1. Ang Kilusang Propaganda ay isang kilusan sa Pilipinas noong 1872 hanggang 1892.[1] Sinimulan
ito dahil sa pagbitay sa tatlong pari na sina Mariano Gomez, Jose Burgos, at Jacinto Zamora
(Gomburza). Layunin ng kilusan ang kilalanin ng mga Kastila ang Pilipinas bilang bahagi
at lalawigan ng bansang Espanya, pantay sa pagtingin sa bawat Pilipino at Kastila sa harapan
ng batas, pagkakaroon ng kinatawan sa Cortes Generales ang Pilipinas, pagkakaroon
ng sekularisasyon sa mga parokya ng Pilipinas, kalayaan sa pagpupulong ng matiwasay,
pagpapalathala at pagsasabi ng mga pang-aabuso at ano mang anomalya sa pamahalaan.
Nilalayon ng kilusang ito nahumingi sa pamahalaang kastilang mga reporma sa mapayapang
pamamaraan.
Itinatag ito ng mga Pilipinong ilustrado sa Madrid para sa layuning pampanitikan at kultural sa halip
na politikal na layunin.[1] Sina Jose Rizal, Graciano Lopez Jaena, Marcelo H. del Pilar, Mariano
Ponce at ang magkapatid na Luna--Juan at Antonio--ang ilan sa mga kasapi dito.
Ang La Solidaridad ang pahayagan ng mga propagandista na unang inilathala sa Barcelona,
Espanya noong Pebrero 15, 1889. Sa pahayagang ito nalathala ang mga katiwalian sa kolonya ng
Pilipinas. Natapos ang paglilimbag noong 1895. May mga sipi na palihim na iniluwas sa Pilipinas at
lihim namang binabasa sa mga nakapinid na mga pintuan.
Hindi nagtagumpay ang mga propangandista dahil nakaranas sila ng gutom sa Espanya, hindi sila
pinakinggan ng mga prayle, hindi pagkakaunawaan sa mga kasapi at pinuno, at mas pinansin ng
Espanya ang kanilang panloob na usapin na dapat nilang tugunan.
Prologo
Nang magsimula ang Himagsikan, mahigit 300 taon nang pinamumunuan ng mga Kastila ang Pilipinas. Noong
panahong iyon, nasa kamay ng mga nangangasiwa sa Intramuros at sa mga prayle ang kapangyarihan sa
kolonya, kahit sa katotohanan, sa prayle lang talaga ang kapangyarihan noon, dahil sa hawak nila sa mga
karaniwang tao. Pinahirapan ng mga Kastila ang mga katutubo (o sa termino ng mga Kastila, indio) sa
pamamagitan ng sobrang pagpapabubuwis at sapilitang pagpapagawa (polo). Dahil dito, ilang pag-aalsa na
ang naganap sa Pilipinas sa mahigit 4 na siglo, lahat di nagtagumpay. Ito'y salamat sa patakaran ng mga
Kastila ng divide et impera-hatiin at sakupin. Halimbawa, magpapadala ang mga Kastila ng mga sundalo mula
sa mga lalawigang Tagalog para supilin ang isang pag-aalsa sa Ilocos, at isang pag-aalsa sa Kabisayaan ang
pinigil ng mga sundalo mula Pampanga. Ito ang nagpatindi ng hidwaan sa pagitan ng mga Pilipino, hindi
magkakaisa hanggang sa ika-19 na siglo.
[baguhin]Sanhi
Kung ano ba ang nagpalunsad sa Himagsikan ay mai-uugat sa mga panlabas at panloob na mga sanhi. Ang
panlabas na sanhi ay ang pagbukas ng Pilipinas sa pandaigdigang kalakalan, dala ng pagbukas sa Kanal ng
Suez noong 1869. Bukod sa mga produkto galing sa ibayong dagat, mga kaisipan tulad ng kalayaan at
kasarinlan ay dumaan sa Suez at papunta sa Pilipinas-bagay na di lubos na nagustuhan ni ng mga

2. nangangasiwa kulunyal o ng praylokrasya. Ang mga taong binago ng mga kaisipang ito ay siya ring
nakinabang sa mapagkakakitaang kalakalang ito-ang mga ilustrado. Pinadala ng mga ilustradoang kanilang
mga anak sa mga pamantasan sa Europa, kung saan sinimulan ng marami sa kanila (sina Rizal,Lopez-Jaena,
atbp) ang nagtatag ng Kilusang Propaganda.
Ang panloob na sanhi ay ang walang-katarungang pagbitay sa GOMBURZA. Isang paring Pilipino, si Padre
Pedro Pelaez ang nagpasimuno ng isang kilusang sikularisasyon noong kalagitnaan ng ika-19 na siglo. Layon
ng kilusang ito na ibigay sa mga paring katutubo ang mga parokya na hawak pa noon ng mga Kastilang pari.
Pagkatapos na mamatay si Pelaez sa isang lindol, tinuloy ng tatlong pari-sina Padre Mariano Gomez, Padre
Jose Burgos at Padre Jacinto Zamora.
Tekstong matapangnagustuhan ng mga prayle ang bagay na ito at sila'y naghanap ng pwedeng maibintang
sa tatlong pari. Natