De presentatie van het Creatief Evenement van Creative City Lab op 20 september 2009. De deelnemers van het innovatielab geven hun oplossingsrichtingen. Aan de hand van deze presentaties zijn de deelnemers in dialoog gegaan met experts. Hierna zijn de deelnemers ideeen gaan ontwikkelen binnen de gevonden oplossingsrichtingen. Zie ook www.creativecitylab.nl
2. Doelstelling
Op een duurzame en vernieuwende manier regionale maatschappelijke en
economische ontwikkeling stimuleren.
Visie
- Transsectorale en publiek private samenwerking
- Art en Science
- Procesinnovatie
- Regionale en lokale innovatie als powerhub
CCLab is een Breekijzer voor duurzame innovatie
- Open innovatie+ formule en aanpak
- Creativiteit
- Realisatie
STICHTING CCL
> OPEN INNOVATIE EN DUURZAME MAATSCHAPPELIJKE VERNIEUWING
3. Er zijn meerdere actieve partijen die samenwerken in een jaarlijks innovatietraject
Maatschappij -
overheid
Creatieve
adviesraad
Founding
partners:
jonge
innovatieve
organsaties
Partners /
Co-financiers
Creatieve
ondernemend
e studenten
CREATIVE CITY LAB 2009
> SAMENWERKINGSMODEL
4. CREATIVE CITY LAB 2009
> ZIJN COMPLEMENTAIR EN MULTIDISCIPLINAIR
Founding partners Sponsoren 2009Partners 2009 Overige partners
6. ‘het ontwikkelen van creatieve en duurzame oplossingen voor het
realiseren van een klimaatneutrale bestaande woonwijk’ met en voor
bewoners’
Kansen
- 7 mln bestaande woningen versus
- 70.000 nieuwbouw per jaar
- Trend naar decentrale energie
voorzieningen
- Technische maatregelen en
gedragverandering zijn complementair
- Recessie
Complexiteit
- Bestaande woonvoorraad
- Bestaande ruimtelijke indeling
- Verschillende status woningen
- Vele stakeholders met
verschillende belangen
- Betrokken bewoners
CENTRALE VRAAG
> CREATIVE CITY LAB 2009
7. KLIMAATNEUTRALE WIJK
> DEFINITIE
Klimaatneutrale woonwijk is een
omgeving waarin de uitstoot en opname
van broeikasgassen veroorzaakt door
energie- en grondstoffenverbruik in
balans is.
Duurzame woonwijk is een omgeving
waarin het duurzaam welzijn van mens
en milieu wordt gerealiseerd door
schone energie en gesloten kringlopen
van grondstoffen.
Afkadering
- Binnen de wijk en in de woningen dus
exclusief mobiliteit
- Minimaal energieneutraal
- Geen CO2 compensatie buiten de wijk
Broeikas-
gassen
Compensatie
10. Kernvragen
- Hoe kunnen we effectief invloed uitoefenen op het verminderen van
energieverbruik bij bewoners?
- Hoe kun je het doorvoeren van noodzakelijke technische maatregelen
opschalen bij de particuliere bewoner?
- ...
ENERGIE BESPAREN
> BELANGRIJKE VRAGEN EN MINDMAP
Interessante stakeholders: sprekers, interviews, voorbeelden, informatie, enz.
Toegevoegde
waarde creëren
voor het
verminderen van
energieverbruik
De juiste financiële
prikkels; leningen,
modellen,
subsidies etc.
Juiste rol en kennis
van experts
(makelaar/installateur
/bank)
Impactvolle en
vernieuwende wijze van
kennisdelen en
communicatie
Bewoners te mobilieren
en vraag te bundelen
Succesvolle
aanpak om
bewoners te
begeleiden van
bewustzijn tot
actie
Nieuwe business
modellen en
samenwerkingsvormen
11. Kernvragen
- Hoe kunnen zo effectief en efficient mogelijk duurzaam energie opwekken
in de wijk?
- Wat zijn kansrijke businessmodellen voor DCO en wat zijn succesvolle
transitieprocessen?
- ...
DUURZAAM OPWEKKEN
> BELANGRIJKE VRAGEN EN MINDMAP
Interessante stakeholders: sprekers, interviews, voorbeelden, informatie, enz.
Nieuwe business
modellen
Rentabiliteit van
duurzame
technologien in
de tijd
De invloed/inzet van
multimedia en social
media
Lokaal
energiebedrijf
Succesvolle
aanpak en
organisatie-
vorm
Financiele prikkels,
financieringsmodellen
en -constructies
...partners CCLen spekers
van masterclass
DO optimaliseren: Van
superdecentraal (woning)
naar decentraal (buurt/wijk)
naar regionaal/nationaal
Bewoners-
participatie
12. Kernvragen
• Wanneer is duurzaam renoveren rendabel?
• Welke aanpak en samenwerkingsverbanden zijn nodig om duurzame
renovatie te laten slagen?
• ...
DUURZAAM RENOVEREN
> BELANGRIJKE VRAGEN EN MINDMAP
Interessante stakeholders: sprekers, interviews, voorbeelden, informatie, enz.
Succesvolle
communicatie en
aanpak
Draagvlak
creëren?
Noodzakelijke technische
maatregelen versus
gedrag/verbruik
Participatie huurders en
kopers en rol VVE? Kansrijke
businessmodellen
en de (nieuwe) rol
corporaties
Kansrijke
samenwerkings-
constructies en
organisatievorm
13. Kernvraag
- Hoe kan informatie en communicatie technologie en nieuwe media optimaal
bijdragen aan meer energie besparingen en meer decentraal duurzaam
opwekken?
