1. Монгол Улсын Их Сургуулийн Эдийн Засгийн Сургуулийн
Оюутны Эрдэм Шинжилгээний Бага Хуралд зориулав.
САЛБАРЫН ДОРОЙ БАЙДАЛ ИНФЛЯЦИЙГ ӨДӨӨХ НЬ:
ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРЫН ХУВЬД:
МАЛЧИН ӨРХИЙН ОРЛОГО ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ФУНКЦ
ИНФЛЯЦИД НӨЛӨӨЛДӨГ ҮҮ?
Удирдсан багш: МУИС-ЭЗС-н доктор, дэд профессор Ч.Алтаннар
Судалсан: Санхүү-Менежмент 3-р түвшиний оюутан
Б.Мөнхсаруул
Ө.Мөнхчулуун
Г.Хулан
С.Эрдэнэцогт
2013 оны 1 дүгээр сар

2. АГУУЛГА
1. СУДАЛГААНЫ ХУРААНГУЙ........................................................................................3
2. ТАНИЛЦУУЛГА................................................................................................................4
2.1. Судлах болсон шалтгаан
2.2. Судалгааны зорилго
2.3. Судалгааны ач холбогдол
2.4. Судлагдсан байдал
2.5. Судалгааны түлхүүр үгс
3. ОНОЛЫН ХЭСЭГ............................................................................................................8
3.1. Инфляци, инфляцийн бүтэц
3.1.1. Эрэлтийн инфляци
3.1.2. Нийлүүлэлтийн инфляци
3.2. Малчин өрхийн хэрэглээний түвшин
3.3. Малчин өрхийн орлогын түвшин
3.4. Эконометрик загварчлал
4. ЭМПИРИК СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ ............................................................................9
4.1. Малчин өрхийн орлого хэрэглээнийзагварчлал, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс
4.2. Малчин өрхийн малаа нядлах хандлага, түүний эдийн засагт үзүүлэх нөлөө
4.3. Малын махны зах зээлийн эрэлт
4.4. Малын махны зах зээлийн нийлүүлэлт
4.5. Махан бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнийн задаргаа
5. ЭКОНОМЕТРИК ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХЭСЭГ ..................................................................13
5.1. Махны үнийн өсөлтөд малчин өрхийн орлогын түвшний нөлөөлөл
5.2. Махны үнийн өсөлтөд малчин өрхийн орлогын хэрэглээний зөрүүний нөлөөлөл
5.3. 3 дугаар үнэлгээ: Үхрийн махны өсөлтөд өөр бусад хүчин зүйлс нөлөөлдөг эсэх
5.4. Махан бүтээгдэхүүний хариу үйлдлийн функц VAR
6. ДҮГНЭЛТ.........................................................................................................................16
7. АШИГЛАСАН ЭХ СУРВАЛЖ.......................................................................................17
8. ХАВСРАЛТ.......................................................................................................................18

3. 1. СУДАЛГААНЫ ХУРААНГУЙ
2012 оны 3 улирлын байдлаарх Монгол улсын Дотоодын Нийт
Бүтээгдэхүүн(ДНБ) бүтцийг харахад Хөдөө аж ахуй, Уул уурхай, Үйлчилгээний салбар
өссөн байдалтай боловч тээврийн салбар болон өөр бусад салбарын уналтаас
шалтгаалан ДНБ-ний өсөлт удаарширсан байдалтай гарч байна.
Хөдөө аж ахуйн салбарын хувьд Монгол улсын ДНБ-ний 15,8%, ажиллах
хүчний 33%-г бүрдүүлэгч, сүүлийн 3 улирлаар ДНБ-нд өссөн дүнгээр байгаа ч
Хэрэглээний үнийн индексээр(ХҮИ) тооцсон улсын инфляци 13.7%, Улаанбаатар
хотын инфляци 12.6% байгаагийн 40%-г бүрдүүлж байгаа мах, махан бүтээгдэхүүн нь
тухайн салбарын бүтээгдэхүүн байна. Мах, махан бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийг
үхрийн махны үнийн өсөлтөөр төлөөлүүлэн авч үзсэн болно.
Улаанбаатар хотын үхрийн махны дундаж үнэ болох 7800 төгрөгийг 2.2 бүхэл
гэж үзвэл малчин өрхийн малаа үнэлэх өртөг 1 бүхэл байх бөгөөд Улаанбаатар хотын
дундаж үнийн 48%-г эзэлж байна. Үүний дараа ченжийн ашиг 0.5 бүхэл, тээврийн
зардал, түрээсийн зардал үлдсэн бүхлийг эзэлж байна. Тиймээс үнийн хамгийн том
хувийг эзлэх малчин өрхийн малаа үнэлэх өртгийг авч судалсан болно.
Монгол улсын хувьд үхрийн махны үнэ өсч байгаа шалтгаан нийлүүлэлтийн
дутмаг байдлаас үүдсэн байх бөгөөд нийлүүлэлтийн дутмаг байдалд малчин өрхийн
малаа нядлах хандлага нөлөөлж байна. Малчин өрхийн малаа нядлах хандлагыг
Монгол улсын үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан 1990 оноос 2011 оны тоон
мэдээлэлд үндэслэн гүнзгийрүүлэн авч судлахад малчин өрхийн орлого өссөн нь, мөн
малчин өрхийн орлого хэрэглээний зөрүү эерэгээр өссөн нь малчин өрхийн малаа
нядлах хандлагад нөлөөлдөггүй гэж гарсан ба хандлагад малчин өрхийн малын нөөц
хамгийн хүчтэй нөлөөлсөн байдалтай байна.
Малчин өрхийн малын нөөцийг гүнзгийрүүлэн судлахад 1990 оноос 2011 оныг хүртэл
5 хошуу малын бүтцэд эзлэх үхрийн тоо толгойн хувийн жин буурсан трендтэй байна.
Австралийн Актуарчдын холбооны гишүүн Эмон Келлигийн судалснаар
Монгол орон цаг уурын эрс тэс орчинд амьдардаг бөгөөд 5 жил тутамд тодорхой
хэмжээний ган зудаас шалтгаалсан малын хэвийн бус хорогдол их хэмжээгээр явагддаг
гэж үзжээ. Эндээс үзэхэд малчин өрх 5 жил тутамд малын нөөцөө их хэмжээгээр
хорогдуулдаг ба малчин өрхийн малын нөөц багассан нь малаа нядлах хандлагад
сөргөөр нөлөөлж байна.
Тиймээс Монгол банк, засгийн газрын хамтарч хэрэгжүүлэх гэж буй “Өргөн
хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой байлгах” дэд хөтөлбөр нь богино
хугацааны хөтөлбөр болсон байна. Учир нь хөтөлбөрийн дагуу малын бүтээгдэхүүний
нийлүүлэлтийг ихэсгэж, нийлүүлэлтийг хадгалах зоорь, агуулах, нөөцийн үйлдвэр
барихаар төлөвлөжээ. Гэвч малын тоо жил бүр буурч байгаа, цаашид ч буурах
хандлагатай байхад малын нядалгааг ихэсгэх нь ирээдүйн хүнсний эрэлтээс
шалтгаалсан хомсдолын эрсдэлийг дагуулж байна.

4. 2. ТАНИЛЦУУЛГА
Талархал:Энэхүү судалгааны ажлын явцад тоон мэдээлэл, онолын арга зүй,
эконометрикийн үнэлгээ хийхэд үнэтэй заавар, зөвлөгөө өгсөн “Рио Тинто” ХК-ийн
экономик моделист П.Хишигбаяр, Санхүүгийн тэнхимийн доктор, дэд профессор
Ч.Алтаннар багшдаа талархсанаа илэрхийлье.
Судлах болсон шалтгаан:
Үндэсний Статистакийн Хороо(ҮСХ)-ны тоон мэдээнээс харвал 2012 оны 3-р улирлын
байдлаар Монгол Улсын Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүн(ДНБ) өсөж байгаа ч, өсөлтийн
хурдац удааширсан байдалтай ажиглагдаж байна. Өмнөх онд ДНБ-ний өсөлт 17.3%
байсан бол 2012 онд ДНБ-ний өсөлт 15-20%-тай байхаар ажиглагдаж байна. Сангийн
яамнаас гаргасан таамаглалаар Монгол Улсын ДНБ-ний өсөлт 2012 онд 20% байна,
Дэлхийн банкнаас 15%-тай байхаар таамаглагдсан байна.
Монгол улсын ДНБ /2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр, салбараар/
0.2
0.08
0.15
0.06
0.1
0.04
0.02
0.05
0
0
-0.02
-0.05
-0.04
-0.1
-0.06
-0.15
-0.08
-0.2
-0.1
Хөдөө аж ахуй
Уул уурхай, боловсруулах үйлдвэр
Үйлчилгээ
ДНБ(баруун гар талаас)
Эх сурвалж: ҮСХ
2012 оны 3 улирлын байдлаарх ДНБ бүтцийг харахад Хөдөө аж ахуй, Уул уурхай,
Үйлчилгээний салбар өссөн байдалтай боловч тээврийн салбар болон өөр бусад
салбарын уналтаас шалтгаалан ДНБ-ний өсөлт удаарширсан байдалтай гарч байна.
ДНБ-ний 15,8%, ажиллах хүчний 33%-г бүрдүүлэгч, сүүлийн 3 улирлаар ДНБ-нд өссөн
дүнгээр байгаа ч Хэрэглээний үнийн индексээр(ХҮИ) тооцсон инфляцийн 40%-г
бүрдүүлж байгаа мах, махан бүтээгдэхүүний салбар болох Хөдөө аж ахуйн салбарыг
сонгон судлахаар сонгосон юм.

