Meest recente publicatie van Reflex Uitgeverij over het Brein.

1. Dit is een bijlage van Reflex Uitgeverij, gedistribueerd bij deze krant
Het Brein
Geheimen van het brein worden langzaam duidelijk pagina 5
Zelf uw depressie te lijf pagina 9
Stress? Bloedvatenkwestie? Migraine ontsluierd pagina 10
Druk druk druk. Welke aanpak past ADHD? pagina 20
december 2010

2. 2 Het Brein Een publicatie van Reflex Uitgeverij
i n Ho u d De hersenen zijn allesbepalend
Het Brein
Een publicatie van Reflex Uitgeverij op
29 december 2010.
De allesbepalende hersenen 2
P rofessor Martin Taphoorn is neuroloog bij het Medisch
Centrum Haaglanden, als bijzonder hoogleraar neuro-
oncologie verbonden aan het VUMC en voorzitter van de
Het brein wordt ontsluierd 5 Nederlandse Vereniging voor Neurologie.
MS: nog veel te ontdekken 6
“Zonder hersenen geen leven. Het hart van mensen die hersen-
Focus op langdurige zorg 8 dood zijn klopt nog even, maar daarna is het echt afgelopen.
Depressie of winterdip 9 Veel belangrijker is nog dat de hersenen allesbepalend zijn
Professor Ferrari over migraine 10 voor je totale functioneren. Niet alleen om te bewegen en te
praten – wat op zich al heel bijzonder is, omdat we er mee
Onderzoek naar Parkinson 11 uitstijgen boven veel diersoorten-, maar ook bepalend voor wie
NAH: stille epidemie 15 je bent en hoe je je gedraagt. Het meest navrante is mensen
Leven na de diagnose 16 te zien veranderen als persoon op het moment dat ze een her-
senziekte krijgen. Dat is uitermate confronterend voor henzelf
Masteropleiding Mental Health 18 en hun omgeving. Voor een neuroloog is dat een van de meest
Aanpak psychiatrie verandert 19 intrigerende onderdelen van het vak.”
Behandeling ADHD 20
Volledig doorgronden?
Neurofeedback: voor of tegen 20 “Het is zeker niet zo dat we het brein al volledig kunnen door-
Het mysterie epilepsie 21 gronden. Het is zelfs lastig om aan te duiden hoeveel procent
Verslaving: een hersenziekte 22 nog onontgonnen is. Er is daarentegen in de laatste decennia
veel wat we wel ontdekt hebben en daarmee beter begrijpen.
Zo weten we dat een verslaving of depressie niet alleen een
gedragsprobleem, maar ook een hersenaandoening is. Daar ligt
C o l o f on een aantal ontwikkelingen aan ten grondslag. De beeldvorming
heeft een grote vlucht genomen. In de jaren tachtig van de
Project Manager vorige eeuw konden we nog maar net in de hersenen kijken,
Maarten Le Fevre nu is dat enorm verbeterd, met name dankzij de MRI-scan.
maarten.le.fevre@reflex-media.net Dit betekent dat we een herseninfarct of een hersentumor in Professor Martin Taphoorn is neuroloog bij het Medisch Centrum Haaglanden
een vroeg stadium in beeld kunnen brengen en dat neurochi- veel weggegooid of ver weggezet. Dat moet ook wel. Dit
Productie/lay-out
rurgen veel nauwkeuriger kunnen opereren met minder kans probleem kan zich ook uiten bij mensen met een hersenziekte:
Juan-F. Gallwitz
layout@reflex-media.net op beschadigingen. Met hulp van de genetica zijn eveneens ze hebben moeite te selecteren, om prioriteiten te stellen in de
grote stappen voorwaarts gemaakt en is de oorzaak en de aangeboden informatie. Het vermogen om te focussen en te
redactie ontstaanswijze van een aantal hersenaandoeningen ontra- concentreren is aangetast en belemmert hen in hun dagelijks
Sandra Dijk, Cor Dol (chef), feld, al is er nog veel werk te doen. Het beter in beeld kunnen leven in allerlei opzichten. Toch is het brein een harde schijf om
Irma van der Lubbe, Annelies Roon, brengen en meer begrijpen is mooi, maar je moet er vervolgens u tegen te zeggen. Het is een raadsel hoe en waar bepaalde in-
Marian Vleerlaag ook iets mee kunnen doen. Op die manier vinden we steeds formatie ergens verpakt wordt opgeslagen en op een bepaalde
foto‘s betere behandelingen en nieuwe medicijnen, voor ziekten als manier weer naar boven wordt gehaald.”
Thinkstock / Getty Images migraine en multipele sclerose, maar ook voor hersentumoren
en dementie.” nederlands onderzoek
De inhoud van gastbijdragen, expert- en “Wereldwijd heeft hersenonderzoek een belangrijk aandeel in
focusinterviews geven de mening van Het selectieve brein het totaal van medisch onderzoek. Als ik naar Nederland kijk,
de gastauteurs en geïnterviewden weer. “Het is een interessante vraag of de menselijke hersenen zich geldt dat zeker ook. Met de voortschrijdende vergrijzing komen
Ondanks dat bij deze uitgave veel aan- in de loop der tijd ontwikkelen en in staat blijken steeds meer de hersenziekten steeds meer in beeld. Dementie, degenera-
dacht is besteed aan het voorkomen van geavanceerde technieken uit te denken. Door omgevingsfacto- tieve ziekten als de ziekte van Parkinson en vanuit de psychia-
fouten en onvolkomenheden, kan hiervoor ren en ontwikkelingen in de tijd word je gestuurd in je denken, trie stemmingsproblemen en depressie krijgen veel aandacht.
niet worden ingestaan en aanvaarden de je kunt het daarvan niet los zien. De mens bouwt idee op idee We verrichten in Nederland kwalitatief goed hersenonderzoek
redactie en uitgever hiervoor derhalve geen en theorie op theorie. Een briljant idee is vaak een kwestie en bekleden een vooraanstaande positie in de wereld. Dat
aansprakelijkheid. van voortbouwen op een eerder slim idee. Daarnaast moet het blijkt uit de vele wetenschappelijke publicaties door artsen
reflex uitgeverij B.V. brein heel selectief zijn in het bewaren van dingen: er komt en onderzoekers en erkenning hiervoor vanuit het buitenland.
Brouwersgracht 238 heel veel informatie binnen, maar er wordt ook ogenblikkelijk Daar mogen we trots op zijn.”
1013HE Amsterdam
T: +31 (0)20 5207650
www.reflex-media.net
Contact Nederland:
Paul van Vuuren
paul.vanvuuren@reflex-media.net
Contact Hoofdkantoor:
Laurens Müller
laurens.mueller@reflex-media.net
reflex uitgeverij heeft zich op thematische bijlagen in Duitse,
Nederlandse en Zwitserse dagbladen gespecialiseerd.
U vindt onze publicaties onder andere in de Frankfurter Allgemeine
Zeitung (F.A.Z.), Handelsblatt, Financial Times Deutschland,
Tagesspiegel (in Duitsland), Tages-Anzeiger (Zwitserland) en in het
Financieele Dagblad en het NRC Handelsblad. Onze publicaties
combineren zo de diepgang van vakbladen met de oplage van
dagbladen. Reflex Uitgeverij onderscheidt zich door de focus op
kwaliteit en de scheiding van artikelen en gastbijdragen.
Meer informatie vindt u op www.reflex-media.net.

3. Een publicatie van Reflex Uitgeverij Het Brein 3
ExpErt intErviEw VUmc Alzheimercentrum
“De epidemie van de 21e eeuw”
P rof. dr. Philip Scheltens, directeur
van VUmc Alzheimercentrum te
Amsterdam, kan het niet vaak genoeg
Wat houdt dat succes voor u in?
