1. พจนานุกรมพุทธศาสน
ฉบับประมวลศัพท
พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
(ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑)

2. พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
© พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
ISBN 974-575-029-8
พิมพครั้งที่ ๑ พ.ศ. ๒๕๒๒ จํานวน ๑,๕๐๐ เลม
– งานพระราชทานเพลิงศพ พระครูปลัดสมัย กิตฺติทตฺโต เจาอาวาสพระพิเรนทร
พิมพครั้งที่ ๒ (เพิ่มศัพทและปรับปรุง) พ.ศ. ๒๕๒๗ จํานวน ๙,๔๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๓ (เพิ่มภาคผนวก) พ.ศ. ๒๕๒๘ จํานวน ๕,๐๐๐ เลม
– พิมพถวายมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย โดย “ทุนพิมพพจนานุกรมพุทธศาสน”
พิมพครั้งที่ ๔–๙ พ.ศ. ๒๕๓๑–๒๕๔๓ จํานวน ๓๑,๕๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ (จัดเรียงพิมพใหมดวยระบบคอมพิวเตอร)
ขนาดตัวอักษรธรรมดา ๕,๐๐๐ เลม และขนาดตัวอักษรใหญ ๕,๐๐๐ เลม
พิมพครั้งที่ ๑๑ - มีนาคม ๒๕๕๐ มิถุนายน ๒๕๕๑ (ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑)
– คณะผูศรัทธารวมกันจัดพิมพเปนธรรมทาน จํานวน ๑๐,๐๐๐ เลม
พิมพที่

3. อนุโมทนา
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ที่พิมพแจกเผื่อแผกันออกไปในครั้ง
กอน มาถึงบัดนี้ กลาวไดวาไมมีเหลือที่จะมอบใหแกผูใด กลายเปนของหายากอยาง
ยิ่ง ผูศรัทธามากหลายทาน จึงประสงคจะพิมพพจนานุกรมฯ ฉบับนั้นเพิ่มขึ้น เพื่อใช
ศึกษาคนควาเองหรือใชศึกษาในกลุมในหมูของตนบาง เพื่อแจกเปนธรรมทาน เปน
การเผยแพรสงเสริมความรูความเขาใจในพระพุทธศาสนาใหกวางขวางเพิ่มทวียิ่งขึ้น
บาง ดังเปนที่ทราบกันวา ไดมีการรวมกลุมบอกแจงบุญเจตนารวมกันไว โดยมี
อาจารยวิไลวรรณ เวชชาชีวะ เปนศูนยกลาง และตอมา ไดมีกลุมที่รวมขาวทางคุณ
กานดา อารยางกูร และคุณบุบผา คณิตกุล มาประสานเสริม จึงเพิ่มจํานวนผูจะ
บําเพ็ญธรรมทานมากขึ้นๆ
แมกระนั้น ญาติโยมผูศรัทธาก็ไมอาจดําเนินการอะไรคืบหนา เพราะทางดาน
ตัวผูเรียบเรียงเองเงียบอยู ไมรูกัน จนกระทั่ง เมื่อทราบขาววาผูเรียบเรียงกําลังชําระ
เพิ่มเติมพจนานุกรมเลมนั้นอยู ผูศรัทธา ซึ่งปรารถนาจะพิมพ พจนานุกรมพุทธ-
ศาสตร ฉบับประมวลธรรม ดวย ก็ไดตกลงกันวาจะรอพิมพพจนานุกรมทั้งสองเลม
พรอมในคราวเดียวกัน
ในที่สุด เวลาผานไป ๒-๓ ป บัดนี้ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
ผานการชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ เสร็จแลว หนังสือกลายเปนเลมหนาใหญ มีเนื้อความ
เพิ่มขึ้นมากมาย ถึงโอกาสที่จะดําเนินการพิมพเผยแพรตามบุญเจตนาที่ไดตั้งไว
ขออนุโมทนาฉันทะในธรรมและไมตรีจิตตอประชาชน ของทานผูศรัทธาที่ใฝใน
ธรรมทานบุญกิริยา อันเปนเครื่องเจริญธรรมเจริญปญญาแกประชาชน หวังไดวา
ธรรมทานของผูศรัทธา จะเปนสวนชวยดํารงรักษาสืบตออายุพระพุทธศาสนา และ
เปนปจจัยเสริมสรางประโยชนสุขใหแผขยายกวางไกลออกไปในโลก ขอใหผูบําเพ็ญ
กุศลจริยานี้ พรอมญาติมิตรทั้งปวง เจริญดวยจตุรพิธพรชัย รมเย็นในธรรม มีความสุข
เกษมศานตยั่งยืนนานทั่วกัน
พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
๒๘ มิถุนายน ๒๕๕๑

4. บันทึกนํา - พิมพครั้งที่ ๑๑
(ฉบับ “ชําระเพิ่มเติม ชวงที่ ๑”)
หนังสือนี้เกิดขึ้น ๒๙ ปมาแลว เมื่อ พ.ศ. ๒๕๒๒ เดิมทีนั้นมุงใหเปนงานสําหรับใชไปพลาง โดยพัก
งานพจนานุกรมเดิมที่เริ่มมาแต พ.ศ. ๒๕๐๖ ไวกอน (มีความเปนมาดังไดเลาไวตางหาก) และเปนงานเรงดวน
เฉพาะหนา เพื่อเปนอนุสรณในงานพระราชทานเพลิงศพทานอาจารยพระครูปลัดสมัย กิตฺติทตฺโต อดีตเจา
อาวาสวัดพระพิเรนทร ทําไวเพียงเปนขอมูลพื้นฐาน สําหรับผูเรียนนักธรรม และผูแรกศึกษา จึงตั้งชื่อวา
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม พรอมกับหวังวาจะหาโอกาสปรับปรุงและเพิ่มเติมตอไป
บัดนี้ งานพจนานุกรมเดิมที่เริ่มแตป ๒๕๐๖ ซึ่งพักไว ไดกลายเปนพับไปแลว สวน พจนานุกรมพุทธ
ศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ (เปลี่ยนเปนชื่อปจจุบันเมื่อพิมพครั้งที่ ๒ ใน พ.ศ.๒๕๒๗ เพื่อเขาชุดกับ
พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม ที่ไดเกิดขึ้นกอนตั้งแต พ.ศ.๒๕๑๘) ยังเปนเพียงขอมูลพื้นฐาน
อยูอยางเดิม จนกระทั่งตนปที่แลว เดือนมกราคม พ.ศ.๒๕๕๐ ผานเวลามา ๒๘ ป บังเอิญผูเรียบเรียงเกิดมีโรค
แทรกที่คอนขางยืดเยื้อ ก็เลยไดมีเวลาและโอกาสหันไปรื้อฟนงานเพิ่มเติมพจนานุกรมนี้ แตกระนั้น ก็กลาย
เปนงานยืดเยื้อ มีงานอื่นมาแยงเวลาไปเสียมาก ถึงขณะนี้ ๑ ปครึ่ง จึงยุติที่จะพิมพเผยแพรไปคราวหนึ่งกอน
งานปรับปรุงและเพิ่มเติมนี้ ในที่นี้ เรียกวา การชําระ-เพิ่มเติม เปนงานใหญ ยากจะทําใหเต็มตาม
ตองการ จึงไดแบงงานนั้นเปน ๓ ชวง ดังนี้
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑: แกไขปรับปรุงขอขาดตกบกพรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะสวนหลงตา
ที่บังเอิญพบ และเพิ่มเติมคําศัพทและคําอธิบายที่รีบดวน หรือบังเอิญนึกได รวมทั้งศัพทที่บันทึกไวระหวางเวลาที่
ผานมา (เลือกทําเฉพาะคําที่ไมซับซอนนัก) และบางคําที่ทานผูใชไดมีน้ําใจแจงมาวาเจอคําผิดหรือคนหาไมพบ
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒: อาน-ตรวจตลอดเลม เพื่อจะไดมองเห็นคําพิมพผิด คําตก จุดและแงที่
จะแกไข-ปรับปรุง-เพิ่มเติมทั่วทั้งหมด พรอมทั้งจัดปรับคําอธิบายศัพททั้งของเดิมและสวนที่เพิ่มเติม ใหเขา
มาตรฐานเดียวกัน ทั้งในแงการแสดงความหมาย วิธีอธิบาย และอัตราสวนความยาวที่สัมพันธกับความสําคัญ
ของศัพทนั้นๆ
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๓: มุงที่การจัดระบบ เพื่อใหสม่ําเสมอ กลมกลืน เปนแบบแผนอันเดียวกัน
และทั่วกัน เชน มีคําอาน บอกที่มาในคัมภีร แสดงคําเดิมในภาษาบาลีและสันสกฤต และถาเปนไปได ใหคํา
แปลภาษาอังกฤษของศัพทตั้งหรือหัวศัพท พรอมทั้งแผนที่และภาพประกอบ
