1. Бага насны хүүхдийг чийрэгжүүлэх тухай
Монголын байгаль, цаг уур орчны өвөрмөц нөхцөл:
•Эрс тэрс уур амьсгалтай, 4 улиралтай
•Хуурай уур амьсгалтай
•Цасан ба шороон шуурга их гардаг
•Нүүдлийн амьдралтай
•Ихэнхи нь суурьшмал амьдралд шилжсэн
•Агаарын бохирдолт ихтэй /хот, суурийн газраа/
Монголын хүүхдүүд тохилог орон сууцанд амьдрадаг болсноор тэднийг байгалаас
тусгаарлан БМБ-д үзүүлэх байгаль цаг уурын нөлөөлөлд мэдрэг болгодог. Иймд
хүүхдийг байгалтай харьцуулах, ойртуулах нь маш чухал. Хүүхдийн бмб, гадаад
орчин хоёрын хоорондох тэнцвэртэй харьцаа алдагдаж, зүй тогтлоосоо гажих нь
өвчин эмгэгт өртөх эх үүсвэр болно.
Хүүхдийг чийрэгжүүлэх гэдэг нь: Халуун хүйтний хэлбэлзэл, агаарын өөрчлөлт
салхи гэх мэт гадаад орчны тохиромжгүй нөхцөлд аажмаар дасгах, хариу урвал
үүсгэхгүй буюу өвчинд өртөхгүй тэсвэр хатуужилтай болгон борогшуулах,
өлчиржүүлэх арга юм.
Арьсанд хүйтэн агаар, салхи ус, нарны цацраг хүрэхэд мэдрэлийн төгсгөл цочирч,
арьсны гүн өнгөн хэсгийн цусны судас хэсэг зуур агшина. Дараа нь тэлнэ. Цочрол
арьснаас салстанд тархаж, судас мөн эхлээд агшиж дараа нь тэлнэ. Энэ үед бмб-
оос хариу урвал үзүүлж шингэн салст ялгарах бөгөөд энэ нь найтаах, нус ггожих
ханиалгах гэх мэт байдлаар илэрнэ.
Хэрвээ арьсны цочроогч хүчин зүйлүүд аажмаар тогтмол үйлчилээд байвал бмб
дасан зохицож биеэс хариу урвал үзүүлэхдээ зовиур, хэт цочромтгой байдал
илэрдэггүй байна.
Чийрэгжүүлэлт нь: Дулаан зохицуулалтыг тогтворжуулах биеийн хамгаалах
хүчийг сайжруулах, гадны ямар нэг таагүй үйлчлэлд биеийн хэт мэдрэг чанарыг
бууруулхад чиглэгдэнэ.

2. Хүүхдийн биеийг чийрэгжүүлэх ерөнхий зарчим
1.Хүүхэд бүрийн онцлогт тохируулна. /нас хүйс бие бялдар, оюун сэтгэхүй/
2.Аажим дасгана. /энгийнээс тоог нэмэгдүүлэх, температурыг бууруулах,
хүндрүүлсэн нийлмэлд шилжүүлэх/
3.Жилийн 4 улиралд тасралтгүй.
4.Өдөр бүр тогтмол цагт
5.Дасан зохицох чадварыг тохируулна. /биеийн дулаан хэвэндээ орох/
6.Чийрэгжүүлэх аргыг хослох иллэг, дасгал. /нар, ус ,агаар/
7.Чийрэгжүүлэлтийг зөв хийх
8.Хяналт /эмчийн, эцэг, эхийн/
Иллэг хөдөлгөөнөөр чийрэгжүүлхэд хориглох тохиолдол
1.Өвчний хурц үе
2.Халууралт
3.Арьсны ба ясны идээт үрэвсэл
4.Цусны өвчин
5.Сүрьеэгийн гаралтай үе мөч, гэдэсний өвчин
6.Сульдаагын хүнд хэлбэр
7.Элэг бөөрний өвчин
8.Их хэмжээний эвэрхий /цавь, хүйсний /
Чийрэгжүүлэлтийн үр дүн
Чийрэгжилтийн явцад дотор эрхтэн, зүрх судасны үйл ажиллагаанд нөлөөлж,
судасны цохилт, артерийн даралт, амьсгалын тоо тогтворжиж, амьсгал гүнзгийрнэ
Үүний үр дүнд:
•Бодисын солилцоо идэвхижих
•Биеийн эсэргүүцэл дээшлэх
•Биед байгаа нөөц хүч чадлыг дайчлан ашиглах
•Тохиромжгүй хүчин зүйлүүдтэй тэмцэх, хүч чадал нэмэгдэх
•Бие бялдрын хөгжил сайжирч, эрүүл чийрэг болох
•Оюун санааны хөгжил чадавхи хэмэгдэх
•Амгалан тайван зан төрхтөй болгох
•Цовоо сэрэглэн авхаалж самбаатай болоход нөлөөлнө. Хүүхдийн бие
бялдрыг чийрэгжүүлснээр өвчин тусах нь бага, өвчилсөн ч хөнгөн, эдгэрэлт
түргэн, сайн байх ба эдийн засгийн хэмнэлттэй байна.

3. Хүүхдийн биеийг чийрэгжүүлхэд анхаарах зүйл
 Хүүхдийг чийрэгжүүлэх ажил нь хооллох унтахтай адил өдрийн дэглэмд
оруулах чухал зүйл.
 Хамгийн түрүүнд бага насны өвчлөмтгий архаг өвчтөй хүүхдийг сонгох
 Хүүхэд өвчилсөн үед биеийн байдал хөнгөн үед чийрэгжүүлэлтийг
үргэлжлүүлж болно. Гэхдээ ачааллыг нь багасгана. Үйлчилгээний хүчийг
тохируулна.
 Чийрэгжилтийг тасалдуулхад хүрвэл өвчин эдгэрэх үеэс аажим дасгаж эхэлнэ.
Иллэг гимнастик хийхэд хэрэглэх зүйл
1.Модон ширээ
2.Дэвсэх хөвөнтөй өлгий хөнжил
3.Цагаан даавуу
4.Төрөл бүрийн өнгөт тоглоомууд
5.Өнгөт том бөмбөг
6.Саваа мод урт нь 25 см
7.Цагираг 6-10 см диаметртэй 1.3 см зузаан
8.Модон тайрдас буюу туйпуу
9.Өгсөх шат /өндөр нь 1 м өргөн 90 см гишгүүр хоорондын зай 10-12 см/
10.Хавтан, дрож/өргөн нь 25-30 см урт 10 м/
Бага насны хүүхдийн хөдөлгөөний дэс дараалсан хөгжилт
1 сартайдаа толгойгоо даахгүй , өргөхгүй
2 сартайдаа толгойгоо сайн дааж өргөнө.
3 сартайдаа хоёр гараас барихад сууна.Хоёр гарын тохойгоор нугалж цээжин
биеийг өргөнө.
4 сартайдаа нэг гараас барихад сууна.
5 сартайдаа юмаар орооход сууж, түрүүлгээ харж эргэнэ.
6 сартайдаа:түрүүлгээ байдлаас дээш харж эргэнэ. Хэвтээ байдалд алгаараа
тулан цээжээ өргөнө.
7 сартайдаа дөрвөн хөллөнө.
8 сартайдаа мөлхөнө, хөл дээрээ босно, юм тешиж муухан явна.
9 сартайдаа нэг гараас нь барихад зогсоно. Жижиг өгсөх шат өөд дөрвөн хөллөж
авирна.
10сартайдаа түрдэг тэрэгнээс хөтлөхөд барьж явна.
11сартайдаа чөлөөтөй зогсоно. Нэг гараас нь хөтлөхөд явна. 12-13 сартайдаа
чөлөөтөй зогсоно, хөл дээрээ явган сууж, дээшээ цэх болж зогсоно. Анхны

