Roadmap Smart Grids 26 Aug 2010

Op weg naar een duurzame en efficiënte
energievoorziening

Roadmap Smart Grids

versie 26 augustus 2010

OP WEG NAAR EEN DUURZAME EN EFFICIËNTE ENERGIEVOORZIENING

INHOUD

INHOUD 2
MANAGEMENT SAMENVATTING 3
1 Inleiding 4
2 Netgebruikers en smart grids 5
2.1 Waarom een roadmap? .................................................................................................................. 5
2.2 De voordelen van smart grids ......................................................................................................... 6
2.3 De meerwaarde van smart grids ..................................................................................................... 8
2.4 Ambitie en missie voor 2025 ........................................................................................................... 9
3 Opzet van de roadmap 10
3.1 Toekomstbeelden en acties .......................................................................................................... 10
3.2 Categorisering van de acties......................................................................................................... 10
3.3 Fasering van de acties .................................................................................................................. 11
4 Acties voor de realisatie van smart grids op micro-niveau 12
4.1 De woning in 2050 ........................................................................................................................ 12
4.2 Technisch georiënteerde acties .................................................................................................... 13
4.3 Beleidsmatige en regulatorische acties ......................................................................................... 14
4.4 Maatschappelijke en overige acties .............................................................................................. 15
5 Acties voor de realisatie van smart grids op meso-niveau 17
5.1 De wijk in 2050.............................................................................................................................. 17
6 Acties voor de realisatie van smart grids op macro-niveau 21
6.1 Het Nederlandse elektriciteitsnet in 2050 ...................................................................................... 21
7 Relevantie van de roadmap 25
7.1 Inleiding......................................................................................................................................... 25
7.2 Bijdrage van de acties op microniveau.......................................................................................... 25
7.3 Bijdrage van de acties op mesoniveau.......................................................................................... 26
7.4 Bijdrage van de acties op macroniveau ........................................................................................ 27
8 Tot slot 28
BIJLAGE 1. GEDETAILLEERDE PLANNING VAN DE VOORGESTELDE ACTIES OP MICRONIVEAU 29
BIJLAGE 2. GEDETAILLEERDE PLANNING VAN DE VOORGESTELDE ACTIES OP MESONIVEAU 30
BIJLAGE 3. GEDETAILLEERDE PLANNING VAN DE VOORGESTELDE ACTIES OP MACRONIVEAU 31

PAGINA 2 VAN 31


MANAGEMENT SAMENVATTING
Smart grids — ook wel ‘intelligente netten’ genoemd — zijn van groot belang. Ze zijn essentieel om de
energietransitie gestalte te geven, maken nieuwe diensten voor afnemers mogelijk en zijn noodzakelijk om
aan de toekomstige transportvraag te voldoen. In deze roadmap stellen de netbeheerders een werkagenda
op om de verduurzaming van de energievoorziening en de veranderende klantvraag naar netwerk- en
meetdiensten te faciliteren. Op basis van de huidige kennis en inzichten is een aantal acties geformuleerd die
van belang zijn om smart grids te implementeren.

Smart grids hebben veel voordelen: Voor consumenten leiden smart grids tot betere mogelijkheden om bij te
dragen aan een duurzame energievoorziening met behoud van comfort. Voor gemeenten betekenen smart
grids duurzamer en leefbaarder wijken en meer betrokken, energiebewuste burgers. Voor de overheid bieden
smart grids duurzame en betaalbare netten met behoud van een betrouwbare energievoorziening. Voor
energieleveranciers bieden smart grids de mogelijkheid om afnemers bij de energielevering te betrekken.
Voor het bedrijfsleven betekenen smart grids het mogelijk worden van nieuwe markten, waarbij Nederlandse
bedrijven de lead kunnen nemen. Voor netbeheerders vormen smart grids het instrument bij uitstek om de
energietransitie te accommoderen en de uitdagingen van het stijgende belang van elektriciteit beantwoorden.
Tenslotte maken smart grids het voor de maatschappij als geheel mogelijk om het energiesysteem te
optimaliseren.

Smart grids bieden veel meerwaarde: Ze dragen bij aan de inpassing van elektriciteitsproductie op allerlei
plaatsen in het net. Door de mogelijkheden voor sturing en onderlinge afstemming wordt in principe
optimalisering van de energiebenutting over de hele energieketen mogelijk. Smart grids maken ook de
energiegebruiker ‘intelligent’, omdat financiële besparingen gerealiseerd kunnen worden door pieken in de
vermogensbehoefte af te vlakken of op piekmomenten. Daarnaast bieden ze mogelijkheden voor nieuwe,
energiegerelateerde diensten. En tenslotte wordt het energiesysteem door de toepassing van smart grids
‘dynamischer’ en bevorderen ze de voorzieningszekerheid. Om deze redenen ondersteunen de
netbeheerders de ontwikkeling van smart grids.

De roadmap schetst de rol van smart grids in drie toekomstbeelden voor 2050: rondom de woning (het
microniveau), de wijk (het mesoniveau) en het Nederlandse energiesysteem (het macroniveau). Volgend op
elk toekomstbeeld worden concrete acties genoemd die implementatie van het toekomstbeeld mogelijk
maken. Deze acties zijn onderverdeeld in technisch georiënteerde acties, beleidsmatige en regulatorische
acties en maatschappelijke acties. De acties zijn gebaseerd op wat de netbeheerders op dit moment
voorzien als relevant om de geschetste toekomstbeelden te realiseren. Periodiek zal dit actieplan worden
herzien om de roadmap zo effectief mogelijk te kunnen hanteren als concrete werkagenda.

Deze bepaalt voor een groot deel de werkagenda van de netbeheerders op het gebied van smart grids. De
rol van alle andere stakeholders in het energiesysteem is echter van minstens even groot belang. Netbeheer
Nederland nodigt partijen dan ook uit om over deze roadmap in discussie te treden en het pad voor
introductie van smart grids gezamenlijk uit te denken en te finetunen. Smart grids dienen niet de
netbeheerder, maar de netgebruiker. Ze bieden nieuwe mogelijkheden, maken nieuwe diensten mogelijk en
bevorderen bovenal de transitie naar een duurzame energievoorziening. Dat is in het belang van iedereen.

PAGINA 3 VAN 31


1 Inleiding
Voor u ligt een roadmap van de gezamenlijke netbeheerders voor de implementatie van smart grids. Smart
grids, ook wel ‘intelligente netten’ genoemd, zijn essentieel om de energietransitie mogelijk te maken. Door
middel van deze roadmap anticiperen de netbeheerders op de verduurzaming van de energievoorziening en
de veranderende klantvraag naar netwerkdiensten.

Door de toenemende bijdrage van duurzame energie, een stijgende elektriciteitsvraag en de toename van
door consumenten zelf geproduceerde elektriciteit verandert namelijk de rol van het elektriciteit- en gasnet.
Hoe het net er straks uitziet, leest u verderop in de geschetste toekomstbeelden. De kern hiervan is dat de
netten ‘intelligenter’ moeten worden. Door toevoeging van ICT bij netgebruikers en in het net zelf, wordt het
net geschikt gemaakt om de veel dynamischer transportbehoefte van de komende jaren te faciliteren.

Deze roadmap vormt een leidraad voor de gezamenlijke gas- en elektriciteitsnetbeheerders om de
ontwikkeling en geleidelijke uitrol van smart grids in de periode tot 2025 mogelijk te maken. Om die reden ligt
het accent op het agenderen van concrete acties. Om de scope te beperken zijn alleen de acties opgenomen
die direct gerelateerd zijn aan de dienstverlening aan de netgebruikers. Vanzelfsprekend zal er ook veel aan
het net zelf veranderen, zoals de implementatie van innovatieve netwerkarchitecturen en meer
geavanceerde, ICT-gebaseerde systemen voor netwerkmonitoring. De roadmap beschrijft echter alleen de
ontwikkelingen en acties die voor de netgebruiker herkenbaar en van direct belang zijn. Acties rondom het
efficiënter of anders bedrijfsvoeren van het net zijn hierin bijvoorbeeld niet opgenomen.

Hoewel de benaming ‘smart grids’ anders doet vermoeden, is de implementatie ervan een gezamenlijk
inspanning. Niet alleen de bedrijfsvoering van het net zal ingrijpend veranderen, maar ook de inrichting van
de energiesystemen bij producenten en energiegebruikers. Er is daarom een noodzaak voor verregaande
samenwerking om de energietransitie succesvol vorm te geven. De netbeheerders willen het voortouw te
nemen om de betrokken partijen bij elkaar te brengen en onderling te laten afstemmen. Zij zullen er tevens
voor zorgen dat de netten tijdig aan de nieuwe behoeften kunnen voldoen.

Deze samenwerking is niet alleen nationaal van aard, maar heeft ook een internationale component. Ook in
de omliggende landen worden wordt gewerkt aan de ontwikkeling van smart grids. Daarbij is het van belang
dat standaarden zo mogelijk in internationaal verband worden vastgesteld. Dit bevordert de interoperabiliteit
van systemen in Europese marktcontext en bevordert dat systeemoptimalisatie desgewenst ook op
internationaal niveau kan plaatsvinden.

Tenslotte is het van belang dat regionale en landelijke samenwerkingsverbanden op het gebied van de
energietransitie voor bedrijven, kennisinstellingen, branche organisaties en financiers tot ontwikkeling komen.
Ook wordt samenwerking met kennisinstellingen gezocht om innovaties in het energiesysteem te bevorderen
en veelbelovende technologieën te kunnen ontwikkelen. De netbeheerders nemen zich voor ook op dit
gebied een dienstverlenende coördinerende rol te vervullen.

