг, эх маань надад анх нас бие гvйцсэн хvн шиг хандсан юм. Тэгэхэд би зусланд амарч байсан
ба тэд намайг оршуулганд явуулахаас амрах нь дээр биз гээд хоер долоо хоногийн дараа л сая тэ
рхvv гунигт мэдээг дуулгасан юм.Сануулга: Зєв хувилбар бол, яриа нагац ах Харригийн тухай б
ус /тэр эссэний гол агуулга биш шvv дээ/, таны тухай єрнєх ёстой. Иймд та аль болох тодорхой х
vрээнд єєрийн тухай єгvvлэн бичвэл зохино. Ийнхvv бичихдээ багшид чухам хэн болох, бие даа
сан болон єсєн дэвших тэмvvлэлтэй эсэхээ илэрхийлнэ. “Жинхэнэ” єгvvлэгдэхvvн нь нагац Харр
и ч биш, эцэг, эхтэйгээ маргасан тухайд ч биш, харин таны єсєн хєгжих хvсэл тэмvvлэл, чадвар д
эвшлийн тухай юм.4.Vлгэр1: Сул чєлєєтэй бай, бvv тэвдБагш профессорууд танд олонтаа зєвлєх
боловч та ямарч дасгал, сургуулалтгvй бол ханын зураг зурах зураач эсвэл кинонд тоглох жvжиг
чин адил балмагдана. Ер нь зурах, жvжиглэх нь хvн бvр хийж чадах зvйл мэт боловч бэлтгэл, су
ргуулилтгvйгээр барахгvй ажил. Бичих ч бас vvнтэй мєн адил. Та єєртєє итгэлтэй болсон нєхцєл
д л тайвширч чадах тул хэд хэдэн ноорог бичиж, мэдлэгтэй хvнээс зєвлєгєє авсаны дараа л сая с
этгэл єег болно гэсэн vг.5.Vлгэр2: Сул чєлєєтэй бай, бvv тэвдТа єєрєє чухам хэн бэ? Бид єєрсдєє
бие хvний хувьд олон тєлєєлєл, хэсэг болдог. Тухайлбал, гэр бvлийн хувьд нэг, найз нєхдийн ху
вьд нэг, албан ёсны vйл явдалд нэг, мєн ганцаардсан vедээ бас нэг єєр бие хvн болдог. Найзуудт
айгаа тэнэглэн тоглож байхад тань Polaroidаар авхуулсан болон ахынхаа хурим дээр хамгийн аят
айхан гарсан хоёр зургийн алийг нь багш илvvд vзэх бол. Та
3.стратегийн шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Та эдгээрийн аль нэг дvрийг сонгож, сайтар боловсруула
н танилцуулах ёстой. Энэ бол амжилтад хvрэхэд хамгийн дєхємтэй Таныг хийж буй ажилдаа ма
харуу, онцгой хvн гэдгийг харуулах дvрийг сонгоно гэсэн vг юм.6.Хайр дурлал бол хамгийн чух
ал нь биш ч, нэгэнт танд байгаа бол тvvнийгээ гээж болохгvйЯмар ч сэдвээр эвтэйхэн бичиж бол
ох боловч, хамгийн их сэтгэгдэл тєрvvлэхvйц сэдвийг сонго. Эргэлзээ бус хvсэл эрмэлзлэлийнхэ
э тухай бич. єсвєр насныхны зовинол, ичгvvргvй явдлууд багш хvнд тун залхмаар байдаг тул vv
нээс зайлсхийх хэрэгтэй.Та ямар нэг зvйлд сэтгэл татагддаг бол тэрхvv сэтгэл, итгэл vнэмшлээ т
одорхой илэрхийлэн бич. Бага дvvдээ тэгтлээ хайртай биш бол яагаад гэдгээ мєн л хошигнол, со
нирхолтой яриа, тvvх, болсон явдал зэргээр тайлбарлан эссэн дээр єєрийн тухай аливаа чухал мэ
дээллийг хvргэж чадвал багшид vнэлэгдэх боломж тань тєдийчинээ нэмэгдэнэ.7.Эссэ бичигчдий
н ховор хэрэглэх хоёр vр нєлєєтэй хийгээд чамирхуу хэрэгсэлХарилцан яриа, ишлэл Тааруухан
хувилбар: Миний тєгєлдєр хуурын багш, хатагтай Фон Крабб зєвхєн тєгєлдєр хуур тоглохыг заа
гаад зогсохгvй амьдралд хэрэгтэй олон зєвлєгєєг хичээлээрээ єгсєн юм. Тvvний англи хэл нэг их
сайнгvй бєгєєд байгаа байдал нь хуучинсаг боловч би тvvнийг vргэлж санах болно. Илvv хувилб
ар: “Алекс, чамайг тєгєлдєр хуурынхаа ард суун одоо л эхэлж байна гэж бодож байхад чинь буса
д хvмvvсийн хувьд концерт аль эрт эхэлчихсэн байдаг. Тиймээс зєв сууж сур” гэж Фон Крабб хэ
лдэг. Тэр бvр анхныхаа єдєр л тvvний араас єєр хоорондоо шивнэн “Хатагтай Фон Крабб бємбєг
” гэж дуудахгvй байхыг сануулж билээ. Гэвч бид яаж тэсэх вэ дээ. Бид шоолон ярилцдаг ч тvvни