บัดนี้ ถือวาเสร็จงาน ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ เนื้อหนังสือขยายจากเดิมเพิ่มขึ้น ๒๐๔ หนา (จาก ๓๗๖
หนา เปน ๕๘๐ หนา) มีศัพทที่ปรับแกเพิ่มเติมประมาณ ๑,๑๐๐ คํา แตพรอมกับที่มีศัพทและคําอธิบายเพิ่มขึ้น
เปนอันมาก ก็เกิดความไมสมดุลขึ้น เพราะวา ในขณะที่ศัพทเพิ่มใหม และศัพทที่ปรับปรุง (เชน ปริตร, ภาณ
ยักษ, มานะ) มีคําอธิบายยืดยาว ดังจะเปนสารานุกรม แตคําเกาที่มีอยูเดิมสวนใหญมีคําอธิบายสั้นนิดเดียว
ทั้งนี้ ขอใหถือวาคงใชตอไปพลางกอน และใหความเรียบรอยราบรื่นเปนเรื่องของการชําระ-เพิ่มเติม
ชวงที่ ๒ และ ชวงที่ ๓ ที่อาจจะมีขางหนา
พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
๑๙ มิถุนายน ๒๕๕๑

5. ความเปนมา
ในการ “ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑”: ม.ค. ๒๕๕๐ - มิ.ย. ๒๕๕๑
ก) งานในโครงการ ชะงัก-หายไป
ยอนหลังไปถึง พ.ศ.๒๕๐๖ เมื่อหนังสือ Student’s Thai–Pali–English Dictionary of
Buddhist Terms เลมเล็กๆ เสร็จแลว ผูจัดทําหนังสือนี้ ก็ไดเริ่มงานพจนานุกรมพระพุทธศาสนา
งานคางที่ ๑: เริ่มแรก คิดจะทําพจนานุกรมพระพุทธศาสนาเชิงสารานุกรม ฉบับที่คอนขาง
สมบูรณเลยทีเดียว มีทั้งภาษาไทยและภาษาอังกฤษ โดยเขียนแยกเปน ๒ คอลัมน ซาย-พากยไทย
และ ขวา-พากยอังกฤษ เริ่ม ๒๙ ก.ย. ๒๕๐๖ ถึง ๑๒ พ.ย. ๒๕๐๗ จบอักษร “บ” (ยังคางชําระ
บางคํา) ตองเขารับงานที่มหาจุฬาฯ แลวยุงกับงานที่นั่น จนงานพจนานุกรมชะงักแลวหยุดไปเลย
งานคางที่ ๒: เมื่อเห็นวายากจะมีโอกาสทํางานคางนั้นตอ จึงคิดใหมวาจะทําฉบับที่มีเพียงพากย
ไทย อยางยนยอ โดยมีภาษาอังกฤษเฉพาะคําแปลศัพทใสวงเล็บหอยทายไว แลวเริ่มงานใน พ.ศ.-
--- แตงานที่มหาจุฬาฯ มาก พอทําจบ “ต” ก็ตองหยุด (ตนฉบับงานชุดนี้ทั้งหมดหายไปแลว)
(ระหวางนั้น ในป ๒๕๑๕ โดยคํานิมนตของทานเจาคุณเทพกิตติโสภณ ครั้งยังเปนพระมหา
สมบูรณ สมฺปุณฺโณ ตกลงทําประมวลหมวดธรรมออกมาใชกันไปพลางกอน ทําใหเกิดพจนานุกรม
พุทธศาสตร[ตอมาเติมคําวา ประมวลธรรม]เสร็จเปนเลม ใน พ.ศ. ๒๕๑๘)
งานคางที่ ๓: ใน พ.ศ.๒๕๑๙ ไปเปนวิทยากรที่ Swarthmore College เมื่อกลับมาในป ๒๕๒๑
ตั้งใจหยุดงานอื่นทั้งหมดเพื่อจัดทําสารานุกรมพุทธศาสนาโดยเริ่มตนใหมทําเฉพาะพากยภาษาไทย มี
ภาษาอังกฤษเพียงคําแปลศัพทในวงเล็บหอยทาย พอใกลสิ้นป ๒๕๒๑ ก็จบ “ก” รวมได ๑๐๕ หนา
กระดาษพิมพดีด และขึ้น “ข” ไปไดเล็กนอย แลวหันไปทําคําเกี่ยวกับประวัติเสร็จไปอีก ๘๐ หนา
ตนป ๒๕๒๒ นั้นเอง ศาสตราจารย ดร.ระวี ภาวิไล จะพิมพพุทธธรรม ไดขอเวลาทานเพื่อ
เขียนเพิ่มเติม แลวการไปบรรยายที่ Harvard University มาแทรก กวาจะเติมและพิมพเสร็จ สิ้น
เวลา ๓ป งานทําพจนานุกรม-สารานุกรมเปนอันหยุดระงับไป จากนั้นงานดานอื่นเพิ่มขึ้นตลอดมา
ข) งานใหมนอกสาย แตเสร็จ: พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
๑. ยุคพิมพระบบเกา
ตนป ๒๕๒๒ นั้นแหละ เมื่อเห็นวาคงไมมีโอกาสฟนงานที่คาง ก็นึกถึงหนังสือ ศัพทหลัก
สูตรภาษาไทย (สําหรับวิชาใหมในหลักสูตรนักธรรม) ที่มหาจุฬาฯ พิมพออกมาใน พ.ศ.๒๕๐๓ ซึ่ง
แทบจะยังไมทันไดเผยแพร วิชาใหมนั้นก็ถูกยกเลิกเสีย จึงพบหนังสือชุดนั้นเหลือคางถูกทอดทิ้ง
อยูมากมาย เห็นวา มีขอมูลพอจะทําเปนพจนานุกรมเบื้องตนได อยางนอยหัวศัพทที่มีอยูก็จะทุน
แรงทุนเวลาในการเก็บศัพทไปไดมาก จึงตกลงทํางานใหมชิ้นที่งายและรวบรัด โดยนําหนังสือชุดนั้น
ทั้ง ๓ เลม รวม ๙ ภาค (ศัพท น.ธ.ตรี–โท–เอก ชั้นละ ๓ วิชา จึงมีชั้นละ ๓ ภาค) มาจัดเรียงเปน

6. ค
พจนานุกรมเบื้องตนเลมเดียว พิมพออกมากอน ในงานพระราชทานเพลิงศพทานอาจารยพระครูปลัด
สมัย กิตฺติทตฺโต (๑๙ พ.ค. ๒๕๒๒) เรียกชื่อวา พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม
(เปลี่ยนเปนชื่อปจจุบันวาพจนานุกรมพุทธศาสนฉบับประมวลศัพท เมื่อพิมพครั้งที่๒พ.ศ.๒๕๒๗)
หนังสือใหมเลมนี้ไมเกี่ยวของกับงานที่ทํามาแลวแตอยางใด งานเกาที่ทําคางไวทั้งหมดถูกพัก
เก็บเฉยไว เพราะในกรณีนี้ มุงสําหรับผูเรียนขั้นตน โดยเฉพาะนักเรียนนักธรรม ตองการเพียงศัพท
พื้นๆ และความหมายสั้นๆ งายๆ จึงคงขอมูลสวนใหญไวตามหนังสือศัพทหลักสูตรภาษาไทยนั้น
โดยแกไขปรับปรุงอธิบายเพิ่มหรือเขียนขยายบางเพียงบางคํา และเติมศัพทนักธรรมที่ตกหลนและ
ศัพททั่วไปอันควรรูที่ยังไมมี เขามาบาง รวมแลว เปนขอมูลของเกากับของใหมราวครึ่งตอครึ่ง
หลังจากพิมพออกมาแลว พจนานุกรมเลมนี้ก็มีชะตากรรมที่ขึ้นตอระบบการพิมพยุคนั้น
โดยเฉพาะตนแบบซึ่งอยูในแผนกระดาษที่ตายตัว แทบปรับเปลี่ยนอะไรไมไดเลย การพิมพครั้ง
ตอๆ มา ตองพิมพซ้ําตามตนแบบเดิม ถาจําเปนตองแกไข ก็แกไดเพียง ๔–๕ บรรทัด ยิ่งตอมา
แผนกระดาษตนแบบก็ผุเปอย โดยเฉพาะพจนานุกรมนี้ ตนแบบที่ทําขึ้นใหมในการพิมพครั้งที่ ๒
ไดสูญหายไปตั้งแตพิมพเสร็จ การพิมพตอนั้นมาตองใชวิธีถายภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนๆ
แตกระนั้น พจนานุกรมนี้ยังมีศัพทและคําอธิบายที่จะตองเพิ่มอีกมาก เมื่อแกไขของเดิมไม
ได พอถึงป ๒๕๒๘ จะพิมพครั้งที่ ๓ จึงใสสวนเพิ่มเขามาตางหากตอทายเลมเปน “ภาคผนวก” (มี
ศัพทตั้งหรือหัวศัพทเพิ่ม ๑๒๔ ศัพท รวม ๒๔ หนา) จากนั้นมา ก็ไดแคพิมพซ้ําเดิมอยางเดียว
๒. เขาสูยุคขอมูลคอมพิวเตอร
เมื่อเวลาผานมาถึงยุคคอมพิวเตอร ก็มองเห็นทางวาจะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติมพจนานุกรม
นี้ได แตก็ตองรอจุดตั้งตนใหม คือพิมพขอมูลพจนานุกรมในเลมหนังสือ ลงในคอมพิวเตอร
แมจะตองใชเวลาและแรงงานมาก ก็มีทานที่สมัครใจเสียสละ ไดพิมพขอมูลหนังสือ
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ลงในคอมพิวเตอร โดยมิไดนัดหมายกัน เทาที่ทราบ ๔ ชุด
เริ่มดวยพระมหาเจิม สุวโจ แหงมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ที่ทํางานอยูหลายปจนเตรียมขอมูล
เสร็จแลวมอบมาใหเมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑ แลวก็มีชุดของผูอื่นตามมาอีก
ทั้งที่มีขอมูลในคอมพิวเตอรแลว ผูจัดทําเองก็ไมมีเวลาตรวจ เวลาผานมาจนกระทั่ง รศ. ดร.
สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต (มีบุตรหญิง–ชาย คือ น.ส.ภาวนา ตั้งแตยังเปน ด.ญ.ภาวนา ฌานวังศะ
และนองชาย คือ นายปญญา ตั้งแตยังเปน ด.ช.ปญญา ฌานวังศะ เปนผูชวยพิมพขอมูล) นอกจาก
พิมพขอมูลหนังสือลงในคอมพิวเตอรแลวยังชวยรับภาระในการพิสูจนอักษร(ตรวจปรูฟ)ตลอดเลม
นอกจากตรวจเองแลว ก็ยังหาพระชวยตรวจทานอีก ใหแนใจวาขอมูลใหมในระบบคอมพิวเตอรนี้
ตรงกับขอมูลเดิมในเลมหนังสือ แลวในที่สุด พจนานุกรมนี้ก็พิมพเสร็จออกมาใน พ.ศ. ๒๕๔๖
เนื่องจากผูจัดทําเองยังไมมีเวลาแมแตจะตรวจปรูฟ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวล
ศัพท พิมพครั้งที่ ๑๐ ที่เสร็จออกมาในพ.ศ.๒๕๔๖ ซึ่งเปนครั้งแรกที่ใชขอมูลในระบบคอมพิวเตอร
จึงมีหลักการทั่วไปวา ใหคงเนื้อหาไวอยางเดิมตามฉบับเรียงพิมพเกายังไมปรับปรุงหรือเพิ่มเติม

7. ง
ค) งานเริ่มเขาทาง: ชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑
๑. ผานไป ๒๘ ป จึงถึงทีชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑
บัดนี้ เวลาผานไป ๒๙ ปแลว นับแตพิมพ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ออก
มาครั้งแรก ใน พ.ศ. ๒๕๒๒ ขอมูลสวนใหญในพจนานุกรมนั้น ยังเปนขอมูลพื้นฐานที่ตั้งใจวาจะ
ชําระ-เพิ่มเติม แตก็ขัดของตลอดมา
ในชวง ๒๔ ปแรก ติดขัดดวยระบบการพิมพไมเอื้อแลวความบีบคั้นดานเวลาก็ซ้ําเขาไป สวน
ในชวง ๔ ปที่ชิดใกลนี้ ทั้งที่มีขอมูลสะดวกใชอยูในคอมพิวเตอร ก็ติดขัดดวยขาดเวลาและโอกาส
จนมาถึงขึ้นปใหม๒๕๕๐นี้ เมื่อหาโอกาสปลีกตัวจากวัด พอดีโรคทางเดินหายใจกําเริบขึ้นอีก
คออักเสบลงไปถึงสายเสียง พูดยากลําบาก ตอดวยกลามเนื้อยึดสายเสียงอักเสบ โรคยืดเยื้อเกิน ๒ เดือน
ไดไปพักรักษาตัวในชนบทนานหนอย เปนโอกาสใหไดเริ่มงานชําระ-เพิ่มเติมพจนานุกรม แตในขั้นนี้
เรงทําเฉพาะสวนรีบดวนและสวนที่พบเฉพาะหนาใหเสร็จไปชั้นหนึ่งกอน เรียกวา “งานชําระ-เพิ่ม
เติม ชวงที่ ๑” คิดวาลุลวงไปไดทีหนึ่ง คงจะปดงานจัดใหพรอมเพื่อเขาโรงพิมพไดทันกอนโรคจะหาย
แตแลวก็ไมเปนไปอยางนั้น จึงมีเรื่องตองเลาตออีก
๒. อะไรมากับ และจะมาตาม การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑
งานชําระ-เพิ่มเติมนี้ คือการทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีคุณสมบัติ
เต็มตามความมุงหมาย เพราะหนังสือที่พิมพเรื่อยมานั้น จัดทําขึ้นอยางรวบรัดเพื่อพอใชไปพลาง
กอน เพียงเปนขอมูลพื้นฐานอยางที่กลาวแลว (มีบางบางคําที่มีโอกาสขยายความไปกอนแลว)
เนื่องจากตระหนักวา จะไมมีโอกาสทํางานชําระ-เพิ่มเติมอยางตอเนื่องใหเสร็จสิ้นไปในคราว
เดียว จึงกะวาจะแบงงานนี้เปน ๓ ชวง สําหรับชวงที่ ๑ คิดวาเพียงจะแกไขปรับปรุงขอขาดตกบก
พรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะสวนหลงตาที่บังเอิญพบ และเพิ่มเติมคําศัพทและคําอธิบายที่รีบ
ดวน หรือบังเอิญนึกได เสร็จแลวก็พิมพออกไปทีหนึ่งกอน งานปรับปรุงนอกจากนั้น เอาไวทําใน
ชวงที่ ๒ และ ชวงที่ ๓
อยางไรก็ดี เมื่อตกลงยุติงานชวงที่ ๑ วาพอเทานี้กอน (๑๖มี.ค.๒๕๕๐) พอดีไดอานจดหมาย
ของพระมหานิยม สีลสํวโร (เสนารินทร) ที่สงมาตั้งแต ๑๘ พ.ย. ๒๕๔๗ ก็มองเห็นวา ทานแจงคํา
ผิด-ตก ที่สําคัญ แมจะมากแหง ก็ใชเวลาแกไขไมมาก จึงทําใหเสร็จไปดวยในคราวนี้ รวมเพิ่มที่แก
ไขอีกราว ๕๐ แหง อีกทั้งไดเห็นชัดวา ดวยฉันทะของทานเอง พระมหานิยมตรวจพจนานุกรม โดย
เทียบกับเลมเดิมที่เปนตนฉบับไปดวยนี้ ทานใชเวลาอานจริงจังละเอียด จนทําใหคิดวา ในการ
ชําระ-เพิ่มเติมชวงที่ ๒ ที่จะอานอยางตรวจปรูฟตลอดดวยนั้น งานสวนนี้คงเบาลงมาก จะไดมุงไป
ที่งานเพิ่มเติม-ปรับปรุงทั่วไป จึงขออนุโมทนาพระมหานิยม สีลสํวโร ไว ณ ที่นี้
พอจะปดงาน หันมาดูรายการศัพทที่พระธรรมรักษาแจงมาตั้งแต ๑๔ ธ.ค.๒๕๒๘ จนถึง ก.ค.