De netbeheerders nodigen alle betrokken stakeholders uit om over de in het actieplan genoemde
ontwikkelingen rondom smart grids in gesprek te gaan en gezamenlijk stappen te zetten. Smart grids vormen
de verantwoordelijkheid van netbeheerders, althans waar het de netten zelf betreft. Deze ontwikkelingen
gaan hand in hand met ontwikkelingen bij de afnemers, energieleveranciers en overheden en vormen dan
ook een gemeenschappelijke uitdaging. De netbeheerders gaan er dan ook van uit dat de kansen die smart
grids bieden gezamenlijk zullen worden opgepakt.

PAGINA 4 VAN 31


2 Netgebruikers en smart grids

2.1 Waarom een roadmap?
De gezamenlijke netbeheerders hebben een roadmap voor de implementatie van smart grids opgesteld
omdat smart grids van groot belang zijn. Ze zijn wenselijk voor de maatschappij, maken nieuwsoortige
diensten voor afnemers mogelijk en zijn noodzakelijk om aan de toekomstige transportvraag te voldoen.

De implementatie van smart grids is wenselijk

Smart grids zullen niet alleen de energievoorziening efficiënter maken, ze faciliteren ook de ‘energietransitie’.
Onder dit laatste wordt de geleidelijke overgang verstaan naar een energievoorziening die grotendeels
gebaseerd is op duurzame energie. Daarnaast bieden smart grids een platform voor het aanbieden van
allerlei nieuwe energie gerelateerde diensten door marktpartijen doordat mogelijkheden voor nieuwe
communicatie met en metering van energiegebruikende apparaten en eindgebruikers ontstaan.

Bij de energietransitie spelen duurzame energiebronnen een belangrijke rol. Duurzame
elektriciteitsproductiemiddelen zoals windturbines, golfenergie en zonnepanelen zijn voor de
elektriciteitsproductie afhankelijk van de beschikbaarheid van wind, golven en zonlicht. Op de uren dat
dergelijke bronnen niet beschikbaar zijn, moeten andere productiemiddelen de elektriciteitslevering
overnemen overnemen of het verbruik (deels) worden uitgesteld.

Dit laatste vraagt een energie-infrastructuur die zulke ‘intermitterende’ energiebronnen (productiemiddelen
met een variabele output) goed kunnen opvangen. Ook het transportnet moet hierop flexibel kunnen
inspelen, vooral als de productiemiddelen die de fluctuaties moeten opvangen zich vaak op andere plaatsen
in het net bevinden. Door opwekking en vraag goed af te stemmen kan ook een deel van de vervangende
dubbele opwekfaciliteiten worden bespaard.

De implementatie van smart grids is noodzakelijk

In de komende jaren wordt een significante stijging van de behoefte aan transportcapaciteit voor elektriciteit
verwacht. Dit wordt ondermeer veroorzaakt door de toenemende elektrificering van het energiegebruik. Zo
vindt ruimteverwarming in toenemende mate met warmtepompen plaats (die de gasgestookte cv-ketel
vervangen) en verwacht men tevens een hoge vlucht van elektrisch vervoer. Het is evident dat het
elektriciteitsnet in behoefte aan transportcapaciteit zal moeten kunnen voorzien.

In de grotere transportbehoefte kan worden voorzien door netverzwaring. Smart grids kunnen er echter voor
zorgen dat een deel van de toename van bijvoorbeeld het aantal warmtepompen en elektrische auto’s door
het net kunnen worden opgevangen zonder dat direct grote netverzwaringen nodig zijn. Dit gebeurt dan door
een slimmere benutting van de bestaande infrastructuur. Overigens zullen smart grids de noodzaak van
netverzwaring niet op alle locaties kunnen wegnemen. Per situatie zal hiervoor een afweging moeten worden
gemaakt.

Netverzwaring brengt hoge kosten met zich mee, die zich vertalen in forse stijgingen van de aansluit- en
transporttarieven. De implementatie van smart grids — die wat betreft de fysieke infrastructuren inhouden dat
netten slechts selectief worden verzwaard en voor het overige via additionele monitoring en sturing optimaal
worden benut — brengt naar verwachting lagere kosten en meerwaarde voor de gebruikers met zich mee.
Ook bieden smart grids een antwoord op de snelheid waarmee de energietransitie tot een veranderde
behoefte aan netwerkcapaciteit leidt.

Behalve de verwachte lagere kosten maken smart grids ook nieuwsoortige energiegerelateerde diensten
mogelijk die additioneel comfort aan afnemers kunnen bieden. Investeringen in smart grids zullen daarom per
definitie ook bij andere partijen dan netbeheerders toegevoegde waarde bieden.

PAGINA 5 VAN 31


Smart grids betreffen vooral de elektriciteitsnetten

Deze roadmap kijkt over de energiedragers heen. De meeste ontwikkelingen rondom smart grids zijn vooral
relevant voor de elektriciteitsnetten. Voor de toekomstige rol van gasnetten bestaan verschillende scenario’s.
Aangezien aardgas een fossiele brandstof is, zal het belang hiervan afnemen naarmate de
energievoorziening meer duurzaam wordt. Wel zal meer ruimte komen voor groen gas. Op het gebied van
groen gas is op dit moment een separate roadmap in ontwikkeling. In een later stadium zal deze met de
voorliggende roadmap worden samengevoegd.

Hoe dit ook zij, duidelijk is dat de bedrijfsvoering van de elektriciteitsnetten ingrijpend kan wijzigen. Het
grootste deel van de (op dit moment) gesignaleerde ontwikkelingen rondom smart grids betreffen dan ook het
elektriciteitsnet.

Tekstbox: Het belang van voldoende transportcapaciteit

Op dit moment is op de meeste locaties voldoende transportcapaciteit beschikbaar om alle afnemers te beleveren
van alle gewenste elektriciteit op elk ogenblik. Op een beperkt aantal plaatsen is er echter een tijdelijk tekort, zodat
het net niet in de gehele behoefte kan voorzien. Dit betreft met name locaties waar het net (nog) niet in staat is om
een onverwachte toename van productievermogen te accommoderen (bijvoorbeeld tuindersgebieden). Het gevolg
is netwerkcongestie, waardoor niet alle gewenste transporten kunnen worden uitgevoerd. Dit houdt in dat steeds
nader overleg nodig is over wie het net op een bepaald moment kan benutten.

Voor huishoudelijke afnemers speelt dit niet. Zonder nadenken kunnen we een stekker in het stopcontact steken
en elektriciteit gebruiken of gas gebruiken. Ten gevolge van een sterke groei van het elektriciteitsgebruik zouden
echter ook bij huishoudens beperkingen in het net kunnen ontstaan. Omdat we elektriciteit zonder nadenken willen
blijven gebruiken, zijn smart grids nodig. Deze maken het mogelijk dat minder kritische belastingen (zoals boilers
of de wasmachine) worden geschakeld afhankelijk van de situatie in het net — natuurlijk voor zover afnemers
hieraan willen bijdragen. De besparingen aan netverzwaring kunnen (bijvoorbeeld) in de vorm van een tariefkorting
aan de betreffende afnemers worden teruggegeven, zodat het mes aan twee kanten snijdt.

2.2 De voordelen van smart grids
Smart grids zijn een verzamelbegrip voor een nieuwe generatie elektriciteits- en gasnetten waarbij ICT in
hoge mate in het net is geïntegreerd. Dit levert nieuwe toepassingen en veel voordelen op, voor allerlei
gebruikersgroepen. Hieronder worden enkele daarvan genoemd:

 Voor consumenten leiden smart grids tot betere mogelijkheden om bij te dragen aan een
duurzame energievoorziening met behoud van comfort.
Als de infrastructuur van smart grids er ligt, worden allerlei nieuwe energiediensten mogelijk. Hierdoor
worden consumenten meer betrokken bij hun energiegebruik en kunnen ze eenvoudiger bijdragen aan
energiebesparing. Ook komen er meer, eenvoudiger én rendabeler mogelijkheden om in de eigen
energiebehoefte te voorzien, bijvoorbeeld door eigen opwek van elektriciteit door zonnepanelen of een
HRe-ketel.

 Voor gemeenten betekenen smart grids duurzamer en leefbaarder wijken en meer betrokken,
energiebewuste burgers.
Door toepassing van smart grids kunnen de bestaande netten langer mee. Dit betekent allereerst minder
overlast door graafwerkzaamheden en minder ruimtebeslag door minder behoefte aan trafohuisjes. Maar
vooral bieden smart grids de mogelijkheid voor inpassing van nieuwe, duurzame energieopties, zoals
warmtepompen, warmte/koude-opslag, grootschalige implementatie van zonnepanelen bij bestaande
bouw, enzovoort.

Ook kunnen smart grids een platform vormen voor verdere informatisering van het energiegebruik van
de stad, wat allerlei nieuwsoortige toepassingen mogelijk maakt (bijvoorbeeld automatische schakeling
van openbare verlichting zonder dat de veiligheid wordt verminderd).

 Voor de overheid bieden smart grids duurzame en betaalbare netten met behoud van een
betrouwbare energievoorziening.

PAGINA 6 VAN 31


De energietransitie brengt grote uitdagingen met zich mee. Niet in de laatste plaats omdat aanzienlijke
veranderingen voorzien zijn in het ontwerp van het energiesysteem, onder meer door de verschuiving
van de elektriciteitsproductie naar de gebruikers zelf en door de bouw van aanzienlijke productieparken
op locaties waar duurzame energie beschikbaar is (bijvoorbeeld windparken op zee of zon-CSP
elektriciteitscentrales in de Sahara).