йг хvндэтгэж бас эмээдэг байсан. Сануулга: Эссэний бичилтэд хадагтай Фон Крабб гайхалтай ба
йсан гэдгийг дагнан єгvvлбэл утга тєгс болж vл чадна. Хоёр дахь бичилт тvvний дутагдал биш, и
ш татсан зvйлээр илvv байгаа тул зохиогч буюу Алексын тухай ойлголт єгч, тvvний талаар аятай
хан сэтгэгдэл тєрvvлж байна. Уншигчийн сонирхолыг татна гэдэг бол эссэ бичигчийн бараг хам
гийн гол зорилго, нууц тvлхvvр нь юм. Танд илvv хувилбар хэмээх гарын авлагын адил бичих нь
амаргvй. Vvнийг их сургуулийн профессорууд ч тэр бvр чаддаггvй. Гагцхvv ингэж бичихийг хич
ээж, эссэндээ гол дvрийн vгийг олж иш татвал єєрт тань тустай. Жишээ: Эдгээр єгvvлбэрийн аль
нь илvv вэ?А. Би тэн хагаст нь дархан цаазтай, нєгєє хэсэгт нь томоохон эдлэн газар бvхий байш
ингуудтай том хотын захын нэгэн дvvрэгт суудаг. Б. Би Бостноос 15 бээрийн зайтай орших Масс
ачусетс муж улсын байгалийн vзэсгэлэнт дархан цаазат, хагас хэсэг нь хувийн эзэмшилд хамаар
ах эдэлбэр газар бvхий Линколны эдлэнд амьдардаг.Сануулга: Хоёр єгvvлбэрийн Б нь арай илvv
байна. Учир нь уншигчид хотын нэрийг сонирхох нь гарцаагvй. Америкийн агуу туужийн муу х
увилбарт гардагийн адил “Миний аав том хотын том пvvст ажилдаг” гэж бvv бич. Vvнийхээ оро

3. нд Миний аав Вашингтон дахь “Арнолд ба Портер” хэмээх хуулийн том фирмд ажилладаг гэх н
ь дээр. Мэдээж аливааг хэт дэлгэрvvлэн бичихэд аюул бий. “Хуулийн том фирм” гэдгийг “340 г
ишvvнтэй, 12 хотод салбартай /та хотуудыг нь нэрлэж болно/ хуулийн фирм” гэж болно л доо. Г
эхдээ ийм хэт дэлгэрэнгvймэдээллийг эссэнд оруулах нь тун ховор юм.Кембрижийн Их Сургуул
ийн эссэн vйлчилгээний албаны заавраас.ЭССЕ бичих (эссэ) бол бодитой шалтгаан бүхий
аль нэг асуудлын талаар бясалгаж төсөөлсөн хувийн дүгнэлт сэтгэгдлээ өөрийн
үгээр чөлөөтэй илэрхийлсэн задгай зохиомжтой, уран яруу хэллэгтэй бага хэмжээний
эргэцүүлэл, найруулан бичлэг, бодомжийн
4.таталбар, зохиол юм. ЭССЕ гэдэг нь "оролдлого, найруулал, тойм таталбар" гэсэн утгатай фра
нц үг. Оюунлаг хүний бие даасан сэтгэхүй, танин мэдэхүйн чадамж цар хүрээний чадавх, болол
цооны чухамхүү шалгуур нь ЭССЕ. Эсээ бол оюун ухааны чөлөөт эрэл хайгуулыг олон өнцгөөс
нь цэцэн задгай ухаанаар илэрхийлсэн хэлбэр юм. Эсээний онцлог нь уран нийтлэл, уран зохиол
ын амьд дүрслэг, оновчтой яруу сонсголонт хэл найруулгаар, гүн ухааны бодрол, бясалгал, бодо
л эгрэцүүлэмж оруулж, судалгаа шинжилгээний дүгнэлт таамаглал дэвшүүлж, төрөл
бүрийн сэдвээр баримтуран сайхныг шүтэлцүүлэн бичдэг гэж
судлаач Д.Баттогтох бичсэн байдаг. ЭСЭЭГ ЯЭЖ бичих ВЭ? Асуудал дээрээ тогтож сэдвээ сонг
ох, эргэцүүлж бодох, төлөвлөх, судлах, бичих, шалгах, бичсэнээ төгс болгон сайжруулах гэсэн
үе шаттайгаар бичнэ. Эсээ нь дараах бүтэцтэй байдаг: Оршил: Тухайн сэдвйг сонгосон үндэслэл,
мөн чанар, өөрийн бодол зорилго, түлхүүр нэр томъёонд өгсөн товч тодорхойлолт байна. Үндсэ
н хэсэг: Цуглуулсан материал (үзэл бодол, загвар, баримт) дээрээ үндэслэн сэдвийн
үндэслэл, аргумент (учирлал), баримтыг нээн харуулах. Тухайн сэдвээр гаргасан дүн
шинжилгээ, нотлох няцаах үндэслэл, шалтгаан, өөрийн байр суурийг үндсэн агуулга
болгон харуулна. Логикийн хувьд тодорхой үндэслэхийн тулд аргументийг тодорхой
жижиг хэсэг,
гарчиг байдлаар оруулж болно. Дүгнэлт: Өөрийн дэвшүүлсэн санаа, гаргасан үндэслэлийг маш т
овч байдлаар ерөнхийд нь дүгнэнэ. Ямар Эсээг сайн эсээ гэх вэ?. Эсээг үнэлэх үндсэн шалгуур н
ь: 1.