5. Мөн энэхүү судалгаагаар эдийн засгийн тогтвортой байдлын гол хэмжүүр болох
инфляци, түүний бүрэлдэхүүн хэсгийг Монгол улсын жишээн дээр авч судалсан болно.
Монгол улсын хувьд өнөөгийн байдлаар улсын инфляци 13.7% , Улаанбаатар хотын
инфляци 12.6% байна. Үүнд доорх графикаас харахад махны үнийн өсөлт нь
хэрэглээний үнийн индексээр тооцсон инфляцийн 52 хувийг дангаар эзэлж байна.
19%
Meat
Flour
Other foods
Clothing
Housing
Transport
Others
Headline
BoM Target
12.4%
14%
10.0%
9%
4%
-1%
-6%
2010
2011
2012
Эх сурвалж: ҮСХ
Мөн
махны
үнийг
ҮСХ-ны
үхрийн
махын
тоон
1
мэдээллийгэконометрикийнARIMA-X12 загвар буюу өмнөх үеийн түүхэн мэдээнд
тулгуурлан ирээдүйгтаамагладаг загвараар үхрийн махны үнийг таамаглахад үхрийн
махны үнэ тухайноны 12 сараас өсөж эхэлдэг ба дараа оны 6 сар хүртэл аажмаар өссөн
INFLATION
.3
.35
.2
.30
.1
.0
.25
-.1
.20
-.2
.15
-.3
.10
-.4
-.5
Jan 09
.05
Jan 10
Jan 11
Jan 12
.00
meat price forecast
meat price
2007
2008
2009
2010
2011
2012
байдалтай байхаар ажиглагдаж байна.
Ийнхүү махны үнэ өсөх нь ХҮИ-р дамжин инфляцийг өсгөнө. Тиймээс энэхүү үнийн
өсөлтийг хязгаарлах, тогтвортойбайлгах нь эдийн засгийн ухааныг судлаач оюутан,
судалгааны ажилтан төдийгүй Засгийн газар, Монгол банкны тулгамдсан асуудал
болоод байна. Тиймээс оюутан бидний үзэл бодлын зүгээс махны үнийн өсөлтийг
загварчлах үндсэн шалтгаан болсон юм.
ARIMA-X121 загвар: Уг загвар нь тухайн хувьсагчийг загварчлахдаа өмнөх үеийн
түүхэн тоон мэдээнд үндэслэн дараа үеийн прогнозыг хийж чаддаг
эконометрикийн загвар юм.

6. Судалгааны зорилго:
Махны үнийн өсөлтийг онилон авч, махны эрэлт, нийлүүлэлт, зах зээлийн бүтцийг
болон зах зээл дээр махны үнэ хэрхэн тогтож, зах зээлийн аль дамжлагад махны үнэ
хөөсөрч байгааг тодруулан, үнийн хөөсрөлтийг арилгах гарцын санааг дэвшүүлэхийг
зорьсон болно.
Судалгааны зорилт:Судалгааны зорилгод хүрэхийн тулд бид дараах зорилтуудыг
тавьсан болно. Үүнд:
 Монгол улсын махны зах зээлийн эрэлтийг тодорхойлох
 Монгол улсын махны зах зээлийн нийлүүлэлтийг тодорхойлох
 Монгол улсын махны зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн зөрүү буюу хомсдолыг
тодорхойлох
 Монгол улсын үхрийн махны үнэд малчин өрхийн малаа нядлах хандлага
нөлөөлөх эсэхийг тодорхойлох
 Малчин өрхийн малаа нядлах хандлагад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тодорхойлох
 Махны зах зээлийн хомсдолыг арилгах, бууруулах арга зам, санал зөвлөмж
боловсруулах
Судалгааны арга зүй, аргачлал:
 Судалгааны зорилгыг бүрэн тодорхойлохын тулд эконометрикийн 3 үнэлгээ
хийсэн ба махны үнэд малчин өрхийн орлого, малчин өрхийн орлого,
хэрэглээний зөрүү нөлөөлдөг эсэхийг тодорхойлохдоо ҮСХ-ноос гаргасан 2004
оны 1-р улирлаас 2012 оны 3-р улирлын цаг хугацааны тоон мэдээллийг loglog1загварыг сонгон авч судалсан болно. Харин үхрийн махны үнэд малчин
өрхийн малын нөөц нөлөөлөх эсэхийг тодорхойлохдоо ҮСХ-ноос гаргасан 1990
оноос 2011 оны цаг хугацааны тоон мэдээллийг ашиглан log-log загварыг
сонгон авч судалсан болно.
 Үнэлгээнд орсон хувьсагчид улирлын байдалтайгаар үнэлгээнд орсон учир
хувьсагчдыг тогтвортой болгохын тулд улирлын хэлбэлзлийг арилгах Seasonal
adjustment X-12 аргыг, нэгжийг тэгшитгэхийн тулд I зэргийн диффенциал авч,
түүнээс трендийг нь хасан стационарь хувьсагчдыг үнэлгээнд орууллаа.
 Харин 3-р үнэлгээ нь жилийн дата байгаа учир I зэргий диффинциал авч
нэгжийг тэгшитгэж, түүнээс трендийг нь хасан хувьсагчийг тогтвортой
болгосон.
 3-н үнэлгээнд орсон бүх хувьсагчдыг тогтортой болсон эсэхийг “Unit Root
Test”-р шалгаж үзэхэд 95%-н итгэх магадлалын түвшинд хувьсагчид маань
тогтвортой болсон гэсэн дүгнэлт гарсан болно.
 Цаг хугацааны тоон мэдээллийг ашиглан өмнөх үеийн түүхэн мэдээлэл дээр
үндэслэн ирээдүйн прогноз хийдэг эконометрикийн ARIMA-X12 загварыг
ашигласан болно.
 Уг хувьсагчдын шокод махны үнэ хэрхэн хариу үйлдэл үзүүлдгийг
эконометрикийн Vector autoregression загвараар харуулсан болно.
Log-log загвар: Тайлбарлагч хувьсагчид нь 1 функтаар өөрчлөгдөхөд
тайлбарлагдагч хувьсагч хэдэн функтээр өөрчлөгдөж байгааг илэрхийлдэг
эконометрикийн загвар юм.