4. алхалтыг хийнэ. Өгсөх шат өөд хөлөө зөөж авирна. Гарын жижиг булчин хөгжиж
хуруугаар жижиг зүйлийг барина. Тоглоомоор зөв тоглоно.
1-3 насанд танин мэдэхүйн тоглоом болон бусад эрхтэний хөгжил улам
боловсронгуй болно.Суух явах, эргэх, чөлөөтөй хөдөлгөөнийг хийж, өөрөө
халбагаар хоол иднэ.
БАГА НАСНЫ ХҮҮХДИЙГ ХӨДӨЛГӨӨНӨӨР
ЧИЙРЭГЖҮҮЛЭХ
Хүүхэд насандаа тохирсон хөдөлгөөнтөй байвал оюун санаа бие бялдрын өсөлт
хэвийн байгааг харуулна. Хэрэв өсөлт хөгжилтөөрөө үе тэнгийнхнээс хоцорч ,сул
дорой байвал цаг алдалгүй чийрэгжилтийг зөв хийх ёстой. Хүүхэд 1 нас хүртлээ
хөдөлгөөний дэс дараалсан хөгжилийг дамждаг. / хавсралт/
Бага насны хүүхэд өвчилсний улмаас хэвийн амьдрал өөрчлөгдөн ,өсөлт торнилт
буурч, хөдөлгөөн багасдаг онцлогтой. Иллэг гимнастик нь өвчин архагших, ясанд
гарах өөрчлөлт , бодисын солилцооны хямрал зэргээс сэргийлж, өвчний
эдгэрэлтийг түргэтгэнэ. Биемахбодийн болон оюун санааны хоцрогдлыг арилгана.
Бага насны хүүхдийн сэрлийн үйл ажиллагаа нь саатлынхаас давамгайлж, байдаг
учир булчин нь хөшингө , гар хөл нь чиглэлгүй, замбараагүй хөдөлгөөнийг хийж
байдаг. Иллэг гимнастикийг дээрхи онцлог , өсөлт торнилт, хөдөлгөөн , оюун
сэтгэхүйн насанд нь тохируулж хийнэ.
Иллэг гимнастикийг хүүхдэд 2 чиглэлээр хэрэглэнэ.
1.Эрүүл хүүхдийг чийрэгжүүлэх урвдчилан сэргийлэх
2.Өвчтөй хүүхдийг эмчилэх
Хүүхдэд хийх иллэг гимнастикийн дасгалыг 3 хуваана.
1.Идэвхтэй: Өөрөө бие даан гүйцэтгэнэ. Жишээ нь: Толгойгоо өргөх, эргэх, суух,
мөлхөх, зогсох, явах гэх мэт.
2.Идэвхигүй: Гаднын дэмжлэг тусламжтайгаар хөпөлгөөн хийх.
3.Рефлексийн: Хүүхдэд төрөлхийн рефлексийг ашиглан дасгал хийлгэх Жишээ нь:
улны рефлексийг ашиглан хөлнийхурууг нугалж тэнийлгэх.
0-1 насны эрүүл хүүхдэд чийрэгжүүлэх урьдчилан сэргийлэх 5 төрлийн иллэг
гимнастикийн хавсарсан дасгалыг нас бие бялдрын хөгжилд тохируулж хийнэ.
Иллэг гимнастикийн дасгал нь арьсны уян хатан байдал, булчингын хүчдэлийг
сайжруулж, цусны эргэлтийг түргэсгэж, бодисын солилцоог иэдвхижүүлнэ. Хүүхэд
тэнцвэрээ олж зогсох, босож суух, мөлхөх, явах, орчноо танин мэдэх үйл
ажиллагаа хурдан сайжирна.

5. Дасгал хөдөлгөөнийг багаасаа зөв тогтмол хийснээр гоолиг өндөр нуруутай,
шулуун хөлтөй, хараа цэх, цовоо сэргэлэн, авхаалж самбаатай, оюун төгс, тайван
зан төрхтөй, эрүүл чийрэг болж хүмүүжихэд туслана.
Иллэг гимнастик эхэлж хийхээс өмнө хүүхдийн эрүүл мэндийн байдал өсөлт
хөгжилтөнд үнэлгээ өгнө.
Хүүхдийн бие бялдрын хөгжилтийг :
•Биеийн цул
•Биеийн өндөр
•Биеийн гадаргуу
•Толгойн тойрог
•Цээжний тойрог
•Бугалганы тойрог
•Гуяны тойрог
•Шилбэний тойрог
•Биеийн харьцаа ба мариаг тодорхойлох индексүүдээр
тодорхойлно.
Хүүхдэд хийх иллэгийн онцлог
Иллэг бол дасгалуудын идэвхигүй хэлбэрт багтдаг. Хүүхдэд хийх иллэгийг дотор
нь
•Энгийн
•үрэлтийн
•тогшилтийн гэж ангилна.
Энгийн иллэгийг цус тунгалгын урсгалын дагуу, гарын алга хурууг арьсан
дээгүүр .чөлөөтөй гулгуулан жигд хөдөлгөөнөөр зөөлөн яаралгүй хийнэ. Ингэснээр
мэдрэлийн системийг тайвшруулна. Арьсны хогжруу ховхрон унаж цэвэрлэгдэнэ.
Мөн хөлс өөхний булчирхайн ажиллагаа сэргэнэ. Энгийн иллэг нь бүх иллэгээс
анхдагч нь учир иллэгийн дараа энгийн иллэгийг хийж дуусгана.
Үрэлт ба базалт нь биеийн гүнд даралт өгдөг тул нилээд хүчтэй үйлчилнэ. Үрэлт
базалтийг заавал цус лимфийн урсгалын дагуу хийх шаардлагагүй.
Тогшилттой иллэгийг хийхдээ эхлээд долоовор ,дунд ядам чигчий хуруунуудыг
ээлж дараалан буулгаж хийнэ. Харин насанд хүрсэн хүнд хийдэг тогшилтийг
өгзөгнөөс өөр газар хийхгүй.
Нярай хүүхэд орчиндоо сайн дасаагүй .халуун хүйтнийг зохицуулах чадвар
тогтворжоогүй агаарын өөрчлөлтөнд тэсвэр муутай , арьс нимгэн, идээт тууралт
гарах нь амархан хүйснй шарх эдгэрч гүйцээгүй байдаг учраас 1.5 сар хүртэл иллэг
гимнастик хийхгүй.

6. Иллэг гимнастикийн хавсарсан
1-р дасгалыг 1.5-3 сартай хүүхдэд 8-10 минутанд энгийн үйлдлүүдийг цөөн
тоогоор хийнэ.
2-р дасгалыг 3-4 сартай хүүхдэд 10-12 минутанд хийнэ.
3-р дасгалыг 5-6 сартай хүүхдэд 12-15 минутанд
4-р дасгалыг 7-9 сартай хүүхдэд 15-20 минутанд
5-р дасгалыг 10-12 сартай хүүхдэд 20-25 минутанд хийнэ.
Иллэг гимнастикийг хамгийн энгийн хөнгөнөөс эхэлж аажим хүндрүүлж, өдөр бүр
тогтмол цагт , хооллохоос өмнө буюу хойно 30-40 минутийн зайтай хийнэ. Өрөөнд
цэвэр агаар оруулсан , дулаан нь 21-22 хэм байна. Сэрүүхэн бол Соллюксийг
ширээний ойролцоо байрлуулна. Иллэг гимнастикийг зориулалтын ширээн дээр
буюу гэрийн нөхцөлд орон дээр банз, фанер тохируулан тавьж зузаан өлгий,
нимгэн даавуу дэвсэнэ. Иллэг гимнастик хийхэд хэрэглэгдэх зүйлүүдийг урьдчилан
бэлтгэнэ. / хавсралт/
Илэгч гараа савандан угааж, бөгж цагийг авна. Хүүхдийг нүцгэлэн толгойг өөрийн
эсрэг, хөлийг өөр лүүгээ харуулан дээш харуулан хэвтүүлнэ. 2 Гарын уян налархай
хөдөлгөөнөөр хүүхэдтэйгээ эелдэг зөөлөн харилцаж, анхаарлыг өөртөө татан ,
уйлаагүй , тайван үед хийх ёстой.
Энгийн иллэг
1.Гарын энгийн иллэг.2 гарт ээлжлэн хийнэ. Баруун гарт иллэг хийхийн тулд зүүн
гарын атганд хүүхдийн баруун гарын атгыг зөөлөн барьж гадна талын булчинд 4
хурууг .дотор талын булчинд эрхий хурууг тааруулан тавьж доороос нь чиглүүлэн
хийнэ.
2.Хэвлийн дугуй.ташуу, шулуун булчингийн энгийн иллэг.
3.Хөлний булчингийн энгийн иллэг, үрэлт .базалт
4.Хөлний тавхайн булчингийн энгийн ба үрэлттэй иллэг
5.Өгзөгний үрэлттэй иллэг, тогшилт
6.Нурууны шулуун булчингийн энгийн ба үрэлттэй иллэг
7.Цээжний иллэг
Идэвхитэй дасгал
1. Гар ба хөлийн булчинг хөгжуулэх идэвхитэй дасгал
а.мөлхөлт
б.гараас өргөн татаж өвдгөөр нугалж хагас суулгах
в.авиралт
г. хөл дээр гишгүүлж явуулах
2. Нурууны ба гэдэсний булчингийн идэвхитэй дасгал