Алив эсээний чанар нь а.Сэдвийн сонголт, түүний дагуу баримт материалын бүрдэлт Боловсруу
лалтын чанар (бүтэц, дараалал, шалтгаан) в. Үндэслэл (аргументация) гэсэн хоорондоо холбоото
й гурван хэсгээс хамаарна 2.Тодорхой, ойлгомжтой байх (оршил, бүтэц зохиомж, логик холбоо,
хэл найруулга) З.Агуулга, онолын мэдлэгийн уялдаатай байх (мэдлэгийн асуудалд тулгуурласан
байдал, жишээ баримт, нотолгоо, гол санааг тусгасан, авсан ишлэл) 4.Бүтээлч шүүмжлэлтэй хан
дсан санаа агуулсан байх. (Гол санаануудыг гаргаж өөр хооронд нь сөргүүлж тавьсан байдал, ху
вийн бодол, өвөрмөц санаа туссан, асуудал дэвшүүлсэн, дүгнэлт гаргасан байдал) Сайн бичсэн э
сээнээс эзэмшсэн мэдлэг дээрээ тулгуурлан тодорхой асуудлаар бичигчийн өөрийн байр сууриа
илэрхийлж нотлох, эсвэл няцаах, бие даасан бүтээлч үндэслэл гаргах чадвар харагддаг. Бүтэц, л
огик дэс дараалал сайтай, агуулга үндэслэл нь бүрэн гарсан, дэвшүүлсэн үндсэн санаагаа өөрий
н үнэн, хатуу, уран гоё хурц үгээр товч тодорхойлсон, нотолгоо, няцаалт, ишлэлийг оновчтой хи
йсэн, шинжилгээ, сэтгэл зүрхэнд удтал хоногших содон гүнзгий мэргэн санаа дүгнэлттэй, уран д
үрслэл, уншицтай амьд хэл найруулгатай бол сайн эссе болно. Эсээний агуулгаас бичигчийн мэд
лэгийн цар хүрээ, бүтээлч хандлага бүрэн харагддаг учир гадаадын томоохон сургууль, олон улс
ын байгууллагууд ЭССЕ бичүүлж шалгаруулалт хийдэг.
зөвлөгөө
1. Өглөө болгон босоод хүүхдүүдтэйгээ инээмсэглэн “Сайхан амарсан уу миний сайхан хүү
минь” гэж мэндлэн үнсэж байна. Ингэснээрээ таны хүүхэд хүнд сайхан үг хэлж сурна. 2.
Оройн хоолоо идэхдээ ширээгээ тойрч суун хүүхдүүдийнхээ өдөр яаж өнгөрсөн тухай ярьж
тэднийг анхааралтай сонсож сууна. Ингэснээрээ таны хүү гэр бүлийн нэг гишүүн гэж
өөрийгөө мэдэрээс гадна нэгэнт бүх зүйлээ багаасаа яриад сурчихсан болхоор шилжилтийн

4. насандаа ч гэсэн төвөггүй бүх зүйлээ таньд ярьж байх болно. 3. Хичээлээ хий гэж үглэх
хэрэггүй. Харин гэдсэнд байхаас нь л эхлэн өдөрт 10 мин ном уншиж өгч байна. Ингэснээр
таны хүү номонд дуртай болж, бусдаас илүү ухаантай хүүхэд болно. Та өөрөө ч гэсэн нэг
сэдэв сонгон авч өдөрт 30 мин ном уншиж байвал жилийн дараа та энэ сэвдээр мэргэшинэ
шүү дээ. 4. Хүүхэддээ амалсан амлалттаа заавал биелүүлж байна. Ингэснээр таны хүү хүнд
хэлсэн бүхнээ биелүүлж байх ёстой гэсэн хүмүүжил олж авна. 5. Хүүхдээ гараараа хэзээ ч
бүү зодож бай, харин модон хусуураар гарыг нь зөөлхөн цохиж бай. Ингэсэ...
[дэлгэрэнгүй
Бие даалтын даалгавар
10-р анги
1. Цагт нэрийн нөхцөлийг нэрлээд утга үүргийг тайлбарла
2. Албан бичгийн найруулга гэж юу вэ?
3. Тусах үйл үг гэж юу вэ?
4. Хүүрнэмж гэж юу вэ?
5. Сонин нийтлэлийн найруулга гэж юу вэ?
6.Захын дэлгэрүүлэгч гишүүн гэж юу вэ?
7. Үгийн утгын зүйлчлэл
8. Бүхэлзүйжсэн холбоо үг
9. Утгазүйжсэн холбоо үг
10. Найрах хамжих арга гэж юу вэ?
