Magazine over het verbinden van stad en land: \’Want dieren zijn precies als mensen...\’

1. 05 2011
MAGAZINE OVER HET VERBINDEN
VAN STAD EN LAND
IN DIT NUMMER
Nature morte
PAULINE TERREEHORS T
Bruine Bonen Bende
ONNO KLE YN
Weg van vlees
PAUL SCHNABEL
EN VERDER MET
Gerrie Hondius
A.L. Snijders
‘ Want dieren zijn
Wouter Tulp
precies als mensen…’

2. Voor alle fans van echte smaak:
De Groene Weg klantenkaart
Bij De Groene Weg slagers maken we ons iedere
dag sterk voor het lekkerste biologische vlees.
Vlees gezond van oorsprong wat nog ouderwets
lekker smaakt. Onze klanten zijn namelijk gek
op alles wat met lekker bewust eten te maken
heeft.
Voor alle fans van de smaak van echt is er
nu de Groene Weg klantenkaart. Een kaart
waarmee wij onze klanten belonen voor
hun bewuste keuzes. De gespaarde punten
kunnen namelijk omgeruild worden voor
culinaire cadeaus zoals lekkere biologische
wijn of een kookworkshop waarin u samen
met andere bewuste genieters leert koken
op hoog niveau.
Meer weten over De Groene Weg en de
klantenkaart? Kijk dan eens op onze site
www.degroeneweg.nl.
www.degroeneweg.nl

3. 03
COLOFON VOORAF
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media
in opdracht van Kasteel Groeneveld.
GRNVLD verschijnt vier keer per jaar.
Het volgende nummer verschijnt in juni 2011.
GRNVLD
Beeld: Hans van Oudenaarden
Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@minlnv.nl
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
m 06-51 66 33 32
Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur),
Brigitte van Mechelen (managing editor),
Mariken Bokeloh (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers
Druk Wilco, Amersfoort Caroline van der Lee Hoofdredacteur
Medewerkers Marco Bakker, Willemijn van
Benthem, Marcel van den Berg, Andrea Bosman,
Eind november zijn
Persijn Broersen & Margit Lukács, Jos Collignon,
Comic House, Jan Dobbe, Jurjen Drenth, drie Bonte Bentheimers (varkens)
Nora Eeckels, Wilma Elmendorp, Kester Freriks, ondergebracht op het landgoed bij Kasteel Groeneveld. Dit als illustratie
Henrieke Goorhuis, Jan Groeneveld, Gerrie Hondius, bij het gespreksonderwerp van het Groeneveld Forum: wroeten in de
Innovatienetwerk, Frank Jonker, Hans van Keken, relatie tussen dier en mens. De relatie tussen dier en mens is ook het
Loethe Olthof, Aloys Oosterwijk, Hans van jaarthema van de discussies in en rond kasteel Groeneveld én van de
Oudenaarden, Jutka Rona, Paul Schnabel,
GRNVLD in 2011.
Hugo Schuitemaker, Matthijs Sienot, Irene Smook,
A.L. Snijders, Christine Tinssen, Pauline Terreehorst,
In de discussie over de relatie tussen mens en dier voert de mens de
Wouter Tulp, de Vrede van Utrecht, Arjan Wilschut
boventoon. Of het nu gaat over rechten voor het dier in de grondwet,
Foto’s cover en achterkant Hugo Schuitemaker het eten van vlees of de manier van huisvesten, onze drie Bentheimers
Tijdens het Groeneveld Forum 2010 logeerden drie laten hooguit een goedmoedig geknor horen.
Bonte Bentheimers op het rondeel van Kasteel
Groeneveld. Een aantal mensen kwam een dagje Dat maakt de discussie over de relatie tussen mens en dier tamelijk
met de varkens wandelen. eenzijdig. Het gáát eigenlijk ook helemaal niet over de relatie tussen dier
en mens, maar over hoe wij mensen, ons tot dieren verhouden. En wat
Alle zorg is besteed aan het achterhalen van
wij daar zelf van vinden, bij denken en voelen.
namen van rechthebbenden. Degene die menen
Voor de standpunten van dieren doen we aan invulkunde. Al naar gelang
zekere rechten te doen gelden kunnen contact
opnemen met de uitgever.
onze eigen opvattingen en levensvisie menen we te weten wat zij vinden
en voelen (dat zou met je partner eens moeten wagen!!).
Marketing en advertentieacquisitie
Isabel van der Weijden, info@belenjet.nl Als ik op de derde dag van hun verblijf op Groeneveld met een emmertje
m 06-52 00 81 23 voer kom aangelopen bij hun veldje, rennen de Bentheimers me vrolijk
knorrend tegemoet. ‘Kijk, ze herkennen me al en ze zien me graag.’
ISSN 1566-6190 Of denk ik dat alleen maar?
Abonnementen Een abonnement kost € 25,– voor
4 nummers per jaar. Voor een abonnement zie p. 50.
Als abonnee bent u tevens vriend van de Stichting
Groeneveld. De Stichting Groeneveld ondersteunt
de activiteiten van Kasteel Groeneveld.
Als vriend heeft u recht op gratis toegang tot
het kasteel voor uzelf en een introducé, wordt u
uitgenodigd voor openingen en andere activiteiten
en krijgt u korting op speciale publicaties en
andere artikelen.
Aanmelden voor de maandelijks e-nieuwsbrief
kan via de website www.kasteelgroeneveld.nl
Nieuws en persberichten kunt u sturen naar
GRNVLD, Groeneveld 2, 3744 ML Baarn,
grnvld@minlnv.nl

5. I N HO U D 05
Wroeten
06 Kort nieuws
08 Erno Eskens en Coen simon
12
( )
14 Wroeten in de relatie dier – mens
20 Margit Lukács & Persijn Broersen
22 A.L. Snijders 28
24 Weg van Vlees, Paul Schnabel
28 NBvP, Vrouwen van Nu
30 Jutka Rona
32 Reflecties, inzichten
36 Dieren in de kunst
38 Vrede van Utrecht
43 Duurzaam versus huishoudboekje
44 Onno Kleyn
46 Arjan Wilschut Wende
48
+ IEN VINKENBURG-BOS
Verbouwingsfeuilleton, evenementen VERTELT HOE NBvP, VROUWEN VAN NU
ZORGT VOOR EEN VITAAL PLATTELAND

6. 06 Z A AIGOED
Rupsenaaskever
NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN,
CAMPAGNES, SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN
KUNT U STUREN NAAR GRNVLD, GROENEVELD 2, 3744 ML BAARN,
GRNVLD@MINLNV.NL
LEZERSAANBIEDING
LEZERSAANBIEDING
BEVLOGEN LANDSCHAP
Toegeven aan zijn passie voor luchtfotografie, dat was wat landschapsarchitect
Peter van Bolhuis in 1998 deed. Zijn foto’s tonen de bijzondere kwaliteiten van BOS
BUIKHARIGEN EN
stad en land en de niet-aflatende inspanning om het land bewoonbaar te
:
AA NB IED ING maken. Van Bolhuis overleed plotseling in 2005, in de bloei van zijn
VA N
DO NATE UR S
nieuwe carrière. Bevlogen landschap toont een omvangrijke selectie
BEENTASTERS
KA ST EE L GROE NE VE LD
HTS
uit zijn nalatenschap. De foto’s van Van Bolhuis kenmerken zich door
,–
BE TA LE N SL EC
een groot gevoel, begrip en precisie.
incl. verzendkos
ten De begeleidende essays van onder anderen Harry Cock, Theo Spek, Dirk 47.800 soorten komen er voor in ons land, in het boek
Sijmons, Sim Visser en Noud de Vreeze geven een indruk van zijn persoon- De Nederlandse biodiversiteit wordt de complete Nederlandse
lijkheid, zijn nauwgezette werkwijze en duiden de betekenis van zijn werk. biodiversiteit beschreven. Ruim 100 specialisten uit talloze
kennisorganisaties, leverden hun bijdrage in woord en beeld.
bevlogen landschap / soaring landscape Alle groepen komen aan bod, van vogels en vaatplanten tot
Peter van Bolhuis, luchtfotograaf buikharigen en beentasters. Het basisdocument is in eerste
: Harry Harsema, instantie bedoeld voor iedereen die in natuur geïnteresseerd
Jeanette Haverkort, Harm Veenenbos is. Het biedt daarnaast aanknopingspunten voor het opstellen
Uitgeverij Blauwdruk met een bijdrage van van natuurbeleid en het uitvoeren van natuurbeheer.
de Stichting NH Bos, het Stimuleringsfonds
voor Architectuur en de EFL-stichting Voor de telling doen alle soorten mee die sinds 1758 (het jaar
978 90 7527 134 8 waarin Linnaeus zijn boek Systema Naturae publiceerde)
: € 46,50 gedurende langere tijd in Nederland zijn voorgekomen.
www.blauwdruk.nl ‘Elk van deze soorten is uniek en heeft haar eigen bijzonder-
heden,’ aldus de schrijvers. ‘Zo zijn we hand-in-handvliegende
galmijten, stampvoetende stofluizen, slavenhoudende
mieren en levendbarende dopluizen tegengekomen.’ Tijdens
AVATARBOS het werken aan dit boek werd zelfs nog een heel nieuwe dier-
NATUUR BEWEGING MEETS HOLLYWOOD groep ontdekt voor Nederland: de kransdiertjes (Cycliophora).
Deze minuscule diertjes leven op de kaken van kreeften.
De virtuele wereld van Avatar, waarin Centraal in het bos komt een land-
bewondering en respect voor de natuur schapskunstwerk van Cornelia Bruine- In De Nederlandse biodiversiteit worden niet alleen alle groepen
centraal staan, inspireert tot nieuwe woud, De Droom van de Boom, waarin in beeld gebracht. Ook patronen, trends en het beleid komen
Nederlandse natuur. Hiermee wordt aan- een jong boompje zich spiegelt aan de in aparte hoofdstukken aan bod. Daarnaast zijn de versprei-
sluiting gezocht bij de belevingswereld oerbomen die vroeger ons land bepaal- dingsgegevens van ruim 18.000 dier- en plantensoorten
van een generatie jongeren voor wie den. Daaromheen zal een fijnmazig – voor het eerst – op kaart samengevat. De kaart laat zien
virtual reality deel uitmaakt van hun netwerk verschijnen van bomen, boom- dat de hoogste diversiteit in de met elkaar verbonden natuur-
dagelijkse leefomgeving. groepen, zwerfpaden en droomplekken. gebieden (de Ecologische Hoofdstructuur) te vinden is, met
In april wordt – in het Bentwoud – een Jongeren worden opgeroepen hun ideeën name op de zandgronden.
uniek Avatarbos gerealiseerd, compleet en schetsen over de ideale droomplek in
met zwerfpaden, droomplekken en land- te sturen. De film Avatar geldt daarbij De Nederlandse Biodiversiteit
schapskunst. Iedereen kan bijdragen aan als bron van inspiratie. KNNV Uitgeverij
de realisatie van dit bos, door aanschaf Staatsbosbeheer ontvangt dit initiatief 978 90 5011 351 9
van Avatar-certificaten (à € 10,– goed met open armen zodat mensen van alle : € 49,95
voor de aanplant van één boompje) en/of leeftijden optimaal kunnen genieten van
door in april zelf te komen helpen met de schoonheid van de natuur.
de feestelijke aanplant van de bomen.
De aanplant van (inheemse) boompjes : kijk voor het
gebeurt op ecologisch verantwoorde indienen van ideeën en het kopen van
wijze. certificaten op www.plantjevoort.nl