7.  Гренжерийн учир шалтгааны тестээр шалгаж Махны үнийн өсөлт нь малчин
өрхийн орлого хэрэглээний функцэд нөлөөлж байна уу?, Орлого хэрэглээний
функц нь махны үнийн өсөлтөд нөлөөлж байна уу?, махны үнийн өсөлт нь
малчин өрхийн нөөцөд нөлөөлж байна уу?, малчин өрхийн нөөц нь махны
үнийн өсөлтөд нөлөөлж байна уу? гэдгийг шалгасан болно.
Судалгааны сэдвийн судлагдсан байдал:
 МУИС-ЭЗС-н доктор Х.Цэвэлмаа “Кластерыг хөгжүүлэх урьдчилсан нөхцөл
байдал” гэсэн судалгаандаа Монгол улсын хэмжээнд мах, махан бүтээгдэхүүний
боловсруулах, мах бэлгтгэх үйл ажиллагаа явуулдаг 17 аж ахуйн нэгж
байгаагаас потенциалт үйлдвэрлэлээрээ ажиллах, зах зээлд өрсөлдөөний
стратеги зохиох, манлайлал хийх зэрэг компанийн менежментийн оновчтой
засаглал дутмаг байгаагаас махны нийлүүлэлт жил ирэх тусам багассан
трендтэй гарч байна. Тиймээс кластерийг сайжруулах, кластерууд өөрийн
хөгжлийн тодорхой үе шатанд өртгийн сүлжээг бий болгож буй
төрөлжилтөөрөө, онцлог газарзүйн байршилд ач холбогдол агч байгаагаараа,
сонгосон хэрэглэгчдийн хэрэгцээ болон зах зээлийн сегментийг онилж
байгаагаараа ялгаатай байдгийг анхаарч, компаниуд тухайн орон нутгийн юм уу
байгалийн нөөцдөө түшиглэн газарзүйн байршлын ач холбогдлыг төдийлөн
сайн хэрэглэж чадахгүй байгаа тул зах зээлийг тэлэх интеграцийг бизнесийн
стратегийн цөм болгон авч үзэх хэрэгтэй” гэж дүгнэсэн байна.
 Харин Оюутолгойн санхүүгийн моделист П.Хишигбаярын судалгааны үр
дүнгээс харахад “махны үнийн өсөлт макро эдийн засагт шок өгдөг ба
инфляцийг хөөрөгдөж байна, мөн энэхүү махны үнийн өсөлт нь махны
үйлдвэрлэл, тээвэрлэлтийн боловсронгуй логистик схем байхгүйгээс, дамын
ченжүүдээр дамжин нэмүү өртөг орж хөөсөрч байна” гэж дүгнэсэн байна.
 Дэлхийн банкнаас хийсэн махны зах зээлийн бодлогын судалгаа
 Мерсикор олон улсын байгууллагын захиалгаар Монголын хөрөнгийн зах
зээлийн холбоо ТББ-н Мах, Сүү, Арьс шир, Ноосны зах зээлийн судалгаанд
“Монгол улсын хувьд махны үнэ өсөх үндсэн 3 шалтгаан байдгийг судалсан
байдаг.
Судалгааны ач холбогдол:
Манай энэхүү судалгааны онцлог нь “Монгол улсын махны зах зээлийн эрэлт,
нийлүүлэлтийг тооцож, нийлүүлэлтийн хомсдох болсон шалтгааныг малчин өрхийн
орлого, хэрэглээний функц, эсвэр малчин өрхийн нөөцөөр тайлбарлагдаж байгаа
эсэхийг тодруулж байгаа нь онцлог юм.
Судалгааны түлхүүр үгс:
Инфляци, махны зах зээлийн үнэ, малчны малаа нядлах хандлага, малчин өрхийн
орлого, малчин өрхийн нөөц

8. 3. ОНОЛЫН ХЭСЭГ:
Инфляци:
Мөнгөний ханшны үнэгүйдэл. Өөрөөр хэлбэл мөнгөний ерөнхий түвшин өсөж
мөнгөний худалдан авах чадвар буурах үзэгдэл юм.
Инфляцийг бий болсон шалтгаанаас нь хамааруулж эрэлтйин болон нийлүүлэлтйин
гэж ангилдаг бөгөөд доорхи байдлаар эдийн засгийн шинжлэх ухаанд тайлбарлан авч
үздэг.
Хүнснийголбүтээг
дэхүүн
Инфляци
Нийлүүлэлтийнхо
мсдол
Шатахуун
Барилга
Нийлүүлэлтийнга
ралтай
Логистик
Сулдэдбүтэц
Худалдаанысанхүү
жилт
Импортлогдожбуй
Эрэлтийнгаралтай
Монгол банкны хувьд эрэлтээс шалтгаалсан инфляцийг бууруулж чадах ба энэ нь
хэрэглэгчийн худалдан авах чадвартай байдлаас үүддэг. Тухайлбал:
Эрэлтийн инфляци:
Эрэлтийн инфляци гэдэг нь инфляцийн тасархай буюу бүрэн ажил эрхлэлтийн үеийн
бараа үйлчилгээний илүүдэл эрэлт юм. Үнийн түвшний үзүүлэлтэд үзүүлэх түлхэцийг
тасархай үүссэнээр тайлбарладаг. Өөрөөр хэлбэл нөөцийг бүрэн ашиглаж байгаа
нөхцөлд нийт эрэлт нь нийт нийлүүлэлтээ давсан тохиолдол юм. Бүрэн ажил
эрхлэлтийн болон богино хугацааны үед үйлдвэрлэл ихсэх боломжгүй учраас, илүүдэл
эрэлт үнийг өсгөдөг. Үүнд: Худалдан авагчид ашиг өсөх магадлалаар тодорхойлогдох
өрхийн зардлаа нэмэгдүүлэх сонирхол болон боломж байгаа нь гол нөхцөл болдог.
Энэ мэтээр цаашид:

9. Илүүдэл эрэлт – үнийн өсөлт – орлогын өсөлт – цалин хөлсний өсөлт –
илүүдэл эрэлт – үнийн өсөлт гэх мэт үргэлжлэх хандлагатай байдаг.
Нийлүүлэлтийн инфляци:
Үнэ нэмэгдэх шалтгаан нь эрэлтийн бус нийлүүлтийн хүрээнд байж болно. Зардлын
өсөлт нь үнээр дамжин эрэлтийг нэмэгдүүлж байвал эсвэл худалдаачид илүү их ашиг
авчрах үнийн нэмэгдлийг илүү өндөр тогтоосон тохиолдолд нийлүүлэлтээс
шалтгаалсан үнийн өлсөлт явагдана. Ийм байдлаар бол ашгийн болон зардлын
инфляфи үүсдэг. Энэ үед үнийн өсөлт нь стагнацийн тухай яригдаж байгаа бол
стагфляцийн тухай яригдана.
4. СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ:
Монгол улсын мах, махан бүтээгдэхүүний зах зээлийн өнөөгийн байдал:
1% 6%
1% 9%
10%
34%
46%
тэмээ
адуу
үхэр
хонь
ямаа
6%
44%
43%
Эх үүсвэр: Үндэсний статистакийн хороо
тэмээ
адуу
үхэр
хонь
ямаа
Эх үүсвэр: Үндэсний статистакийн хороо
Монгол улсын нийт 5-н хошуу малын бүтцийг харахад 2000 онд үхрийн мах
нийт малын 10%-г эзэлдэг байсан бол2011 онд 6% болон буурсан байна. Энэ нь
бэлчээрийн мал аж ахуйн хувьд эдийн засгийн хүчин зүйлсээс илүүтэйгээр цаг уурын
хүчин зүйл ихээхэн чухал байна.
Монгол улсын нийт үхрийн тоо
5000
4000
3000
2000
1000
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
0
cattle
Poly. (cattle)
Эх сурвалж: ҮСХ

10. Хүнсэнд хэрэглэсэн үхрийн малын тоо
2000 болон 2009 оны зуд
Хүнсэнд хэрэглэсэн үхрийн малын тоо
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
1000.00
800.00
600.00
400.00
200.00
0.00
Эх сурвалж: ҮСХ
Нийт үхрийн тоо
Нядалгаа
Үхриийн махны үнэ баруун
ординат
Жишээлбэл: Монгол улсын бүх аймгуудыг хамарсан 2000-2003 оны зудаар 12,5
сая толгой, 2009 онд нийт 11,3 сая, үүнээс үхрийн тоо толгой 679 мянгангаар тус тус
хорогдсон байна. Энэ зудны хорогдол нь тухайн жилээс хойш 2 жилийн
хоцрогдолтойгоор мах болон малын гаралтай түүхий эдийн нөөцөд нөлөөлснөөр
тухайн салбарын эрэлт, нийлүүлэлтийн тэнцвэрт сөргөөр нөлөөлж байна. Бэлчээрийн
мал аж ахуй цаг уурын улирлын онцлогоос хамааран махны нийлүүлэлтийн улирлын
шинж чанартай хомсдолыг бий болгодог.
Нийт хөдөө аж ахуйд бэлтгэж буй махны 25-30%-г үхэр, 35-40%-г хонь, 10-15%-г ямаа,
15-20%-г адуун мах эзэлж байна.
Манай улс жилд хонин толгойд шилжүүлснээр 8.7 сая гаруй толгой мал хүнсэнд
хэрэглэдэг, 220 гаруй мянган тн мах үйлдвэрлэдэг.
Сүүлийн жилүүдэд дотоодын махны хангамжийн дутагдал, цаг хугацаа, орон зайн
асуудлуудаас улбаатайгаар махны үйлдвэрлэл болон нийлүүлэлт эрэлтээ тухай бүрд нь
гүйцэхгүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор махны үнэ 2001 оноос даруй 2.6 дахин өсөөд
байна. Хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн нийт махны дөнгөж 10 хүрэхгүй хувь нь мал
нядлах үйлдвэрүүдэд бэлтгэгдэж, 18 мянган тонн махыг үйлдвэрлэлийн аргаар
боловсруулж байна.