‘De ziekte eerder opsporen en nieuwe
behandelmethoden ontwikkelen. En
benadrukken: ‘Het is vijf voor twaalf! vooral: een einde maken aan het on-
De aanwas van patiënten met de ziekte draaglijke lijden. De ziekte van Alzhei-
van Alzheimer is enorm. De urgentie is mer is namelijk ongelofelijk ingrijpend
dus groot.’ voor de patiënt, maar zeker ook voor de
omgeving. Ik zie en hoor dagelijks van
Wat doet uw instituut precies? partners of familieleden hoe moeilijk
‘We combineren drie taken: weten- het is om een geliefd iemand te zien
schappelijk onderzoek naar dementie, “vertrekken uit zijn geest”. De zorg is
onderwijs aan zorgprofessionals en zwaar en het ziekteproces geeft veel on-
zorg voor Alzheimerpatiënten – alle zekerheid en verdriet. Patiënten krijgen
drie op hoog niveau. Hierin zijn we we- bijvoorbeeld moeite met het bedienen
reldwijd toonaangevend. Zo gebruiken van apparaten, verdwalen op weg naar
we vernieuwende middelen om “in het huis, kunnen de juiste woorden niet
hoofd te kijken”, zoals de PET-scan en meer vinden, verzorgen zichzelf minder
de MEG. Tien jaar geleden startten we goed of veranderen van persoonlijk-
onze activiteiten binnen de afdeling heid. Met name de jongere patiënten
neurologie van VU medisch centrum. vind ik uitgesproken triest, mede om-
Sinds kort hebben we een prachtig ei- dat er veel leed aan de diagnose voor-
gen centrum, wat letterlijk meer ruimte De patiëntenlounge afgaat. Sommigen lopen jaren rond met
geeft voor nieuwe ontwikkelingen. We Vanwaar die haast? de ziekte zich namelijk heel puur, zon- miskende klachten of belanden bij de
hopen van harte dat zo’n herkenbaar ‘Ieder uur komen er in ons land vier der de vaatbeschadigingen die je vaak psychiater. Niemand begrijpt namelijk
centrum het bewustzijn rond de ziekte Alzheimerpatiënten bij. En door de bij oudere mensen ziet. Verder onder- wat er aan de hand is.’ n
vergroot.’ vergrijzing stijgt het aantal patiënten zoeken we hoe we in een vroeg stadium
enorm. Dat betekent dat in het jaar een goede diagnose kunnen stellen of
Waarom is onderzoek naar 2050 maar liefst een half miljoen Ne- hoe we kunnen nagaan of iemand een
de ziekte van Alzheimer zo derlanders deze ziekte hebben. Tege- hogere kans heeft de ziekte te krijgen.
belangrijk? lijkertijd wordt er in de zorg en de we- Tot slot krijgt de samenhang tussen de-
‘Steeds meer mensen krijgen te ma- tenschap bezuinigd en is er te weinig mentie en de aantasting van de bloed-
ken met deze ziekte of andere vormen goed geschoold personeel. Als we nu vaten ook veel aandacht.’
van dementie. Ook relatief jonge men- niks doen, hebben we straks een gi-
sen, met banen en thuiswonende kin- gantisch probleem. Het ontwikkelen Met welke fondsen realiseert
deren. Het schrijnende is: de ziekte is van behandelmethoden kost namelijk u uw ambities?
nog steeds dodelijk. Er bestaat geen ontzettend veel tijd. Om morgen een ‘VUmc Alzheimercentrum heeft vier
geneesmiddel. Als onderzoekers wor- oplossing te hebben, moet je gisteren miljoen euro per jaar nodig. Daarmee
stelen we nog steeds met veel vragen. beginnen.’ betalen we de onderzoekers, de appa-
Welke factoren veroorzaken dementie? ratuur, de analyses en de zeer kostbare
Hoe is dat proces te voorkomen of af te Wat voor onderzoek doet u zoal? scans. Helaas bekostigt de overheid
remmen? Hoe kunnen we de eerste ver- ‘We zoeken naar nieuwe behandelin- dit niet. We zijn dus sterk afhankelijk
anderingen in het brein oppikken? Wat gen die het ziekteproces vertragen. Zo van gulle gevers. Gelukkig zijn er veel
zijn de juiste medicijnen of therapieën? loopt er bijvoorbeeld een groot onder- particulieren en organisaties die niet
En hoe kunnen we de ziekte voor de zoek naar de werking van medische werkloos willen toezien hoe deze ziekte
patiënt en diens omgeving zo draaglijk voeding en naar het effect van bewe- steeds meer slachtoffers maakt en
mogelijk maken? Onderzoek, onderzoek gen. We richten ons ook sterk op het die iets willen doen, juist ook voor de
en nog eens onderzoek – dat is echt de beter begrijpen van de ziekte. Jong- generaties na ons. Hun donaties zijn
enige manier om daarop snel antwoord dementerenden vormen daarbij een essentieel, want door schaalvergroting Prof. dr. Philip Scheltens,
te krijgen.’ belangrijke groep: bij hen manifesteert hebben we veel meer kans op succes.’ directeur van VUmc Alzheimercentrum
Advertentie
Ja, ik word donateur van het VUmc Alzheimercentrum met een bedrag van:
euro per kwartaal per halfjaar per jaar
,
Ik machtig het VUmc Fonds dit bedrag, voor het VUmc
Alzheimercentrum, af te schrijven van mijn rekeningnummer:
Steun ons in de strijd Ik wil het VUmc Alzheimercentrum structureel steunen met een notariële schenking,
tegen de legaat of erfstelling en ontvang graag meer informatie.
ziekte van Alzheimer Ik wil graag meer weten over uw werkzaamheden. Stuur mij s.v.p. meer informatie.
Het VUmc Alzheimercentrum werft gelden via de Stichting VUmc Fonds.
“ONDERZOEK OM
Naam M/V
NIET TE VERGETEN”
Adres
Postcode Plaats
Banknr. 4818 t.n.v. VUmc Fonds,
o.v.v. Alzheimercentrum Telefoon E-mail
Datum Handtekening
Dit formulier sturen naar VUmc Alzheimercentrum, t.a.v. Nicolle Dellaert, Meer informatie www.alzheimercentrum.nl
Antwoordnummer 7700, 1000 SN Amsterdam (een postzegel is niet nodig). of bel: 020 – 444 3638/3165
3233-Donatiebon-v4.indd 1 13-12-2010 15:08:27

4. 4 Het Brein Een publicatie van Reflex Uitgeverij
gastbijdragE Centrum Brein & Leren
Kind, tiener en het verbreinen
H et brein is ‘hot’, ook binnen het
domein van onderwijs en opvoe-
ding. Onderwijsprofessionals en ou-
schatting is nog
gering, en deze
hangt samen met
Steun, inspiratie en sturing
Het is de uitdaging voor onze samen-
leving om onze jeugd in dat groeipro-
ders zijn geïnteresseerd geraakt in de het feit dat de her- ces te begeleiden. Volwassenen zullen
inzichten uit hersenonderzoek. En re- sensystemen die waar nodig gerichte sturing moeten
cent heeft de overheid een bedrag van voor de beoorde- geven, en in ieder geval emotionele
6,5 miljoen euro uitgetrokken voor een ling van emoties steun. Aan kind en tiener moet inspi-
groot landelijk onderzoeksprogramma te maken hebben ratie worden verschaft en moeten de
naar Brein & Leren. Nieuwe inzichten pas later rijpen routes worden gewezen die het zou
in het brein zullen gaan bijdragen aan (‘Ja hoor, ik kan kunnen gaan volgen. Dat is geen sine-
de talentontwikkeling en ontplooiing van die brug af- cure omdat dit betekent dat ons on-
van onze kinderen. springen, dat is derwijs maar ook de opvoeding aan-
niet gevaarlijk’). gepast zal moeten worden: minder
Biologische processen Daarom worden vrijblijvend. Maar het kan ook leuker,
Al ons gedrag en al onze beleving heb- de mogelijke con- inspirerender, spannender voor onze
ben te maken met biologische proces- sequenties van kinderen als we hen helpen om de con-
sen. En dat geldt ook voor cognitieve handelingen nog sequenties van keuzen onder ogen te
processen, voor onze taal en denken, niet voldoende zien en daardoor effectiever te rijpen
ons voorstellingsvermogen, en onze overwogen. Dit en letterlijk ‘vol-wassen’ te worden.
sociale interacties. De hersenen, onze geldt in het bij- Een proces van ‘verbreinen’ dat geen
hormonen, onze spieren, hart en in- zonder voor be- last is maar een lust. De wetenschap
gewanden en de aansturing door het slissingen voor van hersenen & gedrag stelt ‘Leren is
brein: ze zijn essentieel voor het con- de lange termijn, fun!’. Dit geldt evenzeer voor degene
tact dat we hebben met de omgeving. en ook als de in- die het leerproces begeleidt, dus voor
Ze zorgen voor voelen, waarnemen en maken en beslissingen nemen: ‘Moet tenties of emoties van anderen moeten opvoeder en docent. De komende ja-
handelen. De mens slaapt bijna een ik nu letten op de juf of sms-en naar worden mee-gewogen. ren zullen laten zien of deze pretentie
kwart van zijn bestaan, is uren per mijn vriendin?’ ‘Zal ik eerst de stoep Structuren in de voorste hersendelen waargemaakt kan worden. Een con-
dag bezig met eten, drinken, sociaal vegen en mijn huiswerk maken zoals ontwikkelen zich aan de hand van er- structieve dialoog tussen de vele ver-
gedrag, en met seks en het nadenken mama zegt of ga ik gamen?’ ‘Is een stu- varingen. Dit geldt vooral als daarbij schillende wetenschappen onderling
daarover. Jongeren staan vooral open die communicatiewetenschap wel een emotionele of motivationele factoren en met de praktijk van onderwijs en
voor de eigen peergroup, de leeftijds- goede optie?’. belangrijk zijn, of zaken die met de so- opvoeding is daarvoor essentieel. Ou-
genoten – en het is hun psychobiologie Het brein ontwikkelt zich van ver vóór ciale omgeving te maken hebben. Een der, docent en samenleving zijn dan
die hun daartoe dwingt. Het is daarom de geboorte tot ruim na het twintigste functionele verbinding met andere ook heel hard nodig om voldoende
niet realistisch om te verwachten dat jaar. En ‘plastisch’ blijven de hersenen hersendelen vormt zich, en voor dat steun, inspiratie en sturing te geven.