- ...
NIEUWE TECHNOLOGIEEN EN MULTIMEDIA
> BELANGRIJKE VRAGEN EN MINDMAP
Interessante stakeholders: sprekers, interviews, voorbeelden, informatie, enz.
Bewoners vraag
mobiliseren en de
vraag bundelen
Energiemanagement
en domotica
Informeren van en
communiceren met de
bewoner?
Hoe zetten we
intelligente software en
eventueel de slimme
meter in?
Kansrijke
toepassingen en
functionaliteiten
Smart grid; het
succevol kunnen
(aan)leveren van
decentrale duurzame
enegie
E-business
modellen om
energiebesparing
en duurzame
energie te
stimuleren
14. Kernvragen
- Hoe kan afvalverwerking en waterhuishouding efficiënt en effectief decentraal
worden doorgevoerd?
- Wat is het optimale ontwerp en transitieproces van een gebied (wijk) vanuit dit
perspectief?
- ...
AFVAL- EN WATERHUIHOUDING
> BELANGRIJKE VRAGEN EN MINDMAP
Interessante stakeholders: sprekers, interviews,voorbeelden, informatie, enz.
Decentraal
drinkwaterzuivering,
afval- en grondwater
verwerking
Hetgroen in en aan de
gebouwde omgeving
Effecten en gevolgen
van Urban Heat
Nieuwe
samenwerkingsvormen,
rollen en financiele
constructies
Afvalverwerking,
energiebesparing en
decentraal duurzaam
opwekken
Water,
energiebesparing
en decentraal
duurzaam
opwekken
Bewoners,
mobiliseren,
aanbod bundelen
Gebiedsontwerp
15. VAN NIMBY NAAR PIMBY
Floris, Jetse, Joost, Joris en Michiel
TEAM DECENTRAAL DUURZAAM ENERGIE OPWEKKEN
19. DECENTRAAL OPWEKKEN VAN DUURZAME ENERGIE IS NOODZAKELIJK OM IN DE
TOEKOMSTIGE ENERGIEVRAAG TE VOORZIEN
Bronnen:
1: Berekend op basis CBS (2009): Milieu- en Natuurcompendium (inclusief transport)
2: ECN (2008) De toekomstige elektriciteitsinfrastructuur van Nederland, ECN Beleidsstudies, 2008.
3: InnovatieNetwerk (2009): Nieuwe Nuts
21. ER ZIJN VERSCHILLENDE TECHNIEKEN BESCHIKBAAR VOOR HET OPWEKKEN VAN
DUURZAME ENERGIE IN DE WIJK
Techniek CSP Zonne-
warmte
Wind-
energie
Bio-energie
Voordelen Gezien als
aantrekkelijk
ondanks lage
rentabiliteit
Collectieve
oplossing
Goed te
integreren
in
gebouwde
omgeving
Levens-
duur
Collectieve
oplossing
Nadelen Terugverdien-
tijd
Complexe
technologie
Minder
rendabel in
goed-
geisoleerde
huizen
Ruimte-
lijke
inpasbaa
r-heid
Ruimtelijke
inpasbaarhei
d
Investering
(€/kW)
5000 3000 2500
(€/huish.)
1300 3750
TVT (jaren)
zonder
subsidie
30 n.n.b. 20 10-16 16
22. INDICATIE: DUURZAME TECHNIEKEN KUNNEN AAN EEN GEDEELTE VAN DE
ENERGIEVRAAG IN EEN WIJK VOLDOEN
> TOEPASBAARHEID VAN DUURZAME TECHNIEKEN HANGT AF
VAN WIJKCONTEXT
Technieken voor duurzame decentrale
energie opwek zijn geselecteerd op basis
van:
- Techniek moet volledig los staan van fossiele
brandstoffen
- Techniek moet toepasbaar zijn in de
bestaande bebouwde omgeving
- Gebruikte techniek moet bewezen zijn
Techniek Op basis van % Energie-
vraag
PV 50% v.d.
daken
2,2 %
Zonneboiler 50% v.d.
daken
9,6 %
Biomassa Biomassa wijk 4,4 %
Totaal 16,2 %
Techniek Bijdrage per unit
(MWh/jaar)
% Energie-
vraag
Ruimte/unit
Windenergie 1500 0,8% 2 ha
CSP 3800 2% 1,8 ha
Toepassing van technieken
met een grotere ruimtelijk
impact is afhankelijk van
beschikbare ruimte.
Scenario’s:
Wijk met 0 ha extra ruimte: 16,2% duurzame opwekking
Wijk met 15 ha extra ruimte: 27,3% duurzame opwekking
24. Bron: European Renewable Energy Council & Greenpeace (2008): Energy Revolution
DUURZAME TECHNIEKEN ZIJN (NOG) NIET FINANCIEEL AANTREKKELIJK
• PV: komende decennia nog niet
financieel aantrekkelijk
• Geothermische energie:
aantrekkelijkheid is plaatsafhankelijk
• Wind: is op korte termijn financieel
aantrekkelijk
• Biomassa: komende decennia
nog niet aantrekkelijk
Vraag: op welke manier kunnen duurzame energietechnieken
toegepast worden ondanks dat ze nog niet financieel
aantrekkelijk zijn?