Монгол зар сурталчилгааны
хэлний тухай асуудалд
Гарчиг: Монгол зар сурталчилгааны
хэлний тухай асуудалд
Хүний нийгэм болоод хэл хоорондын харилцааг судалдаг хэлшинжлэлийн салбар
ухааныг нийгэм хэлшинжлэл гэдэг. Энэ ухаан нь асар өргөн хүрээтэй, хүний
нийгмийн арьс өнгө, гарал үүсэл, нийгмийн анги давхарга, хүйс, институтийг
хамардаг бөгөөд хүний хэлний өөрчлөлт, хувирал хэрхэн явагдаж байгааг судлах
зорилготой байдаг.
Бид монгол хэлийг нийгэм хэлшинжлэлийн талаас судлах зорилгоор “тусгай
зориулалтын хэл” буюу “language for special purposes” болох зар сурталчилгааны
хэл найруулга, жүжгийн хэл найруулга, шинжлэх ухааны хэл найруулга, хошин
шогийн хэл найруулга, мэдээлэл, технологийн хэл найруулга, хэвлэл мэдээллийн
хэл найруулга, хуулийн хэл найруулга, улс төрийн хэл найруулга, спортын хэл
найруулга, эмнэлгийн хэл найруулга, зүйр цэцэн үгийн хэл найруулга, телевизийн
хэл найруулгыг судлах зорилгоор эрдэм шинжилгээний төсөл хэрэгжүүлж эхлээд
байна.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Нацагийн Багабанди “Бүх нийтээр бичигтэн болох
НҮБ-ын 10 жил”-ийн арга хэмжээний үеэр манай нийт багш нар, эрдэмтэн мэргэд,
судлаачдад “Монгол хэлнийхээ яруу сонсголонт, гүн утгат сонгомол онцлогийг

5. судлан баяжуулж “чихнүү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэлээрээ “гандан
бууршгүй бүтээл туурвиж, уран зохиол, сэтгүүл зүй, хэл шинжлэлээ хөгжүүлэн
зохион бүтээх, хэвлэл мэдээллийн хэл найруулгыг болор мэт тунгалаг байлгахын
төлөө үзгээ хурцалж, үгээ билүүдэн, болхи бүдүүлэг, буруу хазгай үг хэллэгээс олон
нийтийн хэвлэл мэдээллийн талбар, дэлгэцийг ариутгаж, “өсөхөөс сурсан үндэсний
хэл мартаж болшгүй соёлоо” мандуулахыг”[1] уриалсан билээ.
Харин энэ үгүүлэлд зар сурталчилгааны хэл гэж юу болох, монгол хэлэнд хэрхэн
хөгжиж байгаа талаар цухас боловч дурдахыг зорьлоо. Зар сурталчилгааны хэлний
тухай ярихын өмнө зар сурталчилгаа гэдэг ойлголтыг товч боловч тайлбарлах
хэрэгтэй болов уу.
Монгол зар сурталчилгааны хэлний талаар одоогоор судалсан хүн ховор байна.
Монгол зар сурталчилгааны хэл найруулгын асуудал бол монгол хэлний
найруулгын төрөлд нэгэн чухал бүрдэл хэсэг байх ёстой гэж үзэж байна.
Зар сурталчилгаа буюу англи хэлний advertisement / advertising гэдэг үг нь хандах,
чиглэх гэсэн утгатай латин үгээс гаралтай аж. Зар сурталчилгаа буюу реклам гэдэг
ойлголт бол сонголт хийх, сонголт хийлгүүлэх гэсэн ухагдахуунтай холбоотой.
Сонголт хийх хүний өмнө хоёроос доошгүй юм байж байж сонгох тухай асуудал
гарна. Сонголт хийгч, сонголт хийлгүүлэгч хоёрын эрх ашиг үүсэх ба эндээс
сонголт хийлгүүлэгч нь олон учир өрсөлдөөн бий болно. Чухам ийм өрсөлдөөний
үед зар сурталчилгаа жинхэнэ утгаараа үйлчлэх юм. Сонгох шаардлагагүй үед зар
сурталчилгаа хэрэггүй. Тухайлбал, социалист тогтолцооны үед буюу 1990-ээд
оноос өмнө бидэнд үндсэндээ зар сурталчилгаа байсангүй. “Орон бүхний
пролетари нар нэгдэгтүн”, “Малаа таван төрөл дээр нь өсгөе”,”Арвин ургац
хураая”, “Сурлагын өндөр амжилт гаргацгаая”, “Бүх ард түмний спартакиадад
амжилттай оролцоцгооё” гэх мэт уриалсан дуудсан утгатай хэдэн лозунг эс тооцвол
зар сурталчилгаа, өрсөлдөөн үндсэндээ байгаагүй.
Монгол Улс 2002 оны 5 дугаар сараас “Зар сурталчилгааны тухай хууль”-тай болж
“Зар сурталчилгаа гэж иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас бараа, ажил, үйлчилгээ,
төсөл, үйл ажиллагаа (цаашид бүтээгдэхүүн гэх) –ны зах зээлийн эргэлтийг
нэмэгдүүлэх, боломжит хэрэглэгчийн анхаарлыг татах зорилгоор олон нийтийн
хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл болон бусад хэлбэрээр түгээсэн мэдээллийг”[2] хэлнэ
гэжээ.