de schooljeugd uit zichzelf geïnteres- tot hoge leeftijd. Ze zijn dan wel uitge- proces is een heel aantal jaren nodig. Voor behoorlijk wat adolescenten geldt
seerd is in de handelsoorlogen met rijpt tussen het twintigste en dertigste Pas in de late tienertijd – weer: op ge- dat tot na het twintigste jaar! n
Engeland in de 17e eeuw of in de ele- jaar, maar blijven zich ontwikkelen in leide van ervaringen – rijpen functies
gantie van een mooie wiskundige be- relatie tot veranderingen in de omge- rond het inschatten van intenties, het
wijsvoering. Ook is ‘de toekomst van ving. Wel zijn bepaalde hersensyste- evalueren en bijstellen van de eigen
de ‘bv Nederland’ te abstract voor hen men al ‘klaar’ in de kindertijd, zoals plannen, en het vermogen om het per-
en we moeten niet verwachten dat ze degene die verantwoordelijk zijn voor spectief van anderen in te schatten.
zich een voorstelling kunnen maken vrij simpele motorische vaardigheden.
van het beroep dat ze over vijftien jaar Andere kunnen uitrijpen in de vroege Genetisch bepaald? omgeving!
zullen uitoefenen. adolescentie na veel oefenen. Een Neuropsychologische studies en het
complexe motorische vaardigheid zo- moderne hersenonderzoek laten zien
Verbreinen: tot na het twintigste jaar als een moeilijke sprong op het skate- dat omgevingsfactoren zoals gezin,
Modern neuropsychologisch onder- board lukt pas als je geleerd hebt om opvoedingsfactoren en cultuur veel
zoek suggereert dat onderwijs en op- erop te staan. belangrijker zijn dan werd gedacht.
voeding het kind en jeugdige helpen Volgens nieuwe visies zijn de genen –
om te ‘verbreinen’. Het kind wordt de hogere functies het DNA – verantwoordelijk voor het
adolescent, en de adolescent wordt Pas in midden- en late adolescentie bouwplan van de hersenen. De omge-
volwassen. Bij die twee overgangen ontwikkelen zich de complexe hersen- ving, en de ervaringen die in het leven
vinden enorme veranderingen plaats systemen die nodig zijn voor de inte- worden opgedaan zijn echter verant-
in de hersenen. Daardoor kunnen kind gratie tussen handelingen en het plan- woordelijk voor het functioneel actief
en adolescent zich aanpassen aan de nen van iets complexer activiteiten. worden van de hersenen. ‘Het gebruik
omgeving. Signalen uit de zintuigen Belangrijke hersenstructuren voorin dat je van je hersenen maakt, bepaalt
worden in de hersenen vertaald in che- de hersenen (achter het voorhoofd) wie je bent’. Een positieve omgeving
mische en fysische boodschappen. Ze worden pas echt functioneel actief zoals een warm gezin, een gericht stu-
worden middels hersen-netwerken ge- middenin de tienertijd. De adolescent rende en stimulerende docent, een Auteur: Jelle Jolles, Centrum Brein & Leren
filterd en geanalyseerd. Ze worden ver- kan op dat moment al behoorlijk goed oma of buurman die inspirerende ver-
geleken met informatie die vroeger al kiezen wat hij of zij die middag wil halen vertelt, een vader die voorleest,
eens is opgeslagen. Het brein oordeelt: doen. Maar een verantwoorde plan- en interessante boeken in de boeken-
‘Is dit belangrijk?’, ‘Kun je het eten, is ning voor volgende week, laat staan kast: ze zorgen er voor dat de herse- Meer over hersenen,
het gevaarlijk of is het leuk?’. Voortdu- voor volgend jaar is te veel gevraagd. nen zich ontwikkelen in relatie tot de gedrag en educatie
rend moeten de hersenen afwegingen De jeugdige kan dan wel veel kennis natuurlijke nieuwsgierigheid van het
hebben van een bepaald onderwerp, of kind. De sociale en culturele achter- leest u in het boek Ellis en het verbreinen van
leren en ontplooiing worden veel meer bedreven zijn dan haar vader grond kunnen daarin een bescher- Jelle Jolles
bepaald door: in gebruik van de computer. Echter, mende of remmende werking heb- (ISBN 9789075579475, prijs 22 euro).
diezelfde tiener is vaak nog onbehol- ben. Weer is het zowel de biologie als
• Genen en de biologie pen in het inschatten van de bedoelin- de kwaliteit van de omgeving die be- Zie ook:
• Hersenrijping en leeftijd gen van haar vriendin, maakt fouten in paalt hoe goed het brein zich ontwik- www.learn-amsterdam.nl,
• Gezondheid, stress, emoties de planning van het huiswerk, of heeft kelt. Hetzelfde geldt voor emotionele www.hersenenenleren.nl
• Cognitieve vaardigheden en sociale cognities een evident verkeerde keuze gemaakt of sociale problemen die de jeugdige
• Psychologische processen en beleving in het schoolprofiel. doormaakt. Dergelijke kennis kan Jelle Jolles is hoogleraar ‘Hersenen, gedrag &
• Gezinsinteracties en buurt Kernprobleem is dat de tiener vaak ook de talentontwikkeling stimule- educatie en directeur van het instituut LEARN!
• Sociale groep en cultuur goed kan praten en argumenteren ren bij jongeren met een risico op een van de VU in Amsterdam,
maar zichzelf overschat. De risico-in- ontwikkelingsachterstand!

5. Een publicatie van Reflex Uitgeverij Het Brein 5
HoofdartikEl
De geheimen van het brein langzaam ontsluierd
Pieter Roelfsema tekent een aantal belangwekkende ontwikkelingen in de neurowetenschappen.
AUTEUR: COR DOL
P ieter Roelfsema is sinds 2007 direc-
teur van het Nederlands Instituut
voor Neurowetenschappen (NIN), een
instituut van de Koninklijke Neder-
landse Academie van Wetenschappen
(KNAW). Als zodanig heeft hij een goed
overzicht van de ontwikkelingen in zijn
vakgebied. Dat zijn er vele. “Alleen al
hier in het instituut werken dagelijks
160 mensen aan het onderzoek naar de
werking van hersenen”, geeft Roelfsema
aan. De hoeveelheid publicaties in vak-
bladen over de hersenen is immens.
Werking begrijpen
Veel onderzoek wordt gedaan naar de
werking van hersenen. Immers, pas
als je begrijpt hoe het brein werkt,
weet je hoe het stuk kan gaan. Roelf-
sema: “Soms wil je gewoon weten hoe
iets werkt. Pas als je weet hoe het stuk
kan gaan, kun je het op een rationele
manier repareren. Veel fundamenteel
onderzoek is daar op gebaseerd. Als je
daar een grote doorbraak in bereikt,
dan leidt dat vaak tot veel grotere door-
braken bij toepassingen voor ziektes.”
Er wordt ook veel vooruitgang geboekt
in het onderzoek naar de relatie tus-
sen denkprocessen en de activiteit
van grote groepen zenuwcellen. Pas de
laatste jaren wordt duidelijk wat er in
het brein gebeurt als je een lastige be-
slissing moet nemen. “Als je een oranje zou hij weer dingen moeten kunnen plek in het brein gestoken worden, kan sie komen. De eerste trials zijn gedaan
stoplicht nadert, zie je dat in het brein zien. Het is toekomstmuziek, maar wel een verbinding worden gemaakt met en het ziet er veelbelovend uit. Profes-
een soort competitie optreedt tussen een spannende ontwikkeling.” een prothese of spiergroep. Via een om- sor Denys in het AMC gebruikt het voor
groepen cellen die menen dat je het gas- In het NIN wordt door dr. Jan Wijn- weg wordt zo toch weer een verbinding mensen met een ernstige vorm van
pedaal in moet trappen, en andere die holds gentherapie ontwikkeld voor tot stand gebracht tussen hersenen en dwangneurose. Onbehandelbare pati-
je willen laten remmen. Je ziet dat de mensen met een erfelijke oogziekte. spieren. enten, die alle medicijnen al geprobeerd
competitie wordt beïnvloed door aller- Zij worden blind door een netvlies in Andersom is de afgelopen tien jaar hebben, blijken met deze therapie nog
lei meetbare factoren. Op een gegeven het oog dat snel degenereert. Door de een techniek opgekomen waarmee de behandeld te kunnen worden.”
moment wint een bepaalde groep cel- afwijking wordt een bepaald eiwit niet hersenactiviteit sterk beïnvloed kan
len en wordt de beslissing genomen. aangemaakt. “We zijn aan het kijken of worden. Aan de hand van onderzoek onbegrensde mogelijkheden?