> IN VERGELIJKING MET CONVENTIONELE ENERGIE HEEFT
DUURZAME ENERGIE EEN HOGERE KOSTPRIJS
25. > REGELINGEN BELEMMEREN GROOTSCHALIGE IMPLEMENTATIE
DUURZAME ENERGIE
SUBSIDIE MOET HET VERSCHIL TUSSEN KOST- EN MARKTPRIJS OVER-BRUGGEN, MAAR
HUIDIGE REGELING STIMULEERT ONVOLDOENDE
Geen overeenstemming
tussen vraag en aanbod,
maar: “de huidige
subsidieverdeling zal
worden doorgezet;
startpunt van beleid is
continuïteit.”
(interview Merei Wagenaar,
SenterNovem)
Vraag: zijn er financiële constructies die ervoor zorgen dat
duurzame energie in de wijk toch loont?
26. Bron:
1.21minuten.nl (2009)
2.ECN (2007) Create Acceptance
Vraag: op welke manier kunnen bewoners worden betrokken om
duurzame energie in de wijk te realiseren?
- Klimaat en milieu staan niet in de top 10 van grootste zorgen:
milieu 12 %; klimaat 8 % (1)
- Een meerderheid vindt dat hij al genoeg doet: jongeren 43 %; ouderen 67 % (1)
- Bewoners vinden duurzame producten te duur(1) (hebben geen persoonlijk belang) (2)
- Bewoners worden niet effectief benaderd en betrokken bij projecten (2)
- Zelf duurzaam opwekken is teveel gedoe (2)
BEWONERS VOELEN GEEN URGENTIE EN HEBBEN GEEN BELANG BIJ
DUURZAAM ENERGIE OPWEKKEN
27. > UITDAGINGEN LIGGEN VOORAL OP RUIMTELIJK, SOCIAAL EN
FINANCIEEL VLAK
OPLOSSINGEN DRAAIEN OM HET AANTREKKELIJK MAKEN DUURZAME
DECENTRALE ENERGIE
29. EEN FINANCIËLE CONSTRUCTIE DIE KOSTEN EN BATEN VERDEELT OVER
ALLE BETROKKEN PARTIJEN DRAAGT BIJ AAN REALISATIE
“Wij realiseren lokale energieoplossingen door met financiële, juridische
en fiscale handigheden de kosten en baten zo te verdelen dat elke
betrokken partij er voordeel bij heeft.” (1)
> BETERE VERDELING VAN KOSTEN EN BATEN CREËERT EEN
BELANG VOOR ALLE BETROKKEN PARTIJEN
Bron:
1.Phlip Boswinkel, LOCAL Company
2.Felix van Gemen, NHEC
“Duurzame energie is financieel en technisch haalbaar (wel duurder); het
struikelblok is de organisatie en het afgezaagde verhaal van de gevestigde
orde. Met een nieuw model proberen wij dit te doorbreken. ” (2)
30. PARTICIPATIEVE ORGANISATIEMODELLEN DRAGEN BIJ AAN DE REALISATIE
VAN DUURZAME DECENTRALE OPWEK
> BETREK BEWONERS DOOR UIT TE GAAN VAN BESTAANDE SOCIALE
VERBANDEN IN DE WIJK
Thermo Bello in EVA-Culemborg
Succesfactor: In deze wijk wonen veel milieubewuste
mensen. Hierdoor stonden bewoners open voor de koop van
het warmtenet van Vitens Op het warmtenet zijn 176 woningen
en 7 gebouwen aangesloten (1)
Texel Energie coöperatie
Succesfactor: Texel heeft een hechte, natuurbewuste
gemeenschap. Daarom participeren reeds 1700 bewoners in
de duurzame coöperatie (1,4)
Voor het van de grond krijgen van een duurzaam
energieproject is betrokkenheid van gebruikers/bewoners/
burgers heel erg belangrijk. Het initiatief moet bottom-up
ontstaan. (2, 3, 4, 5)
Bronnen: 1. G. Verschuur, directeur Thermo Bello 2. M Rexwinkel, Greenchoice, 3. P. Boswinkel, Local Company,
4. P. Oei, InnovatieNetwerk, 5. ECN (2007 p 7) Voorbeelden voor draagvlakbevordering bij duurzame energie-
projecten op eilanden en in kleine gemeenschappen., 6 Jackson (2005. p 5) Motivating Sustainable Consumption.
A review of evidence on consumer behaviour and behavioural change
31. ZOLANG DUURZAME TECHNIEKEN NOG NIET RENDABEL ZIJN MOETEN ANDERE ASPECTEN
DOORSLAGGEVEND ZIJN VOOR REALISATIE
> FINANCIËLE INNOVATIES EN SOCIALE ARGUMENTEN ZIJN NODIG TOT
HET OMSLAGPUNT
33. 1. NIEUW ORGANISATORISCH MODEL
VOOR DUURZAAM DECENTRAAL
OPWEKKEN VAN ENERGIE
Oplossingsrichting ‘decentraal duurzaam energie opwekken’
34. PARTICIPATIEF ORGANISATIEMODEL CREËERT EEN BELANG VOOR BEWONERS IN
DUURZAME DECENTRALE ENERGIE
> VOORDELEN: ENERGIE IS LOKAAL, DUURZAAM EN IN EIGEN BEHEER
Bewoners van Texel zijn
zowel klant als eigenaar
van hun eigen energie-
bedrijf
35. CREATIEVE OPLOSSINGEN VOOR DE VOLGENDE VRAGEN?
Vragen:
- Welke voordelen zijn belangrijk voor bewoners?
- Op wat voor manier communiceer je deze voordelen zodat
bewoners willen meedoen?