11. Махны зах зээлийн эрэлт:
Монгол орны цаг уур, орчин нөхцөл, амьдралын хэв маяг, Монгол хүний бие
физиологийн онцлогоос шалтгаалан хүнсэндээ мах, махан бүтээгдэхүүнийг өргөнөөр
хэрэглэдэг. Марловын 2007 онд хийсэн судалгааагаар Монгол хүн жилд ойролцоогоор
110 кг мах хүнсэндээ хэрэглэдэг ба махны хэрэглээгээрээ дэлхийд 11-т орж байна.
Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд хүнсэнд хэрэглэх малын тоо буурсантай холбоотойгоор нэг
хүний дундаж хэрэглээ 2010 оны махны үнийн өсөлтийг дагаад буурсан.
Монгол улсын махны зах зээлийн нийт эрэлтийг тооцвол:
Монгол улсын махны зах зээлийн нийт эрэлт:
кг
7.5
90
2811600
253044000
Монголхүнсарддундажаар
Монгол нэг хүн жилд дундажаар
Монголулсынхүнам
Монголынзахзээлийннийтэрэлт
Монгол улс 2011 оны байдлаар нийт 2.811.600 хүн амтай ба жилд дундажаар 110 кг
мах хүнсэндээ хэрэглэдэг гэвэл махны зах зээлийн нийт эрэлт 30.9276 тн мах болно.
Махны зах зээлийн нийлүүлэлт:
Үндэсний статистакийн хорооны хийсэн судалгаагаар нэг хүнд ногдох махны
нийлүүлэлт жил ирэх тусам буурсан трендтэй байгаа ба тухайн жилд байгалийн
гамшигт үзэгдэл зуд ган болвол дараа жилийн нийлүүлэлтийг огцом багасгаж байдаг
нь харагдаж байна. 2011 оны байдлаар нэг хүнд ногдох махны нийлүүлэлт 74.6 мянган
тонн байгаа нь монгол улс махны хомсдолтой байгаа нь харагдаж байна. Үүнээс
шалтгаалаад зах зээлийн үндсэн зарчмын дагуу махны үнэ огцом өсөж байгаа билээ.
Ялангуяа үхрийн мах
Meat per capita /мян.тн/
140
120
100
80
60
40
20
-
121.76
105.04
129.01
92.53
100.00
99.45
82.57
61.26
71.77 65.79 72.56
83.70
73.50 74.60
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Эх сурвалж: ҮСХ

12. Үндэсний статистакийн хорооноос гаргасан Мал аж ахуйн тоон мэдээллээс харахад
үхрийн тоо толгой жил тутамд буурсан трендтэй, үүнийг дагаж нядалгаанд орж буй
үхрийн тоо толгой буурч байна. Ийнхүү махны зах зээлийн бодит эрэлтийг хангаж
чадахгүй байгаагаас махны үнэбаруун ординат өгцөм өссөн байдалтай байна.
Махны зах зээлийн дундаж үнэ, нийт үхрийн
тоо, үхрийн нядалгааны харьцаа
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
5000
4000
3000
2000
1000
Үхрийн тоо
Нядалгаа
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
0
Үхрийн махны үнэ баруун ординат
Эх сурвалж: ҮСХ
Махны зах зээлийн үнийн задаргаа:
Монгол улсын махын нийлүүлэлтийн логистек схемийг харвал: Малчдаас нийлүүлж
буй малын 16.1%-г тухайн орон нутагт, 20.6%-г тухайн орон нутгийн хүнсний захад,
43.9%-г махны жижиг ченжүүдэд, 2.3% ба ченжүүдээр дамжин махны үйлдвэрүүдэд
боловсруулагдан Улаанбаатар хотын хэрэглэгч дээр ирдэг байна.
Тэгвэл нийлүүлэлтийн аль дамжлагад үнэ хөөсөрч байгаа харвал: Малчдын гараас авах
үнийг 1 гэж үзвэл эцсийн Улаанбаатар хотын хэрэглэгчид ирэхдээ 2.2 дахин үнэ
нэмэгдэж ирдэг байна. Үүнд: Ченжүүд дээр 1.6, тээврийн зардал 0.2, зах дэлгүүрийн
түрээс, ашиг 0.6-р нэмэгдүүлсэн байдалтай байна. Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн үнийн
хамгийн их буюу 45%-г малчны үнэ эзэлж байна.
2.5
МАХНЫ ҮНИЙН ЗАДАРГАА
2
1.5
1
0.5
0
Малчин
Ченжийн ашиг Тээврийн зардал дэлгүүрийн ашиг
зах,
Эцсийн хэрэглэгч дээр очих

13. Эх сурвалж: Дэлхийн банк
Үхрийн махны үнийн бүтэц
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Малчин
Ченжийн ашиг
Тээврийн зардал
Зах дэлгүүрийн ашиг
Бусад махны судалгааны ажлуудын ихэнхи Ченжийн ашиг, тээврийн зардал өндөр
байгаагаас махны үнэ хөөсөрч байна гэж үзэж, энэ талаас махны үнийг тайлбарлаж
байсан бол бид малчин өрх яагаад ийм өндөр үнэтэй малаа зарах болсон шалтгааны
тайлбарлахаар зорьсон юм.
Бидний бодлоор малчин өрхийн малаа зарах үнэд тэдний малаа нядлага
хандлага нөлөөлнө гэж үзсэн ба энэ хандлагад:
Малчин өрхийн орлогын өсөлт
Малчин өрхийн хэрэглээ
Малчин өрхийн малын нөөц
Зэрэг зүйлс нөлөөлнө гэж үзээд эдгээрийг эконометрикийн log-log загвараар үнэллээ..
5. ЭКОНОМЕТРИК ҮНЭЛГЭЭ:
Малчин өрхийн орлого зарлагын загварчлал, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлс:
Малчин өрхийн хэрэглээ:
Малчин өрхийн сарын дундаж хэрэглээг судалгааны ажилд зориулан гаргасан. Ингээд
Монголын малчин өрхийн сарын дундаж хэрэглээг загварчилсан байдлыг танилцуулж
байна.
F(x)=Aөргөн хэрэглээний бараа+Bмалын тэжээл+Cавтомашин+Eсургалтын төлбөр + Dмотоцикль худалдан авах+
Hбусад зардал + Wцагаан сар
1 дүгээр үнэлгээ: Малчин өрхийн орлого малын үнэд нөлөөлдөг эсэх,

14. Монгол улсын малчин өрхийн орлогын түвшинг 2004 оны 1-р улирлаас эхлэн 2011 оны
4-р улирал хүртэл боловсруулсан ба малчин дараах эх сурвалжуудаас орлогоо
бүрдүүлдэг гэж үзсэн болно.
Ytotal income = Iincome + Icashmere + Iallowence
Малчин өрхийн орлого дээрхи эх үүсвэрүүдээс бүрдэх ба малчин өрхийн орлого махны
үнэд нөлөөлж байгаа эсэхийг 2 хувьсагчийн регрессийн тэгшитгэл бичиж үнэллээ.
Үнэлэхэд дараах байдалтай гарч байна.
Dependent Variable: STA_PMEAT
Sample: 2004Q1 2011Q4
Included observations: 32
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
STA_INCOME
-0.008131
0.022987
0.014759
0.023761
-0.550942
0.967442
0.5858
0.3411
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
0.030254
-0.002071
0.083490
0.209115
35.08367
0.997468
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
Prob(F-statistic)
-0.008131
0.083403
-2.067730
-1.976121
0.935943
0.341058
Үнэлгээнээс харахад малчин өрхийн орлогын өсөлт нь махны үнийн өсөлтөд
нөлөөлдөггүй гэсэн дүгнэлт гарсан.
2 дугаар үнэлгээ: Малчин өрхийн орлого хэрэглээний зөрүү махны үнэд
нөлөөлдөг эсэх,
Малчин өрхийн орлого хэрэглээний зөрүү/gap/ нь үхрийн махны үнийн өсөлтөд
нөлөөлдөг эсэхийг регресс бичин үнэлж үзье:
Dependent Variable: STA_PMEAT
Method: Least Squares
Date: 11/23/12 Time: 10:16
Sample: 2004Q1 2011Q4
Included observations: 32
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
STA_GAP1
-0.008131
0.000648
0.014987
0.023900
-0.542550
0.027113
0.5914
0.9785
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.000025
-0.033308
0.084781
0.215634
34.59253
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
-0.008131
0.083403
-2.037033
-1.945424
0.000735