7. а. тонгойлгож цэхлэх
б.суулгаад тонгойлгон тоглоом авхуулах
в. нумлалт
г. мөлхөлт
д.хэвтээ байдлаас суулгах босгох
Идэвхигүй дасгал
1. Хөлний булчингийн
а. хөлийг өвдгөөр нугалж жийлгэх
б. хөлний улыг ширээн дээр товшуулах /хэвтээ байдалд/
в. сүүжний үеэр эргүүлэх
2. Гарын булчингийн
а. гарыг цээжээр зөрүүлэн алдлуулах
б. гарыг тохойгоор нугалж эгэмд хүргэх
в. гарын дугуй хөдөлгөөнт дасгал
З.Нурууны 6а гэдэсний булчинг хөгжуулэх
а. Далыг нийлүүлж тохой дээр цээжин биеийг эргүүлэх
б. Хөлийг цэхэлж дээш өргүүлэх / хэвтээ байдалд/
Рефлексийн дасгалууд.
1.хөлийн хурууг нугалж тэнийлгэх
2.мөлхүүлэх
3.улаар нь гишгүүлж бүжиглүүлэх
4.түрүүлэг нь эргүүлэх
5.түрүүлгээ байдалд гарын алган дээр дээш өргөх
6.нуруун доогуур гараа хийж дээш өргөх.
Иллэг гимнастикийн хавсарсан дасгалууд
Иллэг гимнастикийн хавсарсан 7-р дасгал
1.гарын энгийн иллэг 4-6 удаа
2.хэвлийн дугуй булчингийн энгийн иллэг 6-8 удаа
3.хөлний шилбэ гуяны булчингийн энгийн иллэг 4-6 удаа
4.тавхайн булчингийн энгийн иллэг 4-6 удаа
5.нурууны шулуун булчингийн энгийн иллэг 4-6
6.тавхайн булчингийн үрэлттэй иллэг 4-6

8. 7.Хөлний улны рефлексийн дасгал 1-2 удаа
8.хэвлийгээр мөлхүүлэх рефлексийн дасгал 1-2 удаа
9.түрүүлэг нь харуулах , мөлхүүлэх 1-2
10. өгзөгний үрэлттэй иллэг, тогшилт 6-8 удаа
11. нурууны шулуун булчингийн нэмэлт дасгал 1-2 удаа
Иллэг гимнастикийн хавсарсан 2-р дасгал
3-4 сартай хүүхдэд 12-15 минутанд багтааж дасгалын тоог 6-8 болгож хийнэ.
1.гарын булчингийн энгийн иллэг 6-8
2.гарын булчингийн базалт 4-6
3.гарын булчингийн тогшилтийн иллэг 4-6
4.хэвлийн дугираг, шулуун хөндлөн булчингийн энгийн иллэг тус бүр 4-6
5.хөлийн тавхайн энгийн иллэг, базалт, үрэлт тус бүр 4-6 удаа
6.хөлийн тавхайн энгийн иллэг 6-8
7.улны рефлексийн иллэг 4-8 8. түрүүлэг нь харуулах 1-2
8.нурууны энгийн иллэг 6-8
9.нурууны шулуун булчингийн үрэлтийн иллэг4-6
10.нурууны шулуун булчингийн нэмэлт дасгал 2-3
11.тогшилт4-6
12.өгзөгний булчинд хийх үрэлтийн иллэг, тогшилт 6-8 удаа
13.зогсоож бүжиглүүлэх дасгал 2-3
Иллэг гимнастикийн хавсарсан 3-р дасгал
5-6 сартай хүүхдэд 12-15 минутанд багтааж хийнэ.
1.гарыг цээжээр зөрүүлж алдлуулах 6-8
2.цээжний энгийн иллэг 4-6
3.гарыг тохойгоор нугалж , эгэмд хүргэх, өргөж буулгах 4-6
4.хэвлийн 3 төрлийн иллэг тус бүр 10-12
5.шилбэ гуяны булчингийн иллэг, үрэлт, базалт 10-12
6.хөлийг нугалж тэнийлгэх 6-8
7.дугуй унуулах дасгал 6-8
8.түрүүлэг нь харуулах 2-4
9.нурууны булчингийн энгийн иллэг үрэлт ба тогшилтын иллэг 10-12
10.өгзөгний булчингийн иллэгтогшилт 10-12
11.хоёр гараас дэмжин суулгах 1-2

9. 12.хэвтэж байгаа хүүхдийг 2 тохойноос нь барьж босгох 1-2
13.хүүхдийг хөл дээр зогсоож алхуулах дэрвүүлэх. 2-3
14.нурууны шулуун булчингийн нэмэлт дасгал 2-3
Иллэг гимнастикийн хавсарсан 4-р дасгал
7- 9 сартай хүүхдэд 15-20 минутанд хийнэ.
1.гарын цагригт дасгал 6-8
2.гарыг цээжээр зөрүүлэх 8-10
3.гарыг өргөж буулгах, эгэмд хүргэх 8-10
4.хэвлийн бүх булчингийн иллэг 10-12
5.хэвтээ байдлаас суугаа байдалд оруулах 1.2
6.аарцаг сүүжний үеэр эргүүлэх 1.2
7.хөлийг нугалж тэнийлгэх ,дугуй унуулах 8-10
8.хөлийг тэгш өнцөг үүсгэж өргөж буулгах 4-6
9.түрүүлэг нь харуулах 2-3
10. далыг ойртуулж өргөх , босгох 1-2
11. зогсоо байдалд тонгойлгож цэхлэх 2-3
12. нумлалт 1-2
13. мөлхүүлэх тоглоомтой 2-3
14. суугаа байдлаас босгох 1-2
15. урагш алхуулах 1-2
Иллэг гимнастикийн хавсарсан 5-р дасгал
10-12 сартай хүүхдэд 25 минутанд хийнэ.
1.Саваа мод бариулж гарыг өргүүлж буулгах 8-10
2.Гэдэсний бүх төрлийн иллэг 10-12
3.Өрцний булчингийн иллэг 1.-2
4.Хөлний үрэлт 8-10
5.Хөлийг өргөж , буулгах, дугуй унуулах, аарцаг түнхний үеэр эргүүлэх 10-12
6.Түрүүлэг нь эргүүлэх 2-3
7.Нурууны иллэг 10-12
8.Дал ойртуулж өргөх босгох 2-3
9.Хүүхдийг мөлхүүлэх тоглоомтой 6-8
10.Хар дээр явуулах 6-8
11. Түрүүлгээ харсан байдлаас цагираг бариулж босгох 2-3
12. Босоо байдлаас бөхийлгөж цэхлэх 2-3
13. Тоглоом дээр хүргэх
14. Хүүхдийг тайрдас дээр явуулах

10. 15. Өгсөх шатаар авируулах
16. Тэрэг түшүүлж явуулах
17. Дрож хавтан дээгүүр явуулах
18. Хөлийн булчингийн эсэргүүцэлтэй дасгал. бөмбөгтөй. 8-10 удаа
19. Нумлалт2-3
ХҮҮХДИЙН БИЕ БЯЛДРЫГ ХӨГЖҮҮЛЭХ
УЛАМЖЛАЛТ ДАСГАЛУУД
1.Шагай няслах
Хоёр янзаар няслаж тоглодог. Хэдэн ч хүүхэд тоглож болно. Тусгай дэвсгэр гудас
дээр шагайг тарааж ээлж дараалан няслаж аль олон шагай няслаж авсан хүүхэд
хожино. Хавтгай банз буюу адсаган дээр тогтоосон хэмжээний / 1м 30 см орчим/
зайнд тэмээ хонь, ямаа өрж бай болгоно. 1 шагайгаар бай няслаж оносон шагайгаа
авна. Няслахдаа зөвхөн нэг шагайг харвадаг. Бусад шагайг хөндөж болохгүй.
Хөндвөл оносон шагайгаа авдаггүй. Хамгийн олон шагайг онож авсан хүүхэд
хожино. Гарын хурууны жижиг булчин үеийг хөгжүүлэх ба нүдний хараа
сайжруулна.
2.Шагай атгах.
Хэд хэдэн хүүхэд тоглоно. Гол төлөв олон шагайгаар тоглоно. Энэ тоглоомоор
тоглоход шагайнаас гадна сум гэж байна. Олон жижиг гууль буюу төмөр утсан
цагирагыг хооронд нь холбож сум хийдэг.
Тоглохын өмнө нилээн зузаан олбог дэвсэж тоглох шагайгаа тарааж тавихдаа нэг
хэсгийг голд нь бөөгнүүлэн тавиад нөгөө хэсгийг нь нилээн зайтай тойруулан
тарааж тавина. Голд бөөгнүүлсэн шагайг гол тойруулж тавьсан шагайг захын
шагай гэдэг. Ингээд нэг нэгээрээ ээлжлэн тоглодог. Эхлэн тоглогч баруун гараараа
сумыг дээш шидмэгцээ захын шагайнаас атгандаа багтахын хирээр таслан атгаад
дээш өргөн сумаа газар буухаас өмнө атгасан шагайн дээрээ тогтоон авч адвал
сумаа тогтоосон гэж үздэг. Таслан авахдаа бусад шагайг хөндөж болохгүй. Шагайг
атгахдаа атгандаа багтахгүй үлдээж байгаа шагайг сүүл гэнэ.
Бусад шагайг хөндөлгүй мөн сүүл шагайг үлдээлгүй атгаад сумаа тогтоож чадвал
атгасан шагайг өөрөө авдаг. Шагай атган тоглосноор нэг нь ихэнхи шагайг авч
хождог.
Гарын хөдөлгөөн, нүдний харааг сайжруулж, хурдан шаламгай болгоно.
3.Арван хоёр жил.