Үнэхээр зар сурталчилгаа бол нэг талаас хэрэглэгчийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцэх
ёстой мэдээлэл, нөгөө талаас өрсөлдөх зах зээлийг нэмэгдүүлэх хэрэгсэл юм. Зар
сурталчилгааны талаар хэд хэдэн зарчим байдаг. Үүний зарим нь хэлтэй холбоотой,
зарим нь шууд холбоогүй. Тухайлбал, зар сурталчилгааны хэл нь маш тодорхой,
товч, ойлгомжтой, маш богино хугацаанд хүний оюун санаанд бууж чадах, хүний
анхаарал татаж чадах, үнэн, хэт шинэ биш, гудамжны биш байх шаардлагатай.
Тухайлбал гудамжны том самбарын бичвэр нь жолоо барьж яваа хүн 3 секундэд
уншиж амжих боломжтой байх ёстой гэнэ.
Өөрөөр хэлбэл зар сурталчилгааны хэл бол товч тодорхой, ойлгомжтой, хүний
анхаарлыг татах чадвартай мэдээллийн хамгийн хураангуй хэлбэр байх ёстой. Зар
сурталчилгаа хэдий чинээ үнэнд ойр байна, төдий чинээ ашиг олох магадлал өндөр
байдаг аж. Хэрэв чи худлаа хэлэх юм бол чи дахиад тэдэнд хэзээ ч хэрэг болохгүй
гэж үздэг аж. Абрахам Линколн хэлэхдээ, “Та бүх хүнийг зарим үед хуурч чадна,
зарим хүнийг үргэлж хуурч чадна, харин бүх хүнийг дандаа хуурна гэж байхгүй[3]”
гэжээ.
Зар сурталчилгааны хэл нь ерөнхийдөө магтсан, сайшаасан эерэг хандлагатай, илэн
далангүй, тухайн бүтээгдэхүүний өвөрмөц байдлыг тодотгосон байх ёстой. Үг нь

6. ихэвчлэн хурц, тод, бодитой байхаас гадна шилжсэн утгатай, дүрслэлээр
илэрхийлсэн байж болох юм. Мөн дуу, хөг, аялга зэрэг авиан зүйн боломжуудыг
ашиглах боломжтой. Аливаа хэлний хэлзүйн тодорхой бус хэлбэрийг их хэрэглэсэн
байдаг. Тухайлбал, Х –ээс илүү юу ч байхгүй гэж хэлж байгаа боловч Х нь юунаас
илүүг нь хэзээ ч хэлдэггүй нь зар сурталчилгааны хэлний онцлог юм. Зар
сурталчилгааны хэлэнд нөлөөлдөг өөр нэг зүйл бол үсгийн хэв буюу фонт байдаг.
Дүрс буюу хэв нь анхаарал татах нэг гол зүйл болдог. “Хүмүүс зургийг бичвэрээс
салгаж хардаггүйтэй адилхан бичвэрийг зургаас салгаж хардаггүй. Өөрөөр хэлбэл
бичиг нь дүрс бүтэх нөхцөл болдог гэсэн үг”[4].
Зах зээлийн гол хөдөлгөгч хүч нь цэвэр өрсөлдөөн байдаг учраас өрсөлдөөнд
өөрийгөө илэрхийлэх, ойлгуулах, өөрийнхээ зах зээлийг олж авах ганц хэрэглүүр нь
зар сурталчилгаа байдаг. Харин зар сурталчилгааны амин сүнс нь сэтгэлгээ, хэл
хоёр байдаг аж. Зар сурталчилгааны гол зорилго бол бараа, бүтээгдэхүүнийг зарах,
борлуулах зах зээлийг олох билээ. Зар сурталчилгааг бид өнөөдөр гадаа гудамжинд,
дэлгүүрт, сонин хэвлэлээс, радио, телевизээр сонсож, үзэж байгаа. Тоолбол хэдэн
зуу хүрнэ, өдөр ирэх бүр энэ тоо улам ихсэж, нэмэгдэж байгаа.
Зар сурталчилгааг тусгай цаасаар, хаяг адресаар, ил захидлаар, тараах материалаар,
каталогоор, наалт, баглаа боодлоор, үнийн хавчуургаар, тасалбар, тэмцээн
уралдааны хувцас, хэрэглэлээр гэх мэт маш олон зүйл дээр хийж болдог. Манай
улсад ч энэ хэлбэрүүд аль хэдийн бий болжээ. Мөн дээрх нүдээр үзэх хэлбэрээс
гадна чихээр сонсох хэлбэр болох уриа лоозон, дуу чимээ, гудамжны чимээ,
шуугиан, зэрэг радио телевизийн зар сурталчилгааны хэлбэрүүд байж болдог юм
байна.
Хэдийгээр зар сурталчилгаа нь ихэнхидээ худалдаа, үйлчилгээний чиглэл
зорилготой байдаг боловч хэл шинжээчид доорхи дөрвөн зүйлд хуваадаг аж. Үүнд,
худалдааны зар сурталчилгаа буюу trade advertising, жижгэлэнгийн зар
сурталчилгаа буюу retail advertising, нэр хүндийн зар сурталчилгаа буюу prestige
advertising, мэдээллийн зар сурталчилгаа буюу classified advertising[5] гэж дөрөв
ангилжээ. Энэ бол эцсийн эцэст тухайн байгууллага, аж ахуйн нэгжийн үйл
ажиллагааны байдлаар нь ангилсан хэрэг.