15. Durbin-Watson stat
0.936315
Prob(F-statistic)
0.978549
Үнэлгээнээс харахад махны үнийн өсөлтөд малчин өрхийн орлого хэрэглээний зөрүү
нөлөөлдөггүй гэсэн дүгнэлтэд хүрч байна.
3 дугаар үнэлгээ: Үхрийн махны өсөлтөд өөр бусад хүчин зүйлс нөлөөлдөг
эсэх
Энэ үнэлгээ нь Үндэсний статистакийн хорооноос гаргасан 1989 оноос 2011 оны 22
ажиглалтын утга бүхий 5-н тайлбарлагч хувьсагчтай олон хувьсагчийн регресс үнэлсэн
болно. Үнэлгээ хэр ач холбогдолтой, үнэлгээ ажиллаж байгаа эсэхийг эконометрикийн
тестүүдээр шалгаж үзсэн ба тестүүдийн хариуг хавсралтад оруулсан болно. Уг
хувьсагчдыг тодруулбал:
Y= β1X1 + β2X2 + β3X3 + β4X4 + β5X5
Y - Үхрийн махны үнэ
X1 – Нядалгаанд оруулж буй үхрийн тоо
X2 – Экспортын хэмжээ
X3 – Бойжилт
X4 – Зүй бусаар хорогдсон малын тоо
X5 – Хүнсэнд хэрэглэсэн махны хэмжээ зэрэг хувьсагчдыг тайлбарлагч
хувьсагчдаар сонгон авч үнэлсэн болно.
Dependent Variable: STA_A_PMAH
Method: Least Squares
Date: 11/28/12 Time: 13:24
Sample: 1990 2011
Included observations: 22
Variable
Coefficient
Std. Error
STA_B_NYDALGAA
1.785573
STA_F_BOIJILT
1.107035
STA_G_HOROGDOLT 0.127234
STA_H_HUNSEND -2.296057
0.578139
0.253042
0.035886
0.563983
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.735845
0.691820
0.100378
0.181364
21.56455
t-Statistic
Prob.
3.088482 0.0063***
4.374909 0.0004**
3.545471 0.0023***
-4.071146 0.0007***
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
-6.90E-14
0.180816
-1.596777
-1.398406
2.217614
STA_A_PMAH
=
1.785573375*STA_B_NYDALGAA
+
1.107035089*STA_F_BOIJILT
0.1272337185*STA_G_HOROGDOLT - 2.296056739*STA_H_HUNSEND
*** - 99%-н итгэх түвшинд тогтвотой хувьсагч
** - 95%-н итгэх түвшинд тогтвотой хувьсагч
+

16. Дээрхи үнэлгээнээс харахад үхрийн махны дундаж үнэд тухайн жилийн нядалгаанд
оруулсан малын тоо, малын бойжилт, зүй бусаар хорогдсон үхрийн тоо нь
пропорционалиар, хүнсэнд хэрэглэсэн махны хэмжээ нь урвуу хамааралтай байхаар
харагдаж байна. Тайлбарлагч хувьсагчдаас үхрийн махны үнэд хамгийн их нөлөөлөх
хүчин зүйл нь тухайн жилийн хүнсэнд хэрэглэсэн үхрийн махны хэмжээ байх
бөгөөдхүнсэнд хэрэглэсэн хүнсний махны хэмжээ нэг функтээр өсөхөд үхрийнмахны
дундаж үнийг 1.688 функтээр бууруулахаар харагдаж байна.
6.
ДҮГНЭЛТ:
 Монгол улс өнөөдрийн байдлаар хэрэглээний үнийн индексээр тооцсон улсын
инфляци 13.7%, Улаанбаатар хотын инфляци 12.6%-тай байгаагийн үндсэн
шалтгааны 51.7%-г махны үнийн өсөлт эзэлж байна. Уг махны үнийн өсөлтийн
ихэнхи хувийг үхрийн махны үнийн өсөлт эзэлж байна.
 Монгол улсын нийт 5 хошуу малын тоо ойрын жилүүдэд өссөн дүнтэй харагдаж
байгаа ч 5 хошуу малын тоонд эзлэх үхрийн тоо толгойн эзлэх хувийн жин
буурч байна.
 Махны үнийн өсөлтөд малчин өрхийн малаа үнэлэх өртөг, ченжүүдийн ашиг,
тээвэрлэлтийн зардал, зах болон дэлгүүрийн түрээсийн зардал зэрэг хүчин зүйлс
нөлөөлдөг ба малчин өрхийн малаа үнэлэх өртөг нь нийт үхрийн махны үнийн
ойролцоогоор 50%-г эзэлж байна. Тиймээс үхрийн махны дундаж өсөлтийн гол
шалтгаан нь малчин өрхийн малаа үнэлэх өндөр өртөг байна.
 Малчин өрхийн малаа үнэлэх өндөр өртөгт малчин өрхийн малаа нядлах
хандлага нөлөөлж байна. Малаа нядлах сонирхол муу байгаагаас шалтгаалж
өндөр өртөг тогтож байна.
 Малчин өрхийн малаа нядлах сонирхолд судалгааны эхэнд малчин өрхийн
хэрэглээгээ бүрэн хангахуйц орлоготой болсон нь сөргөөр нөлөөлж байна” гэж
таамаглаж байсан ч, судалгааны үнэлгээнээс малчин өрхийн малаа нядлах
хандлагад орлогын өсөлт болон орлого өсөлтийн зөрүү нөлөөлдөг болох нь
ажиглагдсан.
 Харин малчин өрхийн малаа нядлах сонирхолд гол нөлөөлж буй хүчин зүйл нь
“малчин өрхийн өөрийн нөөц буюу үхрийн тоо толгой буурч байгаа нь энэ
хандлагад хүчтэй нөлөөлж байна” гэдэг нь судалгааны үнэлгээнээс ажиглагдсан.
Уг дүгнэлтээс малчин өрхийн өөрийн малын нөөц нь малчин өрхийн малаа
нядлах сонирхлоор дамжин үхрийн махны дундаж үнэд нөлөөлөх хамгийн
хүчтэй хүчин зүйл болж байна.
 Үхрийн тоо толгой буурч байгаа шалтгаан нь тухайн жилийн зүй бусаар
хорогдсон малын тоо, нядалгаанд орсон үхрийн малын тоо толгой, хүнсэнд
хэрэглэсэн махны хэмжээ, экспортод гаргаж буй махны хэмжээ зэрэг нь
нөлөөлж байна. Ялангуяа 2000, 2009 оны хүнд зуднаар үхрийн тоо толгой огцом
буурсан бөгөөд энэ шалтгаан нь махны хомсдолыг зах зээл дээр бий болгож,
үхрийн махны үнийг огцом өсгөх нэг шалтгаан болсон байна.
 Махан бүтээгдэхүүний хувьд улирлын нөлөө үнэд их хэмжээгээр нөлөөлж
байгаа бөгөөд нийлүүлэлт ихтэй сард нь махыг аван нөөцөлж(12, 1, 2 сард уур