Dit heeft niet alleen consequenties voor hoe energienetten worden bedreven, maar kan potentieel ook
de kwaliteit van de voorziening beïnvloeden. Door toepassing van intelligentie in het net kan de
betrouwbaarheid en voorzieningszekerheid naar verwachting tegen aanvaardbare kosten worden
gewaarborgd. Door verdergaande toepassing van ICT in de bedrijfsvoering van de netten kan ook
efficiënter worden gereageerd in het geval van calamiteiten.

 Voor energieleveranciers bieden smart grids de mogelijkheid om afnemers bij de energielevering
te betrekken.
Door de technische voorzieningen die smart grids met zich meebrengen worden afnemers een actieve
partij in de energieketen. Het wordt immers technisch mogelijk om apparaten op afstand afstand op
basis van een prijsmechanisme of een commandosignaal te laten schakelen. Als consumenten hiervoor
kiezen (bijvoorbeeld op basis van financiële incentives) kan de belasting van afnemers worden ingezet
om extra flexibiliteit aan het systeem te leveren (de zogenaamde ‘vraagrespons’).

Niet alleen de consumptie wordt beïnvloedbaar, maar afnemers zullen ook in toenemende mate
beschikken over eigen opwekmogelijkheden (bijvoorbeeld zonnepanelen) en opslag (bijvoorbeeld in
accu’s van elektrische vervoermiddelen). Marktpartijen kunnen afnemers dan ook diensten aanbieden
voor bijvoorbeeld peakshaving of het leveren van extra flexibiliteit ten behoeve van balanshandhaving —
dit alles natuurlijk voor een financiële compensatie.

 Voor het bedrijfsleven betekenen smart grids het ontstaan van nieuwe markten, waarbij
Nederlandse bedrijven de lead kunnen nemen.
Verwacht wordt dat de ontwikkeling en implementatie van de innovatieve technologie waarop smart grids
zijn gebaseerd, de werkgelegenheid zal bevorderen. Ook kan dit positief bijdragen aan de internationale
economische positie van Nederland, op voorwaarde dat Nederlandse bedrijven bij de ontwikkeling
hiervan de lead kunnen nemen. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om de ontwikkeling van nieuwe technische
concepten voor de implementatie van smart grids en voor nieuwe diensten (die op basis van het smart
grid aangeboden kunnen worden).

Overigens staan de ontwikkelingen in het buitenland op het gebied van smart grids zeker niet stil. In een
aantal landen is er zelfs geen alternatief om de infrastructuur de komende jaren adequaat in de behoefte
aan transportcapaciteit te laten voorzien.

 Voor netbeheerders vormen smart grids het instrument bij uitstek om de energietransitie te
accommoderen en de uitdagingen van het stijgende belang van elektriciteit beantwoorden.
Door smart grids kan de groeiende elektriciteitsvraag worden opgevangen zonder dat overal (dure)
verzwaringen van de netwerkcapaciteit doorgevoerd worden. Tevens biedt het de mogelijkheid om
innovatieve en duurzame energieopties (bij productie en verbruik) in het net op te nemen en daarbij de
voorzieningszekerheid en betrouwbaarheid op het huidige hoge niveau te handhaven (of wellicht nog te
verbeteren).

 Tenslotte maken smart grids het voor de maatschappij als geheel mogelijk om het energie-
systeem te optimaliseren.
Doordat afnemers, leveranciers, producenten en netbeheerders via smart grids met elkaar
communiceren wordt het mogelijk om het energiesysteem te optimaliseren, zoals maximalisatie van de
inzet van duurzame energie en minimalisatie van de maatschappelijke kosten (wat gebeurt via
marktprocessen die door smart grids worden gefaciliteerd).

PAGINA 7 VAN 31


2.3 De meerwaarde van smart grids
Zoals gezegd vormen smart grids een noodzakelijke ontwikkeling in het beheer van de energienetten. Ook in
omringende landen wordt hier hard aan gewerkt. Speciaal kan verwezen worden naar de ambities van
Denemarken, waar smart grids de inpassing van een omvangrijke hoeveelheid windvermogen mogelijk
moeten maken, alsmede bijvoorbeeld een dekkend net met oplaadpunten voor de elektrische auto.

Smart grids zijn geen doel op zich. Uiteindelijk faciliteren de netten netgebruikers bij de energielevering en –
afname en vormen daarmee (slechts) een drager voor de levering van energiegerelateerde diensten. Bij de
ontwikkeling van de roadmap heeft dit ook het uitgangspunt gevormd. Investeringen in smart grids zijn alleen
gerechtvaardigd als deze uiteindelijk tot concrete meerwaarde voor de netgebruikers leiden. In het kader van
deze roadmap wordt de waarde beoordeeld op basis van de volgende zes gebieden:

 Accommoderen decentrale en/of duurzame opwek
De intelligente netten dragen bij aan de inpassing van elektriciteitsproductie op allerlei plaatsen in het
net: van offshore windparken tot lokale opwek in woonhuizen (zogenaamde disperse generation). Smart
grids bieden daarbij de mogelijkheid dat het huishoudelijk energiegebruik via interactie met lokale opslag
(op huis- of wijkniveau) wordt geoptimaliseerd. Fluctuaties in elektriciteits- of biogasproductie kunnen
door het systeem worden opgevangen en de stabiliteit van het net kan worden gegarandeerd.

 Optimaliseren in de energieketen
Doordat elektriciteitsconversie en energiegebruik in het smart grid gemonitord kunnen worden, worden
de mogelijkheden voor sturing en onderlinge afstemming verbeterd. Dit maakt in principe optimalisering
van de energiebenutting over de hele energieketen mogelijk.

 Lagere energiekosten bij gebruikers
Smart grids kunnen ook de energiegebruiker ‘intelligent’ maken, omdat financiële besparingen
gerealiseerd kunnen worden door pieken in de vermogensbehoefte af te vlakken of op piekmomenten
(waneer de energieprijzen hoog zijn) zelfs energie te leveren in plaats van af te nemen. Ook kunnen
gebruikers een bijdrage leveren aan het programma van hun programmaverantwoordelijke partij in de
onbalansmarkt. De praktijk wijst uit dat de energiegebruiker zich door het monitoren meer bewust wordt
van zijn verbruik en mogelijke verspilling. Dit resulteert vrijwel altijd in een lager verbruik.

 Ontwikkelen van nieuwe producten en diensten
Smart grids bieden mogelijkheden voor nieuwe, energiegerelateerde diensten. Behalve dat afnemers
‘bereikbaar’ worden voor dienstenleveranciers, kunnen zij ook voordeel behalen door actiever in de
markt te participeren. Zo zijn besparingen mogelijk door het afvlakken van pieken in het
elektriciteitsgebruik en kan het comfort door automatische schakeling van huishoudelijke toepassingen
worden verhoogd.

 Verhogen van de systeem- en netflexibiliteit
Door de toepassing van smart grids wordt het energiesysteem ‘dynamischer’, zowel qua systeem
(productie-afname) als qua net (transporten distributiestromen).

Zo wordt het systeem flexibeler doordat bij meer gebruikers een respons op een systeemonbalans
mogelijk wordt. Dit kan in de vorm van aanpassing van het energiegebruik, regeling van opwekmiddelen
of de benutting van opslagfaciliteiten.

Ook verhogen smart grids de netflexibiliteit doordat netbeheerders sneller kunnen inspelen op een
veranderende vraag van netgebruikers. Aansluitingen zullen gemakkelijker worden gerealiseerd omdat
de netwerkinpassing efficiënter kan plaatsvinden. Tevens kan beter worden omgegaan met eventuele
lokale verschuiving van vraag in opwek (of vice versa). De levensduur van het net (circa 40-50 jaar) is
immers lang in vergelijking met die van bijvoorbeeld windturbines (circa 15 jaar).

PAGINA 8 VAN 31


 Verhogen van de voorzieningszekerheid
Doordat de verschillende gebruikers actief in het energiesysteem participeren, wordt het net robuuster
voor verstoringen en onvoorziene gebeurtenissen. De impact hiervan zal door snelle schakelingen en
een grotere bijdrage van de netgebruikers beter ingeperkt kunnen worden. Het wordt mogelijk om in
tijden van nood selectief te schakelen, bijvoorbeeld wel transport naar de straatverlichting en de
verkeersregelinstallaties, maar afschakeling van reclameverlichting.

De genoemde zes aspecten zijn overigens onderling aan elkaar gerelateerd (zie Figuur 1). Alle in deze
roadmap voorgestelde acties zijn beoordeeld op hun bijdrage aan deze zes aspecten. Alleen die acties die
significant bijdragen aan het realiseren van deze meerwaarde zijn opgenomen.

Accommode
ren van
decentrale
opwek

Verhogen Optimalise
van de ren in de
voorzienings energie
zekerheid keten

Verhogen
Lagere
van de
energiekoste
systeem- en
n bij
netflexibilitei
gebruikers
t

Ontwikkelen
van nieuwe
producten
en diensten

Figuur 1. De meerwaarde van smart grids.

2.4 Ambitie en missie voor 2025
Zoals gezegd biedt deze roadmap een agenda voor de gezamenlijke netbeheerders voor de ontwikkeling en
implementatie van smart grids. Om hieraan richting te geven bevatten de volgende hoofdstukken een aantal
toekomstbeelden voor de energievoorziening. Indicatief schetsen deze mogelijke beelden voor het jaar 2050.
De opgenomen acties dragen bij aan de realisatie hiervan.