๒๕๒๙วาไมพบในพจนานุกรมฯรวมได๒๘คําเปนศัพทในอรรถกถาชาดกแทบทั้งนั้นเห็นวานาจะทํา
ใหเสร็จไปดวยเลย จึงตัดคํานอกขอบเขตออกไป ๖ ศัพท (๑๙ หัวศัพทที่ทําเพิ่มตามเสนอของพระ

8. จ
ธรรมรักษาคือจุลกฐิน ฉาตกภัย ธุวภัต นิพัทธทาน บุพจริยา ประชุมชาดก ปาฏิหาริยปกษ พาหิรทาน
พาหิรภัณฑ วิตถารนัย สัตตสดกมหาทาน สัมมานะ สาธุกีฬา สุคโตวาท อธิคมธรรม อภิสัมพุทธคาถา
อสทิสทาน อุปทวะ อุยยานบาล, อุทยานบาล) แลวแถมเองอีกประมาณ ๒๐ คํา ใชเวลาคน-เขียนจน
เสร็จอีก ๔ วัน (ของพระมหานิยมราว ๕๐ ศัพท ทานตรวจใชเวลามากมาย แตเปนการแกคําที่พิมพ
ผิด-ตก จึงใชเวลาเพียง ๖.๔๐ ชม. ก็เสร็จ สวนของพระธรรมรักษา แจงคําที่ไมเจอ แมจะนอย ทําแค
๑๙ หัวศัพทแตตองเขียนเพิ่มใหม จึงใชเวลามาก) ขออนุโมทนาพระธรรมรักษาดวย
มีจุดหนึ่งซึ่งการแกปญหาคอนขางซับซอน คือ คํา “อสิตดาบส” ที่ไดรับความเอื้อเฟอจาก รอง
ศาสตราจารย ดร.ภัทรพร สิริกาญจน แจงใหทราบวา ทานที่ทํางานวิชาการ ทั้งฝายผูเสนองาน และ
ฝายผูพิจารณางาน ประสบความติดของ เพราะหลักฐานชั้นตนกับเอกสารอางอิง มีขอมูลขัดแยงกัน
ใบแจงของ ดร.ภัทรพร สิริกาญจน ชวยทําใหเอะใจและไดตรวจสอบขอมูล ซึ่งไดแกปญหาดวยวิธี
บอกขอมูลไปตามที่เปนของแหลงนั้นๆ โดยไมวินิจฉัย ขออนุโมทนาทานผูแจง เปนอยางยิ่ง
เมื่องานปรับแกเพิ่มเติมดําเนินมาถึงวันที่๒๔มีนาคม๒๕๕๐มีศัพทตั้งที่เพิ่มขึ้นและที่มีความ
เปลี่ยนแปลงราว ๓๑๗ หัวศัพท (ไมนับการแกคําผิด-ตก ที่พระมหานิพนธชวยแจงมาราว ๕๐ แหง)
หนังสือหนาเพิ่มขึ้น ๔๘ หนา (จากเดิม ๓๗๖ หนา เปน ๔๒๔ หนา) คิดวาจะยุติเทานี้และสงโรงพิมพ
อยางไรก็ดี เมื่อเหลือบไปดูในหนังสือที่พิมพรุนเกา พ.ศ.๒๕๒๗ ซึ่งใชเปนที่ทยอยบันทึกศัพท
ที่นึกขึ้นมาวาควรเพิ่มหรือควรปรับปรุง ก็ไดเห็นวาบางศัพทนาจะเติมลงไปในคราวนี้ดวย ก็เลยรอเพิ่ม
อีกหนอย พอทําคํานี้เสร็จ เห็นวาคํานั้นก็นาทํา ก็เติมอีกหนอย แลวมีงานอื่นที่เรงแทรกเขามาเปน
ระยะๆ รวมแลวงานอื่นแทรกราว๘เดือน และมีเวลาทํายืดมาราว๖ เดือน ทําไปทํามาก็ยุติลงในบัดนี้
การแกไขและเพิ่มเติมทั้งหมดนี้ เปนการทําเปนจุดๆ มุงจําเพาะไปที่จุดนั้นๆ จึงยังไมไดตรวจดู
ทั่วตลอดทั้งเลม การแกคําที่พิมพผิดและการเพิ่มศัพทใหมจํานวนมาก เปนเรื่องที่มาจากความบังเอิญ
พบบังเอิญเห็น เชน จะดูคํา “สรณคมน” วาควรอธิบายเพิ่มเติมหรือไม พอดีเหลือบไปเห็นคํา
“สรภัญญะ” ซึ่งอยูใกลๆ ทั้งที่ไมไดนึกไววาจะทําอะไรกับคํานี้เลย แตพอเห็นวาไดใหความหมายไวสั้น
นัก ก็เลยเขียนอธิบายใหมอยางคอนขางยาว, จะอธิบายคําวา “ภาณวาร” ใหชัดขึ้น ก็พลอยนึกถึงคําวา
“ภาณยักษ” ดวย ทั้งที่เดิมไมมีคํานี้ และไมไดตั้งใจมาแตเดิม ก็เลยบรรจุ “ภาณยักษ” เขามาดวย และ
อธิบายเสียยาว, คําวา “ถวายพรพระ” “คาถาพาหุง” “ชัยมงคลคาถา” ฯลฯ ก็เขามาโดยบังเอิญทํานองนี้
แมคําที่พิมพผิด ซึ่งยังไมไดตั้งใจจะตรวจปรูฟ ก็พบโดยบังเอิญและแกไปมากมาย แมกระทั่ง
เมื่อหนังสือใกลจะเสร็จ เชน จะเติมขอความ ๑ บรรทัดวา “ศาสนวงศ ดู สาสนวงส” ตอนนั้นจะตอง
รักษาใหขอความบรรทัดแรกและบรรทัดสุดทายของหนานั้นคงอยูที่เดิม จึงตองลดบรรทัดในหนานั้น
ลง ๑ บรรทัด ทําใหตองอานหาคําศัพทในหนานั้นซึ่งมีคําอธิบายที่พอจะบีบใหบรรทัดนอยลง ก็เลย
เจอโดยบังเอิญวา ที่คํา “ศีล ๘” มีขอความวา “จะรักษาประจําใจก็ได” เกิดความสงสัยวา ไมนาจะมี
“ใจ” จึงเปดหนังสือเกาสมัยปกสีสมดู พบวามีแต “ประจํา” จึงไดแกโดยตัด “ใจ” ออกไป หรืออยาง
เมื่อตรวจดูความเรียบรอยของหัวศัพทที่ขึ้นไปปรากฏบนหัวกระดาษ ก็ทําใหบังเอิญพบหัวศัพทที่พิมพ
ผิด “สปทาจาริกังคะ” (สปทานจาริกังคะ) และ “อปโลกนธรรม” (อปโลกนกรรม) จึงไดแกใหถูกตอง

9. ฉ
๓. การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ ทําใหมีความเปลี่ยนแปลงอะไร
การชําระ-เพิ่มเติมชวงที่ ๑ นี้ ถือวายุติลงในวันที่ ๑๙ มิถุนายน ๒๕๕๑ ไดทําให
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีศัพทที่เพิ่มขึ้นและที่มีความเปลี่ยนแปลงรวม
ประมาณ ๑,๑๐๐ หัวศัพท กลายเปนเพิ่มอีก ๒๐๔ หนา (จากเดิม ๓๗๖ หนา เปน ๕๘๐ หนา)
หัวศัพท ที่มีการปรับแก และที่เพิ่มใหมในระยะ ๒ เดือนแรก มี ตัวอยาง ดังนี้
กัป,กัลป กิริยา กิเลสพันหา คงคา คณาจารย เครื่องราง
ชุมนุมเทวดา ตัณหา ๑๐๘ ทักขิณาบถ ทีฆนขสูตร ธรรมราชา ธัญชาติ
นัมมทา บริขาร บุพการ บุพนิมิตแหงมรรค ปกตัตตะ ปปญจะ
ปริตร,ปริตต ปญญา ๓ พรหมจรรย มหานที ๕ มหายาน มาตรา
มานะ ยถากรรม ยมุนา โยนก โวการ (เชน จตุโวการ) สมานฉันท
สรภู สังคายนา สัจกิริยา สัจจาธิฏฐาน สีหนาท สุตะ
หีนยาน อจิรวดี อธิษฐาน อธิษฐานธรรม อภิสัมพุทธคาถา อโศกมหาราช
อาภัพ อายุ อายุสังขาร อาสภิวาจา อุตราบถ อุทยาน