Бид энд дээрх ангилалд таарах монгол зар сурталчилгааны үг хэллэгийн авч үзье.
Тухайлбал, худалдааны зар сурталчилгаанд, өөрийнхөө үндсэн бүтээгдэхүүнийг
борлуулж, зарж худалддаг үйлчилгээний компани, аж ахуйн нэгж, байгууллагууд
орно. Үүнд, “Эргэлзэх хэрэггүй бидэнд итгэ” Авзага Трейд ХХК, “Европ стандарт,
шилдэг чанар” Алтай констракшн ХХК, “Таны хүсэл мөрөөдөл, бидний хүсэл
мөрөөдөл” Ооранж Таун, “Алсын хараатай амьдарцгаая” Спирт бал бурам ХХК,
“Гоёо ямагт нэг алхамын өмнө”, Тэмээний ноос ХХК, “Баталгаат хүнс бидний
хэрэглээ” Улаанбаатар гурил ХХК,
Жижиглэнгийн зар сурталчилгаанд, дотоодын болон гадаадын томоохон
компаниудын төлөөлөгч, борлуулагч аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын зар
сурталчилгааны үг, хэллэг, уриа орно. Үүнд: “Эрч хүч – эдийн засгийн хэмнэлт”
Бриж групп, “Шинэ бараа, шилдэг сонголт” Марко ХХК, “Мөрөөдлийн тансаг
орчин Мишээл төвөөс” Мишээл төв, “Эрхэмсэг оршихуй энгийнээс” Хөгжил Трэйд
ХХК, “Ирээд, унаад, харьцуулаад үз” Дако ХХК, “Баталгаат эм, таны эрүүл мэнд”
Тун Эрдэнэ Фарм ХХК, “Бид танд эрүүл мэнд, цог жавхлан, мөнхийн залуу нас
бэлэглэнэ” Цоглог төв, “Сэтгэл баясгасан үйлчилгээг та зөвхөн Gold-оос мэдрэх
болно” Гоулд ресторан, “Сарабол танд баяр баясгалан бэлэглэх болно” Сарабол
ресторан, “Бид энд тухлав, зоог барив, бидний салшгүй орчин” Делхи Дарбер гэх
мэт.

7. Нэр хүндийн зар сурталчилгаанд улс төрийн намууд, банкууд, хадгаламж зээлийн
хоршоод, даатгалын байгууллагууд, төрийн бус байгууллагууд, сургууль, сургалтын
төвүүдийн уриа, ишлэл, зар сурталчилгааны үг, хэллэг багтана. Жишээ нь: “Таны
төлөө, Тантай хамт” МАХН, “Өнөөдрийн дарамтыг хална, өрх гэрийг тэтгэнэ” Эх
орон ардчилал эвсэл, “Бид боломж олгоно, та бүтээж чадна” БННам, “Танд ойрхон,
Түмэнд итгэлтэй” ХААН Банк, “Итгэл, хөгжил” Эрэл Банк, “Таны амжилт, бидний
зорилго Капитрон банк, “Харилцагч бүрийн төлөө” Монгол шуудан банк, “Бид цаг
хугацааны эргэлтэд таны итгэлийг алдахгүй” Анод Банк, “Хөгжил дэвшилд
хамтдаа” Худалдаа Хөгжлийн Банк, “Ард түмний банк” Анод Банк, ““Бидний
найдвартай үйлчилгээ Таны итгэлийг төрүүлнэ”, “Сайхан амьдралыг хүн бүрт...”
Гүүд Лайф ХЗХ, “Нэг зоос 1000 зоосны ... үндэс” Азийн Хөгжлийн Сан ХЗХ,
“Бидний дэмжлэг танд, таны итгэл бидэнд” Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн сан,
“Хөгжлийн төлөө хүчээ нэгтгэцгээе” Ачит Финанс ХЗХ, “Шуурхай, боловсон,
найрсаг” Баян-Өндөр сан ХЗХ, “Зорь, итгэ, бүтээ” ЗИБ ХЗХ, “Итгэл найдвар-ололт
амжилтын үндэс” Төв Азийн Хөрөнгө оруулалт, ХЗХ, “Итгэлцэл – бизнесийн
амжилт” Кредит Лизинг ХЗХ, “Өнөөдрийн хуримтлал – ирээдүйн баталгаа” Хонгор
сан, “Та дэвж, бид дэмжье” Дэвж сан, “Мянга сонсохоор нэг үз” Абсолют төв,
“Мэдлэг бол эрч хүч” Планет Менежмент ХХК, “Хэлтэй бол хөлтэй, бас мөнгөтэй”
Олон Улсын хэлний төв, “Чингис хааны хэл – Монгол хэл” Олон Улсын Монгол
Судлалын Сургууль,
Мэдээллийн зар сурталчилгаанд, хэвлэлийн компани, сонин хэвлэл, зэрэг компани,
аж ахуйн нэгжийн зар сурталчилгаа багтана. Үүнд: “Итгэл, зүтгэл, итгэл найдвар...”