De Nederlandse netbeheerders ondersteunen de transitie naar een schone en duurzame energievoorziening.
De kernwoorden hierbij zijn: betrokken, betrouwbaar en betaalbaar:

 BETROKKEN: Vanwege de centrale rol van de gas- en elektriciteitsnetten in de energievoorziening willen
de netbeheerders het initiatief nemen om gezamenlijk met andere partijen de energievoorziening van de
toekomst vorm te geven.

 BETROUWBAAR: Een randvoorwaarde is dat de betrouwbaarheid van de energievoorziening, zowel qua
beschikbaarheid als kwaliteit, door toepassing van duurzame energieconcepten niet vermindert.

BETAALBAAR: Een tweede randvoorwaarde is dat de prijs/pretatieverhouding van de energievoorziening,
ondermeer door toepassing van innovatieve energieconcepten, voor de netgebruikers gewaarborgd blijft.
Tevens willen de netbeheerders door de implementatie van smart grids de marktontwikkeling bevorderen
en de ontwikkeling van nieuwsoortige markten mogelijk maken.

PAGINA 9 VAN 31


3 Opzet van de roadmap

3.1 Toekomstbeelden en acties
In de volgende hoofdstukken worden drie beelden geschetst voor de rol van smart grids in de toekomstige
energievoorziening. De drie beelden hebben een toEnemende scope: het niveau van een woning, van een
wijk en van Nederland.

Hoewel de beelden voor 2050 worden geschetst, kan zo’n toekomstbeeld al in 2025 voor een deel van de
gebruikers werkelijkheid zijn. Voor de ontwikkeling van smart grids en een volledige uitrol van smart grids
over alle aangeslotenen is echter meer tijd nodig. Volgend op elk toekomstbeeld is een overzicht opgenomen
van relevante acties die implementatie van het toekomstbeeld mogelijk maken.

De gezamenlijke acties zoals opgenomen bij de drie toekomstbeelden geven een breed overzicht van de
stappen die voor de uitrol van smart grids nodig zijn. Ze zijn gebaseerd op wat de netbeheerders op dit
moment voorzien als relevant om de geschetste toekomstbeelden te realiseren. Het is mogelijk dat na
verloop van tijd andere issues gaan spelen en/of nieuwe acties noodzakelijk blijken. Periodiek zal dit
actieplan worden herzien om de roadmap zo effectief mogelijk te kunnen hanteren als concrete werkagenda.

3.2 Categorisering van de acties
De acties zijn als volgt onderverdeeld:

 Technisch georiënteerde acties: Onder deze categorie zijn de acties opgenomen die vooral te maken
hebben met de voor smart grids relevante technologieën. De verschillende technologieën moeten worden
ontwikkeld, getest en geïmplementeerd.

 Beleidsmatige en regulatorische acties: De in deze categorie genoemde acties hebben te maken met
het kader waarbinnen het netbeheer plaatsvindt. Dit betreft beleidsmatige en politieke aspecten, zoals
rond de wettelijke taken en gewenste rollen van verschillende betrokken partijen, alsook financiële en
regulatorische randvoorwaarden.

 Maatschappelijke en overige acties: Onder deze categorie worden de overige acties benoemd, onder
meer rondom de verwachte gedragsverandering van energiegebruikers.

De geïdentificeerde acties zijn zeer verschillend van aard. Veel technische acties zijn redelijk ‘straightforward’
door de gefaseerde uitwerking in de fasen ‘onderzoek en ontwikkeling’ — ‘pilots en demonstratieprojecten’ —
1
‘eerste fase van uitrol’ — ‘volledige implementatie’. De beleidsmatige, regulatorische, maatschappelijke en
overige acties zijn moeilijker te agenderen, bijvoorbeeld omdat het mogelijk ingrijpende systeem-
veranderingen met zich meebrengt of omdat de betrokkenheid van afnemers en andere actoren bij de
uitvoering van de betreffende acties essentieel is. De succesvolle implementatie van smart grids is tenminste
net zo afhankelijk van de uitwerking van deze niet-technische acties als van de acties rondom de
2
ontwikkeling van de benodigde technologie.

Niet alle acties kunnen door de netbeheerders (zelfstandig) worden uitgevoerd. Vaak is samenwerking met
anderen nodig, zoals bijvoorbeeld met energieleveranciers, gemeenten, woningcorporaties en leveranciers
van meters, componenten, etc.. Dit is zeker het geval waar een heroverweging van specifieke beleidsmatige
of regulatorische aspecten wordt voorzien.

1
Deze indeling is ook in bijlagen 1 tot en met 3 gehanteerd in de meer gedetailleerde planning van de technische acties.
2
Uit de opsomming van de acties kan daarom geen waardering van het belang van de betreffende acties worden
afgeleid.

PAGINA 10 VAN 31


Desalniettemin zijn een aantal van zulke acties in de roadmap opgenomen. Door het agenderen hiervan
geven de netbeheerders aan zich in te willen spannen om de betreffende maatschappelijke discussie te
initiëren en stimuleren. De uitkomsten ervan zijn van groot belang voor de succesvolle uitvoering van de
andere acties. Om die reden zijn ze toch in de roadmap opgenomen.

3.3 Fasering van de acties
Om de missie te realiseren, zijn ingrijpende aanpassingen van de energienetten nodig, alsook van het gehele
energiesysteem. De netbeheerders voorzien hiervoor verschillende concrete acties (anders dan het
verzwaren van de netten). Niet alle acties hoeven direct te worden uitgevoerd. Geprobeerd is om een
fasering in de tijd aan te brengen, waarbij de volgende perioden worden onderscheiden:

 Fase I: De acties in deze fase moeten de komende jaren als eerste worden uitgevoerd. Indicatief betreft
dit de periode van 2011 tot 2013. De focus ligt op het leren van de mogelijkheden van smart grids, het
onderzoeken van de randvoorwaarden en beperkingen bij de implementatie van slimme netten, het
opdoen van ervaringen hoe gebruikers met de nieuwe mogelijkheden omgaan (en wat hun bijdrage voor
het systeem kan betekenen) en het uitvoeren van kleinschalige deelpilots.

 Fase II: Deze fase, grofweg de periode 2014-2018, wordt met name gekenmerkt door grootschalige pilots
met totaalconcepten, demonstratieprojecten, proeftuinen alsmede een eerste uitrol. Bekeken wordt welke
nieuwe diensten mogelijk zijn en hoe afnemers deze mogelijkheden en diensten in de praktijk zullen gaan
gebruiken. In deze fase moeten ook veel regulatorische issues worden opgelost, zodat de juiste
randvoorwaarden voor implementatie worden gecreëerd.

 Fase III: Op enig moment volgt grootschalige uitrol voor alle afnemers. Indicatief vindt dit in de periode na
2019 plaats. De precieze planning hangt vanzelfsprekend af van de resultaten en ervaringen uit de vorige
fasen.

In de hoofdtekst van dit actieplan wordt voor elke actie een indicatie gegeven in welke fase(n) de actie
thuishoort. In de bijlage is een meer precieze planning opgenomen, gespecificeerd naar de aard hiervan.

PAGINA 11 VAN 31


4 Acties voor de realisatie van smart grids op micro-niveau

4.1 De woning in 2050

4.1.1 Technische mogelijkheden en voorzieningen
In 2050 zijn nieuwbouwwoningen energieneutraal. Niet alleen zijn de meeste bestaande woningen
geïsoleerd, maar de doorsnee energieconsument is dan ook energieproducent door de plaatsing van
zonnepanelen, HRe-ketels (voor met name oudere huizen waar de isolatiemogelijkheden beperkt zijn), etc..
Tevens is voorzien in een aantal opslagmogelijkheden, zowel voor elektriciteit (bijvoorbeeld in de accu’s van
elektrische auto of kleine batterijsystemen) als in de vorm van warmteopslag (in de vorm van heet water).
Het energiesysteem wordt via een energie-managementconsole geoptimaliseerd, die in alle huizen aanwezig
is.

De console dient niet alleen om de vermogensbehoefte en/of het energiegebruik te minimaliseren, maar
ondersteunt ook een verhoging van het comfort. Huishoudelijke apparaten kunnen door de gebruiker op
afstand worden in- en uitgeschakeld. Nieuwe huishoudelijke apparatuur wordt via een plug-and-play concept
eenvoudig op het huissysteem aangesloten en hiermee automatisch in het energiesysteem opgenomen.

Als afnemers dit wensen, kunnen zij ook extern energiediensten inkopen. Door het schakelen van (niet
tijdgevoelige) huishoudelijke applicaties te optimaliseren kan bijvoorbeeld eenvoudig worden bespaard op de
energierekening. Tevens komen specifieke functies beschikbaar die energiegebruik afhankelijk maken van
de beschikbaarheid van gelijktijdig opgewekte duurzame elektriciteit.

Doordat actuele productie- en belastingsinformatie van groepen gebruikers beschikbaar komt, kan de
netbeheerder zijn netten efficiënter bedrijfsvoeren. Ook de storingsafhandeling kan versnellen aangezien
storingen eenvoudiger kunnen worden gelokaliseerd.