Maar als je een aantal malen een be- we dat eiwit via een virus kunnen bin- naar Parkinson kwam naar voren dat De mens van vijfhonderd jaar geleden
keuring op je deurmat hebt gevonden, nensmokkelen. Een andere groep onder bepaalde delen van de hersenen gesti- had een brein dat niet wezenlijk ver-
kom je erachter dat de genomen be- leiding van professor Joost Verhaagen muleerd kunnen worden met een elek- schilde van dat van de mens van 2010.
slissing niet heel verstandig was. Een houdt zich bezig met het repareren van trode. “Dit noemen we Deep Brain Sti- In principe zou de mens van toen dus
volgende keer hebben de ‘rem-cellen’ de consequenties van een dwarslaesie. mulation. Deze mensen hebben als het hetzelfde moeten kunnen. Een volwas-
meer activiteit gekregen. Je leert.” Er is een grote diversiteit, op veel ter- ware een soort pacemaker, maar dan sen mens uit 1.500 met een teletijdma-
Kennelijk zijn de cellen in staat om be- reinen wordt ineens veel vooruitgang voor de hersenen. Met neurochirurgie chine overplaatsen naar 2010 zou ech-
paalde informatie op te nemen. “Je ziet geboekt. Dat komt omdat we nu tools wordt een klein draadje aangebracht in ter niet uitdraaien op een groot succes:
een toename in de sterkte in de verbin- tot onze beschikking hebben, die er een bepaald gebied in de hersenen, dat zijn hersenen hebben de gedragingen
dingen tussen de cellen, die beïnvloed tien, twintig jaar geleden niet waren, door middel van een continue stroom en gewenning die bij zijn tijd horen al
is door de uitkomsten van eerdere zoals het binnenbrengen van eiwitten geprikkeld wordt.” Het belang van het verankerd. “Die zijn na twintig jaar
gedragingen.” in zenuwcellen en die vervolgens ook onderzoek naar de werking van de her- wel zo’n beetje vastgelegd in het brein
kunnen beïnvloeden met licht.” Het senen komt hierbij opnieuw naar vo- van de mens. Als je een baby uit 1.500
optogenetica is nu ook mogelijk om de activiteiten ren: het is de truc om de juiste plek in in de huidige tijd zou plaatsen, zou het
Veel wetenschappers zijn bezig met een te meten van grote groepen cellen. Zo de hersenen te stimuleren. Door Deep anders zijn. De capaciteit voor het le-
nieuwe techniek waarmee eiwitten in kun je bepaalde indicatoren inbrengen Brain Stimulation kunnen sommige ren van nieuwe dingen neemt na ver-
zenuwcellen worden gebracht en vervol- en met een camera de activiteit van symptomen van bepaalde ziekten, zo- loop van tijd af.” Kinderen kunnen een
gens de activiteit van de cel door mid- een paar honderd cellen tegelijk regis- als de ziekte van Parkinson, afgeremd nieuwe of tweede taal veel makkelijker
del van licht gecontroleerd kan worden. treren. Dat gebeurt met allerlei nieuwe worden. Roelfsema: “Je ziet bij Parkin- leren dan een volwassene en kunnen
“Het heet optogenetica”, legt Roelfsema technieken, die het dus mogelijk ma- son-patiënten vaak stijfheid of het ern- die ook beter onthouden. Maar vooruit-
uit. “De eiwitten worden gewonnen uit ken om allerlei nieuwe wegen in on- stige trillen. Met deze techniek kan dat kijkend in de tijd, moeten we derhalve
algen en met een virus of een andere der andere de neurowetenschappen te verminderd worden.” Let wel: de ziekte ook constateren dat ons huidige brein
truc de cel binnengeloodst. Vervolgens bewandelen. wordt niet genezen. Deze Deep Brain over vijfhonderd jaar slechts mini-
kun je de activiteit van de cel blokke- Stimulation wordt nu ook toegepast bij maal geëvolueerd zal zijn, simpelweg
ren door hem een bepaalde kleur licht draadjes het bestrijden van symptomen van an- omdat de evolutie niet zo snel gaat. De
te geven, of juist met een andere kleur Mensen met een verlamming kunnen dere typen ziekten, bijvoorbeeld uit de mogelijkheden die ons brein op allerlei
licht extra activeren. Uiteindelijk zou je vaak wel nog een hersenactiviteit beïn- psychiatrie. “Mensen met een ernstige gebieden over vijfhonderd jaar heeft
daarmee een prothese kunnen ontwik- vloeden, maar missen het vermogen om vorm van depressie kunnen zo geholpen waargemaakt, liggen dus kennelijk nu
kelen. Bij iemand die blind is zou je een een bepaalde spiergroep aan te sturen, worden, door een bepaald gebied van al binnen de capaciteit van onze huidige
activiteitspatroon op de hersenschors bijvoorbeeld door een dwarslaesie. Aan de hersenen met zo’n pacemaker te sti- hersenen. Maar dat is wellicht meer een
kunnen aanbrengen en met een camera de hand van draadjes, die op de juiste muleren. Zo kunnen ze uit een depres- filosofische studie. n

6. 6 Het Brein Een publicatie van Reflex Uitgeverij
artikEl MS
Veel duidelijk, maar ook nog heel veel niet
Ondanks 150 jaar onderzoek zijn er nog altijd veel vragen omtrent MS.
AUTEUR: COR DOL 1 op de 1.000 inwoners kans om MS te van de MRI als diagnostisch hulpmid- ook weer herstellen. Ongeveer tachtig
krijgen; die kans is al 1 op 200 als een del. Er kan sprake zijn van duidelijke procent van deze patiënten heeft na
D e ziekte MS is al lang bekend, de
laatste jaren wordt er meer en
meer bekend over de geheimzinnige
eerstegraads familielid de ziekte heeft.
Als de helft van een eeneiige tweeling
MS heeft, heeft de ander zelfs een kans
neurologische uitvalsverschijnselen.
Er is ook een groep patiënten die al
langere tijd sukkelt met meer aspe-
twintig jaar secundair progressieve
MS: minder relapses, maar langzame
achteruitgang. De Jong: “Dat bete-
ziekte. Ondanks alle ontdekkingen is van 1 op 3 à 4. De cijfers geven de erfe- cifieke klachten, zoals vermoeidheid kent ook dat een deel níet langzaam
er ook nog veel onduidelijk. Neurologe lijkheidsfactor van de ziekte aan. Geen waarbij later de diagnose MS wordt achteruitgaat. Het schrikbeeld van de
Brigit de Jong van het UMC St Rad- honderd procent en dat impliceert de gesteld. MS is primair een diagnose rolstoel gaat dus niet voor iedereen
boud schetst de stand van zaken. invloed van omgevingsfactoren. Het die gebaseerd is op neurologische uit- op. De frustratie voor een patiënt in de
Multiple Sclerose (MS) werd in 1868 is lastig te onderzoeken wat die facto- valsverschijnselen, zoals krachtsver- beginfase is dat we niet kunnen voor-
voor het eerst beschreven door de Pa- ren zijn. Er is veel onderzoek gedaan lies van een arm of been, minder goed spellen hoe het ziekteverloop zal zijn.”
rijse professor Jean Charcot en sinds naar virussen die in de jeugd zijn kunnen kijken, gevoelsstoornissen of Ongeveer 15 procent van de patiënten
die tijd wordt onderzoek naar de ziekte doorgemaakt. Het meest consistent balansproblemen. De MRI heeft het heeft de primair progressieve variant
gedaan. Bijna 150 jaar later stelt MS de is dat er een verband bestaat met het mogelijk gemaakt om beter en snel- van MS: zonder opvlammingen wordt
wetenschap nog altijd voor een flink doorgemaakt hebben van het Epstein ler de juiste diagnose te stellen. Maar de situatie langzaam slechter.