7. 07
COLLEGES
EXPOSITIE
ARTIS ACADEMIE BOEK
Om haar bezoekers op een laagdrempelige en inspirerende HERSCHEPPING
manier kennis te laten maken met dieren, planten, sterren
en cultuur verzorgt Artis onder de noemer ‘Artis Academie’
VOLGERMEER
uiteenlopende activiteiten waaronder colleges. Tijdens De sanering van de Volgermeer is
deze colleges wordt verkend hoe onze cultuur in een lange het grootste bodemsanerings-
traditie landschappen, tuinen en (stads)parken heeft project in de Nederlandse geschie-
gemaakt en van betekenis voorzien, natuur heeft bewon- denis, waarbij om de Nederlandse
derd en verzameld in collecties en musea, en de natuurlijke oernatuur te herstellen, gebruik
Mes & vork
wereld een plaats heeft gekregen in riten, verhalen, wordt gemaakt van nieuwe, tot de
gebruiken en afbeeldingen. verbeelding sprekende technieken.
Fotografe Maaike Vergouwe volgde
Het Schielandshuis in Rotterdam presenteert Voor 2011 staat een serie colleges Een ‘derde natuur’. Over twee jaar lang de werkzaamheden
een expositie over tafelen: van chic tot friet. de verhouding tussen natuur en mens op het programma. in de Volgermeer. Haar foto’s geven
Mes & Vork biedt een bu et van vijftien rijk Naast wildernis (eerste natuur) en het agrarische cultuur- een spectaculair beeld van ‘tech-
gevulde thematafels. De bezoeker dwaalt landschap (tweede natuur) is een derde natuur ontstaan. nisch kunnen’ en laten ons met
langs pronkserviezen, tafelzilver en eeuwen- Aan de orde komen de betekenis van plant en dier, van land- stille verwondering kijken naar de
oude scherven, langs bestek voor linkshandigen, schap, (stads)park en tuin, het natuurhistorische museum, natuurontwikkeling die daardoor
het startersservies van Ikea en design van alsook de rol van literatuur, film en fotografie. Ook de niet- mogelijk wordt gemaakt.
Piet Hein Eek. Favoriete serviesstukken westerse wereld komt aan bod. Tot slot wordt een sessie Cyriel van Rossum beschrijft de
bieden een kijkje in de keukens van bekende ‘Kijken naar natuurfilms’ met toelichting en discussie na, geschiedenis van de Volgermeer:
en gewone Rotterdammers. Schilderijen, gepland. het verhaal van de vervuiling en
recepten, etiquetteboeken, filmfragmenten de zoektocht naar een oplossing.
van beroemde eetscènes bieden inzicht in Het programma en de data van de bijeenkomsten zijn te vinden op Hij interviewde tal van betrokkenen:
onze tafelmanieren. Wie zich de etiquette van www.artis.nl/artis-academie/colleges omwonenden, wetenschappers en
het tafelen eigen wil maken, kan de uitdaging mensen die in de Volgermeer aan
aangaan en zelf tafels dekken. de sanering hebben gewerkt. Op
19 april wordt het eerste exemplaar
De expositie ‘Mes & Vork. Tafelen van chic tot friet’ van het boek gepresenteerd.
is nog te zien tot 16 mei 2011 in het Schielandshuis, De dagen daaropvolgend viert het
Korte Hoogstraat 31 in Rotterdam. Noord-Hollands Landschap met
open dagen voor haar leden, feest
BOEK in de Volgermeer.
De hongerige stad
De internationale bestseller Hungry City is vertaald, einde-
lijk. In De hongerige stad volgt Carolyn Steel het spoor van
ons voedsel, van het platteland tot de stad, via markten
en supermarkten, keukens en eettafels, afvalverwerking
en terug. Ze vraagt zich af hoe wij voedsel kunnen benut-
ten als een manier om onze steden beter te begrijpen,
beter te ontwerpen, en leefbaarder te maken. Ze schetst De herschepping van de Volgermeer,
een helder beeld van de impact van de moderne voedsel- Cyriel van Rossum en Maaike Vergouwe
productie op onze planeet en op ons leven en verschaft Uitgeverij Sjaalman Media in opdracht
inzicht in hoe het zo gekomen is en hoe we verder moeten. van ProjectBureau Bodem van de
De hongerige stad is uiterst actueel, indringend en gemeente Amsterdam
onmisbaar. 978 90 815 8903 1
: € 29,90
De hongerige stad. Hoe voedsel ons leven vormt www.sjaalmanmedia.nl
: Carolyn Steel
978 90 5662 805 5
: € 19,95 :
www.landschapnoordholland.nl

8. 08 TER TAFEL Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House
voor
Verreikende rechten voor dieren:
versus
tegen RECHTSPR A AK
NA AR GROENEVELDS MODEL

9. 09
Een, in meerdere opzichten, buitengewone rechtszaak voor en tegen verregaande
rechten voor dieren in de naast Kasteel Groeneveld gelegen, stampvolle Oranjerie.
Kester Freriks verwondert zich over de loop van het recht.
Duidelijk zichtbaar voor alle toeschouwers woord. Zijn tegenstander is Arno Erkens, voorstander van
van de fictieve maar in mijn ogen zeer belangrijke rechtszit- dierenrechten. Simon is in dit geval de gedaagde, Erkens de
ting, trekt de rechter zijn zwarte toga aan, knoopt de witte eiser. De laatste eist dat Simon voor het welzijn der dieren
kraag om. De Orangerie is tot de laatste stoel bezet. Het aan- inziet en aanvaardt dat dierenrechten noodzakelijk zijn en
komende dispuut past in de serie van Kasteel Groeneveld conform algemeen aanvaard maatschappelijk fatsoen.
om de relatie tussen mens en dier verdieping te geven. Als ik Simon richt zich in dit publieke debat tot alle betrokkenen:
om me heen kijk, heb ik het idee dat de tegenstander van meer de rechter, de leden van de jury en de toeschouwers. Het is
rechten voor het dier eigenlijk kansloos is. Wie wil er geen
goede en wettelijk vastgestelde behandeling voor dieren?
“Koeien zien we niet.
Directeur Jan Hartholt van Kasteel Groeneveld zet uiteen
dat deze bijeenkomst het karakter heeft van een ‘accusatoir Het plaatje is ervoor in
proces’, een rechtsvorm die voortkomt uit de Angelsakische
traditie. In deze rechtspleging ligt het initiatief van het de plaats gekomen.”
proces bij de partijen en zijn zij verantwoordelijk voor de
bewijsvoering. Hierbij heeft de rechter een passieve rol.
Ook maakt deze rechtsvorm gebruik van juryleden die hem, en ook zijn tegenstander Erkens, toegestaan met
vooraf bevraagd worden op hun kennis van zaken en betrok- behulp van retorische middelen het publiek van zijn gelijk
kenheid bij het onderwerp. Volgens Hartholt zouden we te overtuigen. Simon haalt een herinnering op aan de periode
ook kunnen spreken van een ‘rechtspraak naar Groenevelds waarin hij in Noord-Groningen woonde. Daar was gewoon-
model’. weg ‘ruimte’. En dus ook voor koeien, die stonden dan ook
volop in de wei. Dat beeld is nu geheel verdwenen. De
Op de uitroep van de bode ‘de rechtbank’, staat iedereen weilanden zijn leeg en de boerderijen getransformeerd in
staat op. De rechter heet iedereen welkom en vraagt de vijf gigantische megastallen. Het enige wat is overgebleven is
juryleden om naar voren te komen. Nadat volgens eeuwen- een bord bij de entree van de boerderij met daarop een fraai
oud gebruik een munt is opgeworpen, in dit geval een rijks- getekende zwart-witte koe tegen een groene achtergrond.
daalder, om te bepalen wie als eerste het woord mag voeren, De koeien zien we niet. Het plaatje is ervoor in de plaats
is met een enkele hamerslag de zitting geopend. Aan de gekomen.
kopzijde van de munt is, in de woorden van de rechter ‘De relatie tussen mens en dier is op de tekentafel tot stand
‘de beeltenis geslagen van de buurvrouw van Soesterberg’. gekomen,’ aldus Simon. Het dier is een plaatje in onze
Nadrukkelijk bevestigt de rechter zijn ‘tijdelijke rol’. Hij is samenleving geworden. Gedaagde benadrukt dat hij niet
aangesteld om de argumenten van pleiter en gedaagde tegen het dier pleit, maar wel tegen voorstanders van ver-
‘te wegen en te duiden’. De gri er is aangesteld de orde te reikende rechten voor het dier. Simon: ‘lk pleit tegen dieren-
bewaren. Een korte rondgang langs de juryleden leert dat rechten. Er zijn twee soorten dierenvrienden. De eerste
zij van uiteenlopende a omst zijn, stemmend voor uiteen- groep zet zich in voor de dieren, de andere groep wendt
lopende partijen en directe betrokkenheid bezitten bij het allerlei juridische middelen aan om het dierenwelzijn te
onderwerp van die middag. Het is 13.30 uur, maandag- verbeteren. Dat zijn politieke en juridische procedures die
middag 29 november 2010. tot monsterlijke afmetingen uitgroeien en juist het tegen-
deel bereiken. Dierenleed is niet voldoende reden om
tot extreme dierenrechten te komen,’ zo betoogt Simon.
De muntzijde valt boven en gedaagde Coen Simon, tegen- Het blijft stil in de zaal. Tot nu toe onderbreekt geen van
stander van verregaande dierenrechten, krijgt als eerste het de aanwezigen Simons requisitoir. Ik denk mee met zijn
** Kester Freriks (1954) is romanschrijver en auteur van boeken over vogels, waaronder Vogels kijken. Alle driehonderd Nederlandse
vogelsoorten en De valk. Over valkerij en wilde vogels. Hij is verbonden aan NRC Handelsblad. Dit najaar verschijnt zijn boek
Verborgen wildernis. Over ruige natuur en kaarten in Nederland.
** Aloys Oosterwijk (1956) volgde de Akademie voor Beeldende Kunsten te Arnhem. In 1978 debuteerde hij met de strip Een keurig wit
pakje met geen vlekje besmeurd. Grote bekendheid verwierf hij met Willems Wereld in Panorama. Vanaf 2004 maakt hij naam als
rechtbanktekenaar.

10. 10
TER TAFEL
redenering. Heeft hij gelijk? En zo ja, waarom dan het publiek een juridisch instrument om het welzijn van dieren te
eerst het beeld tonen van lege weilanden en ligstallen als verbeteren.
fortificaties in het landschap en vervolgens te pleiten tégen Erkens verzet zich tegen het begrip ‘radicalen’ als het gaat
dierenrechten. Ik kan het niet met elkaar rijmen. Daarom om voorstanders van dierenrechten. In een wereld als de
is het wachten op de voorstander van meer dierenrechten. onze, die onnodig complex is, zijn rechten nodig als een juri-
In elke samenleving is er zoiets als ‘toelaatbaar leed’. Dieren disch beginsel. Hij laat aan de hand van enkele gruwelijke
hebben in onze maatschappij gunsten, maar geen rechten. beelden van veetransporten en slachthuispraktijken zien
Mensen hebben zich verplicht tot omgang met dieren zoals hoe de mens met het dier omgaat. Dit beeldmateriaal lijkt
dat passend is in een rechtsstaat. Mensen spreken recht, in het verlengde te liggen van Simons illustraties. Voor en
wie anders? Dat is een culturele afspraak. Dieren kunnen tegen liggen op dit moment dicht bij elkaar. Het interes-
geen recht spreken. Niet de rechter, maar de bioloog heeft sante aan deze rechtbank is dat het debat van begin af aan
inzage in het welzijn van dieren. Het resultaat van dieren- zorgvuldig en zonder al te veel argumenten ad hominem
rechten zou zijn dat alle dieren de beschikking krijgen over ofwel op de man af wordt gevoerd.
mensenrechten. Dat betekent dat mensen en dieren aan
elkaar gelijkgesteld worden. Geen samenleving is tot deze
gelijkschakeling in staat. Coen Simon memoreert hoe ‘Mensen hebben zorgplicht jegens dieren,’ aldus Erkens.
complex in juridische zin dierenrechten zijn georganiseerd. ‘Helaas is het niet verankerd in ons recht om tot een
Alleen mensen kunnen voor mensen opkomen. beschaafde omgang met dieren te komen. Voor de mens is
het menselijk belang altijd het doel en is het dier slechts
een middel. Huisdieren krijgen door de regel wel een goede
Arno Erkens, de gedaagde, zet uiteen dat het recht zich behandeling. Met dieren in stallen wordt geld verdiend,
afspeelt tussen de mensen, maar voegt hij eraan toe ‘niet dus kennelijk gelden hiervoor andere normen. Ofwel:
alle dieren zijn vegetarisch’. Zoals mensen dieren nuttigen, ‘Dieren die in stallen staan, zijn voor de wet vogelvrij.’
zo nuttigen dieren ook dieren. Volgens Erkens gaan in het Eiser Erkens constateert dat het ‘plichtensysteem’ niet
dierenrecht wetenschap en moreel oordeel samen. Hij ziet werkt, omdat plichten niet verankerd zijn door achter-
in het dierenrecht een mogelijkheid voor de dieren om ‘voor liggende rechten. Bovendien vindt weinig controle plaats.
hun specifieke belangen op te komen’. Dierenrechten zijn Hierdoor ontstaat een vacuüm waarvan dieren het slacht-
o er zijn. Volgens hem lopen de belangen van mens en dier
veel meer parallel dan de meesten van ons denken: ‘Als je
voor dieren bent, loop je altijd achteraan.’ In zekere zin sluit
“Niet alle dieren zijn Erkens bij Simon aan als hij betoogt ‘dat het niet mogelijk
is voor dieren te procederen’. Als iemand voor de rechtbank
vegetarisch” zou opkomen voor beperking van dierenleed dan zou hij dat
namens een persoon moeten doen die dierenleed ‘ondraag-
lijk’ vindt. Gedaagde vraagt zich af waarom belangen van
dieren anders wegen dan van mensen. Het systeem van nu
is ingewikkeld en onwerkbaar. In de Universele Verklaring
van de Rechten van de Mens staat dat in verband met
dieren de mens ‘in de geest van de wet’ dient te handelen.
Dit noemt Erkens een ‘irrationele vertaling’ die het dieren-
welzijn verhindert.
De vraag die de pleiter indirect aan gedaagde stelt over welk
dierenleed precies gesproken wordt: is het leed dat de grote
grazers in de Oostvaardersplassen overkomt minder erg
dan dat wat veehandelaren en boeren hun dieren aandoen?
In de Oostvaardersplassen heeft de mens een vreemde wet
ingesteld, namelijk: ‘Hier red je je maar.’ Met als gevolg dat
er ’s winters dieren sterven of afgeschoten moeten worden.
Dierenrechten zijn extreme uitwassen van dierenwelzijn.
Als je, zoals Simon betoogt, dierenrechten zou afscha en en
daar de zorgplicht voor in de plaats zou stellen, dan zou het
welzijn voor de dieren toenemen.
De misstanden op de veemarkten en in de bio-industrie zijn
Erkens nog altijd een doorn in het oog. Jaarlijks sterven er
op de boerderijen vijf miljoen varkens. Als er dierenrechten

