1. GELİŞİM PSİKOLOJİSİ
Gelişim psikolojisi, biyolojik, psikolojik ve davranışsal yeteneklerin basitten
karmaşık sistemlere doğru değişiminin incelenmesi olarak tanımlanır. Bir çoklarına
göre gelişim psikolojisi organizmanın belli bir yaş sırası içinde geçirdiği dönem yada
evrelerin tanımlanıp incelenmesi ile ilgilidir. Gelişim Psikolojisinin temel ilgi alanı;
zamanla ileri doğru hareket organizmanın geçirdiği değişimlerin incelenmesidir.
(Ergenlik Psikolojisi, Derleyen: Bekir ONUR, Ank. 1987).
1-BİLİŞSEL GELİŞİM
2- ZİHİNSEL GELİŞİM
1- BİLİŞSEL GELİŞİM
İki Yılda Görülen Bilişsel Gelişim : Bebek doğumunun ilk gününden itibaren
çevresini keşfetme çabasınıa başlar. Keşif çabasında kullandığı temel araçlar doğuştan
getirdiği duyusal ve hareketsel yeteneklerdir. Bilişsel gelişimin aşamalarından birini
çocuk nesnelerin değişmezliğini keşfederek başarır. Önceleri bebek için nesne ancak
kendi görsel alanı içindeyken vardır. Nesne ortadan kaldırılınca nesnenin yok olduğunu
artık var olmadığını düşünür. Bir yaşına doğru çocuk nesnenin değişmezliği kavramını
anlamaya başlar ve göz önünden kaldırılan bir nesneyi etrafına veya masanın altına
bakarak arar.Değişikliklerin olabilmesi için çocuğun çevreyle etkileşim içinde olması
gerekir. Olgunlaşma çocuğun sinir sistemini geliştirerek onun daha karmaşık
algılamalar yapabilecek düzeye gelmesini sağlarken, çocuğun çevresiyle duyusal ve
hareketsel etkileşim yapması bilişsel gelişimin temelinde yatan öğrenme deneyimlerini
oluşturur.
İki Beş Yaş Arasında Bilişsel Gelişim : Bu devrede daha önce kazanılan iç temsil
süreçleri daha karmaşık ve çok yönlü olmaya başlar. Çocuk bu devrede kelime
kullanmaya ve ilkel bir düzeyde ilk olarak bir sembol ile bu sembolün temsil ettiği nesne
arasındaki ilişkiyi anlamaya başlar. Çocuk iç temsilden başka bir deyişle kelime,
kavram ve sembollerin verdiği zenginlikten faydalanarak oyun yaşamına yeni
zenginlikler getirir. Örneğin; bir ağaç dalını at gibi kullanmaya, ana-baba rollerine
girerek arkadaşlarıyla yetişkin ilişkilerini taklit oyunları oynamaya başlar. Bu sembolik,
hayali ve oyunsal maceralar sayesinde çocuk yavaş yavaş gerçek yaşama hazırlanır.
Çocuğun bu yaşta becerdiği önemli adımlardan biri nesneleri kategorilere ayırmayı
öğrenmesidir. Nesnelerin büyüklük, renk, biçim gibi belirli duyusal özelliklere göre
sınıflandırması, nesnenin değişmezliği aşamasından sonra kendini gösterir.Beş yaşına
ulaştığında çocuk, bir nesneyi ayrı, bağımsız bir nesne olarak değil, o nesnenin ifade

2. ettiği sınıfın bir temsilcisi olarak görebilir. Piaget’e göre dil gelişimi, çocuğun bilişsel
gelişiminin belirli bir aşamaya ulaşmasının doğal sonucudur.Bilişsel gelişimin temelinde
dil gelişimi değil, aksine dil gelişiminin temelinde bilişsel geliim yatar.
Beş Oniki Yaş Arası Bilişsel Gelişim : Doğumdan 2-3 ay sonra nesnelerin yok
olduğunu düşünen çocuk, 12 ay civarında nesnelerin değişmez olduğu aşamasına ulaşır.
Beş yaşına doğru çocuk nesneleri zihinsel olarak temsil eder ancak bu kavramlar ve
semboller üzerinde zihinsel işlemler yapamaz. Çocuk yedi yaşına doğru yaklaştıkça
toplama, çıkarma gibi bilişsel işlemleri yapmaya başlar. Bu dönemde çocuk olayları
başkalarının gözünden görmeye başlar. Bu yaş evresinde çocuk iki önemli beceriyi
geliştirir. Becerilerinden biri sınıf içerme becerisidir, başka bir deyişle bir sınıfa ait olan
nesnelerin, başka bir sınıfın alt dizisi olabileceğini çocuk anlar. Örneğin köpekler
hayvanlar sınıfının bir alt dizisini oluşturabilir. Çocuğun kazandığı ikinci önemli beceri
daha önceki evrede ancak nesnelere dokunarak gerçekleştirebildiği sınıflama sürecini
sembolik olarak yapabilmesidir. Bu evrede çocuğun bilişsel alanda başardığı
değişiklikler 3 temel grupta toplanabilir :
1. Çocuk nesnelerin ve olayların renk, biçim, yükseklik gibi dış duyusal özelliklerinin
baskısından kurtulup, onların kitle, hacim, sayı gibi iç özelliklerini kavrayabilecek
hale gelir. Bu değişiklikler çocuğun cinsiyet anlayışında, sayı kavramının
gelişmesinde, mekan ilişkilerini kavramasında kendini gösterir.
2. Okul çağındaki bir çocuk bir olayı diğer insanın gözüyle görebilmeyi zamanla daha
iyi becermeye başlar. Bu dönemde çocuğun düşünce tarzı Piaget’e göre ego merkezli
(egocentric) düşünce tarzıdır. Ego merkezli olmaktan kurtulup, diğer kişinin gözüyle
dünyayı görebilmek çocuğun sosyal ilşkilerinde yeni bir aşamaya yol açar.
3. Çocuk dış dünyadaki nesnelerin yerine kafasında geliştirdiği semboller ve zihinsel
operasyonlar aracılığı ile işlemler yapmaya başlar. Gördüğü nesneleri sınıflar,
aralarındaki ilişkileri gözler ve dış dünyada bir değişiklik yapmadan kendi zihin
dünyasında o yaşa göre oldukça karmaşık zihinsel buluşlara ulaşır.
12 - 18 Yaş Arasında Bilişsel Gelişim : Formel operasyonlar evresine gelen bir
birey artık yetişkin dünyasıyla tam bir iletişim içine girmeye hazırdır, çünkü bilişsel
gelişimin en son aşamasına gelmiştir. Formel operasyonlar gelişirken bireyin kişilik
yapısıda gelişir ve bireyin ahlak anlayışında olduğu kadar kendini algılayışında da temel
değişiklikler yer alır. Bu düzeye ulaşan bir çocuk, belirli bir sorunu çözebilmek için
değişik hipotezler geliştirir ve her hipotezi birer birer dener. Çocuğun düşüncesine ve
sorunlara yaklaşmasına bir düzenlilik, formel yapı, akıl yürütme süreci gelmiştir.

3. Mantıksal düşüncenin kendini gösterdiği düşünce tarzlarından biri
tümdengelimdir. Tümdengelim düşünme tarzında belirli bir genelleme, doğruluğu
kabul edilen bir temel düşünce alınır ve bu düşüncenin doğurduğu olasılıklar bulunur.
Bilimsel ve teknolojik bilginin her aşamada gerekli olduğu endüstrileşmiş ülkelerde,
formel operasyonlara dayalı düşünce biçimi, bireyin eğitimini başarıyla tamamlayıp
doktor, mühendis, bilgi işlem uzmanı gibi başarılı bir meslek sahibi olabilmesi için
gereklidir.
Kohlberg ahlaksal düşünmenin gelişmesini, Piaget’nin kuramına dayandırmış ve
ahlaksal düşüncenin gelişmesini gösteren 7 aşamalı bir tablo oluşturmuştur. Bu tablo:
1. Aşama. Cezave İtaat Yönelimi : Davranış bütünüyle dışarıdan denetlenir. Dışarıdan
gelen emirler, cezalar ve ödüllemeler davranışın yönünü belirler. Cezalandırılan
davranış kötü, ödüllendirilen davranış iyidir. Gücü elinde tutan otoritenin
(yetişkinlerin) her dediği doğrudur.
2. Aşama. Bireysellik, Amaca Yönelik Değiş-Tokuş : Bireyin gereksinmelerini gideren
her şey doğrudur. Karşısındaki ile doğru dürüst bir alışveriş ve değiş tokuş
kurabilmek bir kimsenin doğru yolda olduğunu gösterir. Bireyler arasındaki anlaşma
ve söz vermelere değer verilir.
3. Aşama. İyi Çocuk Yönelimi : Diğerlerini, özellikle kişinin aile üyeleri gibi yakını
olan kimseleri memnun etmek için yapılan hareketler doğrudur. Bireyin kendisinden
bekleneni yaoması en doğru hareket biçimidir.
4. Aşama. Yasa ve Düzen Yönelimi : Çocuğun algılaması aile içi sorunları aşmış ve tüm
toplumu kapsamaya yönelmiştir. Bireyin görevini yapması, yasalara boyun eğmesi,
yasayı temsil eden otoriteyi dinlemesi ahlaksal davranış olarak görülür.
5. Aşama. Toplumla Sözleşme Yönelimi : Yasalar önemlidir, ancak bu aşamada
yasalar, istendiğinde değiştirilebilen sözleşmeler olarak görülür. Yasaların amacı
toplumun büyük kesimine hizmet edebilmel olduğuna göre, sırası geldiğinde bu
amacı gerçekleştiren diğer seçeneklerin düşünülmesinde de bir sakınca olmamalıdır.
Sözleşme ve anlaşmalar bir kez yapıldıktan sonra her iki tarafıda bağlayıcı bir özellik
taşır.
6. Aşama. Evrensel Ahlak İlkeleri : Bu aşamada bireyin düşünüşünü temel ahlak
ilkeleri belirler. Ahlak ilkeleri ile yasalar arasında çoğu kez bir çelişki olmadığı için
ahlak ilkelerine uyan birey kendiliğinden yasaya uygun davranmış olur. Ne var ki,
yasa ve ahlak ilkeleri arasında bir çelişki olduğuda, bireyin ahlak ilkelerine uyması
beklenir.

4. 7. Aşama. Kutsallıktan Kaynaklanan Ahlak Anlayışı : Bu aşamada birey kendini,
içinde yaşadığı toplumu, insan ırkını aşan evrensel bir düzen kurmaya çabalar ve bu
kutsal düzenin bir parçası olarak her şey ile uyum içinde yaşamaya yönelir. Bu tip
düşünüşün temelinde Mevlana’nın, yaratıcıya duyulan sınırsız sevgi ve bağlılığın
yattığı, “gel ne olursan gel,evimiz gönül evidir, kapısı herkese açıktır” anlayışı yatar.
ZİHİNSEL GELİŞİM
Piaget’e Göre Zihinsel Gelişim Dönemleri :
1. Duyusal Devinim (Motor) Dönemi (0-2 Yaş) : Çocuğa duyular ve duyu organları
yolu ile ulaşanlar önemlidir.Çevresindeki nesnelere dokununca etkileşimde bulunur,
bu dönemde çocuğun özgür hareketlerine engel olmamak gerekir. Bu dönemde
çevresi ile ilişkili olarak bazı kavramlar gelişir.
2. İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş) : Bu dönemde nesnelerin yerini simge alır.
Deneyimlerine göre akıl yürütür. Nesneleri sınıflandırır, oyunlarda simgesel işlem
görülür.
3. Somut İşlem Dönemi (7-11 Yaş) : Bu dönemde maddenin korunması, ağırlıkların
korunması ilkeleri gerçekleşir. Yani; geniş bir kapta bulunan suyu, uzun bir cam
şişeye doldurduğumuzda, miktarının değişmediğini söylemektedir. Daha önceki
dönemlerde bunu başaramamaktadır. İlkokul yıllarına rastlayan bu dönemde
öğrencinin derslere ilişkin faaliyetlerinin deney, ders levhası, maketler, modellerle
gerçekleştirmesi, ağırlık, alan ve hacim ölçülerinin somut olarak sınıfa getirilmesi
gerekir.
4. Soyut İşlem Dönemi (11-...) : Bu dönemde çocuk yetişkin gibi soyut düşünebilir.
Ergen bu dönemde tümevarım ve tümden gelim yolları ile düşünebilme yeteneğini
kazanır. Somut işlem döneminden soyut işlem dönemine geçişin nasıl olduğu kesin
olarak bilinmemektedir. Piaget bunu ergenlik çağının başlarında görülen
nörofizyolojik yapı değişikliğine bağlamaktadır. Bunun yanısıra, bireyin içinde
yaşadığı toplumun toplumsal ve kültürel yapı ve özelliklerinin de bunda rol oynadığı
kabul edilmektedir.
PSİKO - SOSYAL GELİŞİM - PSİKOLOJİK GELİŞİM

