1. Auga que
traballa

2. As correntes de auga conteñen enerxía potencial (pola
diferencia de altura entre dous puntos) e enerxía cinética
(polo movemento).
É unha enerxía renovable que depende do sol (ciclo da
auga).

3. A enerxía da auga (enerxía hidráulica) é unha enerxía
renovable que depende do sol (ciclo da auga).

4. Para aproveitar a enerxía da auga utilízase unha roda hidráulica que
funciona como un torno. A auga golpea nos puntos exteriores producindo
un movemento de rotación que se transmite ao eixo.
As rodas de empuxe superior instálanse en
lugares con pouca cantidade de auga porque
para producir o movemento aproveitan a
diferencia de peso que orixina nun dos lados
da roda a auga almacenada nos caixóns.
As rodas de empuxe inferior
instálanse en lugares con auga
rápida e caudal abundante.

5. A roda pode ir conectada directamente co resto dos aparellos ou precisar
un sistema de operadores que cambien a dirección do movemento.

6. ENERXÍA
HIDRÁULICA
ENERXÍA
MECÁNICA
ENERXÍA
ELÉCTRICA
Muíños
Batáns,
mazos…
Serradeiros Noras

7. USOS TRADICIONAIS DA ENERXÍA HIDRÁULICA EN GALICIA
Galicia é un país percorrido por máis de mil ríos e regatos e as nosas xentes
souberon construír diversos enxeños para aproveitar a enerxía da auga,
tanto nos grandes ríos como en calquera pequena corrente.
Os máis abundantes son os muíños, dos que hai varios milleiros.
Nas zonas mineiras de ferro abondaban as ferrerías e espallados por moitas
zonas atópanse tamén batáns para mazar la e serrerías. No seculo XIX
funcionou algunha fábricas textil con enerxía hidráulica como a Isabel II en
Neda e muíños de papel. En algúns muíños e ferrerías instalábanse
xeradores para producir “luz”.

8. Mecanismos para moer. Utilízanse para triturar distintos
materiais, sobre todo cereais.
A enerxía da auga move o rodicio que por medio do eixo fai
xirar a moa.
MUÍÑOS

9. O tamaño e a estrutura
construtiva dos muíños
galegos é moi variada.
Acea no Miño (Lugo)
Pequeno muíño no Xallas

10. TIPOS DE MUÍÑOS SEGUNDO
A POSICIÓN DA RODA MOTRIZ
Roda vertical (bruia) Roda horizontal (Rodicio)

11. 1-RODA VERTICAL (BRUIA)
Roda hidráulica con canle de alimentación inferior. É o tipo máis
simple. Aproveita só o impulso da auga e depende do fluxo da
corrente. Instálase en ríos de caudal abundante e corrente forte

12. Roda hidráulica con canle de alimentación superior: o peso da auga que cae
nos caixóns ou pas aumenta a forza. Instálanse en regatos de caudal escaso.
Algunhas son reversibles e poden cambiar o sentido de rotación.

13. 2-RODA HORIZONTAL (RODICIO)
Son os máis comúns. A roda motriz vai situada nun oco
inferior, chamado inferno, debaixo da estancia onde está o
aparello de moer.

14. MUÍÑO DE CUBO
Instálase en ríos de caudal
escaso. Gáñase forza da auga
pola altura que esta acada
dentro do cubo.

15. MUÍÑO DE BALSA
Instálase en ríos de caudal
escaso. A balsa serve de
reserva de auga.

16. MUÍÑO DE ARTESA
Instálase en ríos de caudal
escaso. Combina a función
do muíño de cubo (aumento
de altura) e o de balsa
(reserva de auga)

17. MUÍÑO DE DORNA
OU DE REGOLFO
O rodicio vai metido nun pozo
cilíndrico para aproveitar a forza
da auga que rebota nas paredes.

18. ELEMENTOS DUN MUÍÑO

19. Presas ou tostas

21. canles e aliviadoiros

22. Canles de entrada con sistemas para pechar a achega de auga.

23. RODICIO: actúa como un torno. A auga bate nas pás e fai xirar a roda.
Remate da canela cun pechadoiro.
Rodicio e viga ou mesa.

24. VEO: eixo que transmite o
movemento do rodicio á moa. O
extremo do eixo (grilo) xira sobre
unha pedra moi dura (ra)
VIGA: actúa como unha panca de
2º xénero. Eleva o sistema eixo-
rodicio-moa regulando a
separación entre as pedras e polo
tanto o grosor da moenda.
ra

25. REGULADOR, ERGUEDOIRO OU TEMPERO: controla a viga para separar máis ou
menos as pedras e moper máis fino ou máis gordo.

26. aparellos de moer

27. muíños co tremiñado de madeira

28. muíño co tremiñado de pedra

29. MOEGA: tolva onde se deposita o gran
A forma de plano inclinado faino baixar
pola QUENLLA ou CANETA.

30. MOA ou CAPA: pedra móbil que
xira e moe o gran contra o pé. A
forma de plano inclinado xunto co
movemento de rotación fai sair a
fariña polas beiras.

31. As peneiras de traque van conectadas ao
mecanismo que move o muíño.

32. Pa e peneira
Ucha
Medidas: ferrado e maquía

33. Conxunto de muíños do Folón (O Rosal).
Conxunto de muíños do Barosa (Barro).

34. Ferrería de Seoane. O Courel.
FERRERÍAS
Son instalacións adicadas ao
traballo e transformación do ferro.
Naceron na Idade Media e foron
moi abundantes no Caurel, en
Riotorto, A Pontenova, O Incio, A
Fonsagrada...
Utilizaban a forza da auga para
mover grandes mazos cos que se
traballaba o ferro, os foles para
avivar o lume da fragua, as rodas
de puír e afiar para rematar as
ferramentas, as prensas para dar
formas e os tornos para facer os
mangos. As máis recentes tiñan
machucos máis lixeiros movidos
por correas de trasmisión.