> OPLOSSINGSRICHTING: NIEUW ORGANISATORISCH MODEL VOOR
DUURZAAM DECENTRAAL OPWEKKEN VAN ENERGIE
36. 2. REALISEER ICOONPROJECTEN
OM DE INTERESSE VAN
INVESTEERDERS TE WEKKEN
EN BEWUSTWORDING TE
STIMULERENOplossingsrichting ‘decentraal duurzaam energie opwekken’
37. ICOONPROJECTEN VALLEN OP IN DE WIJK EN LEVEREN ENERGIE VOOR GROTE
GROEPEN HUISHOUDENS
> VERSCHILLENDE TECHNIEKEN KUNNEN WORDEN TOEGEPAST
IN ICOONPROJECTEN
Techniek Potentie
(MWh/jaar)
Aantal
huishoudens
1 Windmolen 1500 530
1 Concentrated
Solar Power
2190 750
Grootschalige PV
(1 straat)
400 140
1 Biomassa-
centrale
2400 822
38. EEN ICOONPROJECT MAAKT ENERGIE ZICHTBAAR IN EEN WIJK
‘Door te zien waar energie vandaan komt snappen mensen pas wat een kWh
is en kunnen ze bewuster met energie omgaan’
Michiel Rexwinkel (Greenchoice)
‘Decentrale energie-opwekking maakt mensen bewuster van hun
energiegebruik waardoor de vraag naar energie lokaal kan afnemen.’
InnovatieNetwerk (2008): Nieuwe Nuts
> VOORDELEN: ENERGIEBEWUSTZIJN VAN BEWONERS NEEMT TOE
39. CREATIEVE OPLOSSINGEN VOOR DE VOLGENDE VRAGEN:
> OPLOSSINGSRICHTING: ICOONPROJECTEN DIE
ENERGIEBEWUSTZIJN STIMULEREN
Vragen:
- Hoe integreer je energie in de wijk?
- Hoe integreer je de techniek op een aantrekkelijke manier in de bestaande bouw?
- Hoe maak je op een leuke, begrijpelijke manier duidelijk wat energie is?
41. INLEIDING
- Relatie met thema van Creative City Lab
AFVAL
- Een hernieuwde visie op afval
WATER
- Loskoppeling afval- en regenwater
OVERZICHT PRESENTATIE
42. AFVAL- EN AFVALWATERVERWERKING DRAGEN SLECHTS BEPERKT
BIJ AAN KLIMAATVERANDERING
> BIJDRAGE AAN BROEIKASGASEMISSIES ONGEVEER 3%
Bron: Greenhouse Gas Emissions in the Netherlands 1990-2007, National Inventory Report 2009
43. AFVAL
- Uitputting van grondstoffen
- Vervuiling door zwerfvuil
AFVALWATER
- Overstromingen door beperkte rioolcapaciteit
- Mogelijkheid tot tegengaan urban heat effect
ER ZIJN ECHTER NOG VEEL ANDERE PROBLEMEN EN KANSEN
OMTRENT DEZE ONDERWERPEN
> DEZE ZIJN ZOWEL SOCIAAL-ECONOMISCH ALS MILIEU GERELATEERD
45. Oude visie
De overheidsvisie op de afvalproblematiek in Nederland is kortgeleden gewijzigd
> FOCUS NIET MEER OP AFVALVERWERKING, MAAR OP LEVENSCYCLUS
• Gebaseerd op de
ladder van Lansink
• Lineare visie
• Afval gezien vanuit
de eindfase
• Focus op stijgen in
wijze van verwerking
LandfillingLandfilling
IncinerationIncineration
RecyclingRecycling
Re-useRe-use
PreventionPrevention
Nieuwe visie
• Gebaseerd op
levencyclus analyse
• Integrale visie
• Impact op milieu
over hele levensduur
De impact op het milieu kan plaatsvinden,
maar ook juist voorkomen worden, tijdens
de gehele levenscyclus.
46. LEVENSCYCLUS ANALYSE KIJKT NAAR IMPACT OP MILIEU OVER
DE GEHELE LEVENSDUUR
> OP DEZE WIJZE IS TE BEPALEN WELKE VERWERKINGSWIJZE OPTIMAAL IS
Impact op milieu tijdens:
Productie
Gebruik
Afvalverwerking
Bron: Prioriteiten en aangrijpingspunten voor toekomstig afvalbeleid, publicatie van SenterNovem
Steenachtig materiaal
Huisvuil
Papier en karton
Elektronische apparaten
Plastics
Hergebruik of recycling is een
goede optie
Kijk naar de individuele
componenten voor de beste
verwerking
Nadenken of recyclen wel de
goede optie is
Maak apparaten zuiniger
Recycling is een goede optie
47. PRIORITEITENLIJST
1.Steenachtige materialen
2.Klein huishoudelijk afval
3.Papier en karton
4.Grof huishoudelijk afval
5.Afvalwaterslib
DE OVERHEID HEEFT EEN PRIORITEITENLIJST OPGESTELD OP BASIS
VAN DRIE FACTOREN
> ONZE FOCUS ZAL LIGGEN OP HET HUISHOUDELIJK AFVAL OMDAT DEZE OP
WIJKNIVEAU VANUIT SOCIAAL OOGPUNT AANKNOPINGSPUNTEN BIEDT
Bron: Prioriteiten en aangrijpingspunten voor toekomstig afvalbeleid, publicatie van SenterNovem
Levenscyclus
Economisch
Afvalverwerking
48. KLEIN HUISHOUDELIJK AFVAL BESTAAT VOORNAMELIJK UIT GFT,
PAPIER EN PLASTIC
> PLASTIC RECYLING HEEFT POTENTIE TOT VERLAGING VAN CO2 UITSTOOT
Bron: Nederlands afval in cijfers, gegevens 2000-2007, SenterNovem
De CO2 emissies van verbranding en hergebruik vergeleken, CE Delft
Samenstelling van
ongescheiden
klein huishoudelijk
afval, 2007
Afhankelijk van het soort plastic kan het recyclen van 1 kg een besparing
tot 3 kg CO2 uitstoot opleveren
49. Bron: EU as a recycling society, EEA 2009
Recyclingspercentages van klein huishoudelijk afval Recyclingspercentages van huishoudelijk plastic
NEDERLAND IS ACHTEROPGERAAKT MET RECYCLING VAN KLEIN
HUISHOUDELIJK AFVAL
> RECYCLING VAN PLASTICS IS BIJZONDER LAAG
> DOOR PLASTIC RECYCLING IS EEN CO2 REDUCTIE MOGELIJK GELIJK AAN
DE UITSTOOT VAN 100.000 HUISHOUDENS (Bron: Nedvang)
50. - Auto’s en elektronische apparatuur dienen niet
hergebruikt te worden.