5. Erikson, gelişmeyi insan yaşamının tümünü kapsayan bir süreç olarak görmüş ve
ergenlik çağından sonraki dönemlerin de temel özelliklerini, sorun ve bunalımlarını
tanımlamıştır. Erikson’un “İnsanın Sekiz Evresi” başlığı ile geliştirdiği dönemler
kuramı, normal ve normal olmayan kişilik gelişmesini açıklamaktadır. Erikson bu sekiz
evreyi benlik gelişiminin aşamaları olarak tanımlamıştır. Her evrede benlik, belli bir
takım gelişmeleri tamamlamakta; sorunları çözmekte ve evreye özgü bir psikososyal
bunalımı atlatmaktadır. Evrelerin adı, benliğin o evrede geçirdiği özgül psikososyal
bunalıma verilen addır. Erikson, her evrede benliğin karşılaştığı bir olumlu benlik öğesi
bir de bunun karşıtını belirtmiştir. Temel güvenin karşıtı temel güvensizliktir.
1. Temel Güven : Bebekte, toplumsal güven duygusunun ilk belirtileri beslenme,
uyku, sindirim gibi işlevlerde düzen ve rahatlığın bulunuşudur. Bu dönemde bebek
tümden alıcı bir yapıdadır. Bu alıcı yapıya karşı annenin verici oluşu karşılıklı düzen ve
denge sağlamaktadır. Annenin vermeye hazır oluşu ve bunu istemesi, onun da bu
vericilikten birşeyler aldığını gösterir. Böylece, bebeğin ilk toplumsal başarısı, büyük
kaygı ya da öfkeye kapılmadan, annesinin gözünden silinmesine, bir süre uzak
kalmasına dayanabilmesidir. Böyle bir başarı, bebeğin benliğinde varlığı kesinlik
kazanmış bir annenin olduğunu gösterir. Anne bir süre gözden uzaklaşabilir fakat az
sonra gelecektir. Gözden şu anda silinmesi tamamen yok olması değildir. Demek ki
düzenli alma-verme ilişkisi bebeğin zihninde annenin sürekliliğini sağlar. Karşılıklı
etkileşen bu iki organimanın bütünleşmesindeki temel öğeler süreklilik, tutarlılık ve
aynılıktır. Erikson’un görüşünü şöyle özetleyebiliriz : “Çevremdekiler bana bakıyor,
veriyor, varlığımı tanıyor. Onların sürekli, tutarlı ve aynı kişiler oluşu güvenilir
kesinliktedir. Ben verilmeğe değer, güvenilir bir varlığım.”
Bu dönemin tehlikesi çocuğun yeterli güven duygusu kazanamayışı ve temel
güvensizlik çekirdeğinin büyük oluşudur. Böyle bir durumun örneklerini aile içinde
büyüme olanağı bulamayan çocuklarda görürüz.Çocuğa çok iyi bakım veren fakat
bakıcılarında süreklilik ve aynılık bulunmayan çocuk yuvalarında en önemli sorun,
temel güven duygusunun gelişmemesi ya da yıkılmasıdır. Temel güven ve temel
güvensizlik arasındaki çatışmanın çözümü için gerekli davranış örüntülerinin
geliştirilmesi benliğin ilk görevlerinden biridir. Bu, aynı zamanda anne-babanın da ilk
görevidir.Ama şunu açıkça belirtmek gerekir ki, bebeklik çağında elde edilen güven
duygusunun niceliği, bebeğe verilen besilerin ya da sevgi gösterilerinin niceliğine değil,
daha çok anne-çocul ilişkisinin niteliğine bağlıdır.

6. 2.Özerklik (Autonomy): Birinci yaşın sonunu doğru çocuğun kas ve hareket
dizgesi iyice gelişir. Ayağa kalkmak ve yürüyebilmek, çocuğun anne kucağından çevreye
doğru uzanması; yatay ve bağımlı var oluştan, dikey ve hareketli, özerk varoluşa
geçişin ilk adımlarıdır.Hareket dizgesinin gelişmesi yanısıra, çocukta işeme ve dışkılama
işlevlerini gören büzgeç kaslar olgunlaşmaktadır. Büzgeç kasların olgunlaşması, işeme
ve dışkılamanın artık isteğe göre yapılabilmesi demektir. Yani çocuk isterse tutabilir,
isterse bırakabilir. Böylece birbirlerine karşıt iki istek, iki eğilim ortaya çıkmıştır.
Çocuk, birbirine karşıt iki istek arasında seçim yapabilme durumuna girmiştir. Bu
durum, insanoğlu için yepyeni bir yetinin gelişmesi demektir; istemek ya da istememek;
yapmak ya da yapmamak. İşte, özerklik duygusu birbirine karşıt istek ve eğilimler
arasında bir seçim yapabilme gücüdür. İşeme ve dışkılamayı isteyince tutabilme ya da
bırakabilme, giderek toplumsal anlam atşıyan bir çok davranış örüntülerine de geçer ve
genelleşir. Bu evrede birbirine karşıt eş-anlı iki eğilim arasında bir seçim yapabilme
yetisigelişmektedir demiştik. İşte bu evrede, dışarıdan yapılacak denetim ve öğretiler,
çocuğun bir seçim yapma yetisini aşrı uçlara götürmeyecek biçimde güven verici
olmalıdır. Bu evrede, çocuk birbirine karşıt duygu ve eğilimler üzerinde giderek bir
denge kurmayı, seçim yapabilmeyi ve istenç(İrade) yetisini geliştirir. Kendi benliğine
saygısını yitirmeksizin kendi kendini denetleyebilme duygusundan iyi niyet ve onur
duygusu doğar. Özetle özerklik duygusu, bireyin yalnızca ayrılaşmış bir varlık
olduğunun algılanması değildir. Aynı zamanda, karşıt dürtü ve eğilimler arasında bir
seçim yapabilmesi; benlik saygısını yitirmeden, utanç ve kuşkuya kapılmadan kendi
kendisini denetleyebilmesidir. Erikson, Tanrıya inancın kaynağında temel güven
duygusunun bulunduğunu ileri sürmüştür. Toplum içinde “düzen ve yasa” ilkesinde
özerklik ve istenç duygusuna bağlanmıştır.
3. Girişim : Çocuk 3-4 yaşlarında beden ve kişilik bakımından hızla
büyümektedir. Artık, sanki bir yetişkin gibi daha sevecen ve rahat; düşünmesinde daha
parlak; hareketlerinde daha canlı ve etkindir. Bu dönemde çocuğun motor gelişmesi
hızla olgunlaşırken, cinsel organlara yönelik ilgileri de artmıştır. Erkek çocuğun
davranışlarında fallik-girici özellikler ağırlık kazanır. Kızda ise ele geçirme ya da çekici
oluş gibi davranış biçimleri gelişir. Çocuğun motor ve zihinsel güçlerinin artışına bağlı
olarak, eylem alanı, istek ve emelleri de genişlemektedir. Bu evre, Oedipus çatışmasının,
Elektra kompleksinin, iğdişlik korkusunun (sünnet) ve yasak-sevi duvarının algılandığı,
kavranıldığı dönemdir. Bu evrede çocuk cinselliğinin artık yeni bir boyut kazanması,
yani eşeysel bir anlam taşıması ile çocuk özel bir bunalım dönemi geçirmektedir. Bu

7. bunalımın üstesinden gelmek için çocukluk cinselliği artık bırakılmalı; yavaş yavaş ana
ya da baba olma sürecine girilmelidir. Anne ya da baba ile özdeşim yaparak çocuk
benliği gelişir, bir üst-benlik oluşmaya başlar. Çocuk, içinde bulunduğu toplumun
rollerine, işlevlerine, kurallarına göre davranmaya; o toplum için geçerli araç-gereci,
silahı kullanmaya ve kendisinden küçük çocuklara bakım vermeye yönelir. Çocukta
giderek bir törel sorumluluk duygusu gelişir.
İşte çocuğun psiko-sosyal gelişiminin bu ecresinde, cinsel konulara dalması,
bitmek bilmez bir öğrenme merakının ortaya çıkması, bir anne, bir baba yerine
geçmeye özenmesi ve bu doğrultuda emeller beslemesi, girişim duygusunun öncüleridir.
Girişim her eylemin zorunlu bir parçasıdır. Bireyin girişim ve becerme gücü ceza
korkusu ve suçluluk duygusuyla kısıtlanır. Bu tür girişim kısıtlanışı ve suçluluk
duyguları kişinin edilgin, ürkek ve bağımlı kalmasına yol açar. Özetle çocukluğun 3-6
yaşlarında gelişen olumlu benlik öğesi girişim duygusudur. Girişim duygusu özerk ve
özgür düşünmek, geleceğe yönelik emeller beslemek ve eyleme geçmek için rahatlık ve
güç sağlar. Bu dönemin tehlikesi aşırı suçluluk duygusunun gelişmesidir.
4. Çalışma ve Yapıcılık (Industry) : 6-7 yaşlarında çocuk, ruhsal dünyası ile,
artık gerçek yaşama girmeye hazır gibidir. O toplumda geçerli öğrenme alanını ise, o
alanda çalışması ve üretici olabilmesi için gerekli hünerleri kazanmalıdır. Artık kendi
ailesinin koruyucu yatağında değil, toplumun sağladığı öğrenme ve çalışma alanında
kendini göstermek zorundadır. Okul çocuğunun benlik sınırları içine artık araç gereçler
girer. Bu araçları ve gereçleri kullanabilmek için beceriler geliştirir.
Bu dönemde, çocuğun karşılaşabileceği tehlike, yetersizlik ve aşağılık
duygusudur. Eğer araç-gereç ve öğrenim dünyasına uyum yapamaz ve umudunu
yitirirse onları benimsemeyebilir. Bunun sonucunda aile içi bağımlılığa dönebilir. Bu
dönemde bir başka önemli tehlike de çocuğun öğretilenleri olduğu gibi alması; bunların
dışına çıkamaması ve sonunda öğrendiği teknolojinin kölesi olmasıdır. Böylece çocuk
benliği daralır, özerk ve gelişimci benlik gelişmesi kısıtlanır.
5. Kimlik (Identity) : Toplumun araç-gereç ve beceriler dünyası ile iyi bir
ilişkinin kurulması ve ergenlik çağının gelmesi ile çocukluk dönemi sona erer. Gençlik
çağı başlar. Ergenlik ve delikanlılık yaşlarında bedenin ve eşeysel organların hızlı bir
gelişimi olur. Bu dönemde delikanlı kendine göre ne olduğu ve ne olacağı ile,
başkalarına göre kendisinin ne olduğu sorularına yanıt arar.
Bu evrede benlik kimliğinin oluşması, çocukluk çağında yapılmış olan
özdeşimlerin toplamından öte bir şeydir. Eski özdeşimler delikanlının yeni değerlerine