4.1.2 Energiebesparing en integratie van duurzaamheid
Afnemers kunnen veel invloed uitoefenen op hun energiegebruik en elektriciteitsproductie. Verspilling kan
eenvoudiger worden herkend en verminderd. Ook kunnen allerlei kleinschalige elektriciteitsproductie-
middelen eenvoudig in de woning worden geïnstalleerd. Via intelligentie in combinatie met afspraken met de
klant wordt de netinpassing gewaarborgd.

Door een ‘slimme’ manier van omgaan met de belasting en productiemiddelen hoeven de distributienetten en
huisaansluitingen niet te worden verzwaard om uitgelegd te zijn op een ongecontroleerde piekvraag.

PAGINA 12 VAN 31


4.1.3 Keuzemogelijkheden en nieuwe diensten
Afnemers zijn in de gelegenheid zelf aan de verduurzaming van de energievoorziening en de energietransitie
bij te dragen: Door hun energiegebruik te finetunen op hun behoefte neemt de efficiëntie toe. De nieuwe
infrastructuur biedt afnemers nieuwe diensten die bijdragen aan een verhoging van het comfort tegen lagere
kosten. Zo zijn prijsgerelateerde energiediensten mogelijk (verschuiving van belasting om de dure piek te
omzeilen, energielevering gerelateerd aan actuele productie-informatie over duurzame bronnen, etc.)
alsmede comfortverhogende energiediensten (in- en uitschakeling van ruimteverwarming op basis van
behoefte in plaats van vaste kloktijden).

Smart grids bieden het platform dat zulke nieuwe diensten mogelijk maakt, maar de afnemer bepaalt welke
diensten daadwerkelijk worden afgenomen. Ook bepaalt de afnemer wie toegang krijgt tot welke informatie.
De privacy wordt hiermee geborgd. De keuzevrijheid van de consument neemt toe. De administratieve lasten
dalen daarentegen, doordat de onderliggende processen voor de inkoop van energiediensten door de
vergaande integratie met ICT nagenoeg automatisch verlopen (‘ontzorgen’).

4.2 Technisch georiënteerde acties
In de onderstaande tabel wordt een opsomming gegeven van de voorziene technisch georiënteerde acties
gerelateerd aan de ontwikkeling en implementatie van smart grids op woningniveau.

ACTIE BESCHRIJVING FASE

SYSTEMEN

Specificaties van de slimme Vaststellen van de voorwaarden waaraan de nieuwe generatie slimme
meter(kast) meter(kast) moet voldoen in voorbereiding op een toekomst met
decentrale toepassingen en energiemanagement. Onderdeel hiervan
I-II
vormt de overweging van alternatieven, zoals de splitsing van de
comptabele meetfunctie van overige (geavanceerde) meet- en
eventueel schakelfuncties.
Installatie smart metering In 80 % van de Nederlandse huishoudens zal een smart metering
systemen cq. slimme meterkasten device worden geïnstalleerd. Mede n.a.v. de EU-directive en ter I-II
uitvoering van komende wet- en regelgeving.
Ontwerpregels voor ICT en Onderzocht moet worden welke balans wenselijk is tussen flexibiliteit
elektronica van de functionaliteit versus de levensduur van de onderliggende ICT
I
en elektronica. Met andere woorden: welke periode moet de te
implementeren technologie (steeds) overbruggen?
Technische mogelijkheden voor Onderzoek naar de verschillende technische mogelijkheden voor
elektriciteitsopslag elektriciteitsopslag op microniveau, zoals de inzet van accu’s van I-II
elektrische vervoermiddelen.
Security Onderzoek naar en implementatie van beveiliging van de smart meter,
I-II
de slimme meterkast en de datacommunicatie tegen hacking.
Stooklijn van warmtepompen Onderzoek naar het regelbereik van de stooklijn van warmtepompen en
de mogelijke inzetstrategieën. Dit onderzoek omvat dus de relatie
tussen de elektriciteitsvraag van de woning voor I
verwarmingsdoeleinden en de behoefte aan warmte en warm tapwater
als functie van bijvoorbeeld de buitentemperatuur bij felle koude.
Power quality Onderzoek naar het effect van toenemende schakeling van
huishoudelijke apparatuur, decentrale en/of duurzame
I
productiemiddelen en toenemende vermogenselektronica (bijvoorbeeld
energiebesparende verlichting) op de power quality.
STURING

Beschikbaar stellen van meetdata Onderzoek naar de wijze waarop signalen aan de apparatuur van
voor schakelen aangeslotenen kunnen worden geleverd die als basis voor II-III
schakelacties kunnen dienen.

PAGINA 13 VAN 31



Laadstrategieën voor de Onderzoek naar de laadstrategie van accu’s (zoals van elektrische
elektrisch vervoer auto’s) en hoe de opgeslagen energie eventueel voor het systeem I-II
beschikbaar komt. Evenzo onderzoek naar de netwerkeffecten hiervan.
Effect van op afstand schakelen Onderzoek naar het effect van schakelen van huishoudelijke
van huishoudelijke apparaten apparatuur met als doel het verschuiven van pieken in de
elektriciteitsvraag zodat de beschikbare transportcapaciteit van het net
niet wordt overschreden. Met name dient helder te worden in welke I
mate de activering van verschillende apparaten tot een verschuiving
van de transportpiek (op lokaal en nationaal) kan leiden en hoe deze
kan worden afgeroepen.
Prijsrespons van huishoudelijke Onderzoek naar de respons van huishoudelijke afnemers op
afnemers prijssignalen en het effect hiervan op de inzet van op bijvoorbeeld de
I
inzet van micro-WKKs, warmtepompen en het opladen van elektrische
vervoermiddelen.
Automatisch energiebeheer in Implementatie van geautomatiseerd energiebeheer in woningen en bij
I-II
gebouwen bedrijven, waardoor efficiënter energiegebruik mogelijk wordt.
Regelstrategie en Ontwikkelen van een strategie (algoritme) voor het schakelen van
I-II
prioriteitsstrategie belastingen in woningen (en de prioriteit van verschillende apparaten).
INFORMATIE

Registratie van Onderzocht moet worden op welke wijze de verbruiksgegevens van de
verbruiksinformatie consument het beste kunnen worden geregistreerd, (lokaal) kunnen
worden opgeslagen en tot nuttige informatie worden verwerkt. I
Onderzocht moet worden hoe deze informatie kan worden beveiligd en
ongewenste beïnvloeding worden voorkomen.
Ontwikkelen Om te kunnen meten en sturen moet een communicatiekanaal naar
communicatiemogelijkheden met huishoudens gerealiseerd worden (met voldoende datacapaciteit).
huishoudens Hoewel nog onduidelijk is wat de aard van de te verzenden
stuurinformatie is (meetgegevens, prijsplannen, etc.) en wie de I-II
gegevens verstuurt, moet het communicatiemedium ontwikkeld worden.
Omvat tevens een onderzoek naar de robuustheid van de verschillende
communicatiemogelijkheden.
Conversie van meetdata Ontwikkelen van methoden om de grote hoeveelheid meetdata van
slimme meters en sensoren in het net te converteren in compacte, I-II
relevante informatie voor de bedrijfsvoering van het net.
Informatieverzameling over Ontwikkelen van een methode om berichtenverkeer mogelijk te maken
disperse opwek over de hoeveelheid elektriciteit die door zonnepanelen is
geproduceerd. Tevens zou deze methode in staat moeten zijn I
automatisch een melding te doen aan de netbeheerder van nieuw
aangesloten vermogen.

4.3 Beleidsmatige en regulatorische acties
In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de beleidsmatige en regulatorische acties die de
ontwikkeling en implementatie van smart grids op woningniveau ondersteunen.


TAKEN, ROLLEN EN BEVOEGDHEDEN

Duidelijkheid over de rol van de Bepaald moet worden in hoeverre de netbeheerders een faciliterende rol
netbeheerder met betrekking tot gaan spelen met betrekking tot de (fysieke) communicatie (ICT) naar
I
de communicatie naar huishoudens.
huishoudens

PAGINA 14 VAN 31



Duidelijkheid over rol Bepaald moet worden welke rol netbeheerders kunnen en mogen spelen
netbeheerder in het kader van met betrekken tot decentrale middelen voor elektriciteitsopslag (bijv. II
elektriciteitsopslag mogelijkheden voor activering in het kader van de netveiligheid)
FINANCIËLE ASPECTEN EN INCENTIVES

Uitwerking van mogelijke Aanpassing van de tariefstructuur zodat afnemers financiële prikkels
financiële prikkels voor krijgen om hun afname af te stemmen op de netbelasting. II
netgebruikers
Uitvoeren marktonderzoek naar Voor het in kaart brengen van de wensen van de consument rondom
wensen consument smart grids moet een marktonderzoek worden uitgevoerd. Deze richt
zich ondermeer op het milieubewustzijn bij huishoudelijk energiegebruik,
I
mogelijke prikkels voor de beïnvloeding van het energiegebruik,
randvoorwaarden voor comfort en wenselijkheid van nieuwe diensten
zoals op afstand schakelen en onderling uitwisselen van elektriciteit.
Herziening uitgangspunten Mogelijk maken van salderen van gezamenlijke opwek over
I
facturering verschillende aansluitingen.
BELEIDSONTWIKKELING

Bevoegdheid om belasting bij In de situatie dat overbelasting van het net dreigt (bijv. door gelijktijdige
afnemers te beïnvloeden grootschalige inzet van elektrische bijverwarming), moet de
netbeheerder over instrumenten beschikken om de belasting te
I
reduceren. Hiervoor dienen niet alleen technische regelopties te worden
ontwikkeld maar ook een regulatorisch kader waarbinnen zulke opties
kunnen worden benut.
Heroverweging transportplicht Heroverwegen van de transportplicht in de Elektriciteitswet, met name
waar het de grenzen betreft waarbinnen een netbeheerder verplicht is
om transportdiensten te leveren. Bij een ongewijzigde transportplicht is I-II
netverzwaring in de meeste gevallen een verplichting en kan de
oplossing minder in intelligentie worden gezocht.