11. 11
zouden zijn, dan zou het makkelijker zijn deze wantoestand weggeduwd, opgegeten. Het is van groot belang de relatie
aan te pakken binnen het strafrecht. Daar is het Erkens om tussen dieren en mensen in beeld te brengen.’
te doen. Hij betoogt: ‘Er is de facto geen enkele controle.
In principe moet elk bedrijf eens in de veertig jaar gecontro-
leerd worden. Dat gebeurt niet of nauwelijks. Het besef De zitting nadert haar voltooiing en het woord is aan de jury.
van dierenwelzijn zou een mentaliteitsverandering moeten Nu ontstaat er wel commotie. Een van de juryleden, tegen-
opleveren. Maar dat gebeurt niet. Daarom moeten er rechten stander van dierenrechten, betoogt dat negers, slaven en
komen, want die zijn afdwingbaar. Ook het productiedier vrouwen lange tijd in de geschiedenis geen rechten hadden.
heeft recht op welzijn, maar die krijgt het vaak niet want Volgens hem klopte dat. Er moet nu eenmaal in elk systeem
wij ontnemen het dier de vrijheid. Dieren die buiten de bio- een grens tussen rechtelozen en rechthebbers zijn. Een
industrie hebben geleefd, hebben tenminste een fatsoenlijk vrouw in het publiek wordt emotioneel. Het kan volgens haar
bestaan geleid.’ niet dat je vrouwen met dieren vergelijkt. Deze aanwezige
is duidelijk voorstander van gelijke rechten voor iedereen;
en ook rechten voor het dier. Ook een wetenschapster komt
De rechter komt tot een eerste duiding en constateert dat er aan het woord; zij doet dierproeven. Ze betoogt: ‘Als er te
een systeem zou moeten komen dat dieren beschermt tegen veel dierenrechten zijn, dan zijn proeven niet meer moge-
uitwassen. Simon als eiser blijft voorstander van afscha ng lijk. Dat zou indirect de volksgezondheid kunnen schaden.’
dierenrechten en Erkens als gedaagde is voorstander van Ze krijgt slechts schoorvoetend instemming. Niet iedereen
dierenrechten. Simon benadrukt nog eens dat dieren- gaat met haar mee, maar het argument van volksgezondheid
welzijn gehinderd wordt door juridische middelen. Daar telt sterk. De wijzer van de weegschaal van het recht is nog
is gedaagde het niet mee eens. De ‘Bill of Rights’, opgesteld steeds niet naar de ene of de andere kant doorgeslagen.
in Groot-Brittannië in 1689, geeft als eerste artikel aan ‘het
recht op leven’. Dit wettelijke document vormt de grondslag
van de democratische parlementaire monarchie. Dieren die
door de mens gehouden worden, hebben recht op bescher- “De wijzers van de
ming. Het is een kwestie van een ‘beschavingso ensief’ de
empathie voor dieren grondwettelijk te verzekeren. Tussen weegschaal van het recht”
mens en dier bestaat immers een ‘a ankelijkheidsrelatie’.
Nadat de getuigen van beide partijen zijn gehoord gaan Na een kort juryoverleg achter gesloten deuren spreekt de
de eiser en gedaagde over tot het slotpleidooi. Dat is aan- voorzitter de rechtbank toe: ‘Er is geen eensgezindheid
merkelijk korter dan het openingspleidooi. Slechts enkele bereikt. Het meerderheidsstandpunt luidt dat de jury er
minuten hebben eiser en gedaagde de tijd tot scherpe, ter niet van is overtuigd dat dieren een fundamenteel recht
zake doende formuleringen te komen. dienen te krijgen. Wel acht de jury het noodzakelijk dat wij
Erkens: ‘Het strijden voor dierenrechten is een emancipa- als mensen, die de dieren hun vrijheid ontnemen, verplich-
torische aangelegenheid. Als dierenorganisatie mogen we tingen jegens het dier hebben. Het debat zou op een hoger
alleen een juridische strijd voeren als we dat doen namens niveau gevoerd moeten worden dan slechts op dat van de
de achterban. Het mag nooit om de dieren zelf gaan. Dat wetgeving.’
acht ik een misstand. We hebben een samenleving met Ik ben verbaasd: na het pleidooi van Erkens had ik verwacht
dieren. Die beschikken over een eigen waarde. We mogen dat de wijzer door zou slaan naar meer rechten voor het
ze niet behandelen als gemankeerde mensen.’ dier. Het dispuut krijgt een verrassend eindoordeel. Ik vraag
Simon: ‘De poging tot dierenrechten is een perpetuum me af hoe het komt. De rationaliteit van het betoog van
mobile en dat moet een keer ophouden. Natuurlijk dient Simon is kennelijk sterker dan de emotieve argumentatie
dierenwelzijn hoog op de politieke agenda geplaatst te van Erkens. De aanwezigen schikken zich in de conclusie.
worden, maar niet als juridisch instrument.’ Niemand protesteert, en ook dat is opvallend.
Hierop repliceert Erkens: ‘Er is een vreemde tweedeling in Tot slot, het is dan tegen 17.35 uur, neemt de rechter het
de maatschappij. Enerzijds worden dieren behandeld als woord en komt hij toe aan de duiding. De rechter: ‘Het is vol-
kleine mensjes. Anderzijds worden dieren ‘verdinglijkt’, gens het ongeschreven recht van de Heren van Groeneveld
dat de rechter van oordeel is dat de partijen verplicht
worden gesteld de gedachtewisseling open te houden.’
Coen Simon (1972) is filosoof en publicist. Hij schrijft onder
andere voor Trouw, Filosofie Magazine en NRC Handelsblad. Een vorm van gedachtewisseling als deze fictieve rechtbank
Hij is tegenstander van dierenrechten en werkt aan een boek is van groot belang. De argumenten voor en tegen een zaak
daarover. krijgen alle reliëf en diepte die noodzakelijk zijn om kennis
te maken met andermans gedachten en visie. Vooral de ritu-
Erno Eskens (1964) is als filosoof verbonden aan de
Internationale School voor Wijsbegeerte. Hij schreef het boek ele secuurheid van deze rechtbank is veelbetekenend.
Democratie voor dieren en is voorstander van dierenrechten.

12. 12 GROO(T)S Tekst: Mariken Bokeloh | Beeld: Hugo Schuitemaker
Gert-Jan Stok over People, Planet, Profit én Pleasure
RESTJES BEWAREN, DE DEUR ACHTER JE SLUITEN TEGEN DE
TOCHT EN VOORAL GEEN LAMPEN LATEN BRANDEN ALS JE
NIET IN BETREFFENDE RUIMTE MOET ZIJN. DUURZAAMHEID
WERD GERT-JAN STOK MET DE PAPLEPEL INGEGOTEN.
DE SCHAARSTE AAN PRODUCTEN EN DE INVLOED VAN
CONSUMENTEN DAAROP BRACHT HEM ERTOE SAMEN TE
GAAN WERKEN MET BIOLOGISCH HORECAONDERNEMER
ARNOLD KAMPHUIS. ZO VERZEILDE STOK VANUIT DE HORECA-
UITZENDBRANCHE IN DE DUURZAME HORECA/CATERING.
Gastvrijheid het
allerbelangrijkst
Je bedrijf heet P4, dat verdient een toelichting… producten die we aanbieden is biologisch. Daarin productiekeuken van de cateraar. Zo hoefden we
Ik ben mede-eigenaar van P4, het moederbedrijf zijn we in Nederland voorloper. Om verspilling niet een nieuwe keuken neer te zetten en hebben
van een horeca/catering onderneming die haar zoveel mogelijk te beperken, wordt de menu- we alle aandacht voor het op maat leveren van de
visie stoelt op de ideeën van duurzaamheid con- kaart maar in beperkte oplage gedrukt en niet te catering.
sultant John Elkington. P4 verwijst naar de drie vaak veranderd.
P’s van Elkington, People, Planet en Profit, die in We serveren wel coca cola, dat is een van de wei- P4 zit nu in Kasteel Woerden, in Kasteel
harmonie met elkaar tot duurzaamheid moeten nige concessies aan de ‘profit’. Een biologische Groeneveld in Baarn en in de Kemphaan in
leiden. Ik voegde daar de P van Pleasure aan toe, kiwi uit Nieuw-Zeeland hebben we niet, dat Almere. Deze locaties zijn heel divers…
waarmee we ook de boodschap van onbezorgde conflicteert met ons duurzaamheidbeginsel… waar zit de gemeenschappelijke deler?
gastvrijheid wil uitdragen. De vier P’s zie je in het we beperken ons tot biologische streek- en Onze locaties moeten aan de vier P’s voldoen.
logo gekleurd terug. seizoensgebonden producten. De gebouwen herbergen een restaurant en/of
Voor mij is ‘people’ het belangrijkste element. In alle facetten van de bedrijfsvoering geniet grand café en vergaderruimten. De locaties zijn
Die P kreeg de kleur rood, de kleur van de harts- duurzaamheid de voorkeur. De (her)inrichting bovendien uniek op het gebied van architectuur,
tocht. Mensen zijn de crux. Gastvrijheid is het van de gebouwen gebeurt met duurzame mate- historie en ligging.
allerbelangrijkste. Als je mensen gastvrij ont- rialen, zo zijn de muren beschilderd met een milieu- We zijn ambitieus… Het plan is om in 2013 te
vangt, bezorgt dat ‘pleasure’. Daar komen vriendelijke kalk. Het personeel draagt kleding hebben uitgebreid van de huidige drie locaties
mensen voor terug en dat levert meer kansen tot en schorten van ecotextiel, de energiecontracten naar maar liefst tien exploitaties. Ook de nieuwe
diverse winsten (‘profit’) op. Werknemers krijgen zijn groen gericht, we scheiden het afval waar locaties selecteren we op de genoemde criteria.
daardoor meer mogelijkheden tot groei en ont- mogelijk en gebruiken led-spaarverlichting.
wikkeling en het biedt ook meer ruimte aan Uit duurzame overwegingen zijn we met onze Wat maakt jou trots bij P4?
(groene) sociaal maatschappelijke plannen. cateringtak een joint venture aangegaan met Ik ben een optelsom van bourgondiër, ondernemer
een cateringbedrijf dat ook duurzame aspiraties en idealist. Mijn doel en passie is om met een goed
Waar is het groene aspect terug te vinden bij P4? heeft. Ons gedachtegoed, de keuze van produc- team een mooie vorm van duurzame gastvrijheid
De groene P in het logo, van ‘planet’, trekken ten en onze marketing hebben we kunnen betaalbaar aan te bieden aan onze gasten. Wij
we breed. Maar liefst negentig procent van de combineren met een nieuw ontwikkelde noemen dit onbezorgde gastvrijheid.