11. Хоёр хүүхэд 12 шагайгаар бэлэн хаяж тоглодог. Хаяхад морь босхоор нь 1 морь
цээжиндээ санадаг. Тоглогчийн 12 жилийн нэрээр 12 удаа хаяхад аль олон морь
босгосон нь хождог.
Гарын хөдөлгөөн булчин, ой ухааныг сайжруулна.
4.Чоно тарвага болж тоглох.
3-аас доошгүй хүүхэд тоглоно. Тодорхой зайнд хоёр дугуй татаад тэр 2 дугуйгаа
тарваганы нүх гэнэ. Хоёр нүх хоорондоо 100 орчим алхам зайтай байна. Энэ 2
нүхний хооронд тарвага гүйх зайтай байна. Замын дунд хирд замаас 50-60 алхам
зайтай газар тэмдэг тавьж чонын хонгил гэж нэрлэнэ.
Тоглож эхлэхдээ чоныг хонгилдоо байхад тарвага нүхнээс гарч хоёр нүхний
хооронд 3 удаа гүйдэг. Эхний удаа чоно тарвагыг барихгүй бөгөөд 4 дэхь гүйлтээс
эхлэн барьдаг. Чоно гүйж байгаад тарвага хонгилын харалдаа хүрч ирэхээр
тарвагыг хөөн гүйцэж барьдаг.
Чоно гүйж байгаад тарвага хонгилын харалдаа хүрч ирэхээр тарвагыг хөөн гүйцэж
барьдаг. Чоно болон тоглож байгаа хүүхдийн гар тарваганы биед хүрвэл тарвага
баригдсанд тооцогдоно. Баригдсан тарвага өөрөө чоно болж үргэлжлэн тоглодог.
Хурд хөдөлгөөн, амьсгал, зүрх судасны үйл ажиллагааг сайжруулж, хурдан
шалмаг болгоно.
5.Морь уралдуулах.
Хэдэн ч хүүхэд тоглож болно. Олон хүүхэд тоглохдоо нэг хэсэг нь эзэн болж, нөгөө
хэсэг нь морь болж хурдан морь уралдахыг дуурайж тоглодог. Эзэн болсон хүүхэд
нь морь болсон хүүхдийг хоорондоо хуваан авч хурдан морио болгоно. Хүрдан
морь болсон хүүхдүүд нилээд хол очиж зэрэщэн зогсож, дохио өгөхөөр хурдлан
гүйж уралдан нэг нь түрүүлдэг. Хурд хүчийг хөгжүүлж, амьсгал, зүрхний
ажиллагааг сайжруулна.
6.Цуу хаях
Хэдэн ч хүүхэд тоглож болно. Тоглогчид үдшийн бүрэнхий болхоор цүү нэртэй 10
см орчим гонзгой мод гэрийн хойноос урагш шидэн гэрийн урд очиж унахад нь
тоглогчид гэрийн хойно байдаг болхоор цүү хаана унаж байгааг хардаггүй. Цүүгээ
шидмэгц уралдан очиж эрж олоод булаалдаж авдаг. Цүү авсан хүн дахин гэрийн
хойноос шидэж үргэлжлэн тоглоно. Хурдыг хөгжүүлж , нүдний хараа, сонсгол,
баримжааг сайжруулж, хурдан шаламгай болно.
7.Хул /лонх/ тоолох
Лонх гэдэг үгийг чимэг үг хэлж эхлэхийн хамт амьсгаа авалгүй нэг амьсгаагаар 32
хүртэл тоолно. Жишээ нь: Би нэгэн сайн эр болж 32 цагаан лонхыг тоолоё. Болор
өнгөт цагаан лонх / бөмбөгөр цагаан лонх , нэг цагаан лонх, хоёр цагаан лонх, гэх

12. зэргээр 32 цагаан лонх хүртэл тоолно. Амьсгал барьж тэвчээр хатуужилтай болгох,
эд эсийн хүчилтөрөгчийн нөөц хангамжийг сайжруулах ач холбогдолтой.
8.Бөх барилдах.
Хэдэн ч хүүхэд тоглож болно. Хүүхэд хоёр хоёроороо талцан хоорондоо
барилдаж нэг нь цөмийг нь хаяж түрүүлдэг. Ихэвчлэн хоёр хүүхэд хоорондоо
барилдаж тоглоно.
9.Эрх ба бөмбөлөг гартаа эргуулэх.
Эрх нь болон бөмбөлөгийг өглөө орой тогтмол гарын хуруугаар ба алгандаа атгаж
эргүүлэх нь гарын жижиг булчинг хөгжүүлж, захын төгсгөлийн цусны эргэлтийг
сайжруулах ба гарын алган дахь мэдрэлийн төгсгөлд био идэвхит цэгийг цочроож
эрүүл мэндийг бэхжүүлнэ. Энэ үед архаарлаа хийж буй дасгалд бүрэн
төвлөрүүлж, маань унших буюу өөрөө итгэлэг хийх үгийг давтах бодох нь сэтгэл
заслын эмчилгээний ач холбогдолтой.
Уламжлалт иллэг засал
Монголчууд эрт цагаас эхлэн элдэв өвчин эмгэгийг эмчилэх сэргийлэх зорилгоор
иллэг заслыг өргөн хэрэглэсээр иржээ. 13-р зуун буюу Юань улсын үед Монгол
эмчийн бичсэн * Идээ ундааны товч* номонд өглөө эрт сэрмэгц хоёр гарын алгыг
нийлүүлэн олон халуун амьсгалаар үлээж нүүрээ илэх нь нүүрэнд атираа, үрчлээ
суулгахгүй нүүрэнд элдэв зүйл туурахаас сэргийлнэ.
Мөн нүдийг шүлсээрээ арчиж аниад зовхины гадна талаас зөөлөн илэх нь нүдний
цусны хангамжийг сайжруулж нүдний элдэв өвчнөөс сэргийлэх ач холбогдолтой
гэжээ.
Дээрхи дасгалуудыг хүүхдэд зааж бага залуу наснаас нь эхлэн хийлгэх нь зүйтэй.
1. Чихний дэлбээг илэх.
Дорно дахины анагаах ухаан түүний дотор монгол эмнэлэгт хүүхдийн чихний
судсаар өвчнийг оношлох ба чихэн дээр био идэвхит цэгийг илж цочроох, мөн
зүүлэн элдэв өвчнийг эмчлэх, сэргийлэх өвөрмөц аргатай. Чихийг өглөө, орой,
болон ядарсан үед тогтмол илэх нь биеийн үйл ажиллагааг сэргээж сэргэлэн
цовоо болгох, элдэв өвчнөөс сэргийлэх, ач холбогдолтой.
Чих нь хүний үр хөврөлийн байдлын хэлбэртэй бөгөөд чихний гэдэс нь үр
хөврөлийн толгойн хэсэг болно. Чихний дэлбээн дээр мэдрэл, бүх дотор
эрхтэнтэй холбоотой био идэвхит цэг байх бөгөөд алив нэгэн эрхтэн өвчилсөн
үед энэхүү цэгийн нь идэвхи ихсэж, нэмэгдэх бөгөөд эдгэрсэн үд дахин
буурна. Чихийг илэх үед эдгээр дотор эрхтэний үйл ажиллагааг
эрчимжүүлэн сэргээнэ. Чихийг илэхдээ эхлээд чихний гэдсийг эрхий ба