aantal vragen. Neurologe Brigit de Barr-virus, dat de ziekte van Pfeiffer pas in de jaren ’80 verschenen de eer-
Jong, sinds januari van dit jaar ver- veroorzaakt. Veel mensen zijn drager ste MRI-beelden van MS. “Sinds 2001 Behandeling
bonden aan het UMC St. Radboud in van dit virus, maar bij MS-patiënten hanteren we de McDonald diagnosti- Ook in de behandeling van MS is de
Nijmegen, heeft in binnen- en buiten- is het percentage nog hoger. Daarnaast sche criteria voor MS, waarin klach- laatste jaren veel veranderd. Tot in
land aan verschillende onderzoeken wordt een relatie met een tekort aan ten en verschijnselen met de MRI- de loop van de jaren ’90 bestond geen
met MS als onderwerp meegewerkt. vitamine D vermoed, door een gebrek beelden gecombineerd worden en een onderhoudsbehandeling. Daarna
“We weten nu dat de oorzaak van de aan blootstelling aan zonlicht. “Over goede diagnose geven”, verduidelijkt kwamen de -interferonen, waarmee
ziekte gezocht moet worden in erfe- deze omgevingsfactoren is de weten- De Jong. De grilligheid en onvoorspel- de relapsperiode bij de meest voor-
lijke aanleg en omgevingsfactoren die schap het over het algemeen eens”, baarheid van de ziekte maken het er komende variant van MS met onge-
de aanleg kunnen omzetten in daad- bouwt De Jong een reserve in. niet makkelijker op en MS kan zich bo- veer dertig procent gereduceerd kan
werkelijke ziekte. Het gaat erom dat je vendien op veel verschillende manie- worden. Omgevingsfactoren als grote
bepaalde varianten bezit van genen die diagnose ren manifesteren. Zo’n 85 procent van stress hebben eveneens een invloed op
betrokken zijn bij het afweersysteem; De diagnose wordt tegenwoordig iets de MS-patiënten heeft de zogenoemde de relapsfrequentie. Een ontsteking
dat geeft een verhoogde kans op het eenvoudiger gesteld, door onder an- relapsing-remitting MS. Deze variant elders in het lichaam, zoals een blaas-
krijgen van MS.” In Nederland heeft dere de ontwikkeling en verbetering geeft uitvalsverschijnselen, die deels ontsteking, roept geen nieuwe >>>
gastbijdragE Nieuw Unicum
Zorg op maat voor MS
MS is een ziekte die zich op veel verschillende manieren kan manifesteren. Dat maakt de zorg voor MS-patiënten veelomvattend. Nieuw Unicum pakt de handschoen op.
N ieuw Unicum, met een hoofdge-
bouw in Zandvoort, is een orga-
nisatie voor professionele hulp voor
kenhuis. In totaal wonen er 240 men-
sen met primair een lichamelijke han-
dicap, waarvan 85 mensen met MS.
mogelijk leven mogelijk te maken.”
Mobiliteit is vaak een eerste punt in dat
streven naar kwaliteit. Verstrekking
perking thuiszorg veel kan bieden.
Op het moment dat er ook cognitieve
problemen ontstaan, wordt de situatie
mensen met een primair lichamelijke Momenteel worden 18 MS-patiënten van een rolstoel ligt voor de hand, maar vaak onhoudbaar. Het blijft een per-
handicap. In de loop der jaren is de poliklinisch behandeld, 15 ontvangen vereist verdere aanpassing als iemand soonlijke invulling hoe lang iemand
zorginstelling vooral bekend geworden thuiszorg en in 2010 maakten 37 MS- coördinatieproblemen heeft of een rol- met MS thuis kan wonen. Het Kortdu-
door de ondersteuning aan MS-patiën- patiënten gebruik van het kortdurend stoel met kinbesturing nodig heeft. “En rend verblijf, zeker als dat meerdere ke-
ten. “Op een gegeven moment realiseer verblijf. dat kun je doortrekken naar de leefom- ren per jaar gebeurt, kan een oplossing
je je dat je veel patiënten met multiple geving. Hoe kan iemand zelf zijn tele- bieden. De hulpvraag wordt nader in
sclerose hebt, en ook dat je veel kennis divers takenpakket visie aanzetten? Hoe waarschuwt hij kaart gebracht en het gunt de mantel-
over die ziekte bezit”, vertelt arts Johan MS kan zich op veel verschillende ma- iemand van de verpleging?” Naast mo- zorgers een adempauze, waardoor zij
Koops. “En als dat bekend wordt, dan nieren manifesteren. Dat geeft een zor- biliteit en omgevingsbesturing speelt de verzorging langer volhouden. Sinds
krijg je een toeloop van MS-patiënten ginstelling als Nieuw Unicum een heel continentie in de beleving van kwaliteit twee jaar is Nieuw Unicum bezig met
uit het hele land.” De zorginstelling divers takenpakket. Koops: “Het kan van het leven een grote rol. Een uroloog een pilotproject, “MS-op-afstand”. Een
is door een patiëntenvereniging zelfs gaan om beperkingen in de mobiliteit en verpleegkundige houden regelmatig verpleegkundige van Nieuw Unicum
onderscheiden als Expertisecentrum en lichamelijke verzorging, problemen spreekuur om te zien wat zij een cliënt heeft online een beeld- en geluidsver-
MS. En dat is bijzonder, want het gaat met de beheersing van urinelozing en op dat gebied aan verbetering kunnen binding met een MS-patiënt ergens in
hier niet om een gespecialiseerd zie- darmwerking, slikproblemen, commu- bieden. Nederland. “Aan deze pilot is een ken-
nicatieve beper- nisbank verbonden, om op zoveel mo-
kingen en cogni- Poliklinisch en thuis gelijk gebieden achtergrondinformatie
tieve problemen. Poliklinische behandeling wordt beschikbaar te hebben. De bedoeling
Meestal betreft vooral door fysiotherapeuten en lo- is dat er uiteindelijk minder beroep op
het mensen waar gopedisten gedaan. De fysiotherapie de reguliere gezondheidszorg wordt
de neuroloog niet richt zich op mobiliteit en spasticiteit; gedaan.”
veel meer te bie- de logopedie op communicatieve be- Op deze wijze wordt een systeem van
den heeft. Onze perkingen en slikproblemen. Door ketenzorg tot stand gebracht. Van hulp-
insteek is om middel van het FEES-onderzoek, een verlening-op-afstand, via thuiszorg, zo
deze mensen te onderzoek waarbij met een flexibele nodig met poliklinische hulp, eventueel
leren omgaan met scoop het slikmechanisme direct in ondersteund door kortdurend opnames
hun ziekte. Hun beeld wordt gebracht, kan beoordeeld in Nieuw Unicum, tot aan het moment
beperkingen te worden of een cliënt baat heeft bij een dat een definitief verblijf noodzakelijk
verzachten en te therapie waarbij zenuwen en spieren wordt. Uitgangspunt van de zorgverle-
compenseren en gestimuleerd worden, zodat de cliënt ning is dat mensen, ondanks hun ern-
problemen probe- het gevoel van zelf slikken opnieuw stige beperkingen en complexe zorg-
ren te beperken, leert herkennen. Thuiszorg wordt ge- behoefte, thuis kunnen blijven wonen.
om zo een kwa- boden aan mensen die thuis wonen. Pas als het echt niet anders kan, kan
Nieuw Unicum litatief zo goed “We merken dat qua lichamelijke be- iemand worden opgenomen. n

7. Een publicatie van Reflex Uitgeverij Het Brein 7
>>> relaps op, maar kan de bestaande blijken te hebben gehad. Dus ook hier
klachten wel verergeren. Vlak na de spelen de grilligheid en onvoorspel-
interferonen kwam ook glatirameer- baarheid van de ziekte een rol. “Bij
acetaat op de markt, dat net zoals de iemand die één keer een aanval heeft
-interferonen naast de relapsreductie gehad, kan het soms een paar jaar du-
mogelijk ook de ziekteprogressie iets ren voordat er opnieuw zo’n relaps op-
lijkt af te remmen. In 2004 verscheen treedt. Dan behandel je zo’n patiënt
natalizumab. “Een tweedelijns medi- wel al die tijd met een medicijn dat ze
catie, die wordt gebruikt als de andere al die tijd eigenlijk niet nodig hebben
twee niet voldoende werken. Het geeft gehad. Daarom hebben we zo’n grote
een gunstige relapsreductie van onge- behoefte aan voorspellers, biomar-
veer zestig procent. Je kunt je afvra- kers, die aangeven wat het ziektever-
gen waarom niet iedereen dit middel loop is. Die zijn tot nu toe niet overtui-
krijgt, maar het probleem is dat je na gend gevonden.”