หัวศัพท ที่มีการปรับแก และที่เพิ่มใหมในระยะ ๑๔ เดือนหลัง มี ตัวอยาง ดังนี้
กรรมวาท กลาป คันธกุฎี คามวาสี คิหิวินัย จุณณิยบท
จูฬมัชฌิมมหาศีล ฉันมื้อเดียว ชยมังคลัฏฐกคาถา ชวนะ ญาณ ๑๖ เดน
ตุลา ถวายพรพระ ธรรมทูต ธรรมสภา บังสุกุลตาย-เปน ปฏิกรรม
ปรมัตถธรรม ปานะ โปราณัฏฐกถา พุทธาวาส ภาณยักษ ยมกปาฏิหาริย
รูปรูป,สุขุมรูป วิถีจิต วิปสสนูปกิเลส สมานฉันท สรณคมน สรภัญญะ
สังฆาวาส สารีริกธาตุ สุวรรณภูมิ สูกรมัททวะ อตัมมยตา อภิธัมมัตถสังคหะ
อรรถกถา อรัญวาสี อัชฏากาศ อากาศ อุปฏฐานศาลา เอตทัคคะ
การชําระ-เพิ่มเติมนี้ ทําให พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท มีลักษณะคืบเคลื่อน
เขาไปใกลงานคางที่ ๓ ซึ่งไดหยุดลงเมื่อใกลสิ้นป ๒๕๒๑ เชน คํา “กัป, กัลป” ในการพิมพครั้ง
ที่ ๑๐ พ.ศ. ๒๕๔๖ มีคําอธิบาย ๑๒ บรรทัด แตในฉบับชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ นี้ ขยายเปน
๑๑๓ บรรทัด เมื่อนําไปเทียบกับฉบับงานคางที่ ๓ นั้น (ในการเขียนขยายคราวนี้ ไมไดหันไปดู
งานคางนั้นเลย) ปรากฏวา คําอธิบายในฉบับชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ นี้ ยังสั้นกวาเกาเกือบครึ่งหนึ่ง
ถาตองการมองใหชัดวางานชําระ-เพิ่มเติมมีลักษณะอยางไร จะดูไดงายที่คําตัวอยางขางบน
นั้น เฉพาะอยางยิ่งคําวา กัป,กัลป; กิเลสพันหา; เครื่องราง; ชาดก; ทักขิณาบถ; นัมมทา; บริขาร;
ปริตร,ปริตต; ภาณวาร; มานะ; ยถากรรม; สรภัญญะ; สัจกิริยา; อธิษฐาน; อายุ
บัดนี้ งานชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ ไดเสร็จสิ้นแลว โดยกําหนดเอาเองวาเพียงเทานี้ แตงาน
ชําระ-เพิ่มเติมชวงที่๒ และ ๓ ซึ่งรอขางหนา มีมากกวา
ขอทําความเขาใจรวมกันวา ตามที่คิดไว งานตรวจชําระ ๓ ชวง จะเปนดังนี้

10. ช
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑: แกไขปรับปรุงขอขาดตกบกพรองที่พบเฉพาะหนา โดยเฉพาะ
สวนหลงตาที่บังเอิญพบ และเพิ่มเติมคําศัพทและคําอธิบายที่รีบดวน หรือบังเอิญนึกได รวมทั้ง
ศัพทที่บันทึกไวระหวางเวลาที่ผานมา (ไดเลือกทําแลวเฉพาะคําที่ไมซับซอนนัก) และบางคําที่ทานผู
ใชหนังสือ ไดมีน้ําใจแจงมาวาเจอคําผิดหรือคนหาไมพบ
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๒: อาน-ตรวจตลอดเลม เพื่อจะไดมองเห็นคําพิมพผิด คําตก
จุดและแงที่จะแกไข-ปรับปรุง-เพิ่มเติมทั่วทั้งหมด พรอมทั้งจัดปรับคําอธิบายศัพททั้งของเดิมและ
สวนที่เพิ่มเติม ใหเขามาตรฐานเดียวกัน ทั้งในแงการแสดงความหมาย วิธีอธิบาย และอัตราสวน
ความยาวที่สัมพันธกับความสําคัญของศัพทนั้นๆ
การชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๓: มุงที่การจัดระบบ เพื่อใหสม่ําเสมอ กลมกลืน เปนแบบแผน
อันเดียวกันและทั่วกัน เชน มีคําอาน บอกที่มาในคัมภีร แสดงคําเดิมในภาษาบาลีและสันสกฤต
และถาเปนไปได ใหคําแปลภาษาอังกฤษของศัพทตั้งหรือหัวศัพท พรอมทั้งแผนที่และภาพประกอบ
งานชําระ-เพิ่มเติม ชวงที่ ๑ ไดเสร็จสิ้นลง โดยกําหนดเอาเองวาแคนี้กอน แตชวงที่ ๒ และ
ชวงที่ ๓ ไมอาจคาดหมายวาจะเสร็จเมื่อใด หากไมนิราศ-ไมไดโอกาสจากโรค ก็กลาวไดเพียงวา
อยูในความตั้งใจที่จะทําตอไป
พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต)
๑๙ มิถุนายน ๒๕๕๑

11. คําปรารภ
(ในการพิมพครั้งที่ ๑๐)
เมื่อกลาวถึง พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท หลายทานนึกถึง พจนานุกรมพุทธศาสตร
ฉบับประมวลธรรม ดวย โดยเขาใจวาเปนหนังสือชุดที่มีสองเลมรวมกัน แตแทจริงเปนหนังสือที่เกิดขึ้นตาง
หากกัน ตางคราวตางวาระ และมีความเปนมาที่ทั้งตางหากจากกัน และตางแบบตางลักษณะกัน
ก. ความเปนมา ชวงที่ ๑: งานสําเร็จ แตขยายไมได
พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เปนหนังสือที่คอยๆ กอตัวขึ้นทีละนอย เริ่มจากหนังสือ
Student’s Thai–Pali–English Dictionary of Buddhist Terms เลมเล็กๆ ที่จัดทําเสร็จใน พ.ศ. ๒๕๐๖
ตอแตนั้นก็ไดปรับปรุง–เพิ่มเติม–ขยายขนาดขึ้นเรื่อยๆ และไดขยายขอบเขตออกไปจนกลายเปนงานที่มี
ลักษณะเปนสารานุกรม
เมื่อเวลาผานไปๆ ก็มองเห็นวางานทําสารานุกรมจะกินเวลายืดเยื้อยาวนานมาก ยิ่งมีงานอื่นแทรกเขา
มาบอยๆ ก็ยิ่งยากที่จะมองเห็นความจบสิ้น ในที่สุดจึงตกลงวาควรทําพจนานุกรมขนาดยอมๆ ขั้นพื้นฐาน
ออกมากอน และไดรวบรวมคัดเลือกหมวดธรรมมาจัดทําคําอธิบายขึ้น ซึ่งไดบรรจบรวมกับหนังสือเลมเล็ก
เดิมที่สืบมาแต พ.ศ. ๒๕๐๖ กลายเปนภาคหนึ่งๆ ใน ๓ ภาคของหนังสือที่รวมเปนเลมเดียวกันอันมีชื่อวา
พจนานุกรมพุทธศาสตร เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๕