13. долоовор хуруугаар хавчиж илж үрэх ба дараа нь чихний дэлбээний захаар
дээш нь дэлбээний мушгиа хэлбэр хүртэл долоовор хуруугаар чихний
дэлбээний дотор хэсгийн эрхий хуруугаар гадна хэсгийн халуу оргитол үрнэ.
Гарын хурууг янз бүрийн чиглэлд хөдөлгөж долоовор хуруугаар чихний сэртэнг
урагш хойш 10 удаа хөдөлгөнө. Дараа нь хоёр гарын алгаар чихний дэлбээг
толгойд нийлүүлж шахах ба дараа нь днлбээг урагш хойш нь 10-20 удаа
хөдөлгөж илнэ. Чихний иллэгийг 6-8 удаагийн гүнзгий амьсгалах дасгалтай
хослон хийхэд ядаргааг арилгах, ажлын чадварыг сэргээнэ.
2. Гарын алгыг илэх
Дорно дахины Монгол эмнэлэгт хүүхдийн гарын хурууны үзүүрийн лугшилтаар
өвчнийг оношлох ба гарын алган дээрхи мэдрэл, дотор эрхтэнтэй холбоотой гэж
үзэж байсан. Био идэвхит цэгийг халуун оргитол 5-10 минутын турш илэх ба
цэгчлэн дарж дотор эрхтэний үйл ажиллагааг сэргээж эрүүл мэндийг бэхжүүлнэ.
Энэ зорилгоор эрх эргүүлэх ба ган бөмбөлгийг гарын алганд атгаж дасгалыг хийнэ.
Гарын алгыг илэхдээ хурууны үзүүрээс бугуй хүртэл илэх ба гарын алганы захаар
үзүүрээс бугуй хүртэл, алганы дунд хэсэгт цагираг үүсгэн тал тал тийш хурууны
үзүүрээс эхлэн дээш нь илэх ба дарж дасгалыг хийнэ.
3. Хөлийн ул, тавхайг илэх.
Хөлийн улан дээр мөн чихний дэлбээ болон гарын алган дээрхитэй адил дотор
эрхтэнтэй холбоотой мэдрэлийн төгсгөл био идэвхит цэгүүд байдаг. Түүнийг өглөө
болгон унтахын өмнө илэх, нухах, дарж цочроох нь дотор эрхтэн ба дотоод
шүүрлийн булчирхайн үйл ажиллагааг сайжруулан бие мах бодийг бэхжүүлж,
эрүүл мэндийг хамгаалах онцгой ач холбогдолтой юм.
Хөлийн ул тавхайг хөлийн хурууны үзүүр хэсэг буюу өлмийнөөс эхлэн
хөлийн өсгий хүртэл чиглэлээр бүх цэгийг халуун оргитол илэх ба нухаж дарна.
Мөн хөлийн тавхайн захаар өлмийнөөс өсгий хүртэл тавхайн дунд талын хэсгийг 8-
ын тоо маягаар эргүүлэг хөдөлгөөнөөр илэх ба нухаж дарна.
Өглөө орой өвсний шүүдэр элс, хайрга, цас, хяруу, шал хивсэн дээр хөл
нүцгэн явах нь мөн дээрхи цэгийг цочроох нэг төрлийн иллэг , даран барих дасгал
болно. Энэ зорилгоор тусгай хөхлөг товруу бүхий улавчийг гэрийн нөхцөлд
хэрэгжлэж болох ба гарын алга .хөлийн уланд хийх иллэг, дарах барих дасгалд
сүүлний тос шар тосыг мөн хэрэглэнэ.
Хөлийн ул тавхайд иллэг хийсний дараа хөлийн хурууг татах, шилбэний
үеэр тавхайг эргүүлэх ба хоёр гараар хөлийн тавхайг хүчтэй дарна. Дасгалыг
хэвтээ ба суугаа босоо байрлалаар хийнэ.
Монгол айраг Чингэсийн ундаа

14. Монголчууд эрт дээр үеэс цагаан гүүний зөв иссэн шинэ айраг дотор сүрьеэ рахт,
сульдаа, цусны даралт багасах, ясыг задалж засах арьсны болон зүрх судас
мэдрэлийн өвчнийг эмчилж ирсэн. Гүүний сүүнд дархлаа үүсгэгч иммуноглобулин
14.1%, альфалактоальбумин 46.7% бето-лактозглобулин 30.4% саамны шар усны
альбумин 6.3% кофейн нийлмэл уураг сувилал тэжээлийн онцгой үйлчлэлтэй амин
хүчил лизин 0.57 мг % валин 0.40 мг % байдаг.
 Уургийн нийлэгжилтийг сайжруулж эд эсийн хүчлийн хүчиллэг орчнийг
тохируулах, Гистидин нь мэдрэлийн сэрэлтийг зохицуулах
үйлчилгээтэй. Мөн гүүний саам нь нүдний хараа ясны төлжилт ,цусны
бүлэгнэлтийг сайжруулах ,эд эсийн исэлдэн ангижруулах
ферментийн бионийлэгжилтэнд оролцоно.
 Саамны найрлаганд фосфор кальц, магни, натри, хлор, цайр, зэрэг макро
элементүүд ясны төлжилт, мэдрэлийн үйл ажиллагааг тайвшруулах
цусны буферийн системийг зохицуулхад оролцдог нь батлагдсан.
Доктор Ш.Жамбаа цагаан гүүний сүүнд альбумин илүү байдаг гэжээ.
 Биологийн идэвхит бодис нь бодисын хэюийн бус солилцооноос
үүссэн Физиологи биохимийн өөрчлөлтийг зохицуулдаг. Ингэснээр
өвчнийг анагаах хүчин зүйл болно. Р.Балдан 2002 он. УБ
Монголын уулархаг мужийн сургууль, хүмүүсийн
дасан зохицол, бүс нутгийн эмгэг
Кавказийн уулынхан өндөр насладаг.Өндөр уулын зөөлөн уур амьсгал нөлөөлдөг.
Умарт туйл тундрынханд Уушиг зүрхний өвчин , даралт ихдэх өвчин их байдаг.
Бага насныхан уушигны өвчнөөр нас бардаг нь өвөл хаврын цагт агаарын даралт
их. Төв Азийн эрс тэрс ширүүн уур амьсгал хүний биед таагүй нөлөөлж, түүнд
өвөрмөц байдлаар дасан зохицож байдаг.
Монгол гадаад далайгаас алслагдсан хатуу ширүүн эрс тэрс уур амьсгалтай
өвөл зуны температурийн ялгаа 80 градус хүрч 240 хоног -7 градустай байдаг.
Үүнээс үүдэн гардаг хүчилтөрөгчийн хомсдолд уушиг зүрхний ажиллагааг
эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Монгол хүн байгаль орчиндоо гайхамшигтай дасан зохицох
биомеханизмтай ба дасан зохицоход их өргөн хэмжээний хариу урвал биемах
бодоос | шаарддаг. Д.Өлзийхутаг
Сүүлний тосны тухай.
Австрали улсад 2004-3-р сард болсон хүүхдийн эмч нарын
зөвлөлгөөнд Австралийн мэргэжилтэнийн илтгэлд:
Монгол хүн хүүхдэдээ сүүл хөхүүлж сүүлээр тослодог. Энэ нь үр дүнтэй амьдрал

15. практикаар нотлогдсон сайн арга юм. Учир нь сүүлэнд Дархлааны эсүүд ханаагүй
өөхний хүчил, их байдаг гэж тодорхойлсон. Иймд энэ арга нь олон улсын
хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэж үзэж болно.
Энэ нь антиагергант буюу чөлөөт исэлдэлтийн ба витамин Е-ийн адил
үйлчилгээтэй.
ЭМШУИС-ийн Хүүхдийн тэнхимийн багш АУ доктор Д.Байгалмаа сүүлэнд байгаа
ханаагүй өөхний хүчил нь хүүхдийн мярааг нэмэгдүүлнэ. Эсийн бодисын
солилцоог сайжруулж, дархлааны эс арьсны дархлааг сайжруулна.
Арьсны нүх сүвээр нэвтрэн цусанд шимэгдэнэ. Айргийн найрлага дахь
дархлаа үүсгэх чанартай энгийн уургууд, тосны хагас ханасан хүчлүүд олон
төрлийн витамин эрдэс бодис, уургийн пептитүүд нь өвчинг дарах чухал үүрэгтэй.
Айргийг манай он тооллоос 200-300 жилийн өмнө хүндэтгэл магтаал ерөөл
ардын аман зохиолд тусгаж иржээ. Чөмөгний тос нь:
 хийг дарах
 дусал хүчлийг нэмэгдүүлэх
 бадганыг арвижуулах чадалтай
 Арьс махны хийн өвчин
 Тачаалаар зүдэрсэн тамир барагдасны дараа арвижуулах чадалтай.
Б.Тогоо Монгол эмнэлгийн засал
0-3 НАСНЫ ХҮҮХДИЙГ УСААР ЧИЙРЭГЖҮҮЛЭХ
Хүүхдийг усаар чийрэгжүүлэх арга
1.нүүр гар, нярайн бөгсөн биеийг угаах
2.арчилт / усан/
3.усан асгалт
4.усанд оруулах
5.шүршүүр
6.усанд хөвөх тоглох
7.голын усанд орох
8.хөлийг усанд дүрэх
9.хоолойг усаар зайлах
Хүүхэд хурдан торниж, бодисын солилцоо идэвхитэй явагдаж илүүдэл бодис
арьсаар дамжиж гарна.
Ус нь:
•арьсыг цэвэрлэх
•бие мах бодийг чийрэгжүүлэх
•мэдрэлийн тогтолцоог сэргээх