gebruik van natalizumab PML (pro-
gressieve multifocale leukoencephalo- duister
pathie) kunt krijgen, een aandoening Internationaal wordt volop onderzoek
waardoor je dement kunt raken of an- gedaan naar MS en er is, zeker mede
dere neurologische uitvalsverschijn- dankzij de inzet van MRI, veel duide-
selen kunt krijgen, met een risico op lijk geworden. “Maar ook heel veel nog
overlijden. Dit treedt op bij ongeveer niet”, reageert De Jong. “Er zijn grote
1 op de 1.000 mensen die natalizumab stappen gezet, maar er is nog heel veel
gebruiken”, legt Brigit de Jong uit. Na te doen.” Sinds september 2010 is het
twee jaar gebruik lijkt de kans boven- middel fingolimod goedgekeurd in
dien te stijgen naar 1 op 400. “Er wordt de Verenigde Staten. De verwachting
veel onderzoek naar gedaan om beter is dat het in de loop van volgend jaar
te kunnen voorspellen wie een groter ook in Europa goedgekeurd wordt. In
risico op PML loopt.” Al deze medicij- clinical trials vallen de bijwerkingen
nen zijn voor de meest voorkomende van het middel tot nu toe mee, maar
variant van MS, de relapsing-remit- omdat het middel nog zo nieuw is, is
ting MS. Daarnaast wordt gepromoot het afwachten hoe het zich in de prak- een ‘witte stof ziekte’ genoemd. Dat van wat MS precies is; tegelijkertijd
om zo vroeg en agressief mogelijk met tijk manifesteert. “Het lijkt een goed beeld is de laatste tijd bijgesteld: zeker roept het ook weer nieuwe vragen op.”
medicatie te beginnen, omdat het een alternatief en redelijk patiëntvriende- in de progressieve fase doet de grijze Ten slotte is de laatste jaren meer en
beter prognose zou geven. Aan de an- lijk.” Veel onderzoek wordt ook gedaan stof ook mee. “Dat verklaart ook deels meer aandacht gekomen voor de kwa-
dere kant wil je mensen niet behan- naar de oorzaak van MS. De hersenen de cognitieve klachten die optreden bij liteit van leven voor MS-patiënten.
delen die, gezien hun relatief gunstige en het ruggenmerg zijn opgebouwd uit MS. Door verbetering van de technie- “Want dat is waar iemand in zijn dage-
ziektebeloop, het achteraf niet nodig grijze en witte stof en MS werd altijd ken krijgen we een steeds beter beeld lijks leven mee worstelt.” n
gastbijdragE Stichting MS-
MS en nu?
onderzoek eerlijke voorlichting van diverse leeftijden zijn er boekjes en
Het werk van MS-Anders is gebaseerd op Zolang er geen behandeling is om MS te spellen ontwikkeld waarmee zij kennis
vier pijlers: wetenschappelijk onderzoek, stoppen, zoekt men vaak de toevlucht kunnen maken met de ziekte van hun
maatschappelijk werk, eerlijke voorlich- in alternatieve methoden. MS-Anders ouder.
ting en praktische hulpmiddelen. Het on- zet zich daarom in voor brede, onaf-
derzoek dat wordt gefinancierd is altijd hankelijke en eerlijke voorlichting met Praktische hulpmiddelen
onafhankelijk, gericht op kennisvergro- aandacht voor de reguliere én comple- Mensen met MS zijn vaak gebaat bij
ting voor de nabije toekomst, maar ook mentaire behandelwijzen. koeling. Tijdelijk meer spierkracht,
directe hulp voor vandaag. Ieder kwartaal verschijnt de nieuws- minder spasmen en een beter even-
krant MSinfo waarin voorop staat: ‘Ik wicht. Maar ook controle over de blaas
Maatschappelijk Werk heb MS, maar ik ben het niet!’ Beladen en een toenemend gezichtsvermo-
Iedere werkdag kan men terecht op de onderwerpen worden niet geschuwd, gen behoren tot de mogelijke effecten.
J ong, druk bezig met het leven te le-
ven. Dromen, carrière maken, een
gezin. En dan ineens is daar de diag-
afdeling Maatschappelijk Werk. De
maatschappelijk werkers bieden hulp,
begeleiding en ondersteuning als een
maar respectvol aangekaart. Want ook
seksualiteit en euthanasie horen bij de
kwaliteit van leven.
MS-Anders heeft dit wetenschappelijk
laten onderzoeken en stelt sinds 2001
koelpakken gratis ter beschikking. Ook
nose MS. De zekerheden waar je altijd patiënt of diens mantelzorger klem zit. Inmiddels heeft MS-Anders drie boek- distribueert de stichting voedingssup-
op kon bouwen lijken verdwenen en er 3 dagen in de week kan men een beroep werken uitgebracht. De ‘MS-bundel’ plementen tegen kostprijs.
is één belangrijke vraag: wat nu? doen op het voedingsspreekuur voor met daarin alles over MS en wat daar- Met creatieve oplossingen wordt con-
MS is onvoorspelbaar, onberekenbaar, een persoonlijk voedingsadvies van de bij komt kijken. ‘Wat is goede voeding tinu gezocht naar minder belasting,
voor iedereen anders. Genezen van MS diëtiste. Zij is gespecialiseerds in MS bij MS?’ geschreven door de diëtiste minder pijn en meer levensvreugde.
kan op dit moment niet. De medicijnen en voeding. En dat mag ook wel, want van MS-Anders. En het boek ‘Comple- MS-Anders probeert de mensen erop
die er zijn, proberen het immuunsys- in de praktijk blijkt dat veel patiënten mentaire en alternatieve geneeswijzen te wijzen dat het glas nog altijd half
teem te reguleren, maar de progressie baat lijken te hebben bij goede voeding. bij multiple sclerose’. Voor kinderen vol is. Haal uit het leven wat er in zit.
van de ziekte kan (nog) niet worden af- Ook is men van harte welkom op het MS-Anders steunt waar mogelijk. Niet
genomen. ,,En dat is de reden van het kantoor zelf. Iedere maandagochtend omdat morgen je leven alleen met raad, maar ook met daad. n
bestaan van stichting MS-Anders’’, worden er creatieve workshops geor- kan zijn …
aldus Katja Vledder, directeur van ganiseerd en twee keer per jaar start er Stichting MS-
MS-Anders. een cursus mindfulness. Overschiestraat 59a
Sinds 1996 zet de stichting zich in voor Voor kinderen met een vader of moeder 1062 XD Amsterdam
een betere kwaliteit van leven voor met MS organiseert MS-Anders sinds www.ms-anders.nl
mensen met MS. Niet de ziekte of de 2002 de MS-kinderkampen. Er zijn T: 020 - 611 66 66
patiënt, maar de mens staat centraal. groepen van 6 t/m 25 jaar. Een week-
Daarom financiert MS-Anders niet end lang mogen zij even al hun zorgen Het werk van MS-
alleen wetenschappelijk onderzoek, opzij zetten. Knutselen, zeilen, zwem- wordt enkel mogelijk
maar maakt zij zich ook hard voor de men, theater, noem maar op. En naast gemaakt door donateurs.
leefomgeving van de patiënt, zijn/ al deze bezigheden is er natuurlijk ook Steun ook!
haar partner en kinderen, de zorg de nodige aandacht voor MS en de Rekening 60.71.90.728
eromheen. thuissituatie. Katja Vledder, directeur MS-

8. 8 Het Brein Een publicatie van Reflex Uitgeverij
artikEl Verbetering kwaliteit langdurige zorg
Professionals van ongekende waarde
In de langdurige zorg voor mensen met een neurologische of hersenziekte spelen mantelzorgers en vrijwilligers een nauwelijks te overschatten rol.
AUTEUR: ANNELIES ROON vat het fraai samen: “Dat alles maakt
het rouwproces nóg rauwer.” Onder-
I n Nederland staat een verborgen le-
ger paraat van 3,5 miljoen mantel-
zorgers en 420.000 vrijwillige zorgver-
steuning van mantelzorgers is dan ook
van cruciaal belang. Daar gebeurt al
van alles aan door Steunpunten Man-
leners. Een aanzienlijk deel daarvan telzorg (ruim 140 in Nederland). “Vaak
zorgt voor dementerenden, mensen wordt er tussen het Rijk en gemeenten
met een psychiatrische ziekte of men- heen en weer geschoven met de verant-
sen met niet aangeboren hersenletsel. woordelijkheid voor de mantelzorger.