13. “Mensen
zijn de crux”
Meer over de visie van P4 en de adressen waar je hun gastvrijheid
kunt genieten is te vinden op www.p-4catering.nl

14. 14 OP PAD Tekst: Jan Dobbe*, m.m.v. Jozé Mulders en Robin Schouten | Beeld: Gerrie Hondius**
Relatie
dier-mens

15. 15
Je kunt erover filosoferen, discussiëren, dichten of weeklagen, maar de relatie dier-mens
is en blijft een ‘mensending’. Het zijn immers mensen die er een punt van maken,
last hebben van hun geweten. Dieren hoor je er niet over: ze zijn wat ze zijn, doen wat
ze doen. Ze leven en lijden, maar ze zwijgen en laten het zoeken over aan de mens.
Het Groeneveld Forum 2010 was een proeve van deze menselijke zoektocht.
is vooral een
mensending
IMP RESSIE G ROENE VELD FORUM 2010
pen houd je een solide, rechtvaardiger systeem
Het Groeneveld Forum op 29 en 30 Het forum start met een ‘rechtszaak’, over.’
november gaat over de relatie dier- waarin de filosofen Erno Eskens en Coen Simon Martje Fentener van Vlissingen, hoofd Dieren-
mens, bekeken vanuit diverse disciplines. in het strijdperk treden. Volgens Simon, die experimenteel Centrum van het Erasmus MC,
Doel van het forum is de dilemma’s die voort- wat onzeker oogt, komen dier en mens juist is Coen Simons getuige. Ze is tegen rechten
komen uit de relatie dier-mens te laten zien en verder van elkaar af te staan als je dieren voor dieren omdat ‘(…) dieren zichzelf zijn en
beleven, en zo ‘de discussie te voeden en naar formele rechten toekent. ‘Het zijn mensen we ze in hun waarde moeten laten!’ Simons
een hoger niveau te tillen’. Niveau is er zeker. die bepalen of dieren al dan niet mogen lijden. tweede getuige, Iaira Boissevain, leerstoel
Eloquente sprekers als Paul Schnabel, Wiel En in de praktijk verplichten mensen elkaar
Kusters, Pauline Terreehorst en Erno Eskens al om goed met dieren om te gaan. In die zin
treden op. Iedereen is vriendelijk, voorkomend hebben dieren dus al rechten. Het maatschap- “Waarom zou je
en weldenkend. Is het de invloed van het voor- pelijk draagvlak is er, daar hebben we geen
name kasteel en zijn chique zalen? extra juridisch instrument voor nodig.’ Eskens de belangen van
Deelnemers komen uit diverse hoeken: dieren- repliceert dat je niets aan plichten hebt als die
bescherming en dierenrechtenbeweging, niet duidelijk geformuleerd zijn. ‘Waarom zou dieren anders
wetenschap, overheid, onderwijs, kunst. Er is je de belangen van dieren anders wegen dan die
zelfs een enkele boer. Het is lovenswaardig van mensen? Hanteer hetzelfde beoordelings- wegen dan die
dat tijdens het forum wordt gewerkt vanuit regime en weeg dan de belangen van mens en
disciplines die je bij dit onderwerp niet direct dier tegen elkaar af. Geef dieren burgerrechten van mensen?”
verwacht. Hoe kijken kunstenaars en schrijvers en toets die aan de praktijk. Vervolgens kun je
tegen dieren aan? Het doorbreekt de kring van rechten schrappen als die niet werken. Neem Dier & Recht van de Universiteit Utrecht, stelt
‘usual suspects’ en vergroot de kans op nieuwe de muskusrat die onze dijken ondermijnt. dat ‘(…) er momenteel geen gebrek is aan juri-
invalshoeken. Omdat ‘onze’ veiligheid in gevaar komt, vervalt dische middelen, maar dat we er te weinig mee
‘zijn’ recht op bescherming. Door zo te schrap- doen.’ Eskens’ getuige Hans Baay, stichting
** Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot
bescherming van Dieren als hoofdredacteur van het blad DIER.
** Gerrie Hondius werkt zelfstandig als (strip)tekenaar, illustrator, (live)cartoonist, schilder en schrijfster.
Ze heeft strips getekend voor Opzij, NRC Next, het AD en de Volkskrant.

16. 16
OP PAD
Varkens in Nood, vertoont daarop een schok- Ook de jury geeft uiteindelijk eiser Eskens geen dieren. Waarom? ‘De afstand tussen de mens
kende film over veetransport en -markten, die gelijk als het gaat om fundamentele rechten en de oorsprong van zijn voedsel is erg groot
het ontbreken van goede regels en toezicht voor dieren. Wel moeten mensen de belangen geworden. Wat ‘is’ ons voedsel eigenlijk, hoe
daarop onderstreept. Eskens’ tweede getuige, van dieren zo veel mogelijk behartigen, vindt de wordt het gemaakt, waar komt het vandaan?
historicus/socioloog Bernd Timmerman, stelt jury, temeer omdat het dier a ankelijk van ons Dat willen we onderzoeken.’ Uiteindelijk
dieren op één lijn met menselijke groepen is. Verder moet het debat over dierenrechten moeten de varkens, waar ze een nauwe band
die eerder geëmancipeerd zijn, zoals negers, beter gevoerd worden om tot werkbare resulta- mee opbouwen, er wel aan geloven. Tijdens
slaven en vrouwen. ‘Die vergelijking mag je niet ten te komen. De rechter neemt deze uitspraak het copieuze diner, met heerlijke seizoens- en
maken!’ roept Fentener van Vlissingen uit de over. Buiten valt de eerste sneeuw. natuurproducten (waaronder door de varkens
zaal. Een opmerking van kunstenares Esther Polak naar boven gewoelde aardperen), worden we
In zijn slotpleidooi reageert Eskens: ‘Dieren in de pauze intrigeert me. Volgens haar wordt geconfronteerd met vlees van varken Bom. Dit
verschillen weliswaar van mensen, maar horen de manier waarop we naar dieren kijken sterk schiet in het verkeerde keelgat van sommige
wel tot dezelfde rechtsgemeenschap. Dus bepaald door cultuur, en absolute rechten stro- deelnemers: een vertegenwoordiger van de
moeten hun belangen in het rechtssysteem ken niet met cultuurverschillen. Tijdens een Partij voor de Dieren spreekt er schande van,
worden verdisconteerd.’ Simon: ‘Dierenwelzijn reis naar Letland zag ze een moederpoes met en weigert aanvankelijk aan tafel te gaan.
is belangrijk, maar wordt niet gediend door één jong. Zonder schroom vertelt de eigenaar Het serveren van vlees van varken Bom heeft
dierenrechten. Sterker nog, het blijven voeren dat van een nest altijd alle katjes op één na als gevolg dat we ons zeer bewust zijn van wat
van deze discussie werkt contraproductief.’ worden gedood. Esther is geschokt en repli- we eten. En dat is precies het gewenste e ect:
Eskens’ betoog is veel sterker, vind ik. En het ceert dat wij onze katten laten castreren of bewust eten leidt tot een andere houding
steriliseren. De Letten op hun beurt vinden – minder verkwistend, minder onverschillig.
dit choquerend – je ontneemt dieren dan toch De drie overgebleven varkens, die buiten voor
zoiets essentieels als hun seksualiteit?! de deur in het rondeel bivakkeren, eten mee.
“Dat krijg je, als De relatie dier-mens, een puur mensending… Ze krijgen onze restjes – nadrukkelijk niet de
restjes van hun kameraad Bom. Niet dat ze die
mensen door niet zouden willen eten; het is de mens die dit
Voedsel is een heikele kwestie ethisch niet trekt. Via een geluidsverbinding
koeienogen kijken” binnen de relatie dier-mens. In samen- horen we de varkens wellustig knorren en
werking met de onvolprezen keuken van smakken… Leuk!
Kasteel Groeneveld presenteert ‘eetkunste-
verbaast me dat het merendeel van de aanwezi- naar’ Elles Kiers van de PeerGroup ’s avonds
gen het standpunt van Simon steunt. Dat velen een bijzonder diner. Kiers en ‘kunstboer’ Sjef Dat de relatie dier-mens een mensen-
de emancipatoire vergelijking met mensen niet Meijman vertellen vooraf over hun ervaringen ding is, komt gedurende dag twee
kies vinden, verbaast me evenzeer. Het zal mijn met de varkens Rinus, Alie, Anna en Bom. Als opnieuw naar voren. Subjectiviteit is
beroepsdeformatie wel zijn. kunstproject leven ze een jaar lang met deze onvermijdelijk: hoe we dieren bekijken en