16. •тайвшруулах
•даралтаар механик үйлчилгээ үзүүлэх
•усны найрлаганд байгаа бодисууд биенд шингэж үйлчилгээ үзүүлнэ.
Хүүхдийг усаар чийрэгжүүлэх нь нярайн гар нүүрийг буцалсан бүлээн усанд
шингээсэн хөвөнгөөр арчих, угаах бие зассаны дараа бөгсөн биеийг угаах зэргээс
эхлэнэ.
1. Хүүхдийг усанд оруулах
Бэлтгэх зүйл:
1.зориулалтын онгоц буюу паалантай түмпэн
2.ариутгалын бодис
3.өлгий, ор дэрний даавуу
4.дэвсэх даавуу
5.угааж индүүдсэн хувцас
6.угаалга хийх бээлий
7.модон хашлагатай / термометр/
8.резинэн бөмбөг .хуванцар тоглоом
9.сэвсгэр зөөлөн даавуу Заавал туслагчтай байна.
Онгоцны ероолд даавуу 4 нугалж дэвсэнэ. 37 градусын хэмтэй ус хийнэ. Эх
хүүхдийн зүүн суган доогуур гараа оруулан нуруу толгойг зүүн гар дээрээ
байрлуулан онгоцонд хагас суугаагаар хэвтүүлнэ. Усны тевшин хөхөөр байна.
Баруун гартаа бээлий өмсч, толгой хүзүү, их бие мөч бүх нугалаануудыг угаана.
Хүүхдийг уснаар гаргаж, 35-36 хэмтэй усаар зайлж, цэвэр бүлээн даавуунд боож
аваад усыг сэвсгэр алчуураар дарж шингээн авна.
Дараа нь хувцаслах буюу өлгийдэж тайван хэвтүүлж унтуулна. Хүйн шарх
бүрэн эдгэрсэнээс 6 сар хүртэл өдөр бүр , ой хүртэл өнжөөд, 3 нас хүртэл 7 хоногт
2 удаа , тогтмол цагт унтахын өмнө хооллоогүй үед усанд оруулна. Эхлээд 5
минутаар цаашид 10 минутын хугацаагаар, 7 хоногт 2 удаа өнгөгүй савангаар
угаана. Усны хэмийг аажим бууруулж, 6 сараас хойш 33-32 хэмд 2 насанд 30-29
хэм, цаашид 7 хоног тутамд 1 хэмээр бууруулна. Онгоцыг өөр зориулалтаар
хэрэглэхгүй. Арьсанд тууралттай бол сул ягаан өнгийн марганцтай буюу буцалсан
усаар угаана. 7 хоногт 1 удаа давстай хар цай, ясны шөлөнд оруулна.
2. Усан арчилт
Бага насны хүүхдэд усан арчилт хийхийн тулд бэржгэр эдээр хийсэн бээлий буюу
алчуурыг өвлийн улиралд 35-36 градусын бүлээн усанд, зуны улиралд 33-34
хэмийн савангийн хөөстөй бүлээн усанд норгож эхлээд гар хуруунаас дал мөрлүү,
хөлийн улнаас хэвлий рүү , чиглүүлэн дараа нь цээж хэвлий нурууг арчина.

17. Савангийн хөөстөй арчилтын дараа бээлий буюу алчуурыг савангүй бүлээн
усанд дүрж дахин дэс дараалан арчиад усыг сэвсгэр зөөлөн алчуурт шингээж
дарж хатаана. Усны дулааныг 1-3 хоног тутам 1 хэмээр бууруулж зуны улиралд
26-24 хэм, өвлийн улиралд 30-28 хэмд хүргэнэ. Арчилтын дараа хүүхдийг 10-15
минут тайван хэвтүүлнэ.
Арчилт нь арьс булчингын хүчдэл, тэжээлийг сэргээж эд эс дотоод эрхтэний
цусан хангамж, цусны судаснуудыг бэхжүүлэн сайжруулна. Үүнийг арьсны ямар
нэгэн идээт үрэвсэлгүй , халууралтгүй байгаа сул биетэй, хүндээр өвчилсөн ,
сульдаатай , тэжээлийн доройтолын 1.2-р зэрэгтэй хүүхдэд хийнэ. Энэ аргыг
амьсгалын дээд замын өвчтөй , уушгины хатгаатай хүүхдэд хийхэд үр дүнтэй.
Арчилт хийх нийт хугацаа 1-2 минут байна. Бие султай , туранхай хүүхдэд
савангийн хөөсний оронд шингэн тунгалаг бор шөл, эсвэл усан дээр бага зэрэг
спирт, цагаан архийг дусааж хэрэглэж болно. 3 сар хийсний дараа биеийн байдал
сайжирч дасгалжсан тохиолдолд дараагын аргад шилжинэ.
7-осс дээш насны хүүхдэд тогтмол хэрэглэнэ. Өглөөний гимнастикийн дараа өвөл
гэрт, зун гадаа хийнэ.
З. Усан асгалт.
Энэ аргыг 9 сараас дээш насанд жилийн 4 улиралд хийж болно. Усны өөрийнх нь
хүч, үйлчилгээний дүнд үүсч байгаа даралтын хүчээр арьсны мэдрэлийн
төгсгөлийг цочроож, бие мах бодийг сэргээн чийрэгжүүлнэ. Усан асгалтыг хийхэд
домбо, данх цорготой саваар биенээс 5-10 см-ийн зайнаас сургуулийн насанд
20-25 см зайнаас 3-5 минутын турш нуруу цээж, хэвлий, зүүн баруун гар хөл дээр
дэс дараалан ус асгаж чийрэгжүүлнэ. Толгой дээр ус асгаж болохгүй .
Усны дулаан 1 нас хүртэл хүүхдэд өвлийн улиралд
35-36 хэм, зуны улиралд 33-34 хэмээр эхэлж цааш нь 3 хоног тутам 1 хэмээр
бууруулан өвөл 30-28 хэм, зун 26-24 хэм болгоно. Энэ аргыг амьсгалын дээд
замын өвчнөөр олон өвчилсөн , хоолой нь өвддөг хүүхдэд удаан хугацаагаар
хийхэд үр дүн сайтай байдаг.
Шүршүүр.
1.5-аас дээш насны хүүхдэд хэрэглэнэ. Шүршүүрийг хүүхдийн мөрнөөс 50 см
барьж 40 секундээс 1.5 минут хүртэл хугацаагаар заслыг гүйцэтгэнэ. Усны дулаан
нь усан асгалт арчилттай адилхан шүршүүрийг өглөөний дасгалын дараа , наран
шарлагын дараа, үдийн хоолны өмнө хийх нь тохиромжтой.
4. Голын усанд оруулах.
Хүүхдийг тогтмол ус горхи, голын усанд 2.3 настай сайн явдаг болход нь оруулна.

18. Цэлмэг бороогүй , дулаан өдөр гаднах агаарын дулаан 23.25 хэмээс доошгүй
байхад өдөрт нэг удаа оруулна . Эхлээд 3 минутаар өдөр бүр ахиулан 5-8, том
хүүхдэд 10-15 минут хүртэл уртасгана. Намхан эрэгтэй гүехэн , зөөлөн урсгалтай,
тунгалаг, ёроол
нь элсэрхэг газрыг сонгоно. Усны гүнзгий хүйснээс хэтрэхгүй том хүний хатуу
хяналтын дор гүйцэтгэнэ.
Усанд хүүхдийг байлгахдаа хийлдэг резинэн завь дугуй, тоглоом зэргийг
ашиглаж болно. Мөн хүүхдэд төрөл бүрийн тоглоом бариулж саатуулах нь
тохиромжтой. Хүүхдийг уснаас гаргаад сэвсгэр алчуураар дарж хатаагаад 5-10
минут тайван хэвтүүлж амраагаад , дараа нь иллэг гимнастикийг хийж болно.
Голын усанд бөөр зүрх , сүрьеэ, мэдрэлийн өвчтөй хүүхдийг оруулахыг
хориглоно.
Хүүхдийг 5 настайгаас эхэлж усанд сэлүүлж эхэлнэ. Голын усанд орох
тохиромжтой ус бүлээссэн цаг 11-12 цаг, 16-17 цаг. Хүүхдийг их хөлөрсөн үед голын
усанд оруулахгүй.
5.Хөлний тавхайг усаар шүрших.
Хүүхдийг сандал дээр суулгаж, хөлний дор түмпэн тавиад хувинтай болон
домботой ус шүршүүрээр шилбэний доод хэсэг хөлийн тавхайг 25-30 секундын
турш шүршинэ. Хуурай алчуураар үрж арчина. Усны халуун 28-27 хэмээс эхэлж 10
хоног тутам 1 хэмээр бууруулж 10 хэмд хүргэнэ. Орой унтахын өмнө хийнэ.
6.Хүүхдийн хөлийг усанд дүрэх.
Сандал дээр суулгаж хувинтай ба түмпэнтэй усанд хөлийг дүрнэ. 34 хэм уснаас
эхэлж 7 хоногт 1 хэмээр бууруулж 15-13 хэмд хүргэнэ. Хугацаа 1 минутаар эхэлж 5
минут болтол уртасгана. Унтахын өмнө хийнэ. Усны түвшин шагайн үенээс
дээгүүр булчинг оруулсан байна.
7.Хөлийг халуун хүйтэн усанд ээлжлэн дүрэх.
1 хувинд 30-40 хэм, нөгөө хувинд 30-25 хэм ус хийнэ. Эхлээд халуун усанд 1.5-2
минут дүрж дараа нь хүйтэн усанд 5-10 секунд дүрнэ. Дасгалыг 4-5 удаа хийнэ.
Хүйтэн усыг өдөр тутам 1 хэмээр бууруулж 15-12 хэмд хүргэнэ. Халуун усны хэм хөл
дүрэх хугацааг өөрчлөхгүй. Хүйтэн усанд хөл дүрэх хугацааг 20 секунп хүртэл
уртасгана.
8.Хүйтэн усаар хоолойг зайлах.
Усны 34 хэмээр эхэлж аажим бууруулж, крантны усаар чөлөөтөй зайлдаг болгоно.
Өглөө орой зайлна. 2-3 долоо хоногийн дараа 3-5 удаа зайлдаг болно.
ХҮҮХДИИН БИЕИЙГ НАРААР ЧИЙРЭГЖҮҮЛЭХ