Juist de mantelzorgers voor deze groep En de formele gezondheidszorg zegt ge-
hebben het extra zwaar, zegt Marloes regeld: ‘Wij zijn er voor de patiënt; niet
Hooimeijer, senior beleidsmedewer- voor de mantelzorger’. Maar je bent er
ker bij Mezzo de landelijke vereniging óók voor de patiënt als je ervoor zorgt
voor mantelzorgers en vrijwilligers- dat de mantelzorger overeind blijft.”
zorg. Langdurige gezondheidszorg is Desondanks zijn er volgens cijfers van
ondenkbaar zonder deze grote groep het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP)
ondersteuners. Door mantelzorg en in ons land momenteel 450.000 over-
vrijwillige zorg kunnen chronische pa- belaste mantelzorgers. Dat uit zich in
tiënten vaak jaren langer thuis wonen depressieve klachten, ziektes, arbeids- dragen in hun werk. Om het risico de laatste jaren sterk verbeterd, maar
en dat ontlast de zorg én de patiënt. uitval. En in het stagneren van de man- van vallen te verminderen worden is er vaak nog wel op gericht om meer
telzorg, met alle gevolgen van dien. Om onrustige patiënten vaak bij protocol handen aan het bed te krijgen. Uiter-
(on)vrijwillig dit te voorkomen, moet de mantelzor- aan hun bed vastgebonden. Veel pro- aard moet wel duidelijk zijn wat het
Mantelzorg komt onvrijwillig op je pad. ger direct in beeld komen, zodra wordt fessionals volgen dit protocol min of juiste professionele handelen is en de
Als je partner of je ouder een beroerte vastgesteld dat iemand langdurige zorg meer blindelings, maar krijgen in de professionals moeten in hun vak de
krijgt, gaat dementeren of een chroni- nodig gaat krijgen, om te wijzen op de praktijk meer en meer de ruimte om verantwoordelijkheid ook kunnen en
sche psychiatrische aandoening heeft, mogelijkheden van ondersteuning. Zo zelf met familie en naasten in gesprek willen dragen. Communicatie met ex-
dan krijg je als mantelzorger het ver- kan de kwaliteit van langdurige zorg te gaan om de risico’s te bespreken en perts enerzijds en familie anderzijds
lies te verwerken dat je leven niet meer verbeterd worden. zo een alternatief te bieden. Ook op is daarbij belangrijk. Gesprekken met
wordt zoals het was. Daar bovenop krijg deze manier wordt de kwaliteit van familie en mantelzorg kunnen duide-
je meestal ook te maken met een ge- Professionals langdurige zorg verbeterd. De profes- lijk maken welke problemen er spelen
dragsverandering bij je naaste. En als Professionals in de langdurige zorg sionals moeten ook weten en leren dat en een professional kan vanuit zijn of
klap op de vuurpijl kalft ook nog vaak je worden vanuit kennis- en innovatie- ze die verantwoordelijkheid hebben haar professie een oplossing bieden
sociale netwerk af omdat omstanders er centra ondersteund, ook om meer ei- en kunnen nemen. De kwaliteit van de die de langdurige zorg kwalitatief ver-
niet mee kunnen omgaan. Hooimeijer gen verantwoordelijkheid te (gaan) opleidingen en het niveau daarvan is der kan verbeteren. n
gastbijdragE Vilans
De zorg schreeuwt om praktisch toepasbare kennis
E en poes op schoot. Voor de onrus-
tige vrouw met dementie bleek net
genoeg om haar niet langer rustigma-
pleeghuizen komt het nog geregeld voor
dat mensen die onrustig zijn, worden
‘vastgebonden’ of rustgevende medica-
standaarden van goede zorg. Daarom
werken wij ook altijd samen met de
zorgprofessionals zelf, en zoeken we,
litieke aandacht moeten komen voor
dit onderwerp. De komende vier de-
cennia verdubbelt het aantal mensen
kende medicijnen te hoeven geven. Een tie krijgen”, vertelt Wüst. “Meestal uit afhankelijk van de materie, de input van met dementie tot maar liefst een half
knalgeel hesje dragen met in grote let- goede wil, om de veiligheid van die per- derden op, zoals de inspectie voor de miljoen.”
ters ‘Niet storen’. Een verzorgende mét soon te waarborgen. Uit onderzoek zijn gezondheidszorg.”
zo’n hesje maakt vijftig procent minder inmiddels goede, simpele alternatieven Handen of hersens
fouten bij het uitdelen van medicijnen. gekomen die vaak volstaan. Als bewo- niet pluis Maar met samenwerking alleen zijn we
Kennis over dergelijke ‘kleine’ ingrepen ners meer bewegingsvrijheid krijgen, Vilans wil de samenwerking tussen alle er nog niet, zegt Helene Wüst. Volgens
is cruciaal om zorg te verbeteren. Net blijken ze bijvoorbeeld vanzelf min- partners in de zorg versterken en dat in haar moet de mens in de zorg centraal
als samenwerking van partners in de der onrustig te worden. Mensen met alle fasen van de zorg. “We hebben alle- staan, niet de ziekte of beperking. “Ik
zorg en ruimte voor verzorgenden om dementie hebben vaak een verstoord maal wel een familielid of kennis die de- hoorde laatst iemand zeggen: ‘Ze zijn
verantwoordelijkheid te nemen. Voor slaap-waakritme. Maar als je ze bloot- menteert,” vertelt Nies. “Iedereen kent de hele dag met me bezig geweest, maar
Vilans, kenniscentrum voor langdu- stelt aan blauw-verrijkt licht, verbetert ook wel dat ‘niet-pluisgevoel’ dat je hebt niemand heeft naar me omgekeken’.
rende zorg, zijn het speerpunten. dat aanzienlijk.” voordat de diagnose definitief gesteld Fysieke zorg alléén is niet voldoende.”
De zorg schreeuwt om praktisch toe- wordt: er is iets aan de hand, maar wat? Maar een hoge werkdruk, de eis om
onrustig pasbare kennis, vult Nies zijn collega- Soms duurt het wel een jaar voordat de elke handeling te verantwoorden en
Bestuurders Helene Wüst en Henk Nies bestuurder aan. “En dit soort oplos- huisarts in beeld komt. En alle stappen strakke protocollen maken het lastig
zien in hun werk voor Vilans dagelijks singen ontwikkel je als je gedegen van dat eerste begin waarin je hulp van om zelf met oplossingen te komen, mer-
het effect van kennis in de zorg. “In ver- onderzoek doet, de praktijk kent en de familieleden of buren zoekt, tot de inzet ken Wüst en Nies op.
van thuiszorg en de opname in een ver- Nies: “Het draaide de laatste jaren
pleeghuis, moest je als familie zélf orga- vooral om meer handen in plaats van
niseren. Daar komt nu langzamerhand meer ‘hersens’ aan het bed. De zorg-
verbetering in omdat we daar samen verleners willen zelf niets liever dan
met Alzheimer Nederland gericht aan goede, professionele zorg geven. Dat is
werken. Dat is de belangenvereniging de richting die we op moeten: meer ver-
van mensen met dementie.” antwoordelijkheid voor de professio-
In vrijwel het hele land hebben Vilans nal, die beter opleiden, een efficiëntere
en Alzheimer Nederland inmiddels bedrijfsvoering en kennis over techno-
regionale samenwerkingen opgezet logie verbreden en inzetten. Niet méér
tussen zorgorganisaties. Nies: “Het mi- werken, maar slimmer werken.” Wüst
nisterie van VWS ziet daar gelukkig het kan het alleen maar beamen. “Het is de
belang van in en investeert daarom in enige weg om langdurende zorg goed en
foto: Albert Dijkmank
ketenzorg. Maar er zou ook meer po- betaalbaar te houden.” n

9. Een publicatie van Reflex Uitgeverij Het Brein 9
artikEl Depressie
Winterdip of depressie?
Is die langdurige somberheid ook meteen depressiviteit? Zo ja, waar komt het vandaan en valt er zelf ook nog iets aan te doen?