กาลลวงมาจนถึง พ.ศ. ๒๕๒๘ พจนานุกรมพุทธศาสตร ซึ่งพิมพครั้งที่ ๔ จึงมีชื่อปจจุบันวา
พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม เพื่อใหเขาคูกับพจนานุกรมอีกเลมหนึ่งที่เปลี่ยนจากชื่อเดิมมา
เปน พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
ถึงวาระนี้ พจนานุกรมสองเลมนี้จึงเสมือนเปนหนังสือที่รวมกันเปนชุดอันเดียว
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ที่วานั้น เปนหนังสือที่เกิดขึ้นแบบทั้งเลมฉับพลันทันที
โดยแทรกตัวเขามาใน พ.ศ. ๒๕๒๒ ระหวางที่งานทําพจนานุกรมซึ่งขยายขอบเขตออกไปจนจะเปนสารานุกรม
นั้น กําลังดําเนินอยู
เนื่องจากผูรวบรวมเรียบเรียงเห็นวางานทําสารานุกรม คงจะกินเวลายืดเยื้อไปอีกนาน และ
พจนานุกรมพุทธศาสตร ที่ทําเสร็จไปแลว ก็มีเฉพาะดานหลักธรรมซึ่งจัดเรียงตามลําดับหมวดธรรม ควรจะมี
พจนานุกรมเลมเล็กๆ งายๆ วาดวยพระพุทธศาสนาทั่วๆ ไป แบบเรียงตามลําดับอักษร ที่พอใชประโยชนพื้นๆ
สําหรับผูเลาเรียนในขั้นตน โดยเฉพาะนักเรียนนักธรรม ออกมากอน
พรอมนั้นก็พอดีประจวบเหตุผลอีกอยางหนึ่งมาหนุน คือ ไดเห็นหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย
สําหรับนักธรรม ชั้นตรี ชั้นโท และชั้นเอก ที่มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยจัดพิมพออกมาใน พ.ศ. ๒๕๐๓
เหลืออยูจํานวนมากมาย และดูเหมือนวาไมมีใครเอาใจใส
หนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย ชุดนั้น ทาง มจร. จัดพิมพขึ้นมาเพื่อสนองความตองการของ
นักเรียนนักธรรมที่จะตองสอบวิชาใหมซึ่งเพิ่มเขามาในหลักสูตร คือวิชาภาษาไทย แตแทบจะยังไมทันไดเผย
แพรออกไป วิชาภาษาไทยนั้นก็ไดถูกยกเลิกเสีย หนังสือชุดนั้นจึงถูกทอดทิ้ง
ไดมองเห็นวา หนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย นั้น ไมควรจะถูกทิ้งไปเสียเปลา ถานํามาจัดเรียงใหมในรูป
พจนานุกรม ก็จะใชประโยชนได อยางนอยศัพทตั้งหรือหัวศัพทที่มีอยูก็จะทุนแรงทุนเวลาในการเก็บศัพทเปนอันมาก

12. ฌ
โดยนัยนี้ ก็ไดนําหนังสือ ศัพทหลักสูตรภาษาไทย ชุดนั้นทั้ง ๙ ภาค (ศัพทสําหรับนักธรรมตรี–โท–เอก
ชั้นละ ๓ วิชา จึงมีชั้นละ ๓ ภาค พิมพรวมเปนชั้นละเลม) มาจัดเรียบเรียงเปนพจนานุกรมเลมเดียว ดังไดเลา
ไวแลวใน “แถลงการจัดทําหนังสือ ประกาศพระคุณ ขอบคุณ และอนุโมทนา (ในการพิมพครั้งที่ ๑)”
ศัพทจํานวนมากทีเดียว ที่งายๆ พื้นๆ และตองการเพียงความหมายสั้นๆ หรือคําอธิบายเพียงเล็ก
นอย ไดคงไวตามเดิมบาง แกไขปรับปรุงบาง สวนศัพทที่ตองการคําอธิบายยาวๆ ก็เขียนขยาย และศัพท
สําหรับการเรียนนักธรรมที่ตกหลนหรือศัพททั่วไปอันควรรูที่ยังไมมี ก็เติมเขามา รวมเปนของเกากับของใหม
ประมาณครึ่งตอครึ่ง จึงเกิดเปนพจนานุกรม ซึ่งในการพิมพครั้งแรก พ.ศ. ๒๕๒๒ เรียกชื่อวา พจนานุกรม
พุทธศาสน ฉบับครู นักเรียน นักธรรม
ตอมา ในการพิมพครั้งที่ ๒ พ.ศ. ๒๕๒๗ พจนานุกรมเลมนั้นไดเปลี่ยนมีชื่ออยางปจจุบันวา
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท คือหนังสือเลมนี้
เมื่อมีการเผยแพรมากขึ้น ผูขออนุญาตพิมพบางแหงจึงไดนําพจนานุกรมทั้งสองเลมนี้มาจัดรวมกัน
เปนชุด และลาสุดบางทีถึงกับทํากลองใสรวมกัน
แมจะมีประวัติแหงการเกิดขึ้นตางหากกัน แตพจนานุกรมสองเลมนี้ก็มีลักษณะที่เหมือนกันอยางหนึ่ง
คือเปนงานในชวงระหวางที่งานทําพจนานุกรมซึ่งตอเนื่องมาแตเดิมและขยายออกไปจนกลายเปนสารานุกรม
แสดงอาการวาจะเปนเรื่องยืดเยื้อตองรออีกยาวนาน
หลังจากการพิมพลงตัวแลว พจนานุกรมสองเลมนี้ก็มีชะตากรรมอยางเดียวกัน คือขึ้นตอระบบการทํา
ตนแบบและการพิมพยุคกอนนั้น ซึ่งตนแบบอยูในแผนกระดาษที่ตายตัว แกไขและขยับขยายไดยาก ยิ่งเปน
หนังสือขนาดหนาและมีรูปแบบซับซอน ก็แทบปรับเปลี่ยนอะไรไมไดเลย
ดวยเหตุนี้ การพิมพพจนานุกรมสองเลมนั้นในครั้งตอๆ มา จึงตองพิมพซ้ําตามตนแบบเดิม ถาจํา
เปนจริงๆ ที่จะตองแกไข ก็แกไดเพียง ๔–๕ บรรทัด ยิ่งเมื่อเวลาผานมานานขึ้น แผนกระดาษตนแบบทั้งหมด
ก็ผุเปอยหรือสูญหายไป (ตนแบบของ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ซึ่งทําขึ้นใหมในการพิมพ
ครั้งที่ ๒ ไดสูญหายไปตั้งแตเมื่อการพิมพครั้งที่ ๒ นั้นเสร็จสิ้นลง) ทําใหการพิมพตอจากนั้นตองใชวิธีถาย
ภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนๆ ซึ่งจะไดตัวหนังสือที่เลือนลางลงไปเรื่อยๆ ไดแตรอเวลาที่จะพิมพทําตน
แบบขึ้นใหม โดยจะถือโอกาสเพิ่มเติมดวยพรอมกัน
อยางไรก็ตาม เนื่องจาก พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ มีศัพทและคําอธิบายที่จะเพิ่ม
มากมาย เมื่อแกไขตนแบบเดิมไมได ก็จึงใสสวนเพิ่มเขามาตางหากตอทายเลมในการพิมพครั้งที่ ๓ พ.ศ.