Сод Пресс, “Таны шинэ сонголт” Нано ХХК, “Сална гэж үгүй...” Баян монгол
Капитал, “Бидний уриа бусдаас хямд” Өнгөт хэвлэх үйлдвэр, “Бага төлж, их ярья”
Статус Ком, “Интернетийн ертөнцийг тантай холбоё” Скай Линк ХХК, “Ирээдүйн
шийдлийг өнөөдөр” Интерактив ХХК, “Таны жаргалтай дурсамж”, “Дижитал
технологи амьдралын шинэ өнгө” Фужи фильм, “Таны дуртай хөгжим, таны клубт”
Ривэр Саундс, “Тэнгэр хол, газар хатуу цагт ... Танд ойрхон” Монгол даатгал,
Даатгагдсан хадгаламж, даатгагдсан ирээдүй” Улаанбаатар хотын банк, “Аз таны
гарт” Лото, “Даатгуулчихлаа” Ард даатгал ХХК гэх зэрэг болно.
Дээрх зар сурталчилгааны үг, хэллэгээс үзвэл эдгээр үг, хэллэг нь тухайн
байгууллага, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа, үйлчилгээний мөн чанарыг
харуулсан харьцангуй тогтвортой шинжтэй боловч бас хөдлөнгө байгаа нь
тодорхой байна. Мөн аливаа хэлний зар сурталчилгааны хэлэнд илүү их
хэрэглэгддэг, давтамж ихтэй үг, хэллэгүүд байдаг аж. Тухайлбал английн
телевизийн зар сурталчилгаанд хамгийн их ордог 20 үгэнд new, good, better, best,
free, fresh, delicious, full, sure, clean, wonderful, special, crisp, fine, big, great, real, easy,
bright, extra, safe, rich зэрэг тэмдэг нэр, make, get, give, have, see, buy, come, go,
know, keep, look, need, love, use, feel, like, choose, take, start, taste[6] зэрэг үйл үгс
маш их хэрэглэгддэг гэнэ. Дээрх монгол үг, хэллэгээс харвал мөн халах, тэтгэх,
шийдэх, дэмжих, туслах, хамтрах, холбох, нэгдэх зэрэг үйл үг, итгэл, найдвар,
хөгжил, дэвшил, амжилт, бүтээл, зүтгэл, хүч гэх зэрэг нэр үгс, таны төлөө, итгэл
найдвар, хөгжил дэвшил, амжилт бүтээл, шинэ сонголт, найдвар, итгэл зүтгэл, эрч
хүч, гэсэн ойролцоо утгатай хоршоо үгүүд олон давтамжтай хэрэглэгдэж байгаа нь
аливаа хэлний зар сурталчилгааны эцсийн зорилго нэг байдаг гэдгийг батална.
Монгол хэлний зар сурталчилгааны хэлийг ажиглахад найруулгын үндсэн алдаа
болох “баримтын, логикийн, хэлзүйн, гоо зүйн, үг буруу сонгосон, үг илүүдсэн, үг
дутсан, яруу хэрэглүүр оновчгүй сонгосон, нэг үгийг давтсан, үгийн өнгө ая
гажсан”[7] найруулга зүйн үндсэн алдаанууд байнга гаргаж байна. Энэ удаа бид тэр

8. болгоныг шүүн хэлэлцсэнгүй. Энэ нь өнөөдөр зар сурталчилгааны хэл найруулгыг
дагнан хийдэг мэргэжлийн байгууллага байхгүйтэй холбоотой байж болох юм.
Тийм учраас одоо МУИС, БИС-ийн болон бусад их дээд сургуулийн монгол хэлний
ангид сурч байгаа оюутнуудын нэг төрлийн шинэ ажлын орон зай энд байгаа
гэдгийг оюутан, багш нар ойлгож, анзаарч сургалтын төлөвлөгөө, хичээлийн
агуулгад зарим өөрчлөлт оруулахад болохгүй гэх газаргүй.
Монгол Улсад зар сурталчилгаа ихэнхи нь төрөлх монгол хэлээрээ явж байгаа
боловч зарим гадаадын компаниуд өөрсдийн байгууллага, аж ахуйн нэгжийн зар
рекламыг монгол улсын нутаг дэвсгэрт англи хэлээр явуулах нь түгээмэл байна.
Жишээ нь: “We are with you all the way” Air China, “Back in Dirt” Wagner Asia, гэх
мэт. Энэ нэг талаас англи хэлийг дэлхийн нийтийн хэл гэх, нөгөө талаас эдгээр
компаний бодлого, харилцагч нарын боловсролтой холбоотой байх үндэс бий.
Энэхүү үгүүлэлдээ бид зар сурталчилгааны хэл гэж юу болох, монгол хэлэнд зар
сурталчилгааны хэл хэмээх бүлэг үгс нэгэнт бий болсоныг батлахын сацуу
судалгааны эргэлтэд оруулж, хэлшинжлэлийн болон найруулгазүйн үүднээс зөв
бурууг цэгцлэн хэлж, цаашид зар сурталчилгааны хэл бий болоход мэргэжлийн
үүднээс туслах тэр ч байтугай мэргэжлийн хүмүүс бий болох цаг нь болсон гэдгийг
хэлэхийг зорив. Эрдэмтэн мэргэд болгоох буй за.