8. ve rollerine uygun nitelik kazandırılarak benimsenir. Böylece yenileştirilen özdeşimlerle
eski özdeşimler arasında bağlar kurulur. İşte kimlik duygusu benliğin bu bütünleştirme
yetisinin artan biçimlerde yaşanması, kişiliğe yerleşmesidir. Kendi bireysel benliğinde
yerleşmiş olan süreklilik ve aynılık duygusu toplumsal yöndende kazanılır. Erikson’un
kimlik duygusu diye belirlediği duygu, eskiden çekirdek durumda varolan kimlik
duygusu ile, bu dönemde gelişen ve topplumsal anlam yüklenen kimlik duygusunun
bütünleşmesi ve buna bağlı olan güven duygusudur. Kimlik duygusunun cinsel,
toplumsal ve mesleksel ögeleri vardır.
Gencin cinsel yapısı ve yeterliliği konusunda önce bir takım soruları ve kuşkuları
olabilir. Kendi cinsel yapısını, yeterlilik ve gücünü, düşüncede ya da eylemde, başkaları
ile karşılaştırır. Bu konuda başkalarıncada nasıl göründüğünü merak eder. Kendini
sınar, yarışmaya kalkar. Zamanla, sağlıklı gencin bu tür sınamaları, yarışmaları ve
kuşkuları yatışır. Kendi cinsel yapısının ve yeterliliğinin gerçekçi kabullenilişi ile cinsel
kimlik duygusu olgunlaşır.
Toplumsal yönden kimlik duygusu, delikanlının kendi grubu ve toplumu içinde
rollerini, yerini ve değerini tanıması, tanıtmasıdır.Delikanlı kız ve erkekler kendi
grupları içinde çok acımasız olabilirler. Kendilerine benzemeyenleri dışarıda tutarlar.
Bir yandan arkadaşlarının iiçten bağlılığını, sadakatini denerler, gerçek dostluğu
ararlar. Bu evrede görülen aşık olma yalnızca cinsel bir konu değildir. Delikanlı aşkı
büyük oranda, gencin kendi benlik imgesini bir başkasına yansıtması; onun tarafından
nasıl görüldüğünü, nasıl değerlendirildiğini anlamak ve bu yolla kendi kimliğine tanım
bulmak çabasıdır.İşte bunun için delikanlılık aşkında cinsellikten çok konuşma
egemendir.
Kimlik duygusunun gelişmesinde mesleksel uğraşıya yönelmek ve bir meslek
kazanmak için eğitim ve hazırlıklara girmek büyük önem taşır. Hemen her toplumda
kimlikle meslek iç içedir. Bu nedenle, mesleksel kimliğin kazanılabilmesi için sağlanan
eğitim ve iş olanakları ile ilgili sorunlar delikanlı bocalamasının en belirgin yanını
oluşturur. Rolleri ve meslek uğraşları iyi belirlenmemiş, olanakların kısıtlı olduğu
toplumlarda gencin uzun süre bocalaması kaçınılmazdır.
Görülüyor ki kimlik duygusu, bireyin, soyut olarak kendi benliğinin bilinçli ve
bilinç dışı kabullenişi olduğu gibi, cinsel, toplumsal ve mesleksel yönlerden somut
gelişimlerinininde tamamlanması gerekmektedir.
6. Yakınlaşma (ıntimacy) : Delikanlılık döneminden sonra genç yetişkinlik çağı
başlar. Delikanlılık döneminde en önemli sorun kimliğin araştırılması, kimlik

9. duygusunun yerleşmesidir. Bundan sonraki dönemde yani genç yetişkinlik çağında,
artık birey kendi kimliğini bir başkasının ya da başkalarının kimliği ile
birleştirebilmeye hazırlar. Bu yakın ilişkiler kurma evresidir. Kuşkusuz eski
dönemlerde candan dostluklar, yakınlaşmalar olmuştur. Gençlik çağında başlayan
yakınlaşmanın ise değişik bir boyutu vardır. Burada yakınlaşma, yakın ilişki kurma
derken, bireyin somut birleşmelere, eşleşmelere kendini bırakabilmesi; bu yakın
ilişkilerde özveride bulunabilmesi ve ödünler verebilmesi anlaşılmaktadır.
Asıl eşeysel (genital) uyum bu evrede gerçekleşir. Delikanlılık çağındaki cinsel
yönelimde çelişik duygular vardır. Psikanaliz kuramı insanlık için iyi cinsel uyumu bir
ülkü olarak ortaya atmışsada bunun nasıl bir uyum olduğunu açıkça tanımlamamıştır.
Erikson, kalıcı toplumsal anlamı olabilecek eşeysel uyum (genitality) “ütopyasında” şu
öğelerin bulunması gerektiğini belirtir :
• Karşı cinsten,
• Sevilen bir eş ile,
• Karşılıklı doruk-doyuma ulaşabilmesi,
• Karşılıklı güven duygusunun paylaşılabilmesi,
• İş, üreme, eğlenme alanlarında birlikte bir düzen kurulabilmesi,
• Yeni yetişecek kuşaklara yeterli gelişme olanaklarının birlikte sağlanabilmesi.
7. Üretkenlik (Generativity) : Olgun insan kendisine gereksinim duyulmasını
bekler. Olgun kişininde yetiştirdiği kuşaklardan desteğe, rehberlğe ve bakıma
gereksinimi vardır. Üretkenlik deyince yeni bir kuşağı oluşturmak ve ona rehberlik
etmek anlaşılmaktadır. Üretkenlik kavramı üretim yapabilme ve yaratıcılık
anlamlarınıda içermektedir. Kuşkusuz bir çok kişiler için sanat, bilim alanındaki
yapıtlarda üreticiliğin içinde sayılmalıdır. Bu evredeki tehlike kısırlık, verimsizlik,
durağanlık ve benliğin yoksullaşmasıdır. Bir bakıma orta yaş çöküntülerinde böyle bir
durağanlık ve benliğin yoksullaşması söz konusudur. Bu tür çökkünlüklerde üretilmiş
ve yetiştirilmiş olan ürünlerden, çocuklardan beklentilerin gerçekleşmemesi, yetersizlik,
yoksullaşma, durmuş olma duygusuna yol açabilir. İşte bu nedenle, bu evrede olumlu
yön üretkenlik, olumsuz yönde durağanlık adını almaktadır.
8. Benlik Bütüünlüğü (Ego Integrity) : Yaşlılık dönemini kapsayan bu evrede,
daha önceki evrelerde kazanılmış benlik özelliklerinin artık iyice olgunlaşması ve

10. birbirleri ile bütünleştirilmesi benliğin en önemli görevidir. Benlik bütünlüğünün
kapsayıcı bir tanımını yapmak güçtür. Bu, benliğin kendi içinde bir düzen ve anlamın
bulunmasıdır. Bu, benliğin yalnız kendisini değil, tüm insan benliğini özseverliğin
ötesinde bir sevişidir. Benlik bütünlüğü, olumlu olumsuz, acı tatlı yönleriyle bütün bir
yaşamın olduğu gibi kabul edilişidir. Bu, birbakıma geçmişteki yaşantıların tümüyle
kendisine ait olduğunun kabullenişi; geleceğin korku ve endişeyle karşılanmamasıdır.
Yaşanmış olan geçmişin yeni baştan başka türlü yaşanabilmesi için pişmanlıklarla dolu
bir özlem yoktur. Geleceğin ne olacağı bellidir ve benlik bütünlüğüne ulaşmış kişi
sonucu kesin belli olan gelecekten, yani ölümden ürkmez. Benlik bütünlüğü
duygusundan yoksun oluşun belirtisi geçmiş günlerin iyi yaşanmamış olduğu duygusu,
yeni baştan yaşama özlemi ve ölüm korkusudur. Ölüm korkusunda, bireyin biricik ve
bütün yaşamı oluşunun kabul edilemeyişi vardır. Bu çağın tehlikesi, umut yitimi
(despair) ve ölüm korkusudur. Yaşlılık çağındaki “benlik bütünlüğü” duygysu ile
bebeklik çağındaki “güven duygusu” hem birbirine çok bağlı, hem de benzemektedir.
“Yaşlılarda ölümden korkmamaya yetecek derecede benlik bütünlüğü olursa,
çocuklar da yaşamdan korkmayacaklardır.”
Erikson
GELİŞİMLE İLGİLİ KAVRAMLAR
1.1.BÜYÜME :
Bedenin ya da herhangi bir organın "bir durumdan başka bir duruma geçişinde görülen
"değişiklikler dizisi" anlamına gelir (Binbaşıoğlu, 1990, s.28).Örneğin, boyun 50 cm'den
55 cm'ye geçişi bir büyüme belirtisidir. Kalp, ciğer ve diğer iç organların büyümesinde
de durum aynıdır. Büyüme, gelişimin her yönüyle ilgilidir.
1.2.OLGUNLAŞMA :
Genetik yapı ve çevre etkileşimi sonucu bireylerde görülen biyolojik değişikliklere
olgunlaşma denilir (Selçuk, 1996, s.14).Organizma, fizyolojik olarak bir davranışı, bir iş
yapabilecek hale geldiğinde, olgunlaşma gerçekleşmiştir. Olgunlaşma, bir "süre"nin
geçmesi sonucunda bireyin ya da bir organın, fiziksel güç ve kuvvet bakımlarından,
yaşama uyumda belli bir durumu karşılayabilecek (başarı ile bir uyum yapabilecek) bir
"düzey"e erişmesidir (Binbaşıoğlu, 1990, s.29).Olgunlaşma, öğrenme için şarttır.
Örneğin, ayak ve bacaklarımız yürüme için yetere derecede "olgunlaşmamış" ise,
"yürüme" öğrenilemez.Olgunlaşma, bireyin bir işi yapabilecek düzeye ulaşmasıdır.
Canlı varlığın daha çok kalıtımdan getirdikleri ile, zorunlu olarak, çevreden
kazandıklarının etkileşimi sonucu ortaya çıkar.
1.3.HAZIRBULUNUŞLUK :
Kişinin olgunlaşma ve öğrenme sonucu belli davranışları yapmaya hazır olmasıdır
(Selçuk, 1996, s.14). Örneğin, dört işlemi öğrenecek olan bir çocuğun hem dört işlemi
kavrayabilecek bir olgunluğa ulaşması, hem de bunun için gerekli olan sayma, toplama,
çıkarma vs ile ilgili bilgi ve becerilere sahip olması gerekir. Hazırbulunuşluk, canlı

11. varlığın herhangi bir şeyi öğrenebilecek duruma gelmesini anlatan bir terimdir
(Binbaşıoğlu, 1990, s.30).
1.4.GELİŞİM :
Canlı varlığın bütün yaşamı boyunca geçirdiği ileriye ve geriye yönelik bütün
değişiklikleri kapsar (Binbaşıoğlu, 1990, s.28).Gelişim; öğrenme, yaşantı ve olgunlaşma
sonucunda bireyde görülen düzenli ve sürekli değişiklikler olarak tanımlanabilir
(Selçuk, 1996, s.13).
1.4.1.Fiziksel (Bedensel) Gelişim :
Kişinin döllenmeden ölüme kadar geçirdiği, büyüme, durguluk ve çöküş evrelerindeki
bütün değişiklikler demektir (Binbaşıoğlu, 1990, s.28).Bedensel gelişim, bebeklerin
doğumdaki büyüklükleri ve doğumdan sonraki büyüme hızları, onların genel gelişimleri
hakkında bize bilgi verir (Yavuzer, 1996, s.55).
Fiziksel gelişimi içinde kişinin, boy ve ağırlık, iskelet, kas, sinir, bez (iç salgı beleri),
sindirim, kan ve solunum sistemleri incelenir.
1.4.2.Sosyal (Toplumsal) Gelişim:
Kişinin doğumdan yetişkinliğe kadar başka insanlarla olan ilişkilerinin ve onlara karşı
geliştirdiği ilgi ve duygularının tümüdür (Binbaşıoğlu, 1990, s.165).Toplumsallaşma,
kişinin yetişkin çevresinde geçerli olan "norm" ve değer yargılarına bir "davranış
geliştirme" sürecidir. Sosyal gelişme; kişinin sosyal uyarıcıya, özellikle grup yaşamının
baskı ve zorunluluklarına karşı duyarlık geliştirmesi, grubunda ya da kültüründe
başkalarıyla geçinebilmesi, onlar gibi davranabilmesidir (Yavuzer, 18996, s.49).
Sosyalleşme, en başarılı şekliyle insan organizmasının çaresizlik ve tam bir bencillikle
nitelenen bebeklik çağından bağımsız bir yaratıcılıkla nitelenen yetişkinlik dönemine
geçmesiyle sonuçlanan bir öğrenme ve öğretme işlemidir. Sosyalleşme, kişinin belirli bir
toplumun davranış kalıplarının kişiliğe mal ederek o topluma ait bir kişi durumuna
gelmesidir (Selçuk, 1996, s.56).
KURAMSAL AÇIKLAMALAR
2.1.Fiziksel (Bedensel) Gelişim :
Kişinin beden gelişimi içerisinde boy ve ağırlık, iskelet, kas, sinir, bez (iç salgı beleri),
sindirim, kan ve solunum sistemleri incelenir (Binbaşıoğlu, 1990, s.65). Kişideki beden
gelişimi, bütün bu organ ve sistemlerdeki çalışma ve hacim bakımından sürekli bir
değişiklik gösterir. Bütün bu değişikliklerin temeli büyümedir. Bir çocuğun boyu,
ağırlığı artmazsa, kasları kuvvetlenmezse, beyni olgunlaşmazsa, iç organları gelişmiş bir
vücudun ihtiyaçlarını karşılayabilmek için, hacimlerinde ve işleyişlerinde bir artma
görülmezse çocuk, hiç bir zaman bir yetişkin olamaz (Cole ve Morgan, 1975, s.1).
Beden gelişimi, kişinin devinimsel, duygusal ve coşkusal yaşamı ile toplumsal ve zihinsel
yaşamını farklı şekillerde etkiler. Bütün bunların sonucunda kişide olumlu ya da
olumsuz biçimde kişilik gelişimine neden olur. Be yüzde, bedensel gelişimin kişinin
yaşamı üzerinde önemli bir etkisi vardır. Beden gelişimi, çocuğun davranışlarını hem
doğrudan hem de dolaylı yollardan etkiler. Doğrudan etkiler; çünkü yaşına göre sağlıklı
gelişen bir çocuğun oyun ve spor faaliyetlerinde yaşıtlarıyla eşit koşullarda yarışmasını
sağlayan en temel faktördür. Çocuk, iyi gelişmemişse, elverişsiz durum nedeniyle
yaşıtlarından geri kalır ve gruptan uzaklaştırılır. Dolaylı olarak etkilemesi ise, çocuğun
kendine ve diğerlerine karşı tutumu, bedensel gelişimin etkisi altındadır (Yavuzer, 1996,
s.36). Çocuk, anne karnından başlayarak, sürekli bir değişim içinde gelişir (Ülfen,