๒๕๒๘ โดยทําเปน “ภาคผนวก” (มีศัพทตั้งหรือหัวศัพทเพิ่ม ๑๒๔ ศัพท รวม ๒๔ หนา ขยายขนาดเลม
หนังสือเฉพาะตัวพจนานุกรมแทๆ ขึ้นเปน ๔๖๖ หนา) ตอแตนั้นมา ก็พิมพซ้ําอยางที่กลาวขางตน
ข. ความเปนมา ชวงที่ ๒: เขายุคใหม มีฐานที่จะกาวตอ
ระหวางรอเวลาที่จะพิมพทําตนแบบใหม พรอมกับเขียนเพิ่มเติม ซึ่งมองไมเห็นวาจะมีโอกาสทําไดเมื่อ
ใด กาลก็ลวงมา จนถึงยุคคอมพิวเตอร
ระบบคอมพิวเตอรไดชวยใหการพิมพเจริญกาวหนาอยางมหัศจรรย ซึ่งแกปญหาสําคัญในการทํา
พจนานุกรมไดทั้งหมด โดยเฉพาะ
• การพิมพขอมูลใหมทําไดอยางดีและคลองสะดวก
• รักษาขอมูลใหมนั้นไวไดสมบูรณและยืนนาน โดยมีคุณภาพคงเดิม หรือจะปรับใหดียิ่งขึ้นก็ได

13. ญ
• ขอมูลใหมที่เก็บไวนั้น จะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติม ที่จุดไหนสวนใด อยางไร และเมื่อใด ก็ไดตาม
ปรารถนา
ถึงตอนนี้ ก็เห็นทางที่จะทําใหงานทําพจนานุกรมกาวตอไป แตก็ตองรอขั้นตอนสําคัญ คือจุดตั้งตน
ครั้งใหม ไดแกการพิมพขอมูลพจนานุกรมทั้งหมดในเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ซึ่งตองใชเวลาและแรง
งานมากทีเดียว
ถามีขอมูลที่พิมพลงในคอมพิวเตอรไวพรอมแลว ถึงจะยังไมมีเวลาที่จะแกไข–ปรับปรุง–เพิ่มเติม ก็
อุนใจได เพราะสามารถเก็บรอไว มีโอกาสเมื่อใด ก็ทําไดเมื่อนั้น แตตองเริ่มขั้นเตรียมขอมูลนั้นใหไดกอน
ขณะที่ผูรวบรวมเรียบเรียงเองพิมพดีดไมเปน กับทั้งมีงานอื่นพันตัวนุงนัง ไมไดดําเนินการอันใดใน
เรื่องนี้ ก็ไดมีทานที่มีใจรักและทานที่มองเห็นประโยชน ไดพิมพขอมูล พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวล
ศัพท ทั้งหมดของเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ดวยความสมัครใจของตนเอง โดยมิไดนัดหมาย เทาที่ทราบ/
เทาที่พบ ๔ ราย เปน ๔ ชุด คือ
๑. พระมหาเจิม สุวโจ แหงสถาบันวิจัย มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ไดเริ่มจัดทํางานนี้ตั้งแตระยะ
ตนๆ ของยุคแหงการพิมพดวยระบบคอมพิวเตอร ซึ่งทั้งอุปกรณและบุคลากรดานนี้ยังไมพรั่งพรอม ใชเวลา
หลายป จนในที่สุด ไดมอบขอมูลที่เตรียมเสร็จแลวแกผูรวบรวมเรียบเรียง เมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๔๑
ขอมูลที่พระมหาเจิม สุวโจ เตรียมไวนี้ ไดจัดวางรูปแบบเสร็จแลว รอเพียงงานขั้นที่จะสงเขาโรงพิมพ
รวมทั้งการตรวจครั้งสุดทาย นับวาพรอมพอสมควร แตผูรวบรวมเรียบเรียงก็ไมมีเวลาตรวจ เวลาก็ผานมาเรื่อยๆ
๒. รศ. ดร.สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต ไดเตรียมขอมูลพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท
(พรอมทั้งพจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม) โดยบุตรหญิง–ชาย คือน.ส.ภาวนา ตั้งแตยังเปน
ด.ญ.ภาวนา ฌานวังศะ และนองชาย คือ นายปญญา ตั้งแตยังเปนด.ช.ปญญา ฌานวังศะ ไดชวยกันแบงเบา
ภาระดวยการพิมพขอมูลทั้งหมดของเลมหนังสือลงในคอมพิวเตอร ภายใตการดูแลของ ดร.สมศีล ฌานวังศะ
ซึ่งเปนผูตรวจความเรียบรอยและจัดรูปแบบขอมูลนั้นตามเลมหนังสืออีกทีหนึ่ง
๓. พระไตรปฎก (ในแผน CD – ระบบคอมพิวเตอร) ฉบับสมาคมศิษยเกา มหาจุฬาลงกรณราช-
วิทยาลัย ซึ่งเสร็จออกเผยแพรในชวงตนของ พ.ศ. ๒๕๔๓ ไดขอบรรจุ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับ
ประมวลธรรม และ พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ไวในโปรแกรมดวย ผูจัดทําจึงไดพิมพขอมูล
ทั้งหมดของหนังสือทั้งสองเลมนั้นลงในคอมพิวเตอร แตเนื่องจากเปนขอมูลสําหรับโปรแกรมคอมพิวเตอร จึง
ไมไดจัดรูปแบบเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ
๔. พจนานุกรมพุทธศาสน (ในแผน CD – ระบบคอมพิวเตอร) รุน ๑.๕ (ในโปรแกรมวา พจนานุกรม
พุทธศาสตร Version <1.2>) พ.ศ. ๒๕๔๔ จัดทําโดยคณะวิศวกรรมศาสตรคอมพิวเตอร มหาวิทยาลัยรังสิต
ซึ่งก็ไมไดจัดรูปแบบเพื่อการตีพิมพอยางเลมหนังสือ เพราะเปนขอมูลสําหรับโปรแกรมคอมพิวเตอร
ขอมูลทั้ง ๔ ชุดนี้ ผูจัดทําชุดนั้นๆ ไดนําศัพทตั้งและคําอธิบายทั้งหมดใน “ภาคผนวก” รวม ๒๔ หนา
๑๒๔ ศัพท ของฉบับเรียงพิมพระบบเกา มาแทรกเขาในเนื้อหาหลักของเลมตามลําดับอักษรเสร็จเรียบรอยดวย
เมื่อมีชุดขอมูลใหเลือก ก็แนนอนวาจะตองพิจารณาเฉพาะชุดที่จัดรูปแบบไวแลวเพื่อการตีพิมพอยาง
เลมหนังสือ คือชุดที่ ๑ และชุดที่ ๒
แตทั้งที่มีขอมูลนั้นแลว เวลาก็ผานไปๆ โดยผูรวบรวมเรียบเรียงมิไดดําเนินการใดๆ เพราะวาแมจะมี
ขอมูลครบทั้งหมดแลว แตก็ยังมีงานสุดทายในขั้นสงโรงพิมพ โดยเฉพาะการพิสูจนอักษร (ตรวจปรูฟ) ตลอด
เลมอีกครั้ง ซึ่งควรเปนภาระของผูรวบรวมเรียบเรียงเอง

14. ฎ
ถาจะใหผูรวบรวมเรียบเรียงพิสูจนอักษรเองอยางแตกอน การพิมพคงตองรออีกแรมป หรืออาจจะ
หลายป (ยิ่งมาบัดนี้ เมื่อตาทั้งสองเปนโรคตอหินเขาอีก ก็แทบหมดโอกาส) คงตองปลอยใหพิมพครั้งใหมดวยการ
ถายภาพจากหนังสือที่พิมพครั้งกอนตอไปอีก
ค. ความเปนมา ชวงที่ ๓: พิมพครั้งใหม ในระบบใหม
การพิมพในระบบใหมคืบหนา เมื่อ ดร.สมศีล ฌานวังศะ ชวยรับภาระขั้นสุดทายในการจัดทําตนแบบ
ใหพรอมที่จะนําเขารับการตีพิมพในโรงพิมพ
ในงานขั้นสุดทายนี้ สําหรับ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม ซึ่งจัดเรียงใหมดวยระบบ
คอมพิวเตอร และพิมพเปนเลมหนังสือไปแลวเปนครั้งแรก เมื่อกลางป พ.ศ. ๒๕๔๕ นั้นผูรวบรวมเรียบเรียง
ไดอานตนแบบสุดทายกอนยุติ แตเมื่อมาถึง พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท ก็เปนเวลาที่ผูรวบรวม
เรียบเรียงประสบปญหาจากโรคตามากแลว รวมทั้งโรคตอหิน จึงยกภาระในการตรวจปรูฟอานตนแบบแมแต
ครั้งยุติให ดร.สมศีล ฌานวังศะ รับดําเนินการทั้งหมด เพียงแตเมื่อมีขอผิดแปลกนาสงสัยที่ใด ก็ไถถามปรึกษา