17. 17
beoordelen, wordt door talloze zaken in ons Dichter Wiel Kusters bekijkt het vanuit literair
eigen brein beïnvloed. Dat blijkt uit de film over perspectief in zijn voordracht over schrijver “Kipfilet in plaats
het wandelen met de varkens van de PeerGroup Anton Koolhaas (1912-1993) en diens empathie
op het terrein van kasteel Groeneveld. Varkens met dieren. Koolhaas weet volmaakt in de huid van een hele en
zijn ongelooflijk geinige beesten. Alsof je een van dieren te kruipen. ‘Juist omdat hij doet wat
hond uitlaat, zo kun je ook met varkens lopen. in de traditionele biologie niet of te weinig dus herkenbare
Je kunt ze knu elen, aaien, samen met ze in het gebeurt: vertellen, laten zien, hoe het is om bij-
stro liggen. Na afloop worden de wandelaars voorbeeld een vleermuis te zijn.’ Volgens Kusters kip”
gevraagd of ze deze dieren nu nog op willen ziet Koolhaas de dieren in zijn verhalen voor
of kunnen eten? De antwoorden verschillen, vol aan, als wezens die net als wij betekenis
maar het is duidelijk dat iedereen anders kijkt, geven aan hun wereld – ook al valt die soms systeem, maar mensen die zich met de dieren
nu hij ‘een relatie’ met de dieren heeft. maar gedeeltelijk samen met de onze. Hij identificeren. Omdat mensen het een afzichte-
Over die relatie gaat het ook in de lezingen van maakt een ‘hybride’ soort, waarin hij het dier- lijk idee vinden om als ‘product’ te worden
Paul Schnabel (directeur Sociaal Cultureel op-zichzelf combineert met zijn eigen leven. gezien, willen ze het dieren ook niet aandoen.
Planbureau) en dichter Wiel Kusters. ‘Koolhaas zag ook de ondeelbaarheid van het Mensen willen terug naar proportionaliteit, ze
Schnabel gaat in zijn lezing ‘Weg van vlees’ in leven en de dood. Zowel dieren als mensen zijn willen respect voor dieren omdat ze ‘verbinding’
op de verandering in onze relatie met het dier, vormen van een doorgaande levensstroom. voelen met deze wezens. Wanneer in de archi-
getuige de verregaande liefde voor gezel- Schrijvers en dichters vertolken de eerbied die tectuur de Gulden Snede wordt gehanteerd
schapsdieren of het succes van de Partij voor we zouden moeten hebben voor zaken waar we blijken de meeste mensen zich prettig te voelen
de Dieren. Grote invloed hebben de gedrags- geen antwoord op hebben.’ Mooi gesproken! in de gebouwde ruimtes. Zou een vergelijkbaar
wetenschappen, die laten zien dat mens en systeem ook voor het ontwerpen van vee-
dier dichter bij elkaar staan dan we dachten. houderijsystemen denkbaar zijn, oppert een
Door onze toenemende kennis over dieren Tijdens de workshops van die middag van de aanwezigen? Verbinding met het dier
neemt ook onze bewondering en fascinatie toe. blijkt hoezeer de mens geneigd is is een sleutelbegrip in de hele discussie. In die
Gedrag dat daar niet mee strookt, zoals het vanuit zijn eigen beleving te kijken. verbinding past geen massaliteit – wat weten-
doden, slachten en opeten, wordt als ‘pijnlijk’ In de workshop ‘Technologie en ethiek’ bij- schappers ook mogen beweren. Het Latijnse
ervaren. Daarom drukken we die werkelijkheid voorbeeld. Jan Staman (directeur Rathenau woord voor verbinding is ‘religie’, weet een van
weg: we houden dieren in gesloten, ontoegan- Instituut) en Marjan Slob (filosoof-publicist) de deelnemers op de valreep nog te melden.
kelijke stallen, we doden en slachten dieren vragen de deelnemers of ze een intensief vee- Daar kunnen we nog een paar dagen op kauwen,
‘schoon’ in een witte, steriele omgeving, we houderijsysteem kunnen bedenken dat ethisch maar dat ethisch verantwoorde systeem – nee,
serveren ‘kipfilet’ in plaats van ‘een hele en dus acceptabel is. Waarom is er weerstand tegen dat komt er nog even niet.
herkenbare kip’. Omdat het dier een hogere ‘agroparken’, die volgens wetenschappers wel Wat de kunstenaar kan bereiken zonder direct
status heeft verworven, vinden wij het steeds degelijk voldoende tegemoetkomen aan de een oordeel uit te spreken, is het onderwerp
moeilijker het op te eten – zeker als het vlees behoeften van dieren? Uit de discussie van de workshop ‘Het dier in de beeldende
herkenbaar is als van een gedood dier. blijkt dat niet dieren moeite hebben met zo’n kunst’, onder leiding van publiciste Pauline

18. 18
OP PAD
Terreehorst. Helpt opvallende, controversiële ‘(…) oude tradities op een intelligente manier
kunst in discussies over dierenrechten? verbinden met eigentijdse behoeftes. Innove-
Kunstenares Tinkebell komt ter sprake. Haar ren door verleidelijke concepten te bedenken
handtasjes en speeltjes, waarin ze dode huis- om de burgers te laten ervaren waar boeren
dieren verwerkt, roepen verontwaardiging op. mee bezig zijn.’ Om te zien of de menselijke
De kunstenares kreeg zoveel haatmail, dat ze er maat nog aanwezig is in een ultramodern
een boek mee kon vullen. Conclusie van de bedrijf, verhuist het gezelschap naar hoeve
workshop: het helpt als kunst de aandacht trekt ’t Witte Schaap in Eemland. Deze boerderij is
en zo de discussie op gang brengt. Dat doet in met melkrobots verregaand geautomatiseerd,
elk geval het werk van filmmaker/fotograaf gericht op hoge productie. Keerzijde: de koeien
Jan van IJken, die de extreem uiteenlopende blijven het hele jaar binnen in de (ruime) stal.
manieren waarop mensen omgaan met dieren Hoewel het onduidelijk is hoe de dieren dit
tot thema van zijn werk heeft gemaakt. Van ervaren, levert dit gegeven binnen de excursie-
IJken vertoont na afloop de trailer van zijn groep gemengde gevoelens op. Dat krijg je, als
nieuwe documentaire. Onthutsend is vooral de mensen door koeienogen kijken.
manier waarop hij de kijker meeneemt in de
hellegang van dieren – zoals eendagskuikens
op de lopende band of biggetjes die op het punt EPILOOG
staan gecastreerd te worden. Een aanrader –
voor mensen die stevig in hun schoenen staan. Als oud-Dierenbeschermer ben ik gewend ‘tot Geen diepe emoties? Soms hoor je iemand
Onderzoeker Birgit Boogaard wil burger en een kamp’ te behoren. In discussies betrek je morren, maar daar blijft het bij. Daarvoor in de
boer bij elkaar brengen. Ze haalt burgers naar vaste stellingen. Dat kan op den duur verlam- plaats is er nieuwsgierigheid en de wil om iets
boerenbedrijven en laat hen daar ‘ruiken, mend werken; iedereen kent je standpunt en moois tot stand te brengen.
voelen en kijken’ om zo zelf een beeld te heeft zijn repliek al klaar voor je ook maar één Mooi is bijvoorbeeld het hernieuwde inzicht dat
vormen van wat er gebeurt. Vandaag neemt ze woord hebt gezegd. met echte aandacht voor dieren al een wereld
de deelnemers aan haar workshop ‘De mense- Dit forum is geen strijdperk, maar een ‘denk- gewonnen is. Wie ziet hoe mooi, leuk of boeiend
lijk maat in de dierhouderij’ mee naar de Eem- tank’ voor nieuwe ideeën, invalshoeken, dieren zijn, moet wel uit heel verkeerd hout
landhoeve, een zorgboerderij in Bunschoten. oplossingen. Iedereen probeert vanuit zijn gesneden zijn om diezelfde dieren nog onheus
Eigenaar Jan Huijgen heeft naast het boeren eigen discipline gebak te maken van de relatie te bejegenen.
ook altijd een intellectuele en filosofische tussen mens en dier, en vaak laat men door- Mooi is ook, dat we weer streven naar de
interesse gehad. En het is ook zijn droom om schemeren ‘het ook niet te weten’. menselijke maat, waarmee niet alleen het dier
burgers bij de boer te brengen. Of zoals Paul Voor mij is dat een verademing. Maar ook even maar vooral de mens weer een stapje dichter
Bos (oftewel ‘Boer Bos’, die zijn boerderij aan- wennen. Geen strijd, zoals ik bij de Dieren- bij het verloren paradijs komt.
biedt als ‘learning centre’) het later formuleert: bescherming gewend was? Geen retoriek?