12. Fidan, 1992, s.5). Bireyin kişiliği üzerinde en çok etkisi görülen gelişme, onun beden
gelişmesidir. Kişinin beden gelişmesi, bütün bu organlarda (boy ve ağırlık, iskelet, kas,
sinir, bez, sindirim, kan ve solunum sistemleri) hacim, oran ve çalışma bakımlarından
sürekli bir değişiklik gösterir. Bu değişiklik de, belli bir biçimde oluşur. Bu gelişim
kişinin, devimsel, duygusal ve coşkusal yaşamıyla, toplumsal ve zihinsel yaşamını da
derece etkiler. Bunun sonunda, bireyin şu ya da bu biçimde bir kişilik geliştirmesine yol
açar. Bu bakımdan, bireyin yaşamında beden gelişiminin büyük önemi vardır. Çünkü,
çocuk, beden bakımından gelişmezse, yetişkin hale gelemez. Şimdi iskelet ve kaslar,
sinir, bezler, sindirim, kan ve solunum gibi vücudun bütün sistemlerini gözden
geçirelim.
2.1.1.İSKELETİN VE KASLARIN BÜYÜMESİ
2.1.1.1.Boy ve Ağırlık Gelişmesi :
Gelişim, baştan ayağa doğrudur. Mesela: çocuğun baş büyüklüğü, boy uzunluğunun
¨'si iken (fetüs evresinin başlangıcında), yeni doğduğu zaman, L'ü ve yetişkinlikte de
1/7'si kadardır (Binbaşıoğlu, 1990, s.62).
Kız ve erkek çocuklar, farklı nispetlerde büyürler; Her birinin kendine mahsus bir
büyüme ritmi vardır. Bir erkek veya kız çocukla diğer bir erkek veya kız çocuk
arasındaki fark, iki cins arasındaki farkın ortalamasından bir çok kere daha fazladır
(Cole-Morgan, 1975, s.38).
Hem kız, hem de erkek çocuklarda boy büyümesi ve ağırlık artması, doğumu izleyen bir
kaç yıl içinde ve erinlik öncesinde fazla, ilk çocukluk ile erinlik öncesine yakın yıllarda
oldukça azdır. Ağırlık artması en çok 0-3 yaşlık artması en çok 0-3 yaşız, hem de erkek
çocuklarda boy büyümesi ve ağırlık artması, doğumu izleyen bir kaç yıl içinde ve erinlik
öncesinde fazla, ilk çocukluk ile erinlik öncesine yakın yıllarda oldukça azdır. Ağırlık
artması en çok 0-3 yaşlık artması en çok 0-3 yaşartması, erkek çocuklardan daha önce
başlamakta ve daha önce bitmektedir. Bedensel olgunlaşma da kızlarda erkeklerden
daha erken olmaktadır (Binbaşıoğlu, 1990, s.62).
Kız ve erkek çocuklarda boy, doğumla 6 yaş arasında süratle artar. Ondan sonra,
kızlarda 11, erkeklerde 13 yaşına kadar süren bir duraklama devri gelir (Cole-Morgan,
1975, s.4).
Erkek çocuklar, okul öncesi ve ilkokul yıllarında hem boy ve hem de ağırlık bakımından
kızlardan biraz üstündür. Erinlik öncesi ve erinlik yıllarında kızlar, hem boy hem de
ağırlık bakımından erkeklerden üstündür. Bunun süresi üç yıl kadardır. Çocuklarda
bedensel gelişim, "dönemsel" bir süreçtir. Yani, fiziksel gelişmenin düzenli bir hızla
değil, belli dönemlerde bazen hızlı, bazen yavaş olmasıdır. Çocuklarda iki yavaş, iki hızlı
olmak üzere dört belirgin yürüme dönemi vardır. Doğum öncesi ve doğum sonrasının
ilk altı ayı büyüme hızı yükselir. Yaşamın birinci yılının sonunda büyüme yavaşlar ve
bunun ergenliğe ya da cinsel olgunluğa kadar süregelen düzenli, fakat yavaş bir gelişim
izler (Yavuzer, 1996, s.36).
Bebeklik çağında erkekler, kızlardan daha çok kilo alırlar. Ondan sonra, bu hızın her
iki cinste de yavaşladığı ve birleştiği görülür. 10 yaşında kızlar en hızlı büyüme
devrelerine girerler, bu devir, 12 yaşına kadar devam eder., bu yaştan sonra hız
düşmeye başlar. Erkekler de buna benzer bir hal gösterirler (Cole, Morgan, 1975, s.6).
Bebeklikte boy ve kilo süratle artar. Çocuklukta bu hız azaları ve kızlar senede
ortalama 2,5cm'den biraz daha az, erkekler ise 2,5cm'den biraz daha fazla bir artış
gösterirler. Kızlar, erkek çocuklardan 1-2 yıl önce bedensel olgunlaşma gösterirler. En
çok boy büyümesi, ortaokul yıllarına rastlar, bu lisede de sürer. Bununla birlikte lisede

13. daha çok ağırlık artması görülür (Binbaşıoğlu, 1990, s.64)
2.1.1.2.İskeletçe Büyüme:
İskelet gelişmesi; kemiklerin gelişmesi demektir. İskeletin büyümesi, her yönde aynı
oranda değildir. Kızlar, iskelet gelişimi bakımından erkeklerden biraz ayrılık gösterirler
(Binbaşıoğlu, 1990, s.65).Kızlar, 4 yaşında oldukları zaman iskelet yaşında erkeklerden
hemen hemen bir yaş; 8 yaşındayken 1,5 yaş daha önde, ergenlikte ise 2 yaş daha
ileridedirler (Cole-Morgan, 1975, s.13).
14 yaşındaki bir kız çocuğunun kemikleri hemen hemen, 17'de tamamen olgunlaşmış
durumdadır. Erkeklerin iskeleti ise daha bir süre büyür. Bunun genel olanakta 18-20
yaşlarına kadar, bazı yaşlarda ise 21 yaşına kadar sürdüğünü söyleyebiliriz
(Binbaşıoğlu, 1990, s.65).
İskeletin görevi, hareketi dengeli bir hale getirmek ve iç organları korumaktır (Yavuzer,
1996, s.57). Bir bebeğin bilek kemikleri son derecede küçük değil, aynı zamanda son
derecede yumuşaktır da. Çocukluk çağında kemiklerin hem boyu, hem yoğunluğu artar.
Uzun kemiklerin her biri başlangıçta kıkırdak halindedir. Çocuğun yaşı arttıkça, bu
kıkırdaklar kemikleşir (Cole-Morgan, 1975, s.13).
Doğuşunda bebekte 270 adet kemik vardır. Bunar incedir, bükülebilir ve birbirine
gevşek bir biçimde bağlıdır. Ergenlikte ise kemiklerin sayısı 350'ye çıkar. Erişkinlikte
ise bazı kemikler birleşir ve kemik sayısı 206'ya düşer (Yavuzer, 1996, s.58).
2.1.1.3.Kas Gelişimi
Bebeğin, doğumdaki kas ağırlığının toplam vücut ağırlığına oranı, yetişkinlikteki
kas/vücut ağırlığı oranından daha azdır (Senemoğlu, 1997, s.30).Yeni doğan kız olsun,
erkek olsun, beden büyüklüğü ile orantılı olarak kas liflerine sahiptir. Baş ve boyuna
yakın olan kasların daha aşağıdaki kol ve bacak kaslarına oranla daha önce geliştiği
yolunda yaygın bir inanış vardır. Erkek bebeklerin kas doku oranı, kız
bebeklerinkinden daha fazladır. Cinsiyet farklılığından kaynaklanan bu üstünlüğü
erkekler tüm yaşlarda ellerinde bulundururlar (Yavuzer, 1996, s.58).
2.1.1.4.Diş Gelişimi
Diş gelişimi bakımından da kızlar, erkeklerden bir yıl ileride giderler. Onların dişleri
daha erken çıkar ve onun için de dişlerin sayısı her yaşta erkeklerinkinden daha fazladır
(Cole-Morgan, 1975, s.20). Dişler, ilk kez 6-7 aylıkken çıkar. 4 yaşına doğru tamamlanır.
Bunlara süt dişleri denir. 6 yaşında dişler değişmeye başlar, bu değişme ergenlik
yıllarına kadar sürer. Ergenliğin başında da ikinci azı dişler çıkmaya başlar. Süt
dişlerinin ilk kez çıkmasında erkekler kızlardan önde giderler, fakat daha sonra kızlar
gelişmelerini daha erken tamamlarlar (Binbaşıoğlu, 1990, s.65).
2.1.1.5.Organların Gelişimi
Doğumdan sonra, organların gelişmesi, düzgün bir sıra izlemek yerine, her organ çeşitli
zamanlarda ve çeşitli oranlarda büyür ve gelişmenin son evresine de çeşitli zamanlarda
ulaşır(Binbaşıoğlu, 1990, s.66). Başın, büyük bir kısmı doğumdan evvel, geri kalanın
çoğu, hemen doğumdan sonra büyürken, doğuşta başın uzunluğu, bütün vücudun
uzunluğunun ¼'üne eşitken, çocukluk çağında yavaş yavaş büyümekte ve 9-10 yaş
arasında büyüme artarak en son hacmini alır (Cole, Morgan, 1975, s.21).
Doğuşta 350 gr olan beyin, yetişkinlikte 1200-1450 gram arasındadır. Beynin ağırlığı ile
zeka arasında hiç bir orantı bulunamamıştır (Binbaşıoğlu, 1990, s.66). Kollar ve
bacaklardaki bütün kemikler, doğuşta son derece kısa iken, çocukluk çağında da