Resume
In this article the author presents a general theoretical understanding of the language of
advertising, proposes several ideas and proves with certain evidences that it is developing
in the Mongolian language. He has drawn up the conclusion that the Mongolian language
of advertising is an element of Mongolian stylistic.
Ишилсэн номзүй
1. Angela Goddard “The Language of Advertising” Routledge, 2003
2. Цэгмидийн Сүхбаатар “Монгол хэлний найруулгазүй” УБ., 2002
3. “Зар сурталчилгааны тухай хууль” 2002 оны 5-р сарын 30, УБ
4. David Crystal “The Cambridge Encyclopedia of Language”, London, 1996
5. “Хаяг реклам нь нийслэл хотын соёлын чухал хэсэг мөн” УБ., 2003
[1] “Хаяг реклам нь нийслэл хотын соёлын чухал хэсэг мөн” ШУА, ХЗХ, УБ., 2003,
х.9
[2] “Зар сурталчилгааны тухай хууль” 2002 оны 5 дугаар сарын 30, УБ., Өдрийн
сонин, N162
[3] “Advertising for Dummies” Gary Dahl, London, 2001, p.9
[4] Angela Goddard “The Language of Advertising” Routledge, 2003, p.14
[5] David Crystal “The Cambridge Encyclopedia of Language” 1996, p. 390
[6] David Crystal “The Cambridge Encyclopedia of Language” London, 1996, p. 391
[7] Ц.Сүхбаатар “Монгол хэлний найруулгазүй” УБ., 2002, х.85-86

9. лекц: Зочлох соёл
Гарчиг: лекц: Зочлох соёл
Анд нөхдөө гэртээ урьж байгаа гэрийн эзэд өдрийн хоол, үдийн зоогийн алинд нь
урьж байгаа болон ямар хувцас өмсвөл зохилтойг урьдчилан мэдэгдэнэ. Айлд
зочлон очихдоо сэтгэл өөдрөг, цовоо сэргэлэн байж анд нөхөдтэйгээ уулзан
хүүрнэлдэж хөгжилдөн баясахын тулд өмнө нь сайтар унтаж амарч, ядаргаагаа
гаргасан байна. Гэрээсээ гарахын өмнө толины өмнө очиж гадна төрх байдал,
хувцаслалтаа дахин нягтлан, такси, хувийн хөнгөн тэргээр биш нийтийн тээврийн
хэрэгслээр очих бол яг цагтаа хүрэхийн тулд цаг хугацаагаа зөв тооцоолно.
Гудамжаар явахдаа хос хоёр бол эрэгтэй нь эмэгтэйнхээ зүүн гар талд хоёр эрэгтэй
байвал аль залуу нь зүүн гар талд явна. Зам халтиргаатай, замын ажил хийгдэж
байвал эрэгтэй хүн явган замын гадна талд алхана. Хэрэв гурвуулаа явж байгаа бол
эмэгтэй нь юм уу ахмад настан нь голд нь алхана. Хэрэв хоёр эмэгтэй нэг эрэгтэй
байвал эрэгтэй нь голд явбал ярьж хөөрөхөд ч эвтэйхэн байдаг. Хэрэв дөрвөн хүн
байвал хос хосоороо хуваагдан явах нь зохимжтой. Үүнд эмэгтэйчүүд юм уу нас
ахмад нь өмнө нь явна. Шатаар явах өнөөгийн дүрэм эрт дээр үеийнхээс ялгаатай
болжээ. Тухайлбал 19-р зуунд шатаар өгсөхдөө эмэгтэй хүний хөөрхөн хөлийг
санамсаргүй харчихаж болзошгүй гэж үзэн эрэгтэй нь заавал өмнө нь явдаг хатуу
дэг байжээ. Гэтэл одоо үед шатаар өгсөхдөө эрэгтэй хүнийг нэг гишгүүр ард алхаж,
шаардлагатай үед эмэгтэй хүнийг түшихэд бэлхэн алхана. Шатаар буухдаа эрэгтэй
нь эмэгтэйнхээ өмнө нь алхаж эмэгтэй хүн гэнэт бүдэрлээ гэхэд туслахад бэлхэн
явна. Анд нөхдийндөө ирж хаалгыг зөөлөн цохих юм уу хонхны дарна. Эрэгтэй хүн
бэлэглэхээр авчирсан цэцгээ ороож авчирсан боодлоос нь суллаж гэрийн эзэгтэйд
барьна. Үүний дараа л гадуур хувцсаа тайлна. Үүнд гэрийн эзэн эхлээд
эмэгтэйчүүдэд, дараа нь эрэгтэйчүүдэд хувцсаа тайлахад нь туслана. Айлд тамхи
татаж юм уу халамцуу орж болохгүй.
_________________________________________
Мэддэг нь мэддэггүйдээ
Мэддэггүй нь мэддэгээсээ
Хүмүүжил хүнийг бүтээдэг