19. Хүн төрөлхтөн эдүгээ хүртэл өвчин эмгэгээс сэргийлэх, бие махбодоо
чийрэгжүүлэх эмчилгээний олон сайхан аргыг хэрэглэсээр ирсэний нэг нь “наран
шарлага” эмчилгээ юм. ХХ зууны эхнээс эхлэн амьсгалын замын өвчин эмгэгийг
анагаах, биеийн тамир тэнхээг сайжруулах, чийрэгжүүлэх, мэс заслын дараах
эдгэрэлтийг түргэсгэхэд наран шарлагыг их ач холбогдолтойд үзэж ийм эмчилгээ
сувилгааны газруудыг дэлхийн хөгжилтэй нэлээд орнуудад байгуулж ашиглаж
иржээ.
Нийлмэл цацрагийн наран шарлага нь шулуун туссан, сарнисан, ойсон
туяаны үйлчлэлээс бүрдэнэ. Нарны цацрагийн урсгал үд дунд хамгийн дээд
хэмжээнд хүрдэг. Нарны гэрлийг физикийн аргаар задалж үзвэл үзэгдэх, үл үзэгдэх
олон өнгийн гэрэл туяатай байдгийн дотор үл үзэгдэх хэт ягаан, нил улаан туяа
байдаг байна. Эдгээрийн шинж чанар тусгал нөлөөны хүчийг шинжлэх ухаан
туршин судалж хүмүүсийн өвчнийг анагаах бие махбодыг бэхжүүлэхэд ашиглан
хэрэглэдэг юм.
1. Нарны цацрагийн үзэгдэх хэсэг нь: хүний харааны мэдрэхүйн эрхтнийг
цочруулан, улмаар уураг тархинд нөлөөлж, дээд мэдрэлийн үйл ажиллагааг
сэргээн идэвхжүүлж, бодисын солилцоо, зүрх судасны огтолцоонд тохиромжтой
аятай нөлөө үзүүлнэ. Ажиглалтаас үзэхэд гэрэл тусдаггүй харанхуй байранд
байлгасан амьтны төл, үр зулзага гэрэлтэй байранд буй амьтдыхаас удаан өсөж
торнидог байна. Энэ нь нарны гэрлийн үзэгдэх хэсэг амьдралын бүхий л үйл
ажиллагаанд хүч оруулах түүнийг идэвхижүүлэх нөлөөтэй байдгыг харуулж байна.
2. Нил ягаан туяа нь үдээс хойш илбэгжин хүний биед гүнзгий нэвтэрч
дотоод эрхтнийг халааж тэнд цусны хангалт сайжруулах микробыг устгахад
тусалдаг байна. Нил ягаан туяаг буруугаар хэрэглэвэл хүний арьсыг амархан
түлэх, дотоод мэдрэл, төв мэдрэл зэргийг гэмтээдэг тул зуны цагт ялангуяа үдээс
хойш нарны гэрлээс биеэ хамгаалж явахын тулд цагаан малгай , цагаан хувцас
өмсч байвал сайн.
Нарны гэрэл цагаан өнгөнд хугарч үл нэвтэрнэ. Харин хар бараан өнгөнд
шингэж нэвтэрдэг тул хар бараан хувцас зуны халуун наранд нил ягаан туяаг
нэвтрүүлснээс их халуун байдаг юм. Нил ягаан туяаны нэвтэрдэг чадлыг эмнэлэгт
тохируулан ашигладаг. Нил ягаан туяаг цахилгаан гэрлээс тусгай аппратаар
гаргаж ялган авч өвчтнийг шарж эмчилдэг.
3. Хэт ягаан туяа үдээс өмнө 8-11 цагт өндөр уулын оройд элбэг байдаг. Хэт
ягаан туяа нь хамгийн богино долгионтой байдаг учраас арьс бусад эрхтэнд
гүнзгий нөлөөлж цусны хангалт , бодисын солилцоог сайжруулдаг. Хэт ягаан туяа

20. нь микробыг хөнөөх чадлаар их байдаг. Түүнээс гадна хүний бие махбодын
эсэргүүцлийг сайжруулах элдэв өвчнөөс сэргийлнэ.
Бие махбодод үзүүлэх агаарын температур, чийглэг, салхины хурд, нарны
гэрлийн нөлөөллийг тусгасан цацраг адил хүч бүхий ашигт темпертур нь нарны
дулаан мэдрэх чадарыг үнэлэх гол чадвар юм. Цацраг, адил хүч бүхий ашигт
темпертурын тохиромжтой үе нь 19.5-24.50 ын хооронд юм. Нарны идэвхижил,
түүний гэрэл гэгээ, туяа цацрагаас шалтгаалан 6-9 сард эмчилгээг явуулах нь
тохиромжтой. Өглөөний 9 - 11 цаг , үдээс хойш 16-18 цагийн хооронд шарах нь
эмчилгээний үр дүнг сайн болгоно.
Хориглох буюу харшлах зүйлс
- Наран шарлагыг өлөн үедээ хийхийг хатуу хориглоно. Хоол идсэний дараа
хийхэд тохиромжгүй бөгөөд хоол идсэнээс хойш 30 минутаас 1 цагийн дараа
явуулах нь зүйтэй.
- Арьсыг гэнэт хүчтэй буюу хүрэн бор болтол хэтэрхий шарахыг хориглоно.
Аажмаар шарлага хийх хугацааг нэмэгдүүлнэ.
- Наран эмчилгээг ясны сүрьеэ, үе мөчний өвчнүүд, цус багадах, эдгэрэлт муутай
шарх , ядаргаа, ясны хугарал, нарны гаралтай бус намарс, уушгины архаг үрэвсэл
зэрэг өвчний үед эмчийн зөвөлгөөг авах шаардлагатай.
- Шарах үедээ элдэв тосыг аьсанд түрхэж болохгүй.
- Наран эмчилгээний үед архи тамхи хэрэглэх, ном хэвлэл унших, ярилцах зэргийг
цээрлэнэ. Харин хөлс их гарах учир цэвэр арчуураар арчвал зохино.
- Наран эмчилгээг явуулж байх үедээ дулааны төрлийн эмчилгээ, шарлагыг
хамтруулан хийхийг зөвшөөрөхгүй. Хэрэв усан эмчилгээг явуулах шаардлагатай
бол эмчилгээ хоорондын зайг 4-6 цагын зайтай байлгах шаардлагатай.
Хүүхдийг нараар чийрэгжүүлэхийн өмнө заавал задгай агаарт чийрэгжүүлэн
хатуужуулсан байна. 2 хүртэл насны хүүхдэд наран шарлага хийхгүй, харин
хувцасыг нимгэлж нарны малгай, мак, богино өмд өмсгөн хөдөлгөөнгүй байранд
нь босоо босоо суугаа байрлалд 20 минут хүртэл хугацаагаар тоглуулна.
Ясли цэцэрлэгийн дэргэд 200-300 м2 талбай бүхий наран шарлагын талбайг
байгуулж голын элсээр хучина. Салхинаас хамгаалсан байна. Хүүхдэд наран
шарлагыг маш болгоомжтой биеийн хэсгийг аажим дэс дараатайгаар наранд
шарах ба эхний өдөр гар ба хөлийг өвдөг хүртэл, хоёр дох өдөр цээж, гуравдах
өдөр хэвлийг, дөрөвдөх өдөр нурууг ил гаргаж бүгд 4 минутын хугацаагаар наранд
шарна.
Наран шарлагыг 10-11 цагийн хоород хооллосноос 1-1.5 цагийн дараа хийнэ.
Гадаа 22-25 хэм дулаан, цэлмэг, нартай өдөр хүүхдэд нарны малгай өмсүүлэн

