1. Лекц №10
Багш О.Норовсамбуу0

2.  Мөнгө-энэ бол худалдааны тохиролцоонд
ашиглагдаж болох санхүүгийн актив юм.
Мөнгөний үүргийг гүйцэтгэж байгаа бүх
зүйл мөнгө юм.
 Эрт дээр үед бараа материал /тамхи, хонь,
цай, хутга, торго г.м./ мөнгөний үүрэг
гүйцэтгэж байсан ба яваандаа металлыг
/алт, мөнгө, зэс зоос/ хэрэглэх болж өнөө
үед цаасан мөнгө болон бэлэн бус мөнгө
/чек, хувьцаа, облигаци/-р гүйлгээ хийж
байна.

3.  Мөнгийг үндсэнд нь 3-н янзын
үүрэгтэй гэж үздэг. Үүнд:
 Гүйлгээний хэрэгсэл. Бараа
үйлчилгээг худалдан авах ба худалдахад
мөнгийг ашигладагаараа нь гүйлгээний
хэрэгсэл гэж үздэг. Мөнгө нь бараа
солилцооны тохиромжтой арга
болохынхоо хувьд газар нутгийн
төрөлжилтийн болон хөдөлмөрийн
хуваарийн үр шимийг хүртэх боломжийг
нийгэмд олгодог.

4.  Өртгийн хэмжүүр. Аливаа баялаг,
нөөцийн харьцангуй өртгийг мөнгөөр
хэмжих нь тохиромжтой гэж нийгэм
үздэг. Мөнгийг нэг утгаар ашиглана
гэдэг маань төрөл бүрийн бараа,
нөөцийн харьцангуй үнийг хялбархан
харьцуулах боломжийг наймаанд
оролцогчдод олгоно гэсэн үг юм.
 Хуримтлалын хэрэгсэл. Мөнгөний
хөрвөх чадвар нь баялаг хураахад
ихээхэн тохиромтой хэрэгсэл
болгодог байна.

5.  Өөрөөр хэлбэл мөнгө нь бүтээгдэхүүн
үйлчилгээ болон хувирах хамгийн сайн
хэрэгсэл бөгөөд хадгалахад хамгийн
тохиромжтой хэрэгсэл юм.
 М1, М2, М3, мөнгөний эрэлт, мөнгөний
нийлүүлэлт
 Цаасан болон зоосон мөнгө гүйлгээнд
нэвтэрсэн тэр үеэс хойш гүйлгээнд байх
мөнгөний тоо хэмжээг тодорхойлох
шаардлага урган гарч ирсэн. Учир нь
цаасан болон зоосон мөнгийг хичнээн л
бол хичнээнээр нь хувилан гаргаж болдогт
байдаг.

6.  Гүйлгээнд байгаа мөнгөний тоо хэмжээ нь
борлуулахад зориулагдсан бараа
үйлчилгээний тоо хэмжээ, үнээс шууд
хамаарна. Мөнгө хэдий чинээ хурдан
эргэлдэнэ төдий чинээ бага мөнгө
гүйлгээнд шаардагдана.
 M=(P*Q)/V
 M-гүйлгээнд байх мөнгөний тоо хэмжээ
 P-үнэ
 Q-бараа үйлчилгээний тоо хэмжээ
 V-мөнгөний эрэлтийн тоо

7.  M=Y/V
 Y-нэрлэсэн ҮНБ
 Мөнгөний нийлүүлэлт
 Мөнгөний нийлүүлэлт нь мөнгө ба “бараг
мөнгө” гэсэн 2 хэсгээс бүрдэнэ гэж үздэг.
Мөнгөний нийлүүлэлтийг М1, М2, М3
гэсэн 3-н янзаар авч үзвэл тэдгээрийн бүтэц
нь дараахи байдалтай байна. Үүнд:
 М1 . Энэ нь 2 хэсгээс бүрдэнэ. Үүнд:
 Гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгө буюу цаасан ба
металл мөнгө.
 Чек бичиж болдог чекийн хадгаламжуудаас,
өөрөөр хэлбэл арилжааны банктөрөл бүрийн
хадгаламжийн касс.