17. амьсгал дэмжиж өгнө), эрэлт ихтэй болдог хаврын саруудад худалдаанд
гаргаснаар үнийн энэхүү өсөлтийг бууруулах боломжтой юм.
 Монгол банк, засгийн газар хамтран махны үнийн өсөлтөд нийлүүлэлт хүчтэй
нөлөөлдөг, тиймээс нийлүүлэлтийг ихэсгэх хэрэгтэй гэж үзээд “Өргөн
хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтвортой байлгах” дэд хөтөлбөрт
махны үнийг тогтвортой байлгахын тулд мах хадгалах зоорийн тоог ихэсгэх,
мах боловсруулах үйлдвэрийг нэмэгдүүлэх, ийнхүү нэмэгдүүлэхдээ банкуудтай
хамтран зээлийн хүүг жилийн 3% болгох зэрэг үйл ажиллагаа явуулах
төлөвлөгөөтэй байна.
7. АШИГЛАСАН ЭХ СУРВАЛЖ:
 МУИС-ЭЗС-н доктор Х.Цэвэлмаа “Кластерыг хөгжүүлэх урьдчилсан нөхцөл
байдал”2009 он
 Оюутолгойн төслийг хэрэгжүүлэгч “Рио Тинто” ХК-н санхүүгийн моделист
П.Хишигбаярын “Махны үнийн динамик эгнээг судлах, макро орчны
нөлөөллийг үнэлэх” 2010 он
 Дэлхийн банкнаас хийсэн махны зах зээлийн бодлогын судалгаа 2007 он
 Мерсикор олон улсын байгууллагын захиалгаар Монголын хөрөнгийн зах
зээлийн холбоо ТББ-н “Монгол орны Мах, Сүү, Арьс шир, Ноосны зах зээлийн
судалгаа” 2010 он
 Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургуулийн доктор, профессор Д.Батсүх
“Инфляцид нөлөөлөх макро эдийн засгийн нөлөө”
 Б.Эрдэнэбат “Монгол улсын шатахууны үнийн бүтэц” 2011 он
 Монгол улс зах зээлд “Монгол улсын 60 жилийн ойн хурлын эмхэтгэл”
 П.Кругман “Economies of scale, imperfect competition, and international trade”
 Economic Research Institute-н 2012 оны 11 сарын тойм судалгаа: 2012 он
 Б.Отгондорж, Түвшинтөгс нарын “Монголын хэрэглээний үнийн индексийн
тархалт, Seacen-ий семинарын судалгаа
 R.Scott, (1997) Суурь инфляци: ойлгол, ашиглалт, хэмжилт, Шинэ Зеландын төв
банкны судалгаа
 Үндэсний Статистикийн Хороо
 Монгол банк
 Хөдөө Аж Ахуй, Хүнс Хөнгөн Үйлдвэрийн Яам

18. 8. ХАВСРАЛТ:
Тайлбар толь:
Малчин өрхийн хэрэглээ:
Малчин өрхийн сарын дундаж хэрэглээг энэхүү судалгааны ажилд зориулан гаргасан.
Ингээд Монголын малчин өрхийн сарын дундаж хэрэглээг загварчилсан байдлыг
танилцуулж байна.
F(x)=Aөргөн хэрэглээний бараа+Bмалын тэжээл+Cавтомашин+Eсургалтын төлбөр + Dмотоцикль худалдан авах+
Hбусад зардал + Wцагаан сар
Тайлбар:
F(x) – малчин өрхийн сарын дундаж хэрэглээ
А - Дээр дурьдсан өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдээхүүний нийт нийлбэр
дундаж үнэ.
B - Малчин өрхийн малын тэжээлдээ зориулан сард гаргаж байгаа мөнгөн дүн.
C - Малчин өрхийн Автомашин худалдан авахад сард зарцуулсан зардал.
D - Малчин өрхийн Мотоцикль худалдан авахад сард гаргасан зардал.
E – Оюутны сургалтын төлбөрт сард зарцуулсан зардал
W – Цагаан сарын үеэр зарцуулж буй зардал.
H – Бусад урсгал зардал. Үүнд:
2008 оноос хойш малчин өрхүүд гэртээ Телевтизтэй түүнийгээ дагаад аккумлятор,
сансрын антен гэх зэрэг тоног төрөөмжийг хэрэглэж ирсэн ба үүнд зарцуулж буй
зардлыг тооцох болно.
Нэмэлт:
B хувьсагч ( Малчин өрхийн малын тэжээлдээ зориулан сард гаргаж байгаа мөнгөн
дүн)-ыг өвөл болон хаврын улиралд малчид малын өвс тэжээл, бордоондоо ихээхэн
хэмжээний зардлыг гаргадаг бөгөөддээрхи загварт энэ байдлыг оруулж өгөхдөө нэг
жилд малын өвс тэжээлд зарцуулж буй өртгийг 12, 1, 2, 3, 4 дүгээр саруудад жигд
хуваарилан авч үзсэн болно.
Жич: Улсаас малчдад тараан өгч буй өвс тэжээл малын бордоог оруулаагүй
болно.
C, D, E, H, хувьсагчид (Малчин өрхийн Автомашин худалдан авахад сард зарцуулсан
зардал, Малчин өрхийн Мотоцикль худалдан авахад сард гаргасан зардал, Оюутны
сургалтын төлбөрт сард зарцуулсан зардал, Оюутны сургалтын төлбөрт сард
зарцуулсан зардал, Бусад урсгал зардал)-ыг жилийн 12 сарын хэддүгээр сард тухайн

19. бүтээгдэхүүний хувьд тодорхойлход маш хэцүү учир тухайн жилд дунджаар зарцуулж
буй мөнгөн дүнг сар бүрд адил хэмжээтэй гэж хуваарилан тооцсон болно.
W (цагаан сарын зардал) Монгол түмний маань уламжлалт баяр болох цагаан сарын
баярыг манай ард түмэн ихээр тэмдэглэн ирсэн ба энэхүү баярт зориулан малчин
өрхийн гаргадпаг онцлох зардлыг оруулж өгсөн болно.
Жич: А хувьсагчид багтсан бүтээгдэхүүн W хувьсагчид хамрагдаагүй болно.
1 дүгээр үнэлгээ: Малчин өрхийн орлого малын үнэд нөлөөлдөг эсэх,
Монгол улсын малчин өрхийн орлогын түвшинг 2004 оны 1-р улирлаас эхлэн 2011 оны
4-р улирал хүртэл боловсруулсан ба малчин дараах эх сурвалжуудаас орлогоо
бүрдүүлдэг гэж үзсэн болно.
Ytotal income = Iincome + Icashmere + Iallowence
Iincome – Малаа борлуулсан орлого
Icashmere – Ямааны ноолуур борлуулж олсон орлого
Iallowence – Хүний хөгжил сангийн тэтгэмжийн орлого
3 дугаар үнэлгээ: Үхрийн махны өсөлтөд өөр бусад хүчин зүйлс нөлөөлдөг
эсэх
Энэ үнэлгээ нь Үндэсний статистакийн хорооноос гаргасан 1989 оноос 2011 оны 22
ажиглалтын утга бүхий 5-н тайлбарлагч хувьсагчтай олон хувьсагчийн регресс үнэлсэн
болно. Үнэлгээ хэр ач холбогдолтой, үнэлгээ ажиллаж байгаа эсэхийг эконометрикийн
тестүүдээр шалгаж үзсэн ба тестүүдийн хариуг хавсралтад оруулсан болно. Уг
хувьсагчдыг тодруулбал:
Y= β1X1 + β2X2 + β3X3 + β4X4 + β5X5
Y - Үхрийн махны үнэ
X1 – Нядалгаанд оруулж буй үхрийн тоо
X2 – Экспортын хэмжээ
X3 – Бойжилт
X4 – Зүй бусаар хорогдсон малын тоо
X5 – Хүнсэнд хэрэглэсэн махны хэмжээ зэрэг хувьсагчдыг тайлбарлагч
хувьсагчдаар сонгон авч үнэлсэн болно.
Dependent Variable: STA_A_PMAH
Method: Least Squares

20. Date: 11/28/12 Time: 13:24
Sample: 1990 2011
Included observations: 22
Variable
Coefficient
Std. Error
STA_B_NYDALGAA
1.785573
STA_F_BOIJILT
1.107035
STA_G_HOROGDOLT 0.127234
STA_H_HUNSEND -2.296057
0.578139
0.253042
0.035886
0.563983
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.735845
0.691820
0.100378
0.181364
21.56455
t-Statistic
Prob.
3.088482 0.0063***
4.374909 0.0004**
3.545471 0.0023***
-4.071146 0.0007***
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
-6.90E-14
0.180816
-1.596777
-1.398406
2.217614
STA_A_PMAH
=
1.785573375*STA_B_NYDALGAA
+
1.107035089*STA_F_BOIJILT
0.1272337185*STA_G_HOROGDOLT - 2.296056739*STA_H_HUNSEND
+
*** - 99%-н итгэх түвшинд тогтвотой хувьсагч
** - 95%-н итгэх түвшинд тогтвотой хувьсагч
Дээрхи үнэлгээнээс харахад үхрийн махны дундаж үнэд тухайн жилийн нядалгаанд
оруулсан малын тоо, малын бойжилт, зүй бусаар хорогдсон үхрийн тоо нь
пропорционалиар, хүнсэнд хэрэглэсэн махны хэмжээ нь урвуу хамааралтай байхаар
харагдаж байна. Тайлбарлагч хувьсагчдаас үхрийн махны үнэд хамгийн их нөлөөлөх
хүчин зүйл нь тухайн жилийн хүнсэнд хэрэглэсэн үхрийн махны хэмжээ байх бөгөөд
хүнсэнд хэрэглэсэн хүнсний махны хэмжээ нэг функтээр өсөхөд үхрийн махны дундаж
үнийг 1.688 функтээр бууруулахаар харагдаж байна.
Тайлбарлагч хувьсагч тус бүрийн үхрийн махны үнэд хэрхэн нөлөөлж байгааг
тайлбарлавал:
o Тухайн жилд нядалгаанд оруулсан үхрийн хэмжээ нэг функтаар өсөхөд үхрийн
махны дундаж үнийг 1.386 функтаар өсгөх шинжтэй байна. Учир нь нядалгаанд
оруулсан үхрийн хэмжээ өсөх нь малын нөөцийг бууруулах нэг шалтгаан болох
бөгөөд энэ нь эргээд махны хомсдолыг өдөөж үхрийн махны дундаж үнийг
өсгөнө гэж тооцоолж байна.
o Тухайн жилийн үхрийн бойжилт 1 функтаар өсөхөд үхрийн махны дундаж
үнийг 1.107 функтаар өсгөх шинжтэй байна. Учир нь бойжилтын өсөлт нь
үхрийн тоо толгойг өсгөх боловч, нядалгаанд нас бие гүйцсэн үхрийг оруулдаг.
Өөрөөр хэлбэл, өнгөн талдаа малчин өрхийн малын нөөцийг ихэсгэх боловч
нядалгаанд оруулж болох малын тоог улам бүр бууруулах шинжтэй байна. Энэ
нь эргээд үхрийн махны хомсдолыг ихэсгэх шинжтэй байна. Улмаар үхрийн
махны үнийн өсөлтийг өдөөж байна.
o Тухайн жилд зүй бусаар хорогдсон үхрийн малын тоо 1 функтаар өсөхөд
үхрийн махны дундаж үнийг 0.12 функтаар өсгөх шинжтэй байна. Учир нь
малын хорогдол нь үхрийн нөөцийг шууд бууруулдаг билээ.

21. o Тухайн жилийн хүнсэнд хэрэглэж буй үхрийн махны хэмжээ 1 функтаар өсөхөд
үхрийн махны дундаж үнийг 2.29 функтаар бууруулах шинжтэй байна. Учир нь
үхрийг нядалгаанд оруулж, нядалгаанаас дамжин хүнсэнд хэрэглэдэг. Үхрийн
нядалгаа тогтмол байх үед илүү их хэмжээгээр хүнсэнд хэрэглэж байх нь үхрээс
гарах махны гарцыг нэмэгдүүлж байна гэсэн үг ба энэ нь үхрийн нөөцийг
бууруулахгүйгээр махны нийлүүлэлтийг ихэсгэж, улмаар үнийг бууруулж байна
гэж хэлж болох юм.
Махан бүтээгдэхүүний хариу үйлдлийн функц VAR:
Малчин өрхийн малаа нядлах хандлагад дээрхи 4 хувьсагчдыг үнэлэн тайлбарласан ба
хувьсагч тус бүрийн махны үнэд нөлөөлөх шокыг эконометрикийн Vector Auto
Regression(VAR) загвараар гарган харууллаа.
Хариу үйлдлийн функцыг үнэлэхийн өмнө махны үнийн өсөлт тайлбарлагч
хувьсагчиддаа нөлөөлж байна уу? Эсвэл тайлбарлагч хувьсагчид нь махны үнэд
нөлөөлж байна уу? Гэдгийг учир шалтгааны GrangerCausality тестээр шалгасан болно.
Тестийн үр дүнг хавсралтанд оруулсан
Тестийн үр дүнгээс харвал, тайлбарлагч хувьсагчид нь үхрийн махны дундаж үнийн
учир шалтгаан гэдэг нь харагдсан болно.
Дээрхи хариу үйлдлийн функцийн графикаас харахад:
o Монгол улсын үхрийн нядалгааны тоо хэмжээ 1 функтаар өсөхөд үхрийн махны
дундаж үнийг 4 жилийн туршид өсгөдөг ба түүнээс цааш бууруулсан шинжтэй
байна.
o Харин үхрийн махны дундаж үнэ 1 функтаар өсөхөд үхрийн нядалгааны тоонд
тийм ач холбогдолтойгоор нөлөөлөхгүй нь графикаас харагдаж байна.
o Монгол улсын үхрийн бойжилт 1 функтаар өсөхөд үхрийн махны дундаж үнийг
богино хугацаанд өсгөх боловч 2 дах жилээс эхлэн бууруулах шинжтэй байна.
o Харин үхрийн махны дундаж үнэ 1 функтаар өсөхөд үхрийн бойжилтод хүчтэй
ач холбогдолтойгоор нөлөөлөхгүй нь графикаас харагдаж байна.
o Монгол улсын зүй бусаар хорогдож буй үхрийн тоо толгой 1 функтаар өсөхөд
үхрийн махны дундаж үнийг эхний жил бууруулдаг боловч 2-дах жилээс эхлэн
өсгөх хандлага ажиглагдаж байна.
o Харин үхрийн махны дундаж үнэ 1 функтаар өсөхөд зүй бусаар хорогдож буй
үхрийн тоо толгойнд хүчтэй ач холбогдолтойгоор нөлөөлөхгүй нь графикаас
харагдаж байна.
o Монгол улсын хүнсэнд хэрэглэж буй үхрийн махны хэмжээ 1 функтаар өсөхөд
үхрийн махны дундаж үнийг 4 жилийн туршид өсгөдөг ба түүнээс цааш
бууруулсан шинжтэй байна.

22. o Харин үхрийн махны дундаж үнэ 1 функтаар өсөхөд хүнсэнд хэрэглэж буй
үхрийн махны хэмжээнд тийм ч ач холбогдолтойгоор нөлөөлөхгүй нь
графикаас харагдаж байна.
Response to Cholesky One S.D. Innovations ± 2 S.E.
Response of STA_B_NYDALGAA to STA_A_PMAH
Response of STA_A_PMAH to STA_B_NYDALGAA
.3
.3
.2
.2
.1
.1
.0
.0
-.1
-.1
-.2
-.2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
10
Response of STA_F_BOIJILT to STA_A_PMAH
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Response of STA_A_PMAH to STA_F_BOIJILT
.3
.2
.2
.1
.1
.0
.0
-.1
-.1
-.2
-.2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
10
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Response of STA_G_HOROGDOLT to STA_A_PMAH Response of STA_A_PMAH to STA_G_HOROGDOLT
1.2
.3
0.8
.2
0.4
.1
0.0
.0
-0.4
-.1
-0.8
-1.2
-.2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Response of STA_H_HUNSEND to STA_A_PMAH
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Response of STA_A_PMAH to STA_H_HUNSEND
.3
.3
.2
.2
.1
.1
.0
.0
-.1
-.1
-.2
-.2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

23. Сонгон авсан хувьсагчид тогтвортой байгаа эсэхийг UNIT ROOT TEST-р шалгасан хариу
Null Hypothesis: STA_B_NYDALGAA has a unit root
Exogenous: None
Lag Length: 0 (Automatic based on SIC, MAXLAG=4)
t-Statistic
-2.664320
-2.679735
-1.958088
-1.607830
Augmented Dickey-Fuller test statistic
Test critical values:
1% level
5% level
10% level
Prob.*
0.0104
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
Augmented Dickey-Fuller Test Equation
Dependent Variable: D(STA_B_NYDALGAA)
Method: Least Squares
Date: 11/28/12 Time: 18:27
Sample (adjusted): 1991 2011
Included observations: 21 after adjustments
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
STA_B_NYDALGAA(-1) -0.526797
0.197723
-2.664320
0.0149
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.260048
0.260048
0.172122
0.592519
7.665187
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
0.009925
0.200094
-0.634780
-0.585041
1.869598
Гэх зэргээр сонгож авсан хувьсагчид нь тогтвортой хувьсагчид болсон
болно.
ARIMA-X12 загрвар:
Dependent Variable: STA_PMEAT
Method: Least Squares
Date: 11/26/12 Time: 12:11
Sample (adjusted): 2004M06 2012M10
Included observations: 101 after adjustments
Convergence achieved after 13 iterations
Backcast: 2004M01 2004M05
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
AR(1)
SAR(4)
0.803448
-0.476348
0.075689
0.236194
10.61517
-2.016768
0.0000
0.0465