เปนแตละแหงๆ ไป
พอดีวา ผูรับภาระนอกจากมีความละเอียดและทํางานนี้ดวยใจรักแลว ยังเปนผูศึกษาวิจัยเรื่อง
พจนานุกรมเปนพิเศษอีกดวย ยิ่งเมื่อไดคอมพิวเตอรมาเปนเครื่องมือ ก็ยิ่งชวยใหการจัดเรียงพิมพตนแบบ
สามารถดําเนินมาจนหนังสือเสร็จเปนเลมในรูปลักษณที่ปรากฏอยูนี้
พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท พิมพครั้งที่ ๑๐ ซึ่งเปนครั้งแรกที่ใชขอมูลอันไดเตรียมขึ้น
ใหมดวยระบบการพิมพแบบคอมพิวเตอรนี้ โดยหลักการ ไดตกลงวาใหคงเนื้อหาไวอยางเดิมตามฉบับเรียง
พิมพระบบเกา ยังไมปรับปรุงหรือเพิ่มเติม เนื่องจากผูรวบรวมเรียบเรียงยังไมมีเวลาที่จะดําเนินการกับคํา
ศัพทมากมายอันควรเพิ่มและสิ่งที่ควรแกไขปรับปรุงตางๆ ที่บันทึกไวระหวางเวลาที่ผานมา และจะรอก็ไมมี
กําหนด (จุดเนนหลักอยูที่การไดฐานขอมูลในระบบคอมพิวเตอร ซึ่งทําใหพรอมและสะดวกที่จะปรับปรุงเพิ่ม
เติมตอไป)
ทั้งนี้ มีขอยกเวน คือ
๑. นําศัพทตั้งและคําอธิบายทั้งหมดใน “ภาคผนวก” ของฉบับเรียงพิมพระบบเกา มาแทรกเขาไปใน
เนื้อหาหลักของเลมตามลําดับอักษรของศัพทนั้นๆ (ขอนี้เปนการเปลี่ยนแปลงดานรูปแบบเทานั้น สวนเนื้อหา
ยังคงเดิม)
๒. เนื่องจากมีศัพทตั้ง ๘ คํา ที่ไดปรับปรุงคําอธิบายไวกอนแลว จึงนํามาใสรวมดวย พรอมทั้งถือ
โอกาสแกไขเนื้อความผิดพลาด ๒–๓ แหงที่ผูใชพจนานุกรมฉบับนี้ ทั้งบรรพชิตและคฤหัสถบางทานไดแจง
เขามานับแตการพิมพครั้งกอนๆ ซึ่งขอขอบคุณ–อนุโมทนาไว ณ ที่นี้ดวย
๓. มีการปรับปรุงเพิ่มเติมปลีกยอยที่พบเห็นนึกไดแลวถือโอกาสทําไปดวยระหวางทํางานขั้นสุดทาย
ในการจัดทําตนแบบใหพรอมกอนจะสงเขารับการตีพิมพในโรงพิมพ กลาวคือ คําอธิบายเล็กนอยในบางแหง
ซึ่งเห็นวาควรจะและพอจะใหเสร็จไปไดในคราวนี้ เฉพาะอยางยิ่ง
• ไดปรับคําอธิบายคําวา ศิลปศาสตร และไดนําคําอธิบายการแบงชวงกาลในพุทธประวัติ คือชุด
ทูเรนิทาน–อวิทูเรนิทาน–สันติเกนิทาน ชุดปฐมโพธิกาล–มัชฌิมโพธิกาล–ปจฉิมโพธิกาล และชุดปุริมกาล–อปร
กาล มาปรับรวมกันไวที่ศัพทตั้งวา พุทธประวัติ อีกแหงหนึ่งดวย

15. ฏ
• ไดแยกความหมายยอยของศัพทตั้งบางคําออกจากกัน เพื่อใหเกิดความชัดเจนยิ่งขึ้น (เชน คํา
วา พยัญชนะ)
• ไดตัดศัพทตั้งบางคําที่เห็นวาไมจําเปนออก (เชน วงศกุล, เทวรูปนาคปรก)
๔. เนื่องจากเดิมนั้น พจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับประมวลศัพท นี้ จัดทําขึ้นโดยมุงเพื่อประโยชนของ
ผูเลาเรียนขั้นตน โดยเฉพาะนักธรรมตรี–โท–เอก ถอยคําใดมีในแบบเรียนนักธรรม ก็ไดรักษาการสะกดตัว
โดยคงไวอยางเดิมตามแบบเรียนเลมนั้นๆ เปนสวนมาก
แตในการพิมพตามระบบใหมครั้งนี้ เห็นวาควรจะคํานึงถึงคนทั่วไป ไมจํากัดเฉพาะนักธรรม จึงตกลง
ปรับการสะกดตัวของบางศัพทใหเปนปจจุบัน (เชน ปฤษณา แกเปน ปริศนา)
พรอมนั้น ตามที่พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ใหหลักไววา คําที่เปนศัพทธรรมบัญญัติ จะเขียน
ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน หรือเขียนเต็มรูปอยางเดิมก็ได และในพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับ
ประมวลศัพท แตเดิมมาเขียนทั้งสองรูป เชน โลกุตตรธรรม–โลกุตรธรรม อริยสัจจ–อริยสัจ สวนในการพิมพ
ตามระบบใหมครั้งนี้ ถาคํานั้นอยูในขอความอธิบาย ไดปรับเขียนเปนรูปเดียวกันทั้งหมด เชน โลกุตตรธรรม
อริยสัจจ ทั้งนี้ เพื่อความสอดคลองกลมกลืนเปนอันเดียวกัน แตผูอานจะนําไปเขียนเองในรูปที่ประสงคก็ได
ตามคําชี้แจงตนเลม
๕. แตเดิมมาหนังสือนี้มุงเพื่อประโยชนแกผูมีความรูพื้นฐานทางธรรมอยูแลว โดยเฉพาะนักเรียน
นักธรรม ซึ่งถือวารูวิธีอานคําบาลีอยูแลว จึงไมไดนึกถึงการที่จะแสดงวิธีอานคําบาลีนั้นไว แตบัดนี้ไดตกลงที่
จะคํานึงถึงผูใชทั่วไป
ดังนั้น ในการพิมพครั้งใหมดวยระบบใหมนี้ จึงไดแสดงวิธีอานออกเสียงศัพทตั้งบางคําเพื่อเกื้อกูลแกผู
ใชที่ยังไมคุนกับวิธีอานคําที่มาจากภาษาบาลีสันสกฤต เชน สมสีสี [สะ-มะ-สี-สี], โอมสวาท [โอ-มะ-สะ-วาด]
แตเนื่องจากยังเปนทํานองงานแถม จึงทําเทาที่นึกไดหรือพบเฉพาะหนา อาจมีคําศัพททํานองนี้อยูอีกหลายคํา
ที่ยังมิไดแสดงวิธีอานออกเสียงกํากับไว
อยางไรก็ตาม ในการพิมพใหมครั้งนี้ ไดแทรก “วิธีอานคําบาลี” เพิ่มเขามาดวย เพื่อใหผูใชทั่วไปทราบ
หลักพื้นฐานที่พอจะนําไปใชเปนแนวทางในการอานไดดวยตนเอง โดย ดร.สมศีล ฌานวังศะ ชวยรับภาระเขียนมา
งานขั้นสุดทายที่จะเขาโรงพิมพมีความละเอียด ซึ่งตองใชเวลาและเรี่ยวแรงกําลังมาก ประกอบกับผู
รับภาระมีงานอื่นที่ตองรับผิดชอบอีกหลายดาน นับจากเริ่มงานขั้นสุดทายนี้ จนตนแบบเสร็จเรียบรอยนําสง
โรงพิมพได ก็ใชเวลาไปหลายเดือน
ทั้งนี้เพราะวา งานขั้นสุดทายกอนรับการตีพิมพมิใชเพียงการตรวจความถูกตองของตัวอักษรเทานั้น
นอกจากอานปรูฟตลอดเลม ทวนแลวทวนอีกหลายเที่ยวแลว ไดถือโอกาสแหงการพิมพที่เปนการวางรูปแบบ
ครั้งใหมและมีคอมพิวเตอรเปนอุปกรณนี้ ตรวจทานจัดการเกี่ยวกับความสอดคลองกลมกลืน–สม่ําเสมอ–
ครบถวน โดยเฉพาะในเรื่องที่เปนระบบแบบแผน ใหลงตัวไวเทาที่จะทําได คือ
ก) ความสอดคลองกลมกลืน ทั่วๆ ไป ไมวาจะเปนเครื่องหมายวรรคตอน หรือการพิมพคํา–ขนาด
ตัวอักษร–รูปลักษณของตัวอักษร ทั้งคําทั่วไปและคําที่ใชในการอางอิงและอางโยง (เชน ดู เทียบ คูกับ ตรงขามกับ)
ไดพยายามตรวจและแกไขใหสม่ําเสมอกันทุกแหง
ข) ความถูกตองครบถวนทั่วถึง อีกหลายอยาง ที่ยังอาจตกหลนหรือขามไปในการพิมพระบบเกา
โดยเฉพาะการอางโยง ไดตรวจสอบเทาที่ทําได เชน ตรวจดูใหแนใจวาศัพทตั้งทุกคําที่เปนธรรมขอยอย ได
อางโยงถึงหมวดธรรมใหญที่ธรรมขอยอยนั้นแยกออกมา