AUTEUR: MARIAN VLEERLAAG dachten over dood of zelfmoord. Niet al- Hardlopen licht tegen winterdepressie
les hoeft tegelijk voor te komen, maar als Regelmatig intensief bewegen of sport Een winterdip kan een groot probleem
S omberheid hoeft niet altijd direct ge-
schaard te worden onder de noemer
depressie. Natuurlijk kan het aan de win-
je dagelijks functioneren er door wordt
verstoord, wordt het tijd om het serieus
te nemen. Twijfel over wel of niet depres-
werkt tegen depressies. Het is bewezen
dat hardlopen de hoeveelheid endorfinen
in het lichaam verhoogt. Endorfinen en
zijn. Meer dan 1,2 miljoen mensen in Ne-
derland hebben in meer of mindere mate
last van depressieve stemmingen tijdens
ter liggen of aan die ruzie met je geliefde. sief? Doe de test op www.psychischege- andere van nature in het lichaam voor- het najaar, de winter en het vroege voor-
Toch maken jaarlijks 1 op de 13 Nederlan- zondheid.nl/depressiezelftest. komende opioiden zouden een antide- jaar. Bij ongeveer 450.000 van hen is
ders tussen de 18 en 65 jaar een depres- pressieve werking vertonen. Running sprake van een echte winterdepressie.
sieve periode door. Ook jongeren hebben Behandelen therapy, een vorm van begeleid sporten Neerslachtigheid, vermoeidheid, gebrek
er last van: 3 tot 8 procent van de 12 tot Elke depressie is verschillend. Van een voor mensen die lijden aan depressies, aan energie en veel eten zijn kenmerken
18-jarigen heeft depressies. De zwaarte chronisch depressieve aard tot een post- wordt momenteel steeds vaker ingezet. die vaak jaarlijks terugkeren. Gelukkig
verschilt wel: 15 tot 20 % heeft een lichte natale depressie. De oorzaken verschil- Het maakt overigens niet uit of het hard- helpt lichttherapie, want de oorzaak ligt
vorm, 2 tot 3 % een ernstige depressie. len – van genetische aanleg tot trauma- lopen, fietsen of zwemmen betreft: het waarschijnlijk aan de vermindering van
tische levensgebeurtenissen - en dus ook antidepressieve effect treedt op bij in- de hoeveelheid licht in de herfst en win-
een ‘echte’ depressie de behandelmethodes. De meest toege- tensief sporten. Intensief betekent moei- ter. Het ontregelt het dagnachtritme dat
Maar wanneer ben je dan écht depres- paste behandelingen zijn cognitieve ge- lijk kunnen spreken tijdens het sporten van invloed is op de slaap en onze stem-
sief? Volgens de norm is een depressie dragstherapie (het sturen van gedachten vanwege de hijgende ademhaling. Rustig ming. Waarschijnlijk speelt het hormoon
een stemmingsstoornis die zich ken- om positiever gedrag te generen) en me- opbouwen maar daarna is vijf maal per melatonine hierin een grote rol. Dit hor-
merkt door een verlies van levenslust of dicatie door middel van antidepressiva. week ongeveer 40 minuten of 3 maal per moon wordt ’s nachts aangemaakt en tij-
een zwaar terneergeslagen stemming. Vaak werkt de combinatie beter dan de week ongeveer 1 uur sporten een ade- dens de ochtend wordt de aanmaak onder
Wanneer somberte overgaat in depres- twee apart. Feilloos zijn de behandelin- quaat middel. invloed van licht onderdrukt.
sie is echter soms moeilijk te onderschei- gen niet: na stoppen met de medicijnen Lichttherapie helpt de natuur met licht:
den. Als ongewoon sombere klachten of de gedragstherapie bestaat de kans Meer informatie de kuur bestaat uit het toedienen van een
langer dan twee weken aanhouden, kun dat de depressie terugkeert. Er zijn de over zelf depressies aanpakken specifiek soort sterk licht, zonder UV-stra-
je spreken van een echte depressie. Er laatste jaren echter ook methodes ont- Boek: ‘Uw brein als medicijn’ van Dr. David ling, via de ogen. Dat kan gewoon met een
kunnen dan ook andere klachten zijn als dekt waarmee je zelf de depressie te lijf Servan-Schreiber. lamp thuis. Die reguleert op kunstmatige
slaapstoornissen, verminderde eetlust, kan gaan. www.psychischegezondheid.nl/depres- wijze de natuurlijke aanmaak van mela-
vermoeidheid, concentratieproblemen, siecentrum. tonine en herstelt daarmee het dagnacht-
besluiteloosheid, schuldgevoelens en ge- ritme en dus de verstoorde stemming. n
gastbijdragE Servier
Overdag geen energie en ’s nachts wakker
De relatie tussen depressie en de biologische klok.
B ijna iedereen heeft wel eens van de
biologische klok gehoord en bij een
jetlag of het ingaan van de zomer- of
behandeling kan bestaan uit leefstijl-
adviezen, psychotherapie, medicijnen,
of een combinatie hiervan. Blijven de
en duloxetine. SSRI’s en SNRI’s zijn
veel voorgeschreven middelen. Een an-
dere variant is bupropion, een middel
wintertijd merken veel mensen dat het klachten onverminderd aanhouden of dat de hoeveelheid noradrenaline en
normale lichaamsritme even uit balans ontstaat er veel last van bijwerkingen dopamine in de hersenen verhoogt.
is. De biologische klok is belangrijk voor van de medicijnen, dan kan de huisarts • Op basis van een verstoorde
het goed functioneren van ons lichaam. besluiten andere middelen in te zetten biologische klok
Door een traumatische gebeurtenis of of doorverwijzen naar een psychiater of De symptomen van een depressie tre-
bij een ernstige ziekte kan de biologi- psycholoog. den gedurende de dag vaak op in regel-
sche klok ook ernstig verstoord raken. Psychotherapie matige patronen. Hierdoor is duidelijk
Er blijkt zelfs een relatie te bestaan tus- Psychotherapie is een vorm van psychi- geworden dat een verstoorde biologi-
sen een depressie en een ontregelde bio- sche hulp die kan helpen om psychische sche klok mogelijk een rol speelt bij het
logische klok. klachten of problemen die men niet zelf ontstaan, en dus ook wellicht bij de be-
kan oplossen te verminderen of beter handeling van depressie. Dit heeft ertoe
Wat is de biologische klok? depressie en de biologische klok hanteerbaar te maken. Bij psychothera- geleid dat de medische wetenschap zich
Om ons lichaam, zowel lichamelijk als Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt pie vinden gesprekkenplaats tussen de de laatste jaren gericht heeft op onder-
geestelijk, goed te laten functioneren dat 90% van de mensen met een de- behandelaar en de patiënt volgens spe- zoek naar het herstellen van de biologi-
vinden er allerlei complexe lichaams- pressie een ontregelde biologische klok ciale methodieken. sche klok bij depressieve patiënten, om
processen plaats: zoals de hartslag, heeft, waardoor verschillende circadi- Behandeling met medicijnen op die manier de depressie te kunnen
de ademhaling en de bloedsomloop. ane ritmes verstoord zijn. Zo heeft acht • Op basis van een tekort aan behandelen. Op dit moment is agome-
Om ervoor te zorgen dat deze proces- van de tien mensen met een depressie signaalstoffen latine het enige antidepressivum dat op
sen gecontroleerd en via een vast ritme een verstoord slaap-waakritme. Over- Deze medicijnen werken antidepressief deze manier werkt. n
verlopen worden ze aangestuurd door dag zijn ze minder alert en vaak erg ver- door een verhoging van de hoeveelheid
onze interne klok – de biologische klok. moeid. Maar ook andere ritmes zijn ver- van bepaalde signaalstoffen in de her-
Deze ligt in de suprachiasmatische kern stoord, zoals de lichaamstemperatuur, senen die een effect hebben op de stem- Meer informatie
in de hersenen en regelt de ritmes van de hoeveelheid van het stresshormoon ming, zoals serotonine, noradrenaline
ongeveer 24 uur (circa dies) , ook wel cortisol in het bloed en onze stemming. en dopamine of een combinatie hiervan. • Informatie over depressie en de
circadiane ritmen genoemd. Deze rit- Deze symptomen kunnen veel invloed Halverwege de vorige eeuw kwamen de biologische klok.
mes regelen belangrijke lichaamspro- hebben op het dagelijks functioneren. eerste antidepressiva beschikbaar; de • Interviews en columns met mensen
cessen zoals het slaap-waakritme, de MAO-remmers en tricyclische antide- die een depressie achter de rug hebben.
urineproductie, normale temperatuur- Behandeling van depressie pressiva. In de loop van de tijd kwamen • Verhalen van familie en vrienden die
schommelingen en ook het ritme van Duren depressieve klachten langer dan nieuwere middelen beschikbaar met te maken kregen met depressie in hun
onze stemming. Soms raakt de biologi- twee weken en belemmeren deze het da- een selectieve werking. Voorbeelden omgeving.
sche klok ontregeld. Dit kan een lichte gelijks functioneren dan is het goed om hiervan zijn de SSRI’s (serotonineher- • Een arts geeft antwoord op veelge-
ontregeling van korte duur zijn, maar naar de huisarts te gaan. Afhankelijk opnameremmers) zoals fluoxetine, pa- stelde vragen.
de biologische klok kan ook langer ont- van de ernst van de klachten wordt even roxetine, citalopram en sertraline en de
regeld zijn zoals bij een depressie vaak afgewacht of de klachten verminderen SNRI’s (serotonine- en noradrenaline- www.biologischeklokendepressie.nl
voorkomt. of wordt een behandeling gestart. Een heropnameremmers), zoals venlafaxine