Waarom de focus op hergebruik
- De gebruiksduur van goederen uit de kringloopwinkel
wordt verlengd metminimaal 50%
- Per Kg hergebruikt product wordt er een Kg CO2
bespaard
GROF HUISHOUDELIJK AFVAL
> STIMULEER HERGEBRUIK BIJ PRODUCTEN DIE WEINIG IMPACT
HEBBEN OP HET MILIEU TIJDENS DE GEBRUIKSFASE
51. 1. Betere scheiding van huishoudelijk afval op buurtniveau
2. Het ‘upgraden’ van grof huishoudelijk afval
> VOORBEELDEN
1. Bakken voor afvalscheiding introduceren waarmee lokale goede doelen
worden gestimuleerd (een taalcursus, een kinderboerderij)
2. Creatieve en sociale plekken creëren om afgedankte goederen op te knappen
OPLOSSINGSRICHTING AFVAL
> ONDERSTAANDE AFVALSTROMEN WORDEN GECOMBINEERD MET ANDERE
SOCIAAL-MAATSCHAPPELIJKE PROBLEMEN IN DE WIJK
53. - 75% van de emissies wordt veroorzaakt door het riool en de
afvalwaterverwerking
- 55% van de emissies wordt veroorzaakt door energie verbruik, 37% is
directe emissie en de laatste 8% komt van indirecte emissies
UITSTOOT BROEIKASGASSEN WATERCYCLUS
> GROOTSTE BIJDRAGE KOMT VAN HET TRANSPORT EN DE VERWERKING
VAN AFVALWATER
Bron: Op weg naar een klimaatneutrale waterketen, STOWA 2008
54. Natuurlijke afdracht:
Regenwater wordt via irrigatiesystemen
lokaal afgevoerd naar het oppervlakte water
of grondwater
Locale terugkoppeling:
Regenwater wordt locaal weer terug in de
kringloop gebracht d.m.v. verdamping
Vertraging afdracht:
Buffer systemen zoals groene daken
vertragen de afdracht van piekstromen van
regenwater naar het rioolsysteem
AFKOPPELING VAN REGENWATER REDUCEERT DE CO2 UITSTOOT VAN
HET AFVALWATER MET 20%
> DIVERSE TECHNIEKEN KUNNEN WORDEN INGEZET OM REGENWATER LOS
TE KOPPELEN VAN HET RIOOL
55. EEN INTEGRALE AANPAK VERBINDT VERSCHILLENDE
MOGELIJKHEDEN AAN WATER
- Integreren met publieke ruimte
- Integreren met stedelijke groenstructuren
- Energie besparing d.m.v. isolatie
- Koelen van de stad (urban heat)
- Creëren biodiversiteit
- Economische meerwaarde creëren vastgoed
- Fijnstof afvangen
- Profileren duurzame wijk
- Faciliteren educatieve programma’s
> VERSCHILLENDE VOORDELEN KUNNEN GEZAMENLIJK WORDEN BENUT
56. OPLOSSINGSRICHTING
> COMBINEER OPLOSSINGSRICHTINGEN MET ANDERE SOCIAAL-
MAATSCHAPPELIJKE PROBLEMEN IN DE WIJK
Integratie groen- en blauwe opvangstructuren van regenwater
met een sociaal stedelijk programma
> VOORBEELDEN
1. Schooltuintjes op het schooldak
2. Urban Farm in Geuzenveld
3. De individuele daktuin
57. DISCUSSIEPUNT
Hoe kunnen we afvalscheiding faciliteren en stimuleren op lokaal niveau en deze
combineren met sociaal- maatschappelijke problemen?