4.4 Maatschappelijke en overige acties
Tenslotte worden hieronder de maatschappelijke en overige acties opgesomd voor de ontwikkeling en
implementatie van smart grids op woningniveau.


STANDAARDEN EN PROTOCOLLEN

Referentie-architectuur Initiatief nemen om een referentiearchitectuur (ICT) en bijkomende
I
standaardisatie voor smart grids te ontwikkelen.
Open protocollen Initiatief nemen om de ontwikkeling van open protocol(len) voor het
schakelen van ‘slim witgoed’, ‘slimme warmtepompen’ en het opladen I
van de elektrische auto te stimuleren.
Afspraken met stakeholders Overleg voeren met commerciële partijen en stakeholders over de
over slimme meter(kast) onderlinge rolverdeling rondom de ontwikkeling en het gebruik van de I
slimme meter(kast).
INTERACTIE MET GEBRUIKERS EN STAKEHOLDERS

Privacy Adresseren van de privacy-aspecten van slimme netten en anticiperen
I-II
op mogelijke privacyproblemen.
Bewustwording over Bijdragen aan het informeren van huishoudelijke en kleinzakelijke
energiegebruik afnemers over innovatieve en duurzame energietechnologieën en de I-III
effecten hiervan op het net.

PAGINA 15 VAN 31



Creëren incentives voor Aangezien de betrokkenheid van afnemers een sleutelfactor vormt,
huishoudelijke afnemers moeten niet alleen adequate incentives en beloningsmechanismen
worden ontwikkeld om de afnemers te prikkelen tot participatie (bijv.
premies, aanpassing tariefstructuur, etc.), maar moet ook het
maatschappelijke debat over het ontwikkeling van sturende tarieven voor
optimale netcapaciteitsbenutting worden gestimuleerd. Dit onderdeel
omvat tevens het debat over mogelijkheden voor (en acceptatie van) I-II
vraagsturing en lokale opslag. Wanneer elektrisch vervoer een hoge
vlucht gaat nemen kan een situatie ontstaan waarin netbeheerders niet
in staat zijn om op korte termijn hun netten voldoende te verzwaren.
Door spreiding van het laden over de tijd kunnen capaciteitsproblemen
worden voorkomen. Dit vergt wel coördinatie die op deze manier kan
worden geregeld.
Aanpassing systemen voor Momenteel is een ondergrens van 5 MW om deel te nemen aan
elektriciteitshandel handelssystemen. Ten gevolge van de grotere potentiële participatie van
huishoudelijke, zakelijke en kleine industriële afnemers in de
II
elektriciteitsmarkt, verdient het aanbeveling om de technische
voorwaarden aan te passen zodat zelfstandige participatie van deze
afnemers mogelijk wordt.
Dialoog over communicatie met Opstarten van een dialoog met stakeholders over de realisatie van een
I
huishoudens communicatiekanaal naar huishoudelijke en kleinzakelijke klanten.
Draagvlak bij netgebruikers Aangezien de uitrol van smart grids andere mogelijkheden voor
netgebruik met zich meebrengt maar mogelijk ook nieuwsoortige
randvoorwaarden (zoals differentiatie van netwerkprijzen afhankelijk van II
de netbelasting), is uitleg over het belang van smart grids aan afnemers
nodig om draagvlak te creëren.
OVERIG

Ontwikkeling van ‘smart homes’ Participeren in samenwerkingsprojecten met gemeenten, corporaties,
projectontwikkelaars en anderen om concepten voor ‘smart homes’ te
I-III
ontwikkelen, waarbij technische mogelijkheden en maatschappelijke
wensen samenkomen.
Investeringsklimaat voor Benadrukken van het belang van een helder kader voor innovatie en
marktpartijen investeringen in duurzame energie in en rondom de woning, zodat de I-II
ontwikkelingen worden gestimuleerd.

PAGINA 16 VAN 31


5 Acties voor de realisatie van smart grids op meso-niveau

5.1 De wijk in 2050

Op wijkniveau — indicatief bestaat een wijk uit circa 1000 woningen — maken smart grids meer autonomie
mogelijk. Door onderlinge energieuitwisseling tussen woningen in combinatie met decentrale productie
(WKKs op wijkniveau), warmte/koudeopslag en biogasinstallaties worden wijken in toenemende mate
zelfvoorzienend — hoewel volledige onafhankelijkheid van het systeem waarschijnlijk niet zal plaatsvinden.
In de wijk is tevens voorzien in mogelijkheden voor elektriciteitsopslag. Ook zijn er voldoende fastcharge
oplaadpunten voor elektrische auto’s.

Het net verbindt producenten met afnemers, die overigens ook zelf produceren (‘prosumenten’). Lokale
tekorten of overschotten worden met de ‘buitenwereld’ verhandeld, dat wil zeggen met naburige wijken of
met de bredere Nederlandse elektriciteitsmarkt. Het laden van elektrische auto’s en de inzet van
warmtepompen worden gecoördineerd om de aanleg van zware netten te voorkomen.

Overigens kunnen de wijken qua energieconcept onderling verschillen: sommige wijken zijn all electric (met
elektrische warmtepompen voor ruimteverwarming), andere hebben zowel een elektriciteits- als een
gasinfrastructuur en weer andere wijken combineren de elektriciteitsinfrastructuur met een warmtenet.

Binnen de wijk kan lokaal energie worden verhandeld. Deze handel wordt mogelijk door de netbeheerder
gefaciliteerd die — in navolging van de biedladder voor nationale systeemdiensten — een actueel
handelsplatform voor lokale uitwisseling verzorgt. Leveranciers en afnemers bieden hierop mee om hun
portfolio te optimaliseren. Eventueel (maar afhankelijk van het marktmodel) participeren netbeheerders hier
ook in om congestie op het net op te lossen.

Voor deze markt is ICT nodig. Hoewel de netbeheerder verantwoordelijk is voor de kwaliteit van het
dataverkeer, wordt gebruik gemaakt van open standaarden via verschillende beschikbare infrastructuren
voor datacommunicatie zodat ruimte is voor concurrentie bij de toegepaste communicatieconcepten.

PAGINA 17 VAN 31


Door de lokale inrichting van de energievoorziening wordt er bespaard op netverliezen. Door de onderlinge
uitwisseling binnen de wijk hoeft ook maar weinig energie van buiten te worden ingekocht. Tenslotte kunnen
de regelbaarheid van de belasting (vraagrespons) in combinatie met de lokale productie en eventueel de
opslagfaciliteiten benut worden als bron voor flexibiliteit om de fluctuerende output van duurzame bronnen in
de wijk (en eventueel daarbuiten) op te vangen.

5.1.4 De veranderende rol van de netbeheerder
Het netbeheer op wijkniveau zal anders zijn dan nu. Doordat netten efficiënter kunnen worden gebruikt,
zullen investeringen anders plaatsvinden: Netverzwaring is slechts nodig als de netbelasting niet met
operationele middelen kan worden vergroot (of als de kosten hiervan niet opwegen tegen die van
netverzwaring).

Dit houdt ondermeer in dat de netbeheerder in toenemende mate in samenspel met marktpartijen optreedt.
De rol van de netgebruiker wordt hierbij groter. Ook is meer informatie nodig relevant omtrent
vermogensbehoefte, elektriciteitsproductie, opslagmiddelen enz. in de wijk. Een deel van deze informatie is
real time voor de netbeheerder beschikbaar. Daarbij beschikt de netbeheerder over mogelijkheden om de
netbelasting te beïnvloeden, en wel gedeeltelijk door interactie met de markt. De rol van de aangeslotenen
wordt dan ook belangrijker. Het gedrag van de aangeslotenen wordt beïnvloed door inzet van financiële
(markt) of andere instrumenten.

gerelateerd aan de ontwikkeling en implementatie van smart grids op wijkniveau.


SYSTEMEN

Ontwikkelen van systemen voor Ontwikkelen van systemen en methoden voor loadmanagement in het
loadmanagement distributienet. Idem ontwikkeling van lokale systeemdiensten die de I-III
inpassing van duurzaam opgewekte elektriciteit bevorderen.
Inzet van decentrale Door de gecoördineerde inzet van kleinschalige decentrale
productiemiddelen en regelbare productiemiddelen en regelbare belastingen ontstaan ‘Virtual Power
I-II
belasting als VPP Plants’. Het ontwerp van zulke systemen alsmede de relatie tot het net
dient nader te worden onderzocht
elektriciteitsopslag elektriciteitsopslag, zowel kortdurende opties (vliegwiel) als decentrale I-II
mogelijkheden.
Ontwikkeling van meer Onderzoek naar de ontwikkeling van een net dat meer autonoom
autonome netten bedreven kan worden. Door een slimme wisselwerking tussen
zonnepanelen, opslag en vermogenselektronica kan hierin met II
intelligente regelingen de spanningskwaliteit gehandhaafd en het
energiemanagement worden geoptimaliseerd.
STURING

Sturen van opladen van Vanwege de grote belasting op het elektriciteitsnet van het laden van
elektrisch vervoer elektrische vervoermiddelen, zullen netbeheerders het initiatief nemen
II
om modellen te ontwerpen en standaardiseren voor het sturen van het
laadproces.
Benutting WKKs voor Ontwikkelen van technische en contractuele oplossingen om lokale
bedrijfsvoering netten netondersteuning door WKK-units mogelijk te maken (‘ancillary
services’). Bijvoorbeeld spanningsondersteuning, congestiemanagement II
of automatische back-up door VPPs (virtuele power plants) tijdens
(langdurige) uitval van kleine HS-uitlopers.