8.  М1=бэлэн мөнгө+чекийн хадгаламж
 М2, М3 буюу “бараг мөнгө”. Бараг мөнгө-
энэ бол шууд гүйлгээний хэрэгсэл
болдоггүй боловч санхүүгийн алдагдлын
эрсдэлгүйгээр хялбархан М1 болгож болдог
чекийн бус хадгаламжийн данс, хугацаатай
хадгаламж, богино хугацаатай улсын үнэт
цаас зэрэг түргэн хөрвөх чадвартай
санхүүгийн активууд юм.
 М2=М1+чекгүй хадгаламжийн
данс+хугацаатай жижиг хадгаламж

9.  М3 гэдэг нь хадгаламжийн сертификатын
хэлбэрээр үйлдвэрүүдийн эзэмшдэг
хугацаатай томоохон хадгаламжууд
хялбархан чекийн хадгаламж болж
хувирдагаас үүдэлтэй тодорхойлолт юм.
 М3=М2+хугацаатай томоохон хадгаламж
 Мөнгөний дээрхи 3-н тодорхойлолтоос
эхнийхийг нь эхэвчлэн ашигладаг байна.
 Бэлэн мөнгө нь Монгол банкнаас гаргасан
өрийн бичиг харин чек нь арилжааны
банкнаас гаргасан өрийн бичиг гэж ойлгож
болно.

10.  Эдгээр өрийн бичгүүдийн өртөг буюу
худалдан авах чадвар нь тогтвортой байгаа
нөхцөлд үүргээ сайн биелүүлдэг байна.
мөнгөний өртөг нь хатуу тогтоосон
металлын тоо хэмжээгээр бус, зах зээл дээр
түүгээр худалдан авч болох бараа
бүтээгдэхүүний хэмжээгээр
тодорхойлогдоно. Мөнгөний ханшийн
тогтвортой байдлын хариуцлагыг төр
хүлээнэ. Төр зохих сангийн бодлого болон
нийлүүлэлтэнд үр ашигтай хяналт тавих
замаар зохицуулалт хийнэ.

11.  Мөнгөний эрэлтийг арилжааны мөнгөний
эрэлт, ашиг хонжооны мөнгөний эрэлт гэж
2 хувааж авч үздэг.
 Үйлдвэрийн газруудын хөдөлмөрийн хөлс,
материал, эрчим хүч төлөх төлбөр, өрх
гэрүүдийн хувьд хүнсний зүйл худалдан
авах, барьцааны болон нийтийн аж ахуйн
үйлчилгээний төлбөрт хэрэгтэй мөнгийг
Арилжааны мөнгөний эрэлт /Dt/гэнэ.
 Ашиг хонжооны мөнгөний эрэлт /Da/гэж
хүмүүсийн хуримтлалын хэрэгсэл болдог
корпорацын хувьцаа, хувийн болон улсын

12.  М1 мөнгөний хэлбэрээр байдаг гар дээр нь
бэлэн байгаа мөнгөний хэрэгцээг хэлнэ.
 Мөнгөний нийт эрэлт /Dm/ гэдэг нь
дээрхи 2 эрэлтийн нийлбэр юм.
 Dm= Dt+ Da
 Арилжааны мөнгөний эрэлт нэрлэсэн ҮНБ-
тэй ижил харьцаагаар өөрчлөгдөнө. Ашиг
хонжооны мөнгөний эрэлт хүүтэй урвуу
харьцаатайгаар өөрчлөгдөнө. Тэнцвэрт хүүг
тогтоохын тулд мөнгөний эрэлт,
нийлүүлэлтыг мөнгөний зах зээл нэгтгэдэг.

13.  Бүтээгдэхүүний эсвэл нөөцийн зах зээл дээрхи
шиг мөнгөний эрэлт, нийлүүлэлтийн
огтлолцол үнийн тэнцвэрийг тодорхойлно.
Энэ тохиолдолд “үнэ” гэдэг нь тэнцвэрт хүү
буюу мөнгө ашигласанд төлж байгаа үнэ
болно. Мөнгөн гүйлгээг зохицуулдаг гол
санхүүгийн байгууллага бол банк юм. Өрх гэр
болон пүүсүүдийн хэрэглээнээс давж
хуримтлагдсан сул мөнгөн хөрөнгө бүхэлдээ
хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болон
ашиглагдаж эхэлсэн нөхцөлд нийгэмд
хөдөлмөр бүрэн эрхлэлт хангагдан эдийн засаг
бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж, тогтвортой,
өндөр хурдацтай хөгжих болно.

14.  Энэ нөхцлийг банкны тогтолцоо бүрдүүлж
өгнө.
 Банк нь эдгээр сул чөлөөтэй,
хуримтлагдсан мөнгөн хөрөнгийг
төвлрүүлэн түүнийгээ эргээд хөрөнгө
шаардлагатай байгаа газарт олгож зуучлах,
хүн ам аж ахуйн нэгжүүдийн хооронд
төлбөр тооцоо хийх, мөнгөн гүйлгээнд
хяналт тавих, түүнийг зохицуулахад
чиглэсэн мөнгө зээлийн бодлогыг
боловсруулах, хэрэгжүүлэх, гүйлгээнд
мөнгийг оруулах, буцааж татах зэрэг үйл
ажилгааг явуулна.