59. DUURZAAM RENOVEREN EN DE KLIMAATNEUTRALE WOONWIJK
> PRAGMATISCHE DEFINITIE
Een duurzame renovatie is een verbouwing die de effectieve
CO2-uitstoot van een huis terugdringt
1. Energiebesparende maatregelen
- Isolatie
- Verwarming
- Ventilatie
- Waterbesparing
2. Duurzame uitvoering
- Materiaalgebruik
- Bouwproces
3. Levensduurverlenging
60. > NOODZAAK DUURZAAM RENOVEREN
Woningbestand in Nederland naar energielabel
DUURZAAM RENOVEREN EN DE KLIMAATNEUTRALE WOONWIJK
Verduurzamingscapaciteit sloop & nieuwbouw
- Nieuwbouw 1% per jaar
- 0,25% vervangende nieuwbouw
- Complete vervanging kost 400 jaar
Met alleen sloop-nieuwbouw kan
op redelijke termijn geen resultaat
worden behaald
Bron: Cijfers over Wonen, Wijken en Integratie
(VROM 2009)
63. DE EIGENAAR-BEWONER
> RENOVEERT NIET DUURZAAM
Gebrek aan urgentie:
- Energielasten
- Investeringen
Geen homo economicus:
- Terugverdientijd (TVT)
- Rendement
Bron: BOVEN Market attractiveness EPC (Wobben & Hoogelander 2006)
ONDER Kosteneffectieve energiebesparing en klimaatbescherming (Ecofys 2005)
TVT van isolatiepotentieel in Nederlandse woningen
64. DE EIGENAAR-BEWONER
> HOE KRIJGEN WE DEZE AAN HET DUURZAAM RENOVEREN?
Koppel duurzaamheid aan de belangen van de eigenaar-bewoner
bij de aankoop van een nieuwe woning
- Financiële prikkels
- Duurzaamheid als component
65. IDEE
> KOPPEL DE ONROERENDE ZAKEN BELASTING (OZB)
AAN HET ENERGIELABEL BIJ ELKE WONING DIE VANAF
NU GEKOCHT WORDT
OZB minimaal
OZB maximaal
Geen label dan OOK maximaal
66. DE WONINGBOUWCORPORATIE
> KENNISMAKING
Zelfstandig sinds 1994
- geen leningen en subsidies meer van het Rijk
- Wel wettelijke plicht om te zorgen voor goede en betaalbare woningen
voor lagere inkomensgroepen (maatschappelijke functie)
Belangen
- Zichzelf in standhouden
- Voldoen aan richtlijnen overheid
67. - Sloop+nieuwbouw grotere impact op het milieu dan renovatie.
- De Nederlandse (nieuw)bouwcapaciteit is beperkt. Renovatie is dus
noodzakelijk.
360.000 naoorlogse Portieketage- en galerijflats
(’46-’66) in het bezit van woningbouwcorporaties
DE WONINGBOUWCORPORATIE
> SLOOP+NIEUWBOUW VERSUS INGRIJPENDE RENOVATIE
68. DE WONINGBOUWCORPORATIE
> HOE KRIJGEN WE DE WONINGBOUWCORPORATIE AAN HET
RENOVEREN VAN NAOORLOGSE GESTAPELDE WONINGEN?
Nieuwe renovatieconcepten voor de naoorlogse portieketage- en galerijflats
(’46-’66) die renovatie aantrekkelijker maken dan sloop+nieuwbouw
- Kosten verkleinen en baten vergroten
- ‘Appeal’
- Energiebesparend
- Flexibel
69. IDEE
> GEBRUIK WAT JE AL HEBT PRINCIPE (2012 ARCHITECTEN)
Bestaande casco’s hergebruiken en daarbij zoveel mogelijk materialen benutten die
vrijkomen in de nabije omgeving
- Kosten reduceren door gebruik casco en sloopmateriaal
- Baten vergroten door vermindering impact op milieu en behoud sociale structuur
71. Klusrecht (sinds 2003)
Verhuurders zijn verplicht een verbouwing toe te staan, mits deze niet afdoet
aan de waarde van de woning
- 46% van de huurders is op de hoogte van deze mogelijkheid (WoonKennis
2009).
- 15% van de huurders wil een renovatie doen, maar denkt dat dit niet mag (USP
Marketing Consultancy 2009)
Initiatiefrecht (per 01-01-2010)
Verhuurders zijn verplicht een woningverbeterende verbouwing uit te voeren
wanneer de verhuurder hierom vraagt, met hier tegenover een redelijke
huurverhoging.
DE HUURDER
> EEN LATENTE MARKT?
Bron: WoonKennis Jaarrapport 2008 (WoonKennis 2009); Bewonersscan (USP Marketing Consultancy 2009)
72. ARCHITECT 4 FREE
- Een woningbouwcorporatie stelt een GRATIS architect beschikbaar
die met de huurder zijn renovatie plant.
- Deze persoon
…is het aanspreekpunt als een huurder wil renoveren
…kent de belangen van de woningbouwcorporatie
…kent de financiële mogelijkheden
…bundelt uitvoerende partijen
- De huurder kiest: Klusrecht of Initiatiefrecht
DE HUURDER
> ACTIVATIEPLAN
73. Vraag naar
veranderingen
aan het huis
Woning
eigenaren &
huurders
> VERSPLINTERING AANBODZIJDE
DE UITVOERENDE PARTIJEN
Aannemer
Adviseur
EPA-adviseur
Hypotheekverstr
Installateur
Architect
Overheid
Afbouwer
74. DE UITVOERENDE PARTIJEN
- Bouwkolom is erg conservatief
- Wordt geen noodzaak gevoeld om te veranderen
- Kleine ondernemers
- Verdeling van risico en winst
- Nieuwe methodes vergen investeringen
- Risico: marges onder druk
- Bouwkolom heeft geen interesse in de wijze van financiering
- Financiers houden geen rekening met energielasten
- Overheid wil onafhankelijk zijn
> WAAROM WORDT ER NIET SAMENGEWERKT?