PAGINA 18 VAN 31



Veiligheid bij schakelen op Onderzoek naar de waarborging van veiligheid bij schakelen op afstand II
afstand van huishoudelijke apparatuur.
INFORMATIE

Informatiesysteem voor Ontwikkelen van een informatiesysteem voor kennis over de actuele
opwekkers en grote belastingen inzet van micro-wkk, warmtepompen, grote airco’s en andere decentrale
I-II
productiemiddelen en (grotere) stroomverbruikende apparaten, mede op
basis van afspraken met gemeenten en projectontwikkelaars.
Effect van hoge penetratie van Onderzoek naar het effect van een brede uitrol van decentrale opwek,
decentrale opwek geconcentreerd achter één middenspanningsruimte op het distributienet.
Tevens onderzoek naar de wijze waarop afnemers deze en alternatieven I
inzetten (zoals bijstookopties in de vorm van elektrische bijverwarming,
met biogas, extra warmtebuffers, etc.).
Effect van warmtepompen op Onderzoek naar het effect van de plaatsing van aanzienlijke aantallen
het elektriciteitsnet elektrische warmtepompen in woonwijken. Met name het gedrag van
I
deze warmtepompen en het effect ervan op het elektriciteitsnet moeten
nauwkeurig in beeld worden gebracht.
Bepalen van invloed van de Onderzocht moet worden wat de invloed is van de grootschalige inzet
elektrisch vervoer op het net van elektrisch vervoer op de gevraagde capaciteit van het I
elektriciteitsnet.

ontwikkeling en implementatie van smart grids op wijkniveau ondersteunen.



Institutionele herijking van taken Aangezien consumenten actiever aan het energiesysteem gaan
en verantwoordelijkheden deelnemen, zullen de rollen (taken en verantwoordelijkheden) van de
II
verschillende spelers (consumenten, producenten, netbeheerders,
marktpartijen) opnieuw moeten worden gedefinieerd.
Meldingsplicht van opwekkers Onderzoek naar het effect van het invoeren van meldingsplicht voor
en grote belastingen producenten en afnemers die potentieel een grote transportbehoefte I
hebben (inclusief installatie van bijvoorbeeld warmtepompen).
Regelgeving voor Opstellen van een algemene set van regels voor situaties waarbij
I
warmtepompen warmtepompen op grote schaal worden toegepast.
FINANCIËLE ASPECTEN EN INCENTIVES

Vergelijking kosten smart grids Verwacht wordt dat de (integrale) netwerkkosten in het geval van smart
en conventionele netten grids lager zullen worden dan van de aanleg van conventionele netten
(ten gevolge van vervanging en verzwaring). Voor een zorgvuldige I
afweging (optimalisatie) is een nadere kwantificering van de bijdrage
van smart grids noodzakelijk.
Ontwikkeling van een nieuw Vanwege de toenemende decentrale productie en actievere rol van de
marktmodel afnemer, zal behoefte ontstaan aan een marktmodel waarin meer
prikkels omtrent efficiënt energiegebruik kunnen worden geven. Hiervoor
zullen nieuwe spelregels moeten worden ontwikkeld, moet de II
afstemming tussen toepassingen onderling en met het net nader worden
gedefinieerd en zal een voldoende businesscase moeten bestaan om de
participatie te materialiseren.

PAGINA 19 VAN 31



BELEIDSONTWIKKELING

Behoefte aan beleidskader voor Input leveren voor een beleidskader m.b.t. de maatschappelijk gewenste
investeringen in de investeringen ten behoeve van de energietransitie. I
energietransitie
Business modellen voor Hoewel veel onderzoek plaatsvindt naar mogelijke technische opties
elektriciteitsopslag voor elektriciteitsopslag, is grote behoefte aan de ontwikkeling van
business modellen voor de inpassing van elektriciteitsopslag op I-II
wijkniveau. De netbeheerders beogen te participatie in enkele projecten
voor realisatie van elektriciteitsopslag in een distributiestation.
Ketenanalyse bij Bijdragen aan de ontwikkeling van een afwegingskader naar de beste
I
gebiedsontwikkeling energieopties (vanuit ketenperspectief) voor nieuwe wijken.

implementatie van smart grids op wijkniveau.


STANDAARDEN EN PROTOCOLLEN

Pilots duurzame wijk Bijdragen aan brede pilot projecten voor energieneutrale wijken met het
oog op kennisontwikkeling en uitwerking van standaarden en
protocollen. Bij voorkeur projecten in verschillende provincies, met I
betrokkenheid van de corporaties, gemeenten, energiebedrijven en
netbeheerders.
Ontwikkeling van lokale In samenwerking met andere stakeholders concepten ontwikkelen voor
elektriciteitsmarkten lokale elektriciteitsmarkten voor afstemming tussen beschikbare vraag I-II
en aanbod en implementatie hiervan mogelijk maken.
INTERACTIE MET GEBRUIKERS EN STAKEHOLDERS

Ondersteuning van burger- Het ondersteunen bij de oprichting van regionale coöperaties van
initiatieven burgers en bedrijven om gezamenlijke energieprojecten te gaan II
uitvoeren.
Discussie over aanleg nieuwe Met het oog op de toekomst is de wenselijkheid van aanleg van nieuwe
gasnetten gasnetten onduidelijk. Hierover zal een maatschappelijke discussie I
gevoerd moeten worden.
Betrokkenheid van netbeheerder Door de technologie worden op termijn zelfstandige lokale netten
bij ontwikkeling van lokale netten mogelijk. De netbeheerder beoogt deze discussie te faciliteren. Wel dient III
de algehele systeemintegriteit hierbij gewaarborgd te blijven.
Betrokkenheid bij De netbeheerders bieden aan actief betrokken te zijn bij de planning van
gebiedsontwikkeling nieuwbouwwijken en grootschalige renovatieprojecten. Tevens zijn ze
I-III
beschikbaar voor het leveren van een second opinion over de
energieparagraaf van bestemmingsplannen.

PAGINA 20 VAN 31


6 Acties voor de realisatie van smart grids op macro-niveau

6.1 Het Nederlandse elektriciteitsnet in 2050

In 2050 zal het internationale transport en het transport over grote afstanden in Europa sterk zijn
toegenomen (zie bijvoorbeeld www.roadmap2050.eu). Nederland vormt hierbij een hub tussen Scandinavië,
Engeland en het windnet op de Noordzee aan de ene kant en continentaal Europa aan de andere.

Deze transportstromen zijn onder meer het gevolg van de grootschalige toepassing van elektriciteitsproductie
op basis van hernieuwbare energie, zoals offshore windparken op de Noordzee en grootschalige
zonthermische elektriciteitsproductie in Noord-Afrika. Deze ontwikkeling lijkt complementair te zijn aan de
toename van lokale opwekmogelijkheden (op wijkniveau). In ieder geval lijkt het net beide ontwikkelingen te
moeten accommoderen.

Door de grootschalige internationale uitwisseling van elektriciteit alsmede de toegenomen
elektriciteitsproductie op lokaal niveau zal de behoefte aan de afstemming tussen vraag en aanbod groeien.
Hoewel het energiesysteem per regio (voor Nederland: de Noordwest-Europese regio) wordt gebalanceerd,
zijn er deelmarkten voor uitwisseling van flexibiliteit: van lokale handelsmarkten om wijken meer
zelfvoorzienend te doen zijn of regionale congestie te mitigeren tot internationale uitwisseling van
reservevermogen om fluctuaties in de output van duurzame elektriciteitsbronnen (zoals windparken) op te
vangen. Vanzelfsprekend vindt hiernaast ook nog de optimalisatie binnen energieprogramma’s plaats door
de programmaverantwoordelijke partijen.

Ook vervagen de grenzen tussen de verschillende energiesystemen. Als er gas beschikbaar is (bijv. groen
gas) maar er is een lage gasafname, dan wordt het gas kunnen verstroomd en wordt de energie op het
elektriciteitsnetnet afgezet. Omgekeerd, als het waait maar de stroombehoefte is te laag, wordt door
elektrolyse waterstof gemaakt, die in het gasnet wordt geïnjecteerd. Ook zijn er instrumenten beschikbaar om
energetische optimalisatie te laten plaatsvinden over verschillende netten, van de grootschalige
productiemiddelen tot de inzet van micro-WKK, teneinde het maximale besparingspotentieel te realiseren.

PAGINA 21 VAN 31


De belasting op het net kent — vooral dankzij de grote offshore windparken en grootschalige toepassing van
andere vormen van elektriciteitsproductie op basis van duurzame energie — veel fluctuaties. Dankzij
toegevoegde systeemintelligentie worden deze realtime opgevangen door in Nederland aanwezige flexibiliteit
in de vorm van groot- en kleinschalig opregelbaar vermogen, schakelbare belasting, snel variërende in- en
exporten en grootschalige elektriciteitsopslag in Nederland en de Alpen.

Door toepassing van geavanceerde netwerkmonitoring kan het transportnet optimaal worden ingezet voor de
integratie van duurzaam opgewekte elektriciteit.

gerelateerd aan de ontwikkeling en implementatie van smart grids op nationale schaal.