19. 19
Beeld: Marcel van den Berg GROENEVELD FORUM 2010

20. 20 MIJN LANDSCHAP Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Persijn Broersen & Margit Lukács*
VERBEELDINGSKRACHT
Persijn Broersen & Margit Lukács over Mastering Bambi, over heimwee
(naar iets wat misschien nooit bestaan heeft) en over de verantwoordelijkheid
voor je eigen constructies.
‘“Waar ons werk over gaat?”, over het antwoord op deze Ook culturele, historische factoren en de tijdgeest zijn een
onvermijdelijke vraag – we maken niet het meest eenduidige factor in het duidingsproces. Neem bijvoorbeeld de Ameri-
werk –, heb ik gisteravond zitten nadenken. Luisterend naar kaanse fotografie ten tijde van de industriële revolutie; de
een concert van Mahler zag ik ineens een parallel: ik was bezig opnames van spoorwegen en fabrieken in landschappelijke
met architectuur van de concertzaal, verplaatste me in de omgevingen werden ‘gelezen’ als triomf, als baken van hoop.
karakters van de orkestleden en vroeg me af of waarom de Als je dit doortrekt naar onze tijd, zie je een fascinerende
dirigent in vredesnaam een slobberblouse droeg die zijn buik verschuiving. De grote windmolenparken waarvan sprake is,
ternauwernood bedekte. ontmoeten vooral bezorgdheid. Zorg om de natuur, het land-
schap, de dieren, de rust.
Zolang ik mijn ogen openhield had ik grote moeite om me Is het vooruitgangsgeloof omgeslagen in nostalgie, in heim-
over te geven aan de muziek. Met kijken naar het landschap, wee (naar iets wat misschien nooit bestaan heeft), naar
objectief, naar ‘dat wat het is’, gaat het net zo. Je filtert, mixt de Disney-harmonie? Dat het meta-verhaal is veranderd is
en fantaseert aan een stuk door. duidelijk.
Dit soort mentale processen waarvan je je niet bewust bent
naar voren brengen, dat is wat we doen. Of dit de brug is met onze recente film Mastering Bambi?
Zeker, maar er spelen ook andere factoren. Bambi is een
Onze film Prime Time Paradise bijvoorbeeld gaat over wat er embleem uit onze jeugd, iedereen kent het grootogige hertje.
gebeurt als je aan het zappen bent. Impressies van quiz- Bovendien is het een vroeg voorbeeld van een virtuele wereld.
decors, scènes uit dansfilms, de beelden van nine-eleven; Compleet geconstrueerd zoals nu heel vaak gebeurd, in
in je hoofd stapel je ze op elkaar. Het nieuwe beeld is een Facebook bijvoorbeeld. En zoals de mentale pleinen, nieuwe
mentale constructie. Persoonlijke associaties, fascinaties, sociale codes en nieuwe mores met zich meebrengen, deed
allemaal aan elkaar gelinkt in een onnavolgbaar proces. Bambi dat ook.

21. 21
Fascinerend trouwens is dat het boek waarop de film is zittende uil, duiken wij het achter zijn rug bevindende gat in
gebaseerd in de jaren dertig werd geschreven door een de boom in om als het ware áchter het decor te kijken.
Oostenrijkse jood. In het originele verhaal wordt Bambi Waarom er in Mastering Bambi geen dieren zijn? Iets weg-
gewaarschuwd dat hij op zijn hoede moet zijn voor zowel laten is een goede manier om iets te laten zien. En daarnaast,
dieren als mensen. Het dierenrijk wordt beschreven als een het daagt de kijker uit om zijn verbeelding te laten spreken.
wrede business, genuanceerd dus. Iets wat wringt met
het algemene beeld van Disney als ‘verspreider van platte Als iemand zich íets van het origineel herinnert, is het dit:
moraal en als sentimentele moloch’. de dood van de moeder van Bambi. Je ziet niets, hoort enkel
een schot en vervolgens Bambi roepen: ‘Mama, mama…’.
Disney modelleerde zijn ideale landschap naar Europese Interessant is dat veel mensen dit in hun herinnering blijken
sprookjesboeken en de romantische schilderkunst uit Europa. te hebben gevisualiseerd. Ze zien het ‘nog voor zich’.
We zijn in de VS op zoek gegaan naar landschappen met een
vergelijkbare ‘kwaliteit’. Van de foto’s die we hiervan maakten, We hebben er alles aan gedaan om Mastering Bambi een
maar bijvoorbeeld ook van de oude eik waaronder Disney het meeslepende ervaring te laten zijn, bijna hallucinatoir. Iets
idee voor Mickey Mouse zou hebben gekregen, hebben we een wat ons gesterkt heeft in deze aanpak is de ervaring die we
virtuele collage gemaakt. Waar het beeld in het origineel van als docent in China hadden. We nodigden studenten uit een
links naar rechts glijdt, vooruit dus, gaan wij achteruit. En filmpje te maken en waren verbijsterd door het onvervalste
waar de originele versie begint met een still van de op zijn tak sentiment in hun werk, maar ook door de narrativiteit, de
sterke verhaalstructuur in hun filmpjes. En het wérkte.
‘Het verhaal’, mits goed gebracht, heeft een enorme kracht.
* Persijn Broersen (1974) & Margit
Lukács (1973) werken sinds 2002 als Het is belangrijk om in te zien hoe manipulatief verhalen zijn,
een kunstenaarsduo. Broersen en
Lukács hebben specifiek interesse in of worden ingezet. Zo’n filmpje over Wilders die zittend in
de interactie tussen fictie en realiteit. een roeibootje vertelt ‘waarvoor hij staat’, is een welbewuste
Beiden hebben een MA behaald aan poging om aan te sluiten bij een meta-verhaal.
het Sandberg instituut in Amsterdam
Te denken dat je macht hebt over mentale processen, is een
en waren ‘residents’ van de Rijks-
akademie in Amsterdam. illusie. Waar het ons om gaat, is de noodzaak om verantwoor-
delijkheid te nemen voor je eigen constructies.’

22. 22 VERHAAL Tekst: A.L. Snijders* | Beeld: Wouter Tulp**
* A.L. Snijders (1937) maakte furore als schrijver van columns en is bekend als ‘een van de grootste
schrijvers van het zeer korte verhaal’. In2010 won hij de Constantijn Huygens-prijs.
** Wouter Tulp (1979) volgde zijn illustratie- en tekenopleiding aan de Willem de Kooning Academie
in Rotterdam en behaalde zijn diploma als een van de beste studenten in 2001. Vanaf dat moment
werkt hij als schilder, illustrator en karikaturist.

23. 23
er komen weinig mensen, er vallen wel eens bomen om. Het
hoort bij het kasteel, mijn huis hoorde ook bij het kasteel, maar de tijd heeft alles opgegeten. Van de
honderden hectaren van het landgoed zijn er maar dertig over, de pachtboerderijen zijn verkocht, er
zijn nieuwe mensen komen wonen, een nieuwe taal, mensen uit het westen. De hemel is de dans ont-
sprongen, de ganzen kunnen er nog ongestoord vliegen, zacht mompelend en gakkend. De eigenaar
van het kasteel heeft mij toestemming gegeven omgewaaide bomen met de motorzaag handzaam te
maken, ik stook hout. Dit jaar vier ik mijn veertigjarig motorzaagjubileum, ik woon hier sinds 1971.
Toen ik voor het eerst in het bos liep, niet ver van mijn huis, op een glooiend zandpad, zag ik in de
bocht twee mensen in liefde tegen elkaar staan. Zij kusten elkaar op een statige wijze. Toen ze mij
zagen, bleven ze dat doen, ze hielden hun monden op elkaar en keken naar mij vanuit hun ooghoeken.
Ik bleef staan en bewoog me niet. Ik vond dat de schilder, de beeldhouwer, de dichter en de choreo-
graaf, die ongetwijfeld vanuit de bosjes naar ons keken, de tijd moesten hebben om deze pas de trois
in zich op te nemen. Na een minuut draaide ik me om en koos een andere weg. Dit was mijn eerste
ontmoeting in en met het bos. De gebeurtenis herhaalde zich nooit, het heeft jaren geduurd voor ik
eraan gewend was.
Vele jaren later scharrelde ik met Jack, mijn jongste kleinzoon, in de tuin. Hij is een kleine
boeddha, hij woont in de grote stad en als hij hier logeert, zit hij altijd buiten, gebogen over kleine
beestjes in waterplassen of met een stokje peurend in een holletje dat hem naar het middelpunt van
de aarde voert. Toen hij drie jaar was, zei hij na een filmpje over de tuin van Jan Wolkers: die man
kent de dieren.
Toen we in de verte het nerveuze geluid van motorzagen hoorden liepen we uit de tuin naar het
bos. Het waren drie professionele zagers, die met klimhaken naar boven waren geklommen.
Ze deden dat met zo’n gemak dat ik het woord klimmen graag zou verruilen voor lopen: ze waren naar
boven gelopen. Toen ze klaar waren in de boomtoppen kwamen er twee naar beneden, ze deden hun
helm af en maakten de klimhaken los. Ze trokken hun werkkleding uit, legden hun gereedschap
achterin het busje en reden weg om in hun rijtjeshuis in Almere of Boskoop naar muziek van Steve
Reich te luisteren of Schopenhauer te lezen.
Wij bleven achter en begrepen niet waar de derde zager was gebleven. Jack legde zich erbij neer
en boog zich als gewoonlijk naar de aarde, ik was onrustig en liep van boom naar boom en tuurde
langs de stammen omhoog. Toen ik hem zag hing hij als een cocon tussen de takken,
zacht wiegend in een flauwe bries. Hij ontpopte zich, ik zag dat er grote vleugels uit
zijn schouders groeiden. Ik liep naar mijn kleinzoon, die naar een egel zat te kijken. Ik
stootte hem aan om hem te attenderen op de geboorte van een engel, maar hij wilde niet,
hij bleef naar de egel kijken, één letter verschil. Pas toen de vleugels van de zager een
spanwijdte van zes meter hadden en in een langzame beweging het geluid van de branding
maakten, keek hij uit zijn afgrond naar de luchtmens. De man vloog majestueus boven het bos,
wij volgden hem zenuwachtig op de grond, omhoog kijkend, struikelend.
Bij de bosrand zagen we hem recht omhoog vliegen, alsof hij door een tunnel ging. Jack zei dat
er op die plek een gat in de lucht zat en maakte er verder geen punt van.
Thuis boog hij zich weer naar de aarde om kleine diertjes te zoeken.