14. nispeten kısa kalmasına rağmen, tam ergenlikten evvel ve ergenlik esnasında çabucak
uzar. Gövde doğuşta nispeten uzun iken, önceleri çabuk, çocukluk çağının geri kalan
kısmında ve ergenliğin başlangıcında, az miktarda büyür ve nihayet yetişkinlik
yaklaştıkça uzunluğu da artar (Cole-Morgan, 1975, s.21).
Beden gelişimi ile birlikte, bireyin yüzü de değişikliğe uğrar. Bu değişiklik, büyüme
süresince genişliğinden çok, uzunlamasına olur (Binbaşıoğlu, 1990, s.67).
2.1.2.Fizyolojik Gelişim
Fizyolojik gelişme, etkisini daha çok kalp, solunum, sindirim, sinir ve bez sistemlerinde
kendini gösterir. Bu sistemlerdeki değişmeler, çocuğun davranışlarının şu ya da bu
biçimde koşullanmasına yol açar (binbaşıoğlu, 1990, s.67). Çocukta nabız sayısı 100,
hatta daha fazla iken bu miktar eok kalp, solunum, sindirim, sinir ve bez sistemlerinde
kendini gösterir. Bu sistemlerdeki değişmeler, çocuğun davranışlarının şu ya da bu
biçimde koşullanmasına yol açar (binbaşıoğlu, 1990, s.67). Çocukta nabız sayısı 100,
hatta daha fazla iken bu miktar eok kalp, solunum, sindirim, sinir ve bez sistemlerinde
kendini gösterir. Bu sistemlerdeki değişmeler, çocuğun davranışlarının şu ya da bu
biçimde koşullanmasına yol açar (binbaşıoğlu, 1990, s.67). Çocukta nabız sayısı 100,
hatta daha farsizdir. Bu da bir olgunlaşma işidir ve zamanla olacaktır. Çocukta ve
ergenlik çağında, gelişimi etkileyen en önemli etken, iç salgı bezleridir. Bu bezlerin
gelişmesi, doğumdan önce birbirine eşit olduğu halde doğumdan sonra, birbirlerinden
çok ayrılık gösterirler. Büyümeyi sağlayan timus bezi, çocukluk yıllarında hız<la
gelişirken, 13.yaşta, doğuştaki ağırlığın %220 katını bulur. Metabolizma etkinlikleri
erinlik öncesi yıllarda artar. Tiroid bezi, bu etkinlikleri düzenlemekle görevlidir.
2.1.2.1.Bebeklik Döneminde (0-2 Yaş) Fiziksel Gelişim
Bebeklerin doğumdaki büyüklükleri ve doğumdan sonraki büyüme hızları, onların
genel gelişimleri hakkında bize bilgi verir (Yavuzer, 1996, s.55).
Doğum öncesi gelişimden sonra, bedensel gelişimin en hızlı olduğu dönem, doğumdan
sonraki ilk yıldır. Bu yaşın sonunda çocuk, doğum boyunun yaklaşık yarısı kadar
uzamış, muhtemelen 75 cm olmuştur. 2 yaşına kadar ise doğuştaki boyunun üçte ikisini
kazanır. Görüldüğü gibi, boyca uzama ilk yıldan sonra giderek azalmaktadır
(Senemoğlu, 1997, s.29).
Ortalama olarak erkek bebekler, kızlara göre tüm beden oranları bakımından biraz
daha büyüktürler. Doğumdan itibaren başın en hızlı gelişen organ olduğu görülür.
Örneğin, doğumda başın bedene olan oranı ¼ iken bu oranın erişkinlikte 1/8'e düştüğü
görülür.
Doğumdan 1 yaşına kadar gövde en hızlı büyüyen alanı oluştururken, bacaklardaki hızlı
büyümenin bir yaşla ergenlik arasında gerçekleştiği görülür. Bedence büyümenin hızı,
sosyo-ekonomik koşullara ve beslenmeye büyük ölçüde bağlıdır (Yavuzer, 1996, s.55).
Ağırlıkça artma da doğumdan sonraki ilk yılda çok hızlıdır. Fakat 2 yaşına doğru bu
hızda azalma meydana gelir. Bebek, 6 aylıkken doğumdaki kilonun muhtemelen iki
katına, bir yaşında üç katına, 2,5 yaşında ise dört katına ulaşır (Başaran, 1994, s.48).
Yeni doğmuş bir bebekte kemikler, kıkırdak halindedir. Kıkırdak dokular, zamanla
kemikleşmektedir. Kemiklerin olgunlaşması kızlarda daha çabuk olmaktadır.
Kemiklerin olgunlaşma derecesi, kemik yaşı olarak tanımlanmaktadır. Kemik
olgunlaşması, normal büyüyen bir çocukta kronolojik yaşa eşittir (Ülgen ve Fidan, 1984,
s.42).
Diş tabakaları embriyon döneminde oluşmaya başlamaktadır. Genellikle 5 ve 10.aylar
arasında alt kesici dişler öncelikle çıkmaktadır. Birinci yaşın sonlarında ön dişler
tamamlanır, nadir hallerde alt veya üt kesici dişlerle doğan bebekler olduğu gibi, 15.ay

15. civarında ilk dişini çıkaran bebekler de vardır. Genetik özellikler ve tiroid hormonu diş
gelişimini etkileyen etkenlerin başında gelmektedir (Selçuk, 1996, s.27-28).
6 aylığa kadar solunum sistemi, özellikle burun delikleri ve akciğerler güçlenir ve
koordineli hale gelir. Salgıları, organizmanın çalışmasında önemli olan bir çok iç salgı
bezi aktif hale gelir. Beyin gelişimini sürdürür. Fetüsün beyninin 28-30.haftalarda ya da
7.-8.aylarda çalışmaya başladığı iddia edilmektedir (Senemoğlu, 1997, s.28).
Yeni doğan bir bebeğin, solunum sistemi, yetişkinlerinkinden farklıdır. Bebek,
doğduğunda dakikadaki solunum sayısı, 40-60 iken, 12 ayda solunum sayısı 30-35'e
düşer. İlk aylardaki hızlı solunuma kaburga kemiklerinin yatay durumda olması neden
olmaktadır (Selçuk, 1996, s.29).
Bebeğin sindirim sistemi ise, anne sütünde bulunan besinleri sindirecek özelliktedir ve
midenin hacmi doğuşta 30-90cm3 kadar iken, 2 yaşında 500cm3'e ulaşır. Daha sonra,
sindirim sistemi diğer yiyecekleri de sindirecek hale gelir (Senemoğlu, 1997, s.30).
Doğuşta beynin ağırlığı, 300-350 gr arasında değişmektedir. Beyni, henüz tam
olgunlaşmamıştır (Selçuk, 1996, s.29). Bebeğin, sinir sistemi de gelişim ilkelerine uygun
bir şekilde merkezden uçlara, içerden dışa doğru bir gelişim gösterir. Baştaki sinirler,
ayaktaki sinirlere göre daha gelişmiştir. Ayrıca, dolaşım sisteminin gelişi incelendiğinde,
bebeğin kan basıncı doğuşta çok düşüktür, altıncı haftadan sonra, artmaya başlar. Kalp,
vücuda göre daha büyüktür. Kalp atışı, bebeklikte, yetişkinlerin yaklaşık iki kadardır.
Bebeğin boşaltım sisteminin özelliklerine gelince böbreklerin vücuttan zararlı maddeleri
atacak güçtedir. Ancak, sidik torbasının kontrol altına alınması, 12-30.aylar arasında
gerçekleşebilmektedir (Senemoğlu, 12197, s.30).
İlk iki yıl çocuğun fizik ve zihin gelişimlerinin de hızla ilerlediği bu gelişmelerin
temellerinin atıldığı yıllardır. Beslenme ve bakımın yeterliliği, duyu programlarının
işlerliliği ve uyarıcı niteliği olan bir çevre ile etkinlik içinde bulunma olanaklarının
sağlanası, çocuğun fiziksel olduğu kadar zihinsel gelişiminin de besleyicisidir. Çocuğun
fiziksel gelişi ile zihinsel gelişimi arasında sıkı bir ilişki vardır. Toplumumuzun
özdeyişlerinden olan "sağlam kafa, sağlam vücutta bulunur" sözünü, araştırma
sonuçları doğrulamaktadır. İlk yıl içinde çocuğun zihinsel gelişimi, duyuların gelişip
çalışmasıyla sıkı bir ilişki içindedir. Kas hareketleri ve duyu organları arasındaki
işbirliğinin artmasıyla çocuğun zihinsel gelişiminin temelleri atılır. Zihinsel gelişimde,
"duygusal-devinim" dönemi olarak adlandırılan ilk iki yıl içinde hareket olanaklarının
kısıtlanması ve uyarıcı yetersizliği, çocukta ileri yaşlarda öğrenme güçlüklerine neden
olabilmektedir (Gitmez, 1977, s.77).
Çocukların, 17 yaşına kadar olan zihinsel gelişiminin !%50'sinin 4 yaşına, %30'unun 4
yaşından 8 yaşına, %20'sinin ise 8 yaşından 17 yaşına kadar oluştuğu, buna mukabil
çocukların 18 yaşına kadar gösterdikleri okul başarısının %33'ünün 0-6 yaş arasında
almış oldukları eğitime bağlı olduğu görülmüştür (Milli Eğitim Dergisi, 1996, s.10).
2.1.2.2.İlk Çocukluk Döneminde (2-6 Yaş) Fiziksel Gelişim:
2-6 yaş döneminde bedensel gelişim hızı, 0-2 yaşa göre azalmıştır. Ağırlıktaki artış, birici
yaşın sonunda, doğumdaki ağırlığın üç katı olmasına rağmen, 6.yaşın sonunda ancak,
yedi katı olmuştur (Senemoğlu, 1997, s.33).
Doğuşta ortalama 3,5 kg olan ağırlık ilk yılda ortalama üç katına ulaşır. İkinci yıl, 3-3,5
kg'lık bir artma göstererek çocuğun ağırlığı 12 kg dolaylarına varır. Bu artış oranı, 2
yaşından sonara git gide yavaşlayarak 3 yaşında 2-3 kg; dört beş yaşlarında 1,5-2 kg'dır
(Yavuzer, 1996, s.87).
Dört yaşındaki bir çocuğun boy uzunluğu ise, doğumdaki boyunun iki katıdır. İlkokul
çağına doğru, boy uzamana hızı daha da azalır. Daha sonra ergenlik çağında yeniden
hızlanır (Senemoğlu, 1997, s.33).

16. Doğumdan sonra, ilk yıllarda bebek, çok hızlı bir büyüme içindedir. 2 yaşından sonra,
büyüme hızı yavaşlamaktadır. 1-2 yaş arasında boy uzaması ortalama olarak yılda 12
cm, 2-3 yaş arasında ise 8 cm civarındadır. 3-6 yaş döneminde de yıllık ortalama boy
uzaması 6-8 cm arasındadır. 4 yaşına gelen bir çocuk, doğumdaki boyunun yaklaşık iki
misline ulaşmıştır. 4 yaşından sonra, boy uzamasında bir yavaşlama görülmektedir
(Selçuk, 1996, s.29).
İlk iki yılda hızlı bir artış gösteren boy uzaması, giderek daha yavaş fakat sürekli bir
artış gösterir. İlk yılda 20-25 cm olan boy artışı, ikinci ve üçüncü yılda 10 cm; dört ve
beşinci yıllarda 5-6 cm'ye düşer; altıncı ve yedinci yıllarda 10 cm'lik bir artışla
hızlanmış gibi görünmesine karşın, ergenliğe kadar ani bir artış kaydedilmez (Yavuzer,
1993, s.87).
Kız çocuklar kemik gelişimi bakımından erkek çocuklardan bir yıl ilerdedir. 3-6
yaşlarında kemikler, tam olarak sertleşmemiştir. Bu nedenle, düşmeleri halinde
kemiklerde kırılma görülmez. Kemiklerin sertleşmemiş olmasının zararları da vardır;
yanlış duruş ve travma durumlarında kemiklerin biçimi kolaylıkla bozulabilmektedir
(Selçuk, 1996, s.29).
Bu dönemde sinir sistemi, gelişimini büyük ölçüde tamamlanır. İki yaşındaki çocuğun
beyninin ağırlığı, yetişkin beyin ağırlığının %75'i iken; 5 yaşında %90'a ulaşır
(Senemoğlu, 1997, s.33).
İlk diş genellikle, çocuk altı ya da 7 aylıkken çıkar ve 12 tane olan süt dişleri, 4 yaşlarına
doğru tamamlanır. Normal olarak da altı yaşına doğru dişlerin değişmesi başlar ve
ergenliğe kadar dişlerin sayısı oldukça düzenli olarak bir yerden ötekine artar (Yavuzer,
1996, s.87).
Genellikle 3 yaşına kadar bütün süt dişler çıkmıştır. Bu süt dişleri 6 yaşına kadar
çocukların besinleri çiğneme ve sindirmelerine yardımcı olmaktadır. Çocuklar, altı
yaşına ulaştıkları zaman süt dişleri düşmekte ve yerine kalıcı dişler çıkmakta olup,
kalıcı dişler daimi olduğu için, diş sağlığı açısından çok önemlidir (Selçuk, 1996, s.29).
Kalbin büyümesi, altı yaşına kadar çok hızlıdır. Kalp atış hızı da giderek azalır ve
ilkokula başlama yaşına doğru yetişkininkine benzer hale gelir. Solunum sisteminin
özellikle de ciğerlerin kapasitesinin gelişimi, bu dönemde oldukça yavaştır. Ancak
ergenlik döneminde birden hızlanma gözlenir. Sindirim sistemi, tüm yiyecekleri
sindirebilir hale gelmiştir (Senemoğlu, 1997, s.33).
Temel işlevleri büyümeyi uyarmak, beden gelişmesini düzenlemek ve metabolizmayı
etkilemek olan hormonlardan timus, birinci yıl boyunca ve ağırlığının en yüksek sınırını
kazandığı ergenlikten önceki yıllarda hızla büyür. Tiroid ve paratiroid bezleri ve hipofiz
daha düzenli bir biçimde büyür (Yavuzer, 1996, s.87).
2.2. Sosyal (Toplumsal) Gelişim
Diğer insanlara intibak etmeyi öğrenmek, insan hayatının en mühim problemlerinden
biridir. Bu öğrenmeyi, rasyonel bir nizama doğru yürütebilmek için insanların ne gibi
karakteristiklerinin sosyal tepkiler uyandırdığını, çocukların bu uyarıcıların mana ve
ehemmiyetini nasıl öğrendiklerini, bu uyarıcılara nasıl karşılıkta bulunduklarını ve
onların bu mukabelelerinin bütün sosyal durum üzerine ne g,bi tesirlerinin olduğun
bilmek gerekir (Cole-Morgan, 1975, s.143).
İnsanın sağlıklı bir hayat sürdürebilmesi, içinde olduğu sosyal ve fiziksel çevreye uyum
sağlamasına bağlıdır. Bu nedenle, sosyal gelişim ve buna bağlı olarak sosyalleşme büyük
bir önem taşımaktadır.
Toplumun beklentilerine uygunluk gösteren kazanılmış davranış yeteneği olarak
tanımlanabilen sosyal gelişme, geniş anlamıyla bireyin doğumdan itibaren başlayan bir
evreyi; dar anlamıyla ise günlük davranış gelişimini kapsar (Yavuzer, 1996, s.49).

17. Birey, yaşamı boyunca başkalarıyla birlikte bulunmak zorundadır. Bireyin ailede,
toplumda, sokakta, işyerinde vb yerlerde başkalarıyla iyi ilişkiler kurmasında,
toplumsal kurallara uymasında, kamu görevlerini yapmasında ve haklarını
kullanmasında toplumsal gelişimin katkısı vardır (Başaran, 1994, s.129).
Çocukluk yıllarında gerekli olan toplumsal gelişimi sağlayamamış olan kişiler,
yaşamlarının ileri ki dönemlerinde topluma karşı bir takım uyumsuzluklar gösterirler
ve çevrelerine zarar verirler. Toplumsal gelişim bakımından normal olan bir kişi, her
yaşta çevresindeki diğer insanlarla bir sorun yaratmadan yaşamayı bilir. Bu bakımdan,
çok gelişmiş olanlarda içinde bulunduğu toplumun önderi düzeyine çıkarlar. Böyle bir
kişi, aile ve okul çevresinde toplumsal gelişimin önemi bir kısmını tamamlar. Toplum
içine girdikleri zaman da büyük bir inandırma gücü gösterirler. Toplumsal yönden geri
ve zayıf olan kimse, topum içinde normal derecedeki insan ilişkilerini bile kuramaz.
Çeşitli ilgi ve tutumlar da kişinin toplumsal gelişiminin bir sonucu olarak oluşur.
Karakter ve kişilik özellikleri de bir takım toplumsal şartlanmalarla kazanılır. Bunlar
gibi, disiplin olaylarının çoğunun nedeni, toplumsal uyumsuzluktur (Binbaşıoğlu, 1990,
s.166).
2.2.1. TOPLUMSAL GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER
2.2.1.1. Kalıtsal Etkenler
Sosyal gelişimde kalıtsal etkenler, bireyin bedensel yapısını oluşturan kromozomlar
üzerindeki genlerdir. Genler, aracılığıyla, kalıtsal olan beden özellikleri geçerken
toplumsal gelişimle ilgili olarak da kişinin içe ve dışa dönüklük gibi yaratılış (mizac)
hallerinde geçtiğine inanılıyor. Kimi ailelerin genellikle şen ve şakrak, kimi ailelerin de
genellikle içine kapalı yaratılışta oluşu, bu görüşü destekler niteliktedir (Binbaşıoğlu,
1990, s.169).
Kişinin devinimsel gelişimi, geniş ölçüde biyolojik yapıya dayanır. Bunun da kalıtsal
etkenler belirler. Devinimsel gelişim yönünden ileri olan bir kimse de toplumsal uyumun
daha fazla olduğu görülür. Zeka da sosyal gelişimi etkiler. Zeka bakımından üstün olan
kişilerin genellikle toplumsal yönden de üstün oldukları kabul edilir (Binbaşıoğlu, 1990,
s.169).
2.2.1.2. Çevresel Etkenler:
Çevresel etkenlerin başında aile ve okul gelir. Aile ve okulda bulunan bireyler, çocuk
üzerindeki çeşitli etkileriyle "toplumsal gelişimi" ya hızlandırır ya da yavaşlatırlar.
Okul ödevlerinden biri de çocuğun ailede kazandığı toplumsal özellikleri daha bilinçli
bir biçimde geliştirmektir. Ailenin toplumsal-ekonomik durumu da çocuğun sosyal
gelişimini şu ya da bu şekilde etkiler. Yoksul çevrenin çocukları, toplumsal yönden geri
kalabilirler. Bunların, toplumsal görgü ve yaşantıları az olabilir (Binbaşıoğlu, 1990,
s.170).
Aile ve okul çevresinden sonra, toplum çevresi de çocuğun toplumsal gelişimini etkiler.
Radyo ve televizyonda yapılan bir konuşma, görülen bir olay çocuğun toplumsal
gelişimini etkileyebilir (Binbaşıoğlu, 1990, s.170).
2.2.2. Okul Öncesi Çocuğunun Yaşlarına Göre Sosyal Gelişimi:
Okul öncesi çocuğunun sosyal gelişimi yaşlarına göre şu şekilde açıklanır. Arnold
Gessel'in yaptığı incelemelere göre toplumsallaşmanın ilk 10 ay içindeki gelişimi

18. şöyledir:
Birinci Ayda:
Çocuğun karşısına geçilip el, kol e yüz hareketleri ile konuşulursa, çocuk, konuşanın
yüzüne bakar ve hareketlerinde "kısa bir süre için"1 azalma olur.
İkinci Ayda:
Kendisi ile meşgul olanlara gülümser, elleri ve parmakları ile oynar.
Yedinci Ayda:
Çocuk, çevresindeki tanıdıkları, yabancılardan ayrılır. Aynanın önüne oturduğu zaman,
hayaline güler; onunla konuşma hareketleri yapar ve elleri ile oynaya vurur.
Onuncu Ayda:
Giydirilirken, kolunu aldırır ve başını uzatır. Aynanın önünde oturtulup eline birşeyler
verilirse, onu aynaya doğru uzatır ve aynadaki hayli üzerinde uygulamaya başlar. Bu
toplumsal gelişimin temelidir. Sosyal gelişim gerçekte onuncu aydan sonra
başlamaktadır (Yavuzer,1996, s.84).
2.2.2.1. ( 0-2) Yaş Çocuğunun Sosyal Gelişimi:
Sosyalleşme, bebeğin 3 ay dolaylarında insanla objeler arasındaki farkı görerek ,değişik
tepkiler göstermesiyle başlar. Bebekler üçüncü ayda, insan sesi duyduklarında o yöne
çevirirler, gülümsemeye gülümsemeyle yanıt verirler, çevrelerindekilerin varlığından
duydukları zevkleri gülümseme, tekmeleme ya da el hareketleriyle belirtirler (Yavuzer,
1996, s.84).
Bebekler, ilk 3 ay içinde çevrelerini gözleriyle, kulaklarıyla ve emzirilirken ağızları
aracılığıyla tanırlar (Dodson, 1990, s.45).
Diğer bebekleri fark etme, onlara gülme ve ağladıklarında onlara ilgi gösterme 4-5
aylıkken başlar. Bu aylarda bebekler gülümseme ve azarlamalara değişik tepkiler
gösterirler, farklı uyarımları kolayca ayırt edebilirler (Yavuzer, 1996, s.84).
Bakma ve dokunma şeklinde başlayan arkadaşlık ilişkileri, altıncı aydan itibaren,
giderek daha saldırgan bir biçim almaya başlar.
9.ve 13. Aylar arasındaki sosyal davranış belirtileri içinde, diğerlerinin ses ve
davranışlarını taklit etme ve oyuncaklarla birlikte oynama sayılabilir. Oyuncağın
başkası tarafından alınması halinde sinirlenme, kavga ve ağlama gibi davranışlar tipik
sosyal tepkiler arasındadır. 8-9 aylık olduğunda çocuk başkalarında gözlediği konuşma
seslerini, basit davranışları ve jestleri taklit etmeye çabalar. 10.-12. Aylar arasında,
aynadaki kendi görüntüsüyle oynar ve görüntüsünü sanki başka bir insanmış gibi öper.
1 yaşına kadar çocuk diğer insanlara, özelikle annesine bağımlıdır. 1 yaşına geldiğinde,
çevresini yalnız başına keşfedebildiği halde, çocuk bu dönemde "güven" temeline dayalı
anne desteğine gereksinim duyar.
9-13 aylık çocukların oyuncak konusunda birbirleriyle kavga ettikleri görülmektedir.
14-18 aylık çocuklar ise, birbirleriyle dostça ilişkiler kurabilmekte iken, 1,5-2 yaşındaki
çocuklar ise, birbirleriyle görüşebilmek olanakları aramaktadır (Binbaşıoğlu, 1990,
s.172).
Bebeğin temel güven duygusu; beslenme ve bakım sürecinde anne ile kurduğu yakın
ilişki sonucu oluşur. Bu gelişimi olumlu yönde etkileyen sevgi ve yakın temas ihtiyacının
karşılanmasıdır. Bu duygu onun birçok istendik davranışlara yönelmesinde etkili olur.
Araştırmalar, bebeklerin de temel güven duygusu geliştirmemiş çocukların ileride
ruhsal bozukluklar, aşırı korkular, aşırı kıskançlık, bencillik, sabırsızlık, saldır - ganlık
gibi anti-sosyal davranışlar gösterme olasılıklarının fazla olduğunu ortaya koymaktadır
(Tan, 1964, s.13).
Temel güven duygusundan yoksun olarak yetişmiş olan çocuklar, ileriki hayatlarında,
sosyal ilişki kurmaktan çekinen, kendine güvensiz kişiler olabilirler (Selçuk, 1996, s.48).