SYSTEMEN

I-II
elektriciteitsopslag grootschalige elektriciteitsopslag.
Beveiliging van ICT Ontwerp van een beveiligingsstrategie voor alle aan smart grids
I-III
gerelateerde ICT en implementatie hiervan.
Capaciteitsuitbreiding en aanleg Onderzoek naar de inzet van duurzame energie en alternatieven voor
nieuwsoortige netten elektriciteitslevering. Alle mogelijke hernieuwbare energie
opwekkingstechnologieën krijgen een ‘open source’ toegang tot de
energie infrastructuur. Verder niet alleen capaciteitsvergroting en I-III
efficiëntieverbetering van het elektriciteitsnet, maar ook (waar wenselijk)
de aanleg van warmtenetten, biogas leidingnetten, waterstoftankstations,
etc.
Reductie van netverliezen Vermindering van de netverliezen of verduurzaming hiervan door inkoop
van groene elektriciteit. Slimmer netontwerp, het gebruik van betere I-III
componenten en actievere opsporing van gaslekken.
Betrouwbaarheidsanalyse van Betrouwbaarheidsanalyse van wind op zee in relatie tot diverse
I-II
netten op zee netconcepten en in combinatie met netten op het continent.
STURING
Inpassing van windenergie Onderzoek naar de systeem- en regeltechnische consequenties van
inpassing van windenergie en andere intermitterende energiebronnen.
Windenergie (alsook zon-PV) heeft tot gevolg dat er grote fluctuaties in
het nationale opwekkingsvermogen kunnen ontstaan, die de stabiliteit en
I-II
de kwaliteit van de elektriciteitslevering in het geding brengen.
Onderzoek naar de beschikbaarheid en aanstuurbaarheid van
voldoende regelbaar vermogen, mogelijkheden voor ancillary services
en nieuwe regelalgoritmes.
Ontwikkeling Ontwikkeling van optimalisatiemodellen om het transportnet op
optimalisatiemodellen verschillende systeemniveaus (huis, straat, wijk, stad, regionaal,
I-III
nationaal, internationaal) te optimaliseren en kostenefficiënt te
bedrijfsvoeren.
Verhoging systeemflexibiliteit Plan van Aanpak opstellen voor een verhoging van de
systeemflexibiliteit. Tevens kan hierbij worden meegenomen welke
I
innovatieve vormen van flexibiliteit op welk moment door de smart grids
worden ‘ontsloten’.

PAGINA 22 VAN 31



INFORMATIE
Grootschalige data-uitwisseling Hoewel verschillende projecten op kleine schaal lopen, is nog weinig
in kader van smart grids bekend over de mogelijkheid om met ICT de grote hoeveelheid data die
smart grids met zich meebrengen te handlen en voor verschillende II
stakeholders beschikbaar te maken. Hiervoor moet een nader onderzoek
worden vormgegeven.

ontwikkeling en implementatie van smart grids op nationaal niveau ondersteunen.

Actie Beschrijving Fase

Ontwikkelen randvoorwaarden Om het invoeden van een toenemende hoeveelheid groen gas te
decentrale invoeding van gas kunnen faciliteren, is het nodig om een standaardcontract te ontwikkelen
voor het invoeden van biogas in het aardgasnet, waarbij vooral het
borgen van de gaskwaliteit goed geregeld is. Leveranciers hoeven dan
I
niet telkens opnieuw toestemming krijgen van een regionale
netbeheerder om gas aan het aardgasnet te mogen leveren. Anderzijds
biedt een dergelijk contract garanties voor de netbeheerder dat het
ingevoede gas van voldoende kwaliteit is.
Aanpassen netregulering voor Onderzocht moet worden in hoeverre het huidige wettelijke kader en
innovatie reguleringskader voldoende zijn toegespitst op de uitdagingen van de
energietransitie. Het reguleringsmodel richt zich op dit moment vooral op I
het bereiken van kostenefficiëntie. Smart grids vragen daarentegen veel
innovatie en omvatten potentieel risicovolle nieuwe investeringen.
Financiële aspecten en incentives

Analyse kosten en baten van Aangezien smart grids asymmetrische kosten en baten met zich
smart grids meebrengen tussen de verschillende stakeholders (netbeheerders zullen
veel moeten investeren, maar de baten komen deels elders terecht),
I
zullen deze allereerst in kaart moeten worden gebracht. Vervolgens
kunnen verrekeningsmechanismen worden ontworpen om netgebruikers
en dienstenleveranciers de juiste financiële prikkels te geven.
Benutting van de vraagrespons Onderzoek naar regulatorische en financiële modellen om de
vraagrespons van huishoudelijke en kleinzakelijke afnemers te II
stimuleren.
Business modellen voor Hoewel veel onderzoek plaatsvindt naar mogelijke technische opties
elektriciteitsopslag voor elektriciteitsopslag, is grote behoefte aan de ontwikkeling van
I
business modellen voor de ontwikkeling en inpassing van grootschalige
elektriciteitsopslag in het elektriciteitssysteem.
Uitwerken DCO-gebaseerde Nu wordt gebruik gemaakt van het cascade-model voor nettarieven. Met
tariefsystemen veel DCO is dit onlogisch en onhoudbaar. Nieuwe tariefsystemen
II
moeten worden ontwikkeld waarbij bijvoorbeeld het gebruik van het
‘systeem’ als basis voor het tarief wordt gehanteerd.
Ontwikkeling van Om een stijgende elektriciteitsvraag en de veranderende benutting van
marktinstrumenten voor het net te accommoderen kan het voorkomen dat de netbeheerder moet
netflexibiliteit ‘ingrijpen’ om overbelasting in het net te voorkomen. Hiervoor dienen
II
dynamische (marktgebaseerde) instrumenten te worden ontwikkeld die
het voor de netbeheerder mogelijk maken om de productie en belasting
bij afnemers te beïnvloeden.

PAGINA 23 VAN 31



Financiering van smart grids Aangezien de komende jaren veel geïnvesteerd moet worden in het
bemeteren van het middenspanningsnet en het laagspanningsnet
alsmede de uitrol van smart grids voor afnemers hoge kosten met zich
mee kan brengen, zal een adequaat terugverdienmodel moeten worden
ontwikkeld. De tarieven (en evt. de reguleringsmethodiek) moeten
worden aangepast om smart grids mogelijk te maken. Het alternatief I
(netverzwaring) is immers duurder. Ook moeten oplossingen gevonden
worden voor de dekking van grote systeeminnovaties, pilots en
proeftuinprojecten. Dit kan bijvoorbeeld via directe overheidssubsidie op
basis van inschrijvingen en/of tendering door de
(gezamenlijke)netbeheerders om maximale efficiëntie te realiseren.
Herziening regulatorische De bedrijfseconomische terugverdientijd van smart grid investeringen
terugverdientijd kan afwijken van de gangbare terugverdientijden in het
reguleringsmodel. Zeker als de investeringen een hoog risico met zich
meebrengen, zullen afwijkende cost recovery modellen moeten worden I-II
overwogen. Tevens zal een methodiek moeten worden ontwikkeld om
met stranded investments rondom smart grids om te gaan (bijvoorbeeld
ten gevolge van zich in de tijd snel wijzigende ICT).
Beleidsontwikkeling

Ontwikkelen van een visie op de Ontwikkelen van een visie op de rol van elektriciteitsopslag in het
inzet van opslag van elektriciteit energiesysteem, alsmede de wijze waarop dit voor de diverse
II
stakeholders kan worden afgeroepen en/of voor het systeem
beschikbaar komt.
Kostenveroorzakingsprincipe Agendering van een nieuwe discussie over het kosten-
veroorzakingsprincipe. Ten gevolge van de energietransitie zal invoeding
in toenemende mate op lagere spanningsniveaus plaatsvinden. Een
groot deel van de aan de energietransitie gerelateerde netwerkkosten
kunnen ook aan het accommoderen van deze productie worden
gerelateerd. Echter, het tariefstelsel is vooral gebaseerd op
kostentoerekening aan gebruikers van elektriciteit op basis van een II
cascadestelsel. Als de praktijk structureel afwijkt van de aan de
tariefstructuur onderliggende modellen, kunnen maatschappelijk
ongewenste ontwikkelingen ontstaan, waarbij sommige partijen kunnen
profiteren van het verschuiven van een deel van de kosten naar de
maatschappij. De netbeheerders stellen voor om de
tariferingsgrondslagen opnieuw te bezien.

implementatie van smart grids op nationaal niveau.


Trends in energiegebruik Analyseren van trends in aanbod en gebruik van elektriciteit en de
resulterende belasting van het net. Ondermeer gaat het om de
I-II
ontwikkeling van het verschil tussen dag- en nachtvraag en in hoeverre
dit kan worden beïnvloed.
Bewustwording Toelichten van de consequenties van een toenemende energievraag en
de noodzaak van smart grids aan bijvoorbeeld de overheid, gemeenten I-II
en de maatschappij.
Ketenoptimalisatie Initiëren van maatschappelijke discussie om te komen tot een brede
II
optimalisatie van het energiesysteem (‘van put naar pit’).

PAGINA 24 VAN 31

Roadmap Smart Grids 26 Aug 2010

Roadmap Smart Grids 26 Aug 2010

Recomendados

Recomendados

Más contenido relacionado

Similar a Roadmap Smart Grids 26 Aug 2010

Similar a Roadmap Smart Grids 26 Aug 2010 (20)

Roadmap Smart Grids 26 Aug 2010