15.  Банкыг гүйцэтгэж байгаа үүрэг, зорилгоор
нь:
 Арилжааны банк,
 Төв банк гэж ангилна.
 Арилжааны банк нь мөнгөн хөрөнгийг
төвлрүүлж авах, эргээд хөрөнгийн эх
үүсвэр шаардлагатай аж ахуйн нэгжүүдэд
олгох, аж ахуйн нэгжүүдийн хоорондын
төлбөр тооцоог хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэх
үүрэгтэй байдаг. Үүнээс харахад улс оронд
арилжааны банк хэд ч байж болно.

16.  Төв банк нь мөнгөн гүйлгээнд хяналт
тавих, түүнийг зохицуулахад чиглэсэн
мөнгө зээлийн бодлогыг зохицуулж
хэрэгжүүлэх, гүйлгээнд мөнгийг оруулах,
татаж авах зэрэг үүргүүдийг гүйцэтгэдэг
байна. Ихэнхи оронд Төв банк нь нэг
байдаг ба төрийн байгуулага болно.

17.  Банкны байгууллагуудын тэнцлийн
тайлан.
 Банкны тэнцлийн тайланг судалж үзсэнээр
банк ямар үйл ажиллагааг хэрхэн яаж
явуулдгийг мэдэж болно. Тэнцлийн тайлан
нь актив, пассив гэсэн 2 талтай байна.
Актив, пассив 2 тал нь хоорондоо тэнцүү
байна. Актив тал нь өөрт байгаа хөрөнгө
болон авлага, түүний бүтэц буюу банкны
хөрөнгийн бүтэц, зарцуулалтыг харуулдаг
бол, пассив тал нь өр зээл, түүний бүтэц
буюу уг хөрөнгийн эх үүсвэрийг харуулна.

18.  Пассив талд бичигдсэн эх үүсвэрүүдийн
хөрөнгөнөөс банк нөөцөд тодорхой хэсгийг
үлдээгээд бусдыг үйл ажиллагааны зардалд
болон зээл олгох, засгийн газрын болон
бусад байгууллагаас гаргасан бонд
худалдан авах зэрэгт хуваан зарцуулна.

19.  Арилжааны банкны тэнцлийн тайлан /Жишээ/
 Актив Пассив
 -Үнэт цаас 100 –Хадгаламж 300
 -Олгосон зээл 230 (хугацаагүй 170
 -Нөөц 70 хугацаатай 230)
 -Үл хөдлөх хөрөнгө 100 -Хувьцаа 200
 (банкны байшин барилга,
 тоног төхөөрөмж)
 Дүн 500 Дүн 500

20.  Нөөц
 Хадгаламжийн үйл ажиллагаа явуулж
байгаа бүх банк хуулиар тогтоосон
тодорхой хэмжээний нөөцийн сан
байгуулсан байх ѐстой байдаг. Банкны нөөц
нь банкны кассад байх бэлэн мөнгөний
нөөц ба төв банкинд байх нөөц гэсэн 2
хэсгээс бүрдэнэ.
 Нийт нөөц=илүүдэл нөөц + зайлшгүй
нөөц

21.  Зайлшгүй нөөцийн норм хэмжээг банкны
хуулиар тогтоож өгнө.
 Зайлшгүй нөөцийн = зайлшгүй нөөцийн хэмжээ . 100%
 норм банкны хугацаагүй хадгаламжийн хэмжээ
 Нөөцийн норм нь хадгалажийн
хэмжээнээс хамаарч өөр өөр байхаас
гадна чек олгогдсон хугацаагүй
хадгаламж ба чек олгогдоогүй
хадгаламжинд мөн харилцан адилгүй
тогтоогдоно. Төв банк нь мөнгөний
эрэлт нийлүүлэлтийг зохицуулах
шаардлагаар хуулинд заасан
интервалын дотор нөөцийн хувь хэмжээг
өөрчлөн тогтоодог.

22.  Арилжааны банк нь төв банкинд яагаад
нөөцийн сан байгуулах шаардлагатай вэ?
Гэвэл:
 Хадгаламж эзэмшигчид хэзээ ч мөнгөө авч
мэднэ. Иймээс тодорхой хэмжээний
нөөцтэй зайлшгүй шаардлагтай. Кассан
дахь нөөц хүрэхгүй бол дампуурахаас
сэргийлж төв банкинд тодорхой
хэмжээний нөөцийн сан байгуулах
шаардлагатай.

23.  Гэвч бүх хадгаламж эзэмшигчид нэгэн
зэрэг мөнгөө авахыг хүсвэл ямарч банк
дампуурах болно. Учир нь нөөцийн санд
бүх хадгаламжийн тодорхой хувийг л
хадгалдаг бөгөөд бусдыг нь зээл хувьцаа
худалдан авах замаар аж ахуй нэгж хувь
хүмүүст олгосон байдаг. Иймээс төв банк
нь арилжааны банкуудад хяналт шалгалт
хийж байдаг байна.

24.  Зайлшгүй нөөц нь банк дампуурсан үед
тодорхой хэмжээгээр хадгаламж
эзэмшигчдийн хохирлыг барагдуулах
зорилготой, эрсдлээс бага ч гэсэн хамгаалах
хэрэгсэл юм.
 Зайлшгүй нөөцөөр дамжуулан төв банкнаас
арилжааны банкуудын үйл ажиллагааг
хянаж, зохицуулна. Төв банк нөөцийнхөө
хэмжээг ихэсгэх багасгах замаар арилжааны
банкуудын зээл олгох чадварт нөлөөлдөг

25.  Банк нь зээл олгож орлого авахаас гадна
бизнесийн бусад багууллагатай адил засгийн
газрын үнэт цаас худалдан авах зэргээр ашиг
орлого олоход чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулна.
Мөн хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдийн хооронд
төлбөр тооцоо хийх зэргээр зээлийн хөрөнгийг
бүрдүүлэгч өрх гэр аж ахуйн нэгжүүдэд
үйлчилгээ үзүүлж тэднийг өөртөө татах үйл
ажиллагаа явуулна.

26.  Төв банк ба зээлийн бодлого
 Үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн тогвортой
байдал нь улс орны эдийн засгийн
тогтвортой , өндөр хурдацтай хөгжлийг
хангахад чухал нөлөөтэй. Засгийн газар төв
банкаар дамжуулан мөнгөний
нийлүүлэлтэнд нөлөөлөх замаар дээрхи
зорилгод хүрнэ.
 Төв банк үндсэн 2 үүрэг гүйцэтгэнэ:
 Банк санхүүгийн оновчтой системийг
бүрдүүлэн түүний үр ашигтай үйл
ажиллагааг хангах явдал юм.

27.  Гүйлгээний хүрээнд байх мөнгөний
нийлүүлэлтэнд хяналт тавих замаар мөнгө
зээлийн бодлого боловсруулан
нийлүүлэлтэнд нөлөөлж, үнийн түвшинг
тогтворжуулах, бүрэн хөдөлмөр
эрхлэлтийг хангах нийгмийн
үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх үүрэгтэй.
 Төв банкны тэнцлын тайлан
 Төв банкны тэнцлийн тайлан нь
арилжааны банкнаас өөр байдаг.

28.  Актив Пассив
 -Үнэт цаас –Арилжааны банкуудын нөөц
 -Арилжааны банкуудад –Төрийн сангийн хадгаламж
олгосон зээл
 -Бусад актив –Төв банкны гүйлгээнд
оруулсан мөнгө
- Өөрийн хөрөнгө
 Дүн Дүн

29.  Үнэт цаас. Төв банкны худалдаж авсан
бонд
 Арилжааны банкинд олгосон зээл. Төв
банк нь аж ахуйн нэгжид бус зөвхөн
арилжааны банкуудад зээл олгодог.
 Арилжааны банкуудын нөөц. Арилжааны
банкууд хадгаламжаасаа тодорхой хувиар
бодож зайлшгүй нөөцийн санг бүрдүүлэх
ба түүнийгээ төв банкинд байршуулна.

30.  Төрийн сангийн хадгаламж. Сангийн яам
төрийн сангийн хөрөнгийг төв банкинд чек
бичигдсэн хугацаагүй хадгаламж хэлбэрээр
хадгалуулдаг. Төрийн сангийн хөрөнгө нь
татварын орлого, хүн ам, аж ахуйн
нэгжүүдэд бонд худалдаж олсон мөнгө
болон бусад орлогоноос бүрдэнэ.
 Төв банкнаас гүйлгээнд оруулсан мөнгө.
Гүйлгээнд хүмүүсийн гар дээр эргэж
байгаа нийт цаасан болон зоосон мөнгө.

31.  Төв банкны зээлийн хүү. Арилжааны
банкууд түр зуурын зээлийн эх үүсвэр
дутагдсан үед төв банкнаас зээл авна.
Ингэж зээл авахдаа тодорохй хүү төлнө.
Энэ хүүг төв банкны зээлийн хүү гэнэ.Төв
банк нь арилжааны банкинд олгох зээлийн
хүүгээ өөрчилсөнөөр мөнгөний
нийлүүлэлтэнд нөлөөлж байдаг.