21. хөлийг нарны, толгойг эсрэг чигт харуулан хэвтүүлнэ. Наран шарлагын үед ундаа,
буцалсан ус, цай, жимсний жүүс уулгана. Наран шарлагыг 2 минутаар эхэлж,
хэвлийн ба нуруун талаас нэг нэг минутар шарна. Эхний үед заслын үргэлжлэх
хугацааг 3 өдөр тутамд сүүлийн хагаст 2 өдөр тутам 1 минутаар нэмэгдүүлж 25-30
минут хүргэнэ.
Наран шарлагыг өдөр бүр хийнэ. Курсыг 24-30 удаагаар тооцно. Харин 3
хүртэл насны, бие султай хүүхдэд 20 удаа байна. Наран шарлагын дараагаар
хүүхдийн биерүү ус цацах буюу шүршүүрт оруулж биеийг хатаагаад хувцаслана.
Наран шарлаг нь тохирсон үед хүүхдийн биеийн халуун 05-06 хэмээр ялимгүй
нэмэгдэж, 1.5-2 цагийн дараа хэвийн болно. Арьс хөнгөн улайж өдөртөө арилна.
Биеийн арьс борлож хөрсжинө.
Наран шарлагыг буруу, хэтрүүлж хийвэл доорх хүндрэл гарна. Үүнд:
1.Арьсны түлэгдэлт
2.Дулааны цохилт /чанд улаан туяа/
3.Хэт ягаан туяаны хордлого.
Ус нарны дулааныг өөртөө шингээж хүчийг нь бууруулдаг учир нуур, гол, усан сан,
оргилуурын ойролцоо наран шарлага хийх нь тохиромжтой. Харин салхи нарны
дулааны хүчийг нэмэгдүүлдэг учир салхитай үед голын эргэ дээр удаан
хугацаагаар шарлага хийснээс дулааны цохилтонд амархан өртдөг байна.
Наран шарлагын талбайд /усан сан, усан оргилуур үгүй үед/ савтай ус
тавина.
Дулааны цохилтонд өртсөн, хэт ягаан туяаны нөлөө хэтэрсэн үед хүүхдэд
хордлогын шинж илэрнэ. Наран шарлагын үед хүүхдийн бие халж нүүр улайх,
хөлрөх шинж илэрвэл заслыг зогсооно. Сүүдэртэй газар тайван байлгаж хөлсийг
нь хатааж шүршүүрт оруулна. Шингэн юм сайн уулгана. Хордлогын шинж гүнзгий
илэрвэл Эмнэлгийн тусламж авна.
ХҮҮХДИЙН БИЕИЙГ АГААРААР
ЧИЙРЭГЖҮҮЛЭХ
1. тасалгааны агаарт
А. Гар хөлийг нүцгэн байлгах
Б. Нүцгэн байлгах
В. Тоглох / биеийн аль нэг хэсгийг гаргах/
Г. Дасгал хийх. / богино өмд шаахайтай./
2. Гадаа агаарт
А. Агаарт гаргах Б. Унтуулах В.
Тоглуулах Г. Зугаалах

22. ТАСАЛГААНЫ АГААРТ
Агаарын температур, чийглэг, салхины хөдөлгөөн, цэлмэг, бүрхэг зэргийг
харгалзана. Мөн хүүхдийн хувцасыг хөнгөн, дулаан, агаар сайн дамжуулах,
угаахад тохиромжтой материалаар хийнэ. Салхивч, тоонны шилийг онгойлгож
цэвэр агаар тогтмол оруулж байна.
20-22 хэмийн дулаан өрөөнд хүүхдийг өлгийдөх, хуурайлах үеэр гар, хөл, зарим
хэсгийг 1-2 минут ил гаргаж байлгана, цашид хугацааг 7 хоногт 1 минутаар
нэмэгдүүлнэ.
1 сартайгаас хүүхдийн өлгий, цамцыг тайлж 1-2 минутын турш задгай байлгана. 7
хоногт 1 минутаар уртасгасаар 15-20-30 минут болгоно. Өрөөний дулааныг 3 долоо
хоног тутам 1 хэмээр бууруулсаар 16-17 хэмд хүргэнэ.
Хүүхдийг нүцгэн байлгахад агаар бүх биеийн гадаргад нөлөөлөн халуун
хүйтний өөрчлөлтөнд тэсвэр хатуужилтай болгодог.
1 настайгаас 16-18 хэм дулаан өрөөнд эхлээд биеийн аль нэг хэсгийг ил гаргаж
аажимдаа нүцгэн тоглуулна.
2 настайгаас нь салхивчийг онгойлгоно. Мөн оймс болон өмд өмсүүлэн өглөөний
эрүүл ахуйн дасгал хийлгэнэ. Дасгалын дараа гадаа унтуулах буюу тоглуулах
хэрэгтэй.
ГАДАА АГААРТ
Хүүхдийг тасалгааны агаар дасгахын зэрэгцээ гадааны задгай агаарт гаргах,
унтуулах, тоглуулах, зугаацуулах зэргээр чийрэгжүүлнэ.
Дулааны улиралд гэртээ гарсан өдрөөс 15 минутаар, хүйтний улиралд 2-4 долоо
хоногтойгоос 5 минутаар эхэлж цаг агаарын байдлыг харгалзан 1-2 цаг хүртэл
хугацаагаар 2 удаа гадаа байлгана.
Нүүрийг ил гаргасан байна. Дулааны улиралд нимгэн малгай өмсүүлж
биеийн зарим хэсгийг ил гаргана. Тохиромжтой цаг 10-11, 16 цаг юм. Хавар намар 14
хоногтойгоос 10 минутаар эхэлж гаргана. Хүүхдийг өвөл, зуны аль ч улиралд гадаа
унтуулна. Харин салхины үлээлт, нарнаас хамгаалсан унталгын байрыг зориуд
бэлтгэж, түүнд засаж тавьсан ор, дэвсгэр дээр унтуулна.
Нярай хүүхдийн унталгын үеэр хувцаслах үлгэрчилсэн загвар байдаг. Үүнд
өвөл 10-15 хэмийн хүйтэнд 2 давхар одёолоор өлгийдөж дотуур нь 2 давхар
даавуун цамц өмсүүлэнэ, нимгэн өлгий гадна талаар нь хөвөнтэй өлгийгөөр
өлгийднө. Сул биетэй хүүхдийг гадаа унтуулахдаа доторх нимгэн өлгий хөвөнтэй
өлгий 2-н хооронд хөлд нь 38-40 хэм бүлээн жин тавьж өлгийднө.
Хүүхдийн хувцас бие барьж болохгүй, мөн хувцасыг олон давхарласнаас хөлөрч
чийг даадаг.

23. Хүүхдийг салхинд гаргах үед нь хөдөлгөөнт тоглоом тоглуулах, элс, цасан
уул, юмны дүрс бариулах, зун машинд хүрзээр элс ачуулах, буулгах зэргээр
хөдөлгөөнтэй байвал илүү ашигтай.
Хүүхдийн нас ахих тутам хувцасыг нимгэлж зуны улиралд цамцгүй, хөл нүцгэн,
богино өмдтэй явуулах. Өвлийн улиралд хүүхдийн хамарт тос түрхэж, хамрыг
сайн цэвэрлэсэн байна. Өвөл нярай хүүхдийг өдөрт 3-4 удаа богино хугацаагаар
гаргана.
Гадаа 30 хэмээс халуун, 20 хэмээс хүйтэн, бороотой, шуургатай үед
гаргахгүй.
Хүүхдийг 5 настайгаас цана, тэшүүр, чаргаар гулгуулна. Хүүхдийг цаг агаарын
байдалд тохируулан зөв хувцаслаж, өглөө, оройн цэнгэг агаарт нуур, голын эрэг
болон ой модтой байгалийн сайханд дагуулж зугаацуулна.
АШИГЛАСАН НОМ
О.Санжаа, бага насны хүүхдий чийрэгжүүлэхүй. УБ 1980 он

24. ЭМЯ, Эрүүл мэндийн холбогдолтой хууль эрхйин актын
эмхтгэл. 5-р боть. УБ 1996 он
Ц.Батноров, Эмчилгээний биеийн тамир УБ 1996 он
Д.Цагаан нөхөн сэргээх эмчилгээ УБ 2001 он
Б.Тогоо Монголын эмнэлгйин засал УБ 1999 он
С.Сээсрэгдорж, Ч.Чимэдрагчаа, Монголын уламжлалт ангаах ухааны
өвчнийг анагаах увидас УБ 2005 он
Д.Даваадавга Монголын уламжлалт анагаах ухааны идээ ундаа,
явдал мөр, эмийн найрлагын ерөндөг. УБ 2002 он
Д.Өлзий хутаг, Монголын Уулархаг мужийн хүмүүсийн дасан
зохицох бүс нутгийн эмгэг УБ 2002 он
Р.Балдорж, Монгол айраг Чингисийн ундаа. УБ 2002 он
Гарчиг
1.Бага насны хүүхдийг чийрэгжүүлэх тухай
2.Бага насны хүүхдийг хөдөлгөөнөөр чийрэгжүүлэх
3.Хүүхдийн бие бялдрыг хөгжүүлэх уламжлалт дасгал
4.0-3 насны хүүхдийг усаар чийрэгжүүлэх тухай
5.Хүүхдийн биеийгнараарчийрэгжүүлэхтухай
б. Хүүхдийн биеийг агаараар чийрэгжүүлэх тухай