1. Besef: Leeuwarderadeel is onderdeel van een groter cultuurgebied

3. De terp is een samenleving op zichzelf

6. Terpdorpen wederzijds afhankelijk

8. Wereldlijk en geestelijk

10. Cultuurkenmerken rond 1300 Economisch Boeren Sociaal Politiek Hoofdeling is sociaal, politiek, militair en juridisch leider Juridisch Religieus Rustringer Seendrecht = handboek Asega Ongeveer: 1300 1256: Hoogwoud . Fryske frijheid!? Hoofdeling heeft invloed en prestige Er gebeurt niets tegen de wil van de hoofdeling Hoofdeling is rechter = grietman (hij die het recht vordert) Hoofdeling is politiek leider Hoofdeling beheerst zijn kerk en benoemt zielenherder Eigenerfde boer = Geaman Koopman Scamel ruter Deling moederkerken

11. Kerkelijke verandering

12. In de 13de eeuw kantelt de ontwikkeling ‘ Thet bad sante Willehad, ther erost biscop was to Bremen, and wi under kersten wrdon, fon godis haluon and thes paus Leo, thet wi godis hus buvde and riuchtene kerstendom hilde. And alle Frisa mote thruch there nede willa buwa oua hiara fria gode godis hus, sunder onspreke thes biscopes antes progostes, (…) tha hagon thene prestere to kiasande (…), and thi progost hach him thet alter to lenande.’

13. Jus patronatus Jus patronatus Eigenaren van bedrijven waarop van oudsher stemrecht rust Recht kerkbouw Recht priesterkeuze Recht van placet Parochiegeestelijken vrijwel allemaal uit de directe omgeving Lokale kerk is identificatie-object van boerengemeenschappen

16. Clientele en verzwagering

17. Leeuwarderadeel is een schoolvoorbeeld van het clientele systeem

19. Geestelijke opcomsten 1580 Patroons opcomsten (J, C, B, S, V, H ) Pastorie opcomsten (J, C, B, S, V, H) Viccarie opcomsten (J, C, S) Prebende opcomsten (V) Kleinodien

20. Finkum, 1580 Hirtegens de pastoir ens en vor all betaelt to affsoen vor sin pensie vifftich goude gulden Ende hebben den schoelmester to sin onderhout beloefft jarlix 40 gg. Den armen to Vintkum (…) 12 korff vol torffs gegeven, den anderen vorss. elk een ferndeel torffs Somma facit viff schuten torff, bedragt xxi gg. 7 st., ende is onder de voorss. 28 arme personen verdeelt bij de armvogeden offt diakens to Vintkium

21. Hijum, 1580 De coster hefft van de patroon tot behoiff dcosterie, mesterie, uirwerck oick 18 pondem. (…) De vorss. Binnert Roorda end kerckvogeden verclaren, dat Antonius Folkertz olde pastoir, sin huis hefft opgehouden met sin moder end suster end geen concubine gehat hefft end hem eerlick by sin gemeente gedragen hefft. End hem also to pensie offt affsoen togemakt is tachtig goudgulden

24. Gellius Faber de Bouma Jelsum ‘Sola Fide’

25. Wie was Gellius Faber de Bouma? 1490 Te Leeuwarden geboren 1510/14 Preekt op sacramentariaanse wijze. ‘Sola Fide’ 1536 Verlaat RK Kerk. Tegelijk met Menno Simons. Zwingliaan . Eén van de belangrijke opponenten van Menno Simons. Dominee te Emden. Onder Laski 1552 Geirriteerd door brief van Anabaptisten uit Maagdenburg. Schrijft boek. Verloren gegaan! Menno schrijft hierop zijn theologische biografie: doop, vrije wil, christologie, karakter van kerk, plaats van magistraat, …… 1554 Openbaar debat met Menno Simons te Emden 1564 Te Emden overleden

27. Gellius Faber de Bouma Jelsum ‘Sola Fide’