75. DE UITVOERENDE PARTIJEN
> VERLEGGEN VAN DE FOCUS
- Van ‘one stop shop’ naar ‘one proces shop’
- De kennis over financiering en uitvoering bij elkaar brengen
77. IDEE
> DE RENOVATIE COMBINATIE
Verkoopcombinatie
Inkoopcombinatie
Kennisdeling
Optimale benutting van subsidies en
duurzame kennis
Lagere kosten
Meer afzet potentieel
79. ENERGIE BESPAREN? OMDAT HET KAN!
Energy saving
I’m lovin’ it
Echt energiebesparing
Even energiebesparing bellen
Het meeste energieverbruik is bedrog
Er gaat niets boven energiebesparing
Een open mind, een geïsoleerd huis
Het is altijd lente in de ogen van de EPA adviseur
Energiebesparing daar
kikker je van op
Ik verbruik veilig of ik verbruik niet. (begin
erover zolang je je gloeilamp nog aan hebt)
Een eigen huis, een eigen energierekening
Energie besparen, dacht het wel
Niet denken maar sparen
Heerlijk helder Energiebesparing
Spaar jij, of spaar ik?
ANNA LISA LENGKEEK
COR VAN ESSEN
DAVID THEUVENET
DIRK DE BRUIJNE
FRANSJE GORTER
KATHARINE STEENTJES
MARNIX VAN DE VEEN
MONIQUE TAVERNE
SABINE BIESHEUVEL
TESSA SLAGTER
ENERGIE BESPAREN DOOR
MEDIA EN TECHNOLOGIE
81. ELEKTRICITEITSVERBRUIK
> HUISHOUDENS NEEMT TOE
Redenen voor deze toename zijn:
- Stijgende vraag naar
tijdsbesparende apparaten
- Stijgende vraag naar luxe
apparaten
- Stijging eenpersoonshuishoudens
Elektriciteit is verantwoordelijk voor
40% van het energie verbruik in een
huishouden.
* Bron: CBS, ECN, SenterNovem
82. GASVERBRUIK
> IN HUISHOUDENS NEEMT AF, MAAR AANDEEL BLIJFT GROOT
Redenen voor afname:
- Betere isolatie
- Dubbel glas
- Zuiniger verwarmingssysteem
Gas is verantwoordelijk voor 60%
van het energie verbruik in een
huishouden.
* Bron: CBS, ECN, SenterNovem
83. * Bron: CBS, Milieu Centraal, Senternovem
Voorbeelden efficiënt gebruik:
- Koken met deksel op de pan
- Licht uit
Voorbeelden van energie-
zuinige apparatuur:
- A++ wasmachine
- Spaarlamp
Potentiële elektriciteitsbesparing per huis
GROOT POTENTIEEL
> OM BINNENSHUIS ELEKTRICITEIT TE BESPAREN
Gebruik nieuwe,
energiezuinige
apparatuur
Efficiënter gebruik
huidige apparatuur
86. PROBLEEM EFFICIËNTER GEBRUIK
- Aanpassen gewoontes is moeilijk
- Informatie is complex
- Onduidelijkheid over het besparingspotentieel
- Geen duidelijk doel waar men zich op kan richten
- Individuele inzet is moeilijk te herleiden in effect op klimaatverandering
* Bron: Senter Novem, 2009; VROM, 2007; Lorenzonia, Nicholson-Coleb, Whitmarsh 2007;
Ecofys 2005; Universal McCann, 2008
92. 2. GAMING
> INZETTEN OM KENNIS BIJ CONSUMENTEN TE VERGROTEN
Complex
Inconsistent
Versnipperd
Geen behoefte
Niet situatiegebonden
Geen dialoog
Geen vertrouwen
Belerend
* Bron: Senter Novem 2009, Vrom 2007, Lorenzonia, Nicholson-Coleb, Whitmarsh 2007.
Ecofys 2005, Universal McCann (2008)
94. 3. SOCIAL MEDIA
> INZETTEN OM ENERGIEBESPARENDE ACTIE TE STIMULEREN
Complex
Inconsistent
Versnipperd
Geen behoefte
Niet situatiegebonden
Geen dialoog
Geen vertrouwen
Belerend
* Bron: Senter Novem, 2009; Vrom, 2007; Lorenzonia, Nicholson-Coleb, Whitmarsh, 2007;
Ecofys, 2005; Universal McCann , 2008
96. VRAGEN
1. Hoe kan men, zonder inzichtelijke verbruiksgegevens, aan worden
gezet tot energiebesparing?
2. Hoe kan de communicatie omtrent energiebesparing tussen
consumenten onderling gefaciliteerd worden?
98. SLIMME METER
ANALOGE METERANALOGE METER
DIGITALE METER
(slimme meter)
DIGITALE METER
(slimme meter)
nu
toekomst
Algemene meter
• Bron: Ministerie Economische Zaken 2009, VREG 2009
Analoge meter:
- De huidige passieve meter
Digitale meter (slimme meter):
- Op afstand afleesbare en
bestuurbare meter, welke zelf
frequent digitaal gegevens door kan
sturen
99. Aanschaf slimme meterAanschaf slimme meter
PROBLEMEN SLIMME METER
> AANSCHAF & OMZETTEN VAN ‘METEN IS WETEN’
Meten is wetenMeten is weten
Slecht imago van de slimme meter,
door privacy issue
Feedback op maatFeedback op maat
GedragsveranderingGedragsverandering
Doel stellenDoel stellen
Inzicht gevenInzicht geven
* Bron: BergInsight 2009, Midden en Ham 2008:, Darby 2006:3, VROM 2007
Slimme meter op zich leidt niet tot actie
100. OPLOSSINGEN
Hoe kunnen we de perceptie van de
‘slimme meter’ verbeteren?
Hoe moet de informatie van de slimme
meter worden aangeboden om te
leiden tot actie?
Aanschaf slimme meterAanschaf slimme meter Meten is wetenMeten is weten
Welke intelligente toepassingen kunnen
zorgen voor lange termijn gebruik?
Andere intelligente toepassingen
aanbieden
Andere intelligente toepassingen
aanbieden
101. OPLOSSINGEN
> EEN OVERKOEPELENDE OPLOSSING
Andere intelligente toepassingen
aanbieden
Andere intelligente toepassingen
aanbieden
Aanschaf slimme meterAanschaf slimme meter Meten is wetenMeten is weten
Bijvoorbeeld:
- elke maand een specifieke rekening
met feedback op verbruik
- door middel van gaming mensen de
gevolgen van hun gedrag laten ervaren
- display in de woonkamer
104. TOENAME EENPERSOONS HUISHOUDENS
> ZORGT VOOR TOENAME ENERGIEVERBRUIK
- Gemiddeld minder mensen per appartement.
- Apparaten worden door minder personen gebruikt.
- Stijgende vraag naar tijdsbesparende apparaten.
- Stijgende vraag naar luxe apparaten.
Bron: CBS, Milieu Centraal
105. ENERGIEBESPARING
> DOOR COLLECTIEVE OPLOSSING OF APPARATEN OP MAAT
- Apparaten aanpassen op eenpersoons huishoudens
- Collectief gebruik van apparaten bevorderen en faciliteren
- Aanschaf van zuinige apparaten stimuleren
106. INDIVIDUEEL GEBRUIK IS NIET LOGISCH
Collectief
gebruik
van de lift
Individueel
wasmachine
gebruik
Collectief laten wassen
Energie
wordt
efficiënt
gebruikt
108. VRAGEN
COMMUNICATIE
- Hoe zet je mensen aan tot besparing, zonder inzichtelijke verbruiksgegevens?
- Hoe moet de communicatie tussen consumenten gefaciliteerd worden?
SLIMME METER
- Hoe kunnen we de perceptie van de ‘slimme meter’ verbeteren?
- Hoe kan je op een alternatieve manier een consument laten ervaren hoeveel energie
zijn eigen apparaten verbruiken?
- Welke intelligente toepassingen kunnen zorgen voor lange termijn gebruik?
FINANCIEEL EN ORGANISATORISCH
- Hoe kunnen energieverbruikende apparaten in plaats van door het individu door het
collectief worden gebruikt?
- Hoe kan de aankoop van zuinigere apparaten op maat worden gestimuleerd?
109. VRAAG VOOR NU
Zien jullie manieren om onze oplossingsrichtingen samen te brengen in 1 project?
Notas del editor
FB: Wat uiteindelijk nou echt de voordelen van decentraal duurzaam opwekken kan duidelijker.
Kan ook in sheetsleader
Plaatjes erbij per techniek!
Tabel leesbaar
Moeten de financiele categorieen erin?
Realistisch scenario: op basis grootte wijk, beschikbare ruimte, dakoppervlak, in de wijk beschikbare biomassa.
Ook: op basis bestaande technieken (huidige stand techniek, huidige kostprijs)
Keuze: 1 windmolen
Cijfers aanpassen: geen groene stroom, baseren op 1 windmolen. Pas ook voorgaande sheet hier op aan.
+ energiebelasting?
+ salderen?
Zie verhaal Michiel Rexwinkel (Greenchoice)
FB:
de mismatch tussen vraag en aanbod hoeft niet direct een belangrijk punt te zijn
het is wel belangrijk als de techniek een potentievolle techniek is en er is ook veel vraag naar, maar de subsidie is er niet. Dit zou een veranderd beleid tot gevolg moeten hebben.
Conclusie uit de slide moet helderder. Namelijk dat je naar oplossingen moet zoeken, waardoor toepassingen wel interessant worden. Zonder hierbij rekening te houden met subsidies. Afhankelijkheid van subsidies moet eraf. Subsidie geeft teveel onzekerheid
Wat kan erbij:
Subsidiebeleid wordt constant omgooien. Dus kun je niet vertrouwen op subsidies beleid
Wat mensen willen daar is niet genoeg subsidie op
Etc
Cijfer over belang duurzaamheid onder bewoners als onderbouwing duurzaamheid speelt niet in de wijk
FB:
Ondertitel als titel gebruiken
Vraag die nu bovenaan staat verplaatsen naar onderen. Dus dat het van boven naar onder chronologisch wordt.
Bovenstaande geldt ook voor voorgaande sheets.
Bovenste blauwe balk: DDE is noodzakelijk en haalbaar
FB:
Ruimtelijk valt onder technisch... Maak duidelijk dat dat in deze sheet onder Technisch staan.
Blokje met 32%, zoiets van maken dat het veel potentie is en dat de verwachting sowieso wel zo is dat het haalbaar zou zijn.
voldoen/hoofdvraag: Hoe is duurzame decentrale energieopwekking rendabel en effectief te realiseren? (Rendabel: financiële constructie, Effectief: betrekken alle creëren, Realiseren: toepassingsgericht, partijen, draagvlak
Commentaar Jetse
Een deel van deze sheet is analyse ipv hypothese. Op de volgende 2 sheets is onderscheid gemaakt tussen het analyse deel en hypothese deel.
Aangeven waar we ongeveer zitten in de tijd (balkje)