24. MA(1)
SMA(4)
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Inverted AR Roots
Inverted MA Roots
0.201139
0.437223
0.728177
0.719770
0.048164
0.225018
165.0754
.80
-.59-.59i
.57+.57i
-.57-.57i
0.121087
0.255600
1.661117
1.710573
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
0.0999
0.0904
0.001345
0.090984
-3.189612
-3.086042
1.956907
.59+.59i
.59+.59i
-.59-.59i
.57+.57i
-.20
-.57-.57i
Үлдэгдэл хувьсагч нормал тархалттай байгаа эсэх:
ARIMA-X12 загварын утга бодит байдлаас зөрж байгаа эсэх:

25. .2
.1
.0
.2
-.1
.1
-.2
.0
-.3
-.1
-.2
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Residual
Actual
Fitted
ARIMA загвар корреляцитай байгаа эсэх:
Date: 11/26/12 Time: 12:19
Sample: 2004M06 2012M10
Included observations: 101
Q-statistic
probabilities
adjusted for 4 ARMA
term(s)
Autocorrelation
. |**
. |****
.|.
.|.
.|.
.*| .
. |*.
.*| .
. |*.
.|.
. |*.
.|.
. |*.
.|.
.|.
.|.
.*| .
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Partial Correlation
. |**
. |***
**| .
.*| .
. |*.
.|.
. |*.
.*| .
. |*.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.*| .
.*| .
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
AC
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
PAC
Q-Stat
Prob
0.256
0.471
0.028
0.042
-0.031
-0.076
0.077
-0.071
0.188
-0.040
0.174
-0.004
0.090
0.053
0.052
-0.010
-0.092
0.256
0.435
-0.200
-0.181
0.095
-0.025
0.120
-0.076
0.143
-0.049
0.046
0.015
0.007
0.057
0.039
-0.151
-0.078
6.7984
30.156
30.238
30.425
30.527
31.165
31.814
32.370
36.361
36.541
40.054
40.056
41.016
41.358
41.681
41.693
42.735
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000

26. .*| .
.*| .
.|.
. |*.
. |*.
. |*.
. |*.
. |*.
.|.
.|.
.*| .
.*| .
.*| .
.*| .
.*| .
.|.
.|.
.|.
.|.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
.*| .
. |*.
. |*.
. |*.
. |*.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.|.
.*| .
.|.
.|.
.|.
.|.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
-0.112
-0.107
-0.003
0.067
0.195
0.177
0.174
0.115
0.036
-0.040
-0.078
-0.103
-0.073
-0.068
-0.076
-0.025
-0.030
0.011
0.062
-0.077
0.083
0.087
0.102
0.120
0.021
-0.040
0.039
-0.032
-0.050
-0.043
-0.045
-0.010
-0.032
-0.072
0.027
0.001
-0.020
0.056
44.316
45.760
45.761
46.353
51.351
55.513
59.624
61.419
61.603
61.824
62.691
64.221
64.998
65.683
66.543
66.635
66.772
66.791
67.399
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
0.000
ARCH Test:
F-statistic
Obs*R-squared
15.46802
24.12764
Prob. F(2,96)
Prob. Chi-Square(2)
0.000002
0.000006
Test Equation:
Dependent Variable: RESID^2
Method: Least Squares
Date: 11/26/12 Time: 12:21
Sample (adjusted): 2004M08 2012M10
Included observations: 99 after adjustments
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
C
RESID^2(-1)
RESID^2(-2)
0.000955
0.142777
0.437520
0.000446
0.091754
0.091750
2.142912
1.556088
4.768591
0.0346
0.1230
0.0000
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
Durbin-Watson stat
Үнэлгээ №.3:
0.243714
0.227958
0.003640
0.001272
417.0138
1.775993
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
F-statistic
Prob(F-statistic)
0.002272
0.004143
-8.363915
-8.285275
15.46802
0.000002

27. Dependent Variable: STA_A_PMAH
Method: Least Squares
Date: 11/23/12 Time: 05:10
Sample: 1990 2011
Included observations: 22
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
STA_B_NYDALGAA
1.386853
STA_C_EXP
-0.138344
STA_F_BOIJILT
0.927355
STA_G_HOROGDOLT 0.151621
STA_H_HUNSEND
-1.688898
0.527199
0.053546
0.231340
0.032684
0.545028
2.630606
-2.583643
4.008631
4.639061
-3.098735
0.0175
0.0193
0.0009
0.0002
0.0065
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.810324
0.765694
0.087524
0.130229
25.20791
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
-6.90E-14
0.180816
-1.837083
-1.589119
2.349509
Үнэлгээ №.3: Үлдэгдэл хувьсагч нормал тархалттаай байгаа эсэх:
5
Series: Residuals
Sample 1990 2011
Observations 22
4
Mean
Median
Maximum
Minimum
Std. Dev.
Skewness
Kurtosis
2
5.40e-14
0.014413
0.165577
-0.137093
0.078749
-0.028945
2.417473
Jarque-Bera
Probability
3
0.314132
0.854648
1
0
-0.1
-0.0
0.1
RAMSEY RESET TEST:
Ramsey RESET Test:
F-statistic
Log likelihood ratio
Test Equation:
0.788153
2.067188
Prob. F(2,16)
Prob. Chi-Square(2)
0.471562
0.355726

28. Dependent Variable: STA_A_PMAH
Method: Least Squares
Date: 11/28/12 Time: 18:30
Sample: 1990 2011
Included observations: 22
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
STA_B_NYDALGAA
2.324223
STA_F_BOIJILT
1.372974
STA_G_HOROGDOLT 0.152613
STA_H_HUNSEND
-2.961128
FITTED^2
-1.074558
FITTED^3
-6.844664
1.068445
0.493647
0.054789
1.219014
0.856805
9.856249
2.175332
2.781288
2.785449
-2.429118
-1.254146
-0.694449
0.0449
0.0133
0.0132
0.0273
0.2278
0.4974
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.759536
0.684391
0.101581
0.165099
22.59814
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
VAR Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests
Date: 11/26/12 Time: 12:36
Sample: 1990 2011
Included observations: 20
Dependent variable: STA_A_PMAH
Excluded
STA_B_NYD
ALGAA
STA_C_EXP
STA_F_BOIJI
LT
STA_G_HOR
OGDOLT
STA_H_HUN
SEND
All
Chi-sq
df
Prob.
3.322069
5.601164
2
2
0.1899
0.0608
6.730551
2
0.0346
1.241202
2
0.5376
4.929808
2
0.0850
17.48757
10
0.0642
Dependent variable: STA_B_NYDALGAA
Excluded
Chi-sq
df
Prob.
STA_A_PMA
H
STA_C_EXP
6.242064
5.969983
2
2
0.0441
0.0505
-6.90E-14
0.180816
-1.508922
-1.211365
2.169763

29. STA_F_BOIJI
LT
STA_G_HOR
OGDOLT
STA_H_HUN
SEND
All
7.837174
2
0.0199
0.347787
2
0.8404
6.377734
2
0.0412
58.38933
10
0.0000
Chi-sq
df
Prob.
0.340878
2
0.8433
0.456139
2
0.7961
1.693819
2
0.4287
1.134623
2
0.5670
0.936172
2
0.6262
10.10854
10
0.4310
Dependent variable: STA_C_EXP
Excluded
STA_A_PMA
H
STA_B_NYD
ALGAA
STA_F_BOIJI
LT
STA_G_HOR
OGDOLT
STA_H_HUN
SEND
All
Dependent variable: STA_F_BOIJILT
Excluded
STA_A_PMA
H
STA_B_NYD
ALGAA
STA_C_EXP
STA_G_HOR
OGDOLT
STA_H_HUN
SEND
All
Chi-sq
df
Prob.
8.580336
2
0.0137
17.21536
0.647431
2
2
0.0002
0.7235
4.707165
2
0.0950
14.93902
2
0.0006
53.79973
10
0.0000
Dependent variable: STA_G_HOROGDOLT
Excluded
STA_A_PMA
H
STA_B_NYD
ALGAA
STA_C_EXP
STA_F_BOIJI
LT
Chi-sq
df
Prob.
10.91175
2
0.0043
13.83435
1.022728
2
2
0.0010
0.5997
2.175664
2
0.3369

30. STA_H_HUN
SEND
10.81171
2
0.0045
All
73.75860
10
0.0000
Dependent variable: STA_H_HUNSEND
Excluded
STA_A_PMA
H
STA_B_NYD
ALGAA
STA_C_EXP
STA_F_BOIJI
LT
STA_G_HOR
OGDOLT
All
Chi-sq
df
Prob.
5.103639
2
0.0779
7.271771
4.767586
2
2
0.0264
0.0922
3.019520
2
0.2210
0.660387
2
0.7188
30.85756
10
0.0006