19. Çevresindeki bireylerle giriştiği sosyal etkileşim sonucu, benlik kavramının temelleri
atılır. Sosyal çevresi tarafından algılanış biçimi, fiziksel gücünün sınırlamalarının
farkına varış, benlik kavramını geliştirir (Geçtan, 1674, s.78).
2.2.2.2. (3 Yaş) Çocuğunun Sosyal Gelişimi:
Bu dönem, sosyal gelişim açısından kritik bir dönmemdir. Çocukta işbirliği anlayışı
gelişerek "biz" zamiri kullanılmaya çalışır. Çocuğun dünyasında oyun önemlidir.
Oyuncaklarını zihninde sembolleştirip, onlara kızar, bağırır, okşar ve dakikalarca
konuşur. Bu yaştaki çocuk, hem yaşıtlarıyla oynamak ister hem de onlarla oyun
esnasında problemler yaşar.
Bu yaştaki çocuklar için, kendine güven duygusu ve kendi işini yapmak önem kazanır.
3-6 yaşlarındaki çocuklar, motor becerileri geliştiği için sosyal ilişkilere daha fazla
katılırlar (Selçuk, 1996, s.50).
2-3 yaş arası, çocuk açısından zorlu bir dönem niteliğindedir. Çocuk,, dengeli değil,
genelde isyankardır. Söz dinlemediği gibi, çevresinden yardım da kabul etmez (Yakut,
1997, s.18).
Bu yaştaki çocukta kelime hazinesi zenginleşir ve bu kelimeleri kullanmaya başlar. Bu
yaştaki çocuklarda görülen konuşamamanın temel nedeni duygusal baskıdır. Bu yaştaki
çocuklara, konuşmasında ortaya çıkan tekrar ve tereddütlere elden geldiği kadarıyla
olumlu yaklaşılmalıdır.
Bu yaştaki önemli olaylardan birisi de, çocukta oluşan merak ve öğrenme dürtüsüdür.
Bu dürtü çocuğu ulaşabileceği her şeyi incelemeye yöneltir. Annesine, babasına ve
çevresindekilere sürekli olarak, "nedir bu ?" merak giderici sorular sorar. Bu dönemde
çocuk, diğerlerin varlığını daha kolayca kabul etmekle beraber onlarla işbirliği yapma
konusunda büyük güçlükler içindedir. Çocuk daha önceki dönemde ben merkezci bir
anlayış içindeyken bu kez, biz merkezli bir anlayış içindedir (Tuncel, 1977, s.78-80).
4 yaşındaki çocuklar, konuk karışlamayı, az-çok öğrenir. "Hoş geldin" derler, akraba
ve komşu çocuklarıyla ahbap olurlar. Bu yaşta çocuklar, oyuncaklarını diğer
arkadaşlarıyla paylaşırlar; fakat bu arkadaşlıklar da hep çıkarcılığa dayanır
(Binbaşıoğlu, 1990, s.172).
4 yaşındaki çocuk, arkadaşlarıyla pek iyi geçinemezse bile, arkadaşlık etmek onun için
en önemli olaylardan biridir. Arkadaşlarıyla geçimsizliğinde, 2,5 yaşındaki tutumunu
andıran olaylar görülür. Tıpkı, o dönemdeki duygusal aşırılıklardadır: Bu, bakarsızınız,
son derece utangaç, çekingendir, bir an sonra değişir ve kurum satmaya başlar.
Çocukların çoğu, bu dönemde de 2,5 yaşlarında olduğu gibi belirli alışkanlıklara
saplanırlar. Yemek, giyinmek, uyumak gibi konularda sürekli olarak aynı düzenin
kollanmasını isterler. Bu düzen, bozulduğu zaman anlayış gösteremez, tam tersine
ağlayarak, bağırarak, sorular sorarak tedirginliklerini ortaya koyarlar (Dodson, 1990,
s.120-121).
4 yaşındaki çocuklar, arkadaşlık etmeyi, birlikte oyun oynamayı severler. Ne var ki, bu
beraberlik hiç de güllük gülistanlık bir ortamda gelişmez. Bu yaşlardaki çocuklar,
sürekli olarak birbirleriyle dalaşır, kavga ederler, dövüşürler, birbirlerine ad takarlar,
küfür etmeye başlarlar. Hele, kendi aralarında bir grup kurdular mı, başka çocukları
yanlarına yaklaştırmazlar. 4 yaş kabalık ve sakınmasızlık çağıdır. Başkalarının
duyguları hiç hesaba katılmaz. Çocuk, istediğini, düşündüğünü yapar ve söyler.

20. 2.2.2.2. ( 4 Yaş) Çocuğunun Sosyal Gelişimi:
4 yaşına gelen çocuk, artık 3 yaşında olduğundan daha sakin, daha uyumlu ve
hareketlerini daha kolaylıkla kontrol edebilecek durumdadır. Dört yaş çocuğu sürekli
olarak çevresini tanıma çabası içindedir. Be çabasını devamlı olarak sorduğu sorularla
açıkça ortaya koyar. Ne, nerede, kim vb sorular sorar. Sorularıyla ilgili olarak kendisine
verilen açıklamaları dikkatle izler. Burada yetişkinin vereceği cevapların doğru, onun
anlayabileceği açıklıkta olmasının önemi büyüktür. Sorulan sorular, çocuğun ilgilerini,
isteğini göstermesi açısından önemlidir. Bu nedenle, "büyünce öğrenirsin" ya da "bana
sor, o anlatsın" türünden geçiştirmeler, çocuğun öğrenme isteğini azaltabileceği gibi,
onun yetişkine olan güven duygusunu da azaltarak kırıklığa uğramasına neden olabilir.
Toplumsal gelişim yönünden yetişkinleri izleyerek, onların davranışlarını taklit eden, 4
yaş çocuğu, bir yandan yetişkinle olumlu ilişkilerini sürdürürken, diğer yandan kendi
yaşıtı olan çocuklarla da daha uzun süre birlikte olmaya başlar. Ancak gruplar henüz
çok kolaylıkla dağılabilir niteliktedir. Bu yaş çocuğunda zaman zaman uzmanların
paralel oyun adı verdikleri (aynı mekan içinde herkesin kendi oyununu sürdürmesi)
oyun türü görülebilir. Oyun sırasında ortaya çıkan çatışmalar, onun için sosyal birer
deneyim yerine geçerler. Çocuğun arkadaşlarının isteklerine uymayı öğrenmeye
başlaması ve bunun için de kendi isteklerinden fedakarlıkta bulunabilmesi, sosyal
gelişim yönünden son derece önemli bir adım olarak nitelenebilir.
2-3 hatta 4 yaşındaki çocuklar, ancak bir kişi ile arkadaşlık kurabilirler. 2-3 yaşındaki
çocuklarda "sen, ben" kavramı gelişmiştir. Bu kişinin, kendisini başkalarından iyice
ayırdığının bir belirtisidir. Toplumsal gelişim, bundan sonra, hızla artar (Binbaşıoğlu,
1990, s.172).
3 yaşına giren çocuğun, giderek daha olumlu ve dengeli bir birey haline dönüştüğü
görülür. Bu evrede rastlanan ani öfke nöbetleri çoğunlukla eşyaya yönelmiştir. Örneğin,
yetişkinin "niçin koşuyorsun" sorusuna, çocuk, olayı rasyonalize ederek: "çünkü
merdiven koş koş diyor" yanıtını verebilir (Yavuzer, 1996, s.109-110). 1,5-3 yaş
çocukları tamamen başkalarına bağımlı olmak istemezler. Teşebbüs ettikleri işleri
yaparak, kendilerine olan güvenlerini artırmaya çalışırlar. Yetişkinlerin yaptıkları işe
karışmalarını ve müdahale etmelerini istemezler. Eğer, yaptıkları iş, engellenirse,
öfkelenip, hırçınlaşırlar. Buna karşılık yetişkinler, çocukları 2 yaşından itibaren
toplumun istediği şekilde davranmaya zorlarlar. Çünkü çocuklarının toplum
kurallarına uyum sağlayabilen bireyler olarak yetişmelerini ister. Bu kültür aktarımının
bir gereğidir. Ancak, ana-babalar, çocuklarına toplumun maddi ve manevi değerlerini
sevdirerek ve onların kişiliklerini rencide etmeden aktarmalıdır (Selçuk, 1996, s.49).
Bu yaştaki çocuklarda Piaget'nin de işaret ettiği gibi, toplumsallaşmış dil" çok yavaş
oluşan, yavaş yavaş evrimlenen bir olaydır (Tuncel, 1977, s.80).
Çocuk, üç yaşına gelince, oyun arkadaşı aramaya başlar. Annesinden uzaklaşmak, daha
bir bağımsız daha bir başına buyruk olmak ister. Bunu sağlamanın en kolay yolu,
çocuğu yuvaya yollamaktır (Dodson, 1990, s.130).
2 yaşında başlayan sorgulama ve sorma dönemi, 4 yaşında en üst düzeye çıkar. Bu
çağdaki tipik sorunların başında, "ben nereden, nasıl geldim?" sorusu gelir. Çocuğun
yaşına uygun olarak kısa, öz ve doğru cevaplar verilmelidir. Bu soruya çocuğun anlayıp,
kavrayabileceği bir sadelik ve yalınlıkta karşılık verilmesi en uygun olanıdır. Kesinlikle
çocuğu susturmak ve gerçeği yansıtmayan karşılıklar vermek, doğru değildir. Bu
konuda anne-babaya önemli görevler düşmektedir (Yakut, 1994, s.18-19).
4 yaş çocuğu son derece açık sözlüdür. Hoşlandığı ve hoşlanmadıklarını rahatlıkla
söyleyebilir. 4 yaş çocuğu, somut düşünür. Kelimeleri öğrendiği basit anlamlara göre
değerlendirir. Örneğin, "yüzsüz" den,ildiğinde, yüzü olmayan bir insanı anlamaktadır.
Bu da yetişkinlerin 4 yaş çocuğu ile konuşmalarında kullandıkları sözcükleri onun

21. anlayabileceği şekilde olmasını ve 4 yaş çocuğunun bulunduğu sırada aralarında
yapacakları konuşmalarda dikkatli olmaları gerekli kılmaktadır.
Bu yaştaki çocuk, oyunlarını bir konu çevresinde örmeye başlar. Bebekleriyle,
arabalarıyla, trenleriyle, öteki oyuncaklarıyla uzun süreli ve belirli olayların
canlandıran oyunlar kurar. Güçlü hareket itisi ve kafasının içindeki belirsizlikler, onu
çeşitli yönlere çeker, ne yapmak istediğini, nereye gittiğini kestiremez. Bu tavrı en iyi
belirleyecek örnek, kendisine ne resmi yaptığını soran annesine "daha bitirmedim ki,
nereden bileyim" diye cevap veren çocuğun yaşadığı olaydır.
2.2.2.4. ( 5 Yaş) Çocuğunun Sosyal Gelişimi:
5 yaş genellikle canlı, neşeli, hareketli bir görünüm içindedir. Konuşmayı, soru sormayı,
hareketli oyunlar oynamayı, masal dinlemeyi ve anlatmayı sever. O, artık daha çabuk
karar verir. Kas hakimiyeti gelişmiştir. Düzenli cümleler ile insanlarla olan kişisel ve
sosyal ilişkileri artmıştır (Yavuzer, 1996, s.111).
Bu yaştaki çocuk artık arkadaşlarıyla oynamaya ve bir grup içinde kendi yerini
bulmaya başlar. Grup yaşantıları yoluyla bilgi edinir.
Bu beş yaş çocuğu annesine ve evine bağlı olmasına rağmen ev onun için pek yeterli
değildir. Çevresini genişletmek ihtiyacındadır. Kendi başına hareket etmesi artar ve bu
anne-baba tarafından engellenirse, aşırı baskılı bir eğitim uygulanırsa, çocuk bağımsız
ve dengeli bir kişilik geliştiremez. Bu nedenle çocuğun kendi başına yapabileceği işlerde
yardım etmemeli, yapabileceği işlerde büyüklere yardımcı olmasına fırsat verilmelidir.5
yaşındaki kızlar, bebekle oynar, resim yapar ve hatta ip atlayabilirler. Bu yaştaki erkek
çocuklar ise, daha çok, trencilik, koşma ve yakalama oyunları gibi oynar oynarlar.
Oyunlarda birbirlerini taklit ederler (Binbaşıoğlu, 1990, s.172).
Bu dönemde çocuklar gruplar halinde oyunlara girişirler. Çocuklardan biri doktor olur
ve hasta olan kız veya erkek çocuğu muayene eder. Gruptaki çocuklar sırayla hasta ve
doktor olurlar. Bu oyuna yol açan temeldeki merak bir kez giderildikten sonra oyun,
çekiciliğini kaybeder ve artık oynanmaz olur.
5 yaşına gelen bir çocuğu şahsi ve sosyal ilişkileri artmıştır. Olaylar karşısında
soğukkanlıdır. Dikkatli ve kararlı bir tutumu vardır (Yakut, 1997, s.19).5 yaşındaki
çocuk, her yönden denge içindedir. Kendi kendine yeterliliği ve çevre ile uyumu vardır.
Kendine güvenir, aynı zamanda karşısındakilerle de başkaldırmadan uzlaşabilir.
Dikkatli, anlayışlı, sezgi ve algılarında güçlüdür. Nazik, düşünceli, cana yakındır
(Dodson, 1990, s.124).
5 yaş çocuğunun belirginleşen kişilik özelliğini de dikkate almak gerekir. İçinde
bulunduğu yer ve zamanla sınırlanan dünyası ona yeterlidir. Düş gücünü kullanmaz.
Nesneleri kullanılışlık açısından tanımlar: "kuyu, kazmak içindir" "dondurma yemek
içindir" kendisi ve çevresiyle çatışma halinde değildir. Resim yapmaya başlamadan
önce, kafasına belirgin bir şey vardır. Yaptığı şeyin içeriği mantıklıdır. Kendi kendini
kritik eder. "Bir at resmi çizmek istiyorum ama bilmiyorum" diyebilir. İster oyunda
olsun, ister kendisine verilen bir ite olsun, 5 yaş çocuğu başladığı işi bitirmeyi sever,
gösterişe meraklı değildir. O, artık daha çabuk karar verir. İnsanlarla olan kişisel ve
sosyal ilişkileri artmıştır. Bunun yanısıra kendisine ilişkin düşünceleriyle ailesine, okula
ve topluma uyumu belirgin bir biçimde artmıştır. Kritik durumlarda soğukkanlı olmayı
başarır. Sokakta kaybolmaz, adresini bilir. Çocuk, gelişimin tüm basamaklarını
tamamlamış ve hafif eğilimli bir düzlüğe ulaşmıştır.5 yaş çocuğu kendi kendine yeter,
sosyaldir, kendinden emindir. Şekilci ve uyumludur. Rahat ve ciddidir, dikkatli ve
kararlıdır. Nazik bir dosttur. Üstün bir kişi değilse bile, üstün bir çocuktur. 3 yaşın
ilerlemiş bir biçimidir.5 yaşın sonlarına doru, çocuklarda düşünerek hareket etme
davranışları görülür. Çocuk, zaman zaman ciddileşir; artık toplum düzeninin ayrımına
varmıştır. Bu zamanda çocuk, toplumdan aileye doğru bir kaçış gösterir. Onun için, aile