24. 24 ZWARE KOST Lezing: Paul Schnabel, opgetekend door Jan Dobbe | Beeld: Volta_ontwerpers
Weg van
2015
105 MILJOEN
TON
+25% 2005
81 MILJOEN
TON
Stijging
Dw vleesconsumtie zal
binnen zes jaar de grens
van 300 miljoen ton
overschrijden. In 2005 lag
de consumptie van vlees
nog op 260 miiljoen ton.
Zo gaat de afzet van
pluimveevlees tussen
2005 en 2015 met ruim
24 miljoen ton omghoog
naar zo'n 105 miljoen ton.
Een stijging van bijna
25 procent.

25. 25
WEERGAVE VAN DE LEZING DIE PROF. DR. PAUL SCHNABEL, DIRECTEUR SOCIAAL EN CULTUREEL
PLANBUREAU, HEEFT GEGEVEN TIJDENS HET GROENEVELD FORUM, 29 EN 30 NOVEMBER 2010.
vlees +20%
2005 2015
104 miljoen ton 125 miljoen ton
Onlangs had ik een gedachtegoed al snel overgenomen door andere bochten om hun huisdier ondanks een krappe
etentje bij vrienden, die mij een zeer vlezige politieke partijen. En door toedoen van de kas te kunnen onderhouden.
maaltijd voorzetten. Serranoham vooraf, dan PvdA moest de minister van Landbouw Verburg
een gerecht met daarin overvloedig zalm en een paar extra ambtenaren inhuren om het Het verschijnsel dat mensen hun kop in het
garnalen, en vervolgens een hoofdgerecht van grote aantal Kamervragen van die partij te zand steken voor de minder mooie kanten van
rood vlees: ossenhaas. Biologisch en duurzaam kunnen beantwoorden. Gelijk opgaand met de mens-dierrelatie zie je ook in de schilder-
geproduceerd hoor, en heerlijk allemaal, maar deze ontwikkelingen in de politiek, is er een kunst. Portretten van levende dieren, vooral
toch vroeg ik me af hoelang het nog duurt dat grotere hang naar duurzaam geproduceerd honden, katten en paarden, zijn zeer gewild en
mensen dit bloedrode vlees nog aan hun gasten dierlijk voedsel ontstaan, maar daar zit nog wel brengen soms tonnen op, terwijl schilderijen
durven te serveren. een kostenprobleem aan vast: biologisch vlees van dode dieren, jachtbuit en vissen, hoe schit-
Waarom ik me dat afvroeg? Omdat het hier is een stuk duurder. Voor productiedieren geldt terend geschilderd ook, voor een fractie daar-
ging om rood, bijna rauw vlees en omdat ik steeds meer: diervriendelijke veehouderij en van te koop zijn. Het is zeker niet toevallig dat
een duidelijke tendens waarneem dat mensen duurzame productiewijzer. het portretteren van gezelschapsdieren vooral
daar steeds minder mee geconfronteerd willen in de tweede helft van de negentiende eeuw
worden. Anders gezegd: we willen het dier dat Voor de gezelschapsdieren leggen we weer heel heel populair werd en de a eer van zeven-
ons vlees heeft geleverd, er niet doorheen zien. andere standaarden aan. Onze liefde voor deze tiende-eeuwse jachtbuit-, vis- en geslachte
Natuurlijk is dat allemaal een kwestie van bele- categorie dieren gaat heel ver. Huisdieren varkensvoorstellingen navenant groot. De
ving, we zijn geen vegetariërs aan het worden. worden vaak zelfs gezien als lid van het gezin en gevoeligheid voor het ‘hard-dierlijke’ was al
Maar we hebben wel een toenemende a eer als zodanig behandeld. Voor mensen die in een heel groot geworden.
van dat al te dierlijke. U ziet, onze relatie met sociaal isolement verkeren, bijvoorbeeld, geeft
dieren en dierlijk voedsel zit complex in elkaar. de zorg voor dieren structuur aan hun leven. Ook in de wetenschap is onze kijk op en om-
In deze gevallen heeft het dier zelfs de functie gang met dieren aan het veranderen. Kijk je
Dierenwelzijn is een politiek item van formaat van vervanging voor de mens. Mensen hebben naar de faculteit Diergeneeskunde van de
geworden. Kijk maar naar de Partij voor de soms veel over voor hun huisdier, ook en vooral Universiteit Utrecht, dan zie je dat ook daar
Dieren. Die is met twee zetels toch heel mensen die zelf van een bijstandsuitkering een andere houding is ontstaan ten opzichte
invloedrijk. Niet voor niets zijn delen van hun moeten leven. Ze wringen zich in alle mogelijke van dieren – gezelschapsdieren zowel als
* Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging
tot bescherming van Dieren als hoofdredacteur van het blad DIER.

26. 26
ZWARE KOST
+13%
2005 2015
62 miljoen ton 70 miljoen ton
productiedieren. Er worden meer vrouwen Onze relatie met dieren zit complex in elkaar. ten voor dieren. De dieren vragen daar zelf niet
opgeleid tot dierenarts, en die hebben gemid- Zo hebben we een vrij strenge categorie-indeling om en in die zin zijn dierenrechten natuurlijk
deld toch een andere houding ten aanzien van gemaakt voor wat de nutsdieren betreft. Bij elke ‘mensenrechten’. Wij willen onze omgang met
dieren dan mannen. De e ecten daarvan zullen categorie hoort weer een andere gedragsregel: dieren reguleren op een voor ons acceptabel
we meer en meer gaan merken. huisdieren staan heel dichtbij ons; huisdieren gedragsniveau. Pijnlijk blijft natuurlijk dat we
van anderen staan weer iets verderaf; bedreigde de dieren wel blijven gebruiken op een manier
Belangrijke invloed hebben de biologische- en dieren daar willen we wel iets voor doen; aaibare die mensen elkaar niet mogen aandoen. Het
gedragswetenschappen in deze. Darwin heeft dieren zijn lief; enge, gevaarlijke dieren moeten doden, slachten en opeten van dieren wordt
in de evolutietheorie de mens al veel dichter opgesloten worden; vieze schadelijke dieren in toenemende mate als pijnlijk ervaren.
bij het dier gebracht, maar de gedragsweten- moeten worden vernietigd; leuke dieren zijn lief; Daarom drukken we deze werkelijkheid weg:
schappen hebben laten zien dat mens en dier prehistorische dieren zoals dino’s zijn imposant; we houden dieren massaal in voor het publiek
ook nu nog dichter bij elkaar staan dan we en fantasiedieren zoals Donald Duck en Mickey ontoegankelijke stallen, we doden en slachten
voorheen dachten. Dieren kennen net als wij Mouse zijn weer leuk. dieren ‘schoon’ in een witte, steriele omgeving,
mensen angst en agressie, maar ook genegen- Aparte regels hebben we voor de proefdieren. we serveren kipfilet in plaats van een hele en
heid, trouw en altruïsme – eigenschappen die Zijn de proeven voor cosmetica, dan zeggen we: dus herkenbare kip. Ik zei het al eerder, we zijn
voorheen aan mensen leken te zijn voorbehou- ‘Nee!’. Zijn ze voor de bestrijding van levens- nog geen vegetariërs. Slechts 4 procent van
den. Dit te bese en leidt tot meer respect voor bedreigende ziektes, dan zeggen we: ‘Ja’. Maar de Nederlanders eet helemaal geen vlees.
dieren en andersom ook tot een hogere accep- ook al zeggen we ja, we verbinden er wel steeds Daar staat echter tegenover dat maar liefst
tatie van het dierlijke in de mens. Als het gaat strengere gedragsregels aan, we vinden dat het 70 procent inmiddels ‘flexitariër’ is, dat wil
om respect voor dieren, di erentieert de mens gebruik zo veel mogelijk moet worden beperkt. zeggen dat deze groep zijn vleesconsumptie
wel: eerst komen de meest ‘mensgelijken’ zoals De vraag rijst of we sowieso kunnen afzien van sterk heeft verminderd. Weg van vlees dus,
apen en de 'mensovertre ers' zoals tijgers, het gebruik van dieren? Ook hier hanteren we vooral van vlees dat ons te veel herinnert aan
leeuwen of adelaars, van die geweldig sterke, weer verschillende invalshoeken. Gaat het om het feit dat wat op ons bord ligt een voor ons
snelle of gevaarlijke dieren waartegen we het bont, dan kunnen we wel zonder. Gaat het om gedood levend wezen was. Vooral weg van rood
een-op-een zouden afleggen. Door onze toene- leer, dan weer niet. En waar het eten van vlees vlees dus en dat gaat nog sneller nu we weten
mende kennis over dieren neemt onze bewon- ter discussie staat, geldt dat weer veel minder dat rood vlees ook meer risico’s voor de gezond-
dering en fascinatie toe. Daarnaast verdwijnt of niet voor de consumptie van melk en eieren. heid met zich meebrengt dan het witte vlees
ons jachtinstinct steeds meer – het was dus van vooral kip en vis. We zijn dan ook minder
kennelijk ook geen instinct! – en dus neigen Dieren zijn dus aan het emanciperen, net als geïnteresseerd in de veelzijdigheid dan in de
we ertoe dieren steeds minder te na te komen. voorheen de slaven, negers, vrouwen of homo's. onzijdigheid van het ‘stukje vlees’ dat kip heet.
Fotograferen ja, schieten nee. Net zoals deze menselijke groeperingen gelijke ‘Kip, het meest onzijdige stukje vlees.’
rechten kregen, is er nu de roep om meer rech-