36. O eixo da roda (árbore) leva uns saíntes
(malumbreiros) que obrigan a levantar o
mazo. Este cae polo seu propio peso e
golpea o ferro (quentado previamente na
fragua) contra a ingre.

37. O banzado é un depósito de
auga situado na parte alta da
instalación. Desde el a auga
baixa polo chifrón para
mover a roda.
Mazo de Bogo, A Pontenova.

38. Mazo de Santa Comba. Lugo
Ferrería de Penacova. Bóveda.
Rodas e eixo

39. Para insuflar o aire utilizaban varios sistemas: foles (accionados
manualmente ou cunha roda hidráulica), trompas de auga ou émbolos.

40. moa de afiar
Mazo hidráulico de Penacova.

41. BATÁNS
Usábanse para mazar os
tecidos de la.
Os panos, despois de
tecidos, colocábanse en
pías con auga onde se
golpeaban para estreitar e
enlear as febras e darlles
corpo e suavidade.

43. SERRERÍAS
Instalacións para cortar
madeira. As máis sinxelas tiñan
unha serra simple. As máis
complexas utilizaban a auga
para facer funcionar serras,
tornos e cepilladoras mediante
rodas de diferentes tamaños e
correas de trasmisión.
Serrería en Maceiras (Covelo)

44. Serrería en Maceiras

45. RODAS DE
AFIAR
Usábanse para facerlle o fío
ás ferramentas.

46. FÁBRICAS DE PAPEL
Usában a auga para mazar as febras.
En Galicia houbo varias: Arenteiro, Lousame, Faramello…
Fábrica de Papel de Domingo Fontán, en Vilacova
Arenteiro

47. MAZO DO LIÑO
Utilizábase para mazar o liño.
Mecanismo para mazar o liño
(reconstrucción). Museo Casa do
Patrón. Doade (Lalín).

48. PETACÁN
(ESPANTAPAXARO
S) Curioso enxeño que se
instalaba nos regos de
auga para espantar os
paxaros producindo ruídos.

49. REFRÁNS
-Cando o muíño busca o gran… tantarantán.
-Vale máis acea parada que muiñeiro amigo.
-Se o muíño non anda a maquía non gaña.
-Nin muíño sen rodicio nin home sen oficio.
-Cando a acea está parada nin da proveito nin gaña
nada.
-Na acea moe o primeiro que chega.
TRADICIÓN ORAL

50. CANTIGAS
Unha noite no muíño,
unha noite non é nada,
unha semaniña enteira
esa sí que é muiñada.
No muíño fan cantigas,
no muíño dan consellos,
no muíño fanse amores
e contan contos os vellos.
Ao muíño do meu pai
eu ben lle sei o tempero:
cando está alto baixalo,
e cando está baixo erguelo.
Interior dun muíño (Ilustración gallega y asturiana)

51. O muíño troula troula
bota fariña da roda,
a meiga da muiñeira
ten un andar que namora.
Á porta daquel muíño
púxenme a considerar
as voltas que da o rodicio
e aínda as que ten que dar.
Non se precisa pandeiro
para bailar a muiñeira,
mentras dura a muiñada
márcanolo ritmo a albeira.

52. DITOS
-Cada muíño quere a súa auga
-Auga pasada non move muíño
-O que pode, vai ao muíño e moe

53. ADIVIÑAS
Que será unha cousiña cousa que
anda e anda e nunca sae da casa?
(A roda do muíño)
Canto máis fame ten máis anda.
(A roda do muíño)
Anda e non ten pés
come e non ten boca,
canta comida lle dan
toda lle parece pouca.
(A roda do muíño)
Máis de mil señoritos
entraron (ao entrar) por un burato,
colleron nome de femia
e perderon o de macho.
(Os graos ao facerse fariña)

54. MUÍÑEIRA DA REVOLTA
Muiñeira da Revolta,
da Revolta revoltada,
fóichese a risa dos beizos
fóichese o brilo da cara.
(...)
A tolba chea non treme,
o tarabelo non baila,
o rodicio non se move,
a moa dorme calada,
silandeiro está o muíño
como unha casa queimada...
a ágoa vaise perdida
¡ai! como a túa mirada.
¡Espílete, muiñeira
da Revolta revoltada!
(...)
Ramón Cabanillas
“POESÍAS VENTUREIRAS”
ESCOLMA LITERARIA

55. “Vexo nesta morea de pedras o paso do tempo. …Vexo a auga do río que se arreda, que xa
non fai danzar os rodicios. Vexo o que foi carreiro mallado de tódo-los veciños, carreiro de
millo e centeo arrincados á terra ano tras ano, para se trocar en fariña-pan-mantenza. Vexo e
non vexo no seu trafego o tío Marcial enfoulado, maquiando, sorrindo…
Fuxiron as moas brancas de pedra, o arrolar da cangalleira, a anterga música do tarabelo.
Fuxeu a ringla de saquetes de liño, e as historias de enchentas e afogados, e o parrafeo
xeitoso da moza casadeira.
Todo se afundeu baixo desta cativa morea de pedras”.
Xosé Neira Vilas, en Lar, Ed. Akal, Madrid, 1974

56. Montaxe e fotos: Adela Leiro, Mon Daporta
Maio 2013