22. en güvenilir bir yerdir. Bu durum, adeta bir "toplumsal bunalım"dır. Oyun çağında aile
bireylerinin çocuğa gösterecekleri ilgi, çocuğun oyuncak durumu, özellikle kendi
yaşındakilerle oluşan ilişkileri, çocuğun toplumsal gelişiminin biçimini belirler. Buna
çocuğun toplumsal gelişiminin biçimini belirler, çocuğun karıştırdığı resimli kitaplar da
yardım eder.
2.2.2.5. 6 Yaş Çocuğunun Sosyal Gelişimi:
Bu yaş çocuğu etkin, atılgan, coşkulu, amaca yönelik davranışlar sergileyen, zaman
zaman düşünceli kararsız, bir kişilik yapısına ve bağımsız bir ruh yapısına sahiptir.
Hala annesinin ona verebileceği bakım, rahatlık ve güvene büyük ölçüde ihtiyaç duyar.
Akıllı bir anne çocuğunun sıkıntılı durumlarında; mutluluğunu paylaşmada; güven
vermede; meraklarını gidermede; rehberlikte onun yanında hazır bulunmalıdır. Onun
perişan, utangaç ve bozgun olduğu durumlarda çoğu kez yalnız anne ona cesaret
vererek ona yardım ederek olaylardan olumsuz bir biçimde etkilenmesini önleyebilir.4-6
yaşlarındaki çocuk, "soru çağı"ndadır. Bu zamanda çocuk, her şeyin "neden" ve
"niçin"ini öğrenmek ister. Bu davranış, çocuğun zihin gelişimi kadar toplumsal
gelişimini de etkiler. Soru sormanın iki nedeni vardır:
1. Gerçek bir merak ve öğrenme isteği,
2. "Dikkati çekmek" düzenleşimi
Birincisi, "zihin gelişimi"1 ile, ikincisi de "toplumsal gelişim"le ilgilidir. Dikkat çekme
isteği, benliğin geliştiğini gösterir (Binbaşıoğlu, 1990, s.173).
3-6 yaşlarındaki çocuklar, motor becerileri geliştiği için sosyal ilişkilere daha fazla
katılırlar. Bunun yanısıra araştırma be merak duygularını tatmin etmek için çeşitli
faaliyetlerde bulunurlar. Bu faaliyetlerde başarısız olurlarsa suçluluk duygusu
geliştirebilirler. Çocuğun yaptığı işlerin yetişkinler tarafından engellenmesi, ana-
babanın yanlış eğitim yöntemleri kullanması da suçluluk duygusuna yönelten etkenler
arasındadır (Seçuk, 1996, s.50).6 yaşındaki çocuk, kararsız ve tembel bir kişilik sergiler.
Bu davranışlar, bir geçiş dönemini oluşturur. Artık, okul çağı başlamıştır. Bu dönemin
belirgin özelliği, grup oyunlarıdır. Daha önceleri tek başına sürdürülen oyunlar, grup
oyunlarına yerini bırakmıştır (Yakut, 1997, s.19):Somut düşünce biçiminin giderek elde
edilmesiyle birlikte dikkat süresi uzayan iyi bir dinleyici olmaya başlar. Çevredeki
tehlikelerin daha çok farkında olan bu yaş çocuğu uzun süre evden uzak kalmaya
hazırdır. Bu yaşta ilköğretim için gerekli gelişim düzeyine, genellikle ulaşılmış ve ön
yaşantılar kazanılmıştır.Çocuğun eğitiminde önemli olan ana-baba ve ona bakan eğitim
ile ilgilenen yetişkinlerin onu sevmesi gelişimini rahatça sağlayabilecek şekilde özgürlük
ve güven vermesi her türlü yapıcı yardımı sağlaması, anlayış göstermesidir.Bu devrede
çocuğun hayal gücü çok gelişmiştir ve ruhsal durum içinde sık sık yalan söyler, haşarı ve
yaramaz olur. Ebeveynlerine çok az düşkün olurlar ve daha az bağımlı olurlar.
Oyunlarında rekabet havası eser ve diğerlerinden daha üstün olma çabası içindedir. Bu
durum bağımsızlık ve kendine güven yönünden önemli bir aşamadır (Öztürk, 1983,
s.4-8).4-6 yaş arası çocukların oyunları, 2-3 kişilik küme oyunlarıdır. İlk çocukluk
yılarında çocuğun çevresini ana-baba ve eğer varsa, kardeşler oluşturur. İlk sosyalleşme
belirtileri aile çevresinde atılırken, ilkokul çağına doğru aileye olan ilgi çevreye kaymaya
başlar. Bu dönemdeki çocuğun sosyalleşmesini etkileyen en önemli faktör, çocuğun
arkadaş çevresidir. Aile, çocuğu, ilkokul çağına kadar olan dönemde sıkı bir denetim
altında tutmuşsa, çocuğun sosyalleşmesi biraz daha zor olur. Çocuklarda sosyalleşmeyi
sağlayan en büyük etkenlerden biri de akranlarıyla birlikte oyun oynamasıdır.
SONUÇ
Çocuk yetiştirmek oldukça meşakkatli, ancak bir o kadar da zevkli bir iştir. Çocuk
gelişimi, ilk adımla başlayıp, konuşmayı öğrenme ve oyunla dünyayı kavramayı içeren

23. uzun bir süreçtir. Ana-babalara düşen görev, bu sürecin her aşamasında aynı dikkati ve
sabrı göstermektir.
Okul öncesi çocuğunun gelişimsel özellikleri evrenseldir. Ancak, çocuk, sadece doğuştan
getirdiği yatkınlıklar ve gelişimsel özellikler doğrultusunda, gelişimini sürdürmez.
Yaşadığı sosyal ve kültürel çevre, bazen olumlu, bazen de olumsuz yönde onun
gelişimini etkiler. Dolayısıyla çocuklar, hemen hemen aynı yaşam diliminde olsalar bile,
bireysel farklılıklar ve çevrenin donanımıyla ilişkili olarak farklı gereksinimleri olan
çocuklar olabilirler. Bu noktada çocukların yaşamlarını yönlendirmede çok kritik bir
dönem olan okul öncesi eğitim kapsamındaki programların önemini göz ardı etmek
mümkün değildir Merkezi bir programda çocukların bu gereksinimlerinin ideal öçlüde
karşılanması, söz konusu olmayabilir. Çocukların çevreye uyumu, öğrenme ortamına
ilgisi ve öğrenme başarısı açısından, kendi gereksinimleriyle uyumlu, bütünleşen bir
programdan yararlanmaları önemlidir.
Okul öncesi eğitim aşamasında çocuklara sunulan program, çocuğun gelişimini tüm
alanlarıyla destekleyen ve geliştiren hedefleri kapsamak durumundadır.
Çocuklar, değişen ve gelişen toplumun gereksinimleri doğrultusunda, her gün başka
bilgi kaynaklarıyla karşılaşmaktadır. Programlar, çocuğa güncel ve entelektüel bilgiye
ulaşma şansını vermelidir. Program, çocukların gelişim özelliklerini, ilgi ve
gereksinimlerini karşılamayı başarır ise, beklenen ideal hedeflerine ulaşabilir.
Çocukların gelişimlerinde en önemli görev, ebeveynlere düşmektedir. Doğumdan
itibaren çocuk, etrafını saran fizik ve sosyal çevreye uyum savaşını verirken, bu
çabasında en büyük desteği, anne ve babasından alır. Çocuk, kendin,i ifade etmeyi,
kendi kendini yöneten bir birey olabilmeyi ailesinden öğrenir. Özellikle anne- baba,
çocuğun kişiliğinin oluşumunda temel rolü olan özdeşim modelleridirler. Çocuk, bu
özdeşim modellerini kendilerine örnek alır ve adeta onların yaşam biçimlerini taklit
yoluyla öğrenir.
Bu öğrenme süreci içinde onun sevgiye, güvene yani çevresindekilere inanmaya,
bağımsızlığa ihtiyacı vardır. Anne ve babaların, çocukların ihtiyaçlarını dikkate
alabilmeleri için doğumdan başlayarak onlarla iletişim kurmaları gerekir. Bu iletişim,
doğumdan sonraki ilk olan duygusal doyumla kurulur.
Çocuk yetiştirmede ana-babanın eğitim seviyesi de son derece önemlidir. Ebeveynler,
bilgisiz yetersiz oldukları ve çocuklarına karşı yanlış tutumlar sergiledikleri sürece
çocukların özbakım becerileri gibi en temel becerilerden bile yoksun olabildikleri ve
kardeşler arasında çatışmaların yaşandığı görülmektedir. Çocuk yetiştirme konusunda
bilgisiz olan anne, yeni doğan bebeğine nasıl müdahale edeceğini, ihtiyaçları konusunda
neler yapacağı, yapsa bile yanlış yapacağı ihtimali yüksektir. Bebeğini, sıkı sıkıya
kundaklayarak onun bedensel gelişimine zarar verecektir. Kundak, bebeğin yürüme ve
oturma gibi hareketlerini geciktiriyor. Kalça çıkığı gibi fiziksel bazı bozukluklara yol
açabiliyor. Bebeği kundak yapmak yerine mümkün olduğunca serbest giyindirip, daha
fazla hareket etmesinin sağlanması, bebeğin ruhsal sağlığı açısından da önem taşıyor.
Çocuk gelişiminde çocuğu uzaktan belirli bir kontrol yaparak hareketlerinde serbest
bırakmak, önemlidir. Aksi halde çocuğun bedensel ve ruhsal yönden baskı hissetmesi,
gelişimini olumsuz yönde etkiler.
Çocukların eğitimlerinde bu gelişim özellikleri dikkate alınarak, sevgiye uygun eğitim
verilmeye çalışılırsa, daha başarılı olunacaktır. Ayrıca kişilik özelliklerinin5-6 yaş
civarında belirlendiği konusunda, psikologlar arasında genel bir kanı vardır. Bu
bakımdan, çocuk yuvaları ve anaokulları, çocuk gelişiminin ilk yıllarında iyi bir denetim
altında tutulursa yararlıdır. Çocuğun, aile çevresiyle ilgisini kesmemek, bu bakımdan
yapılacak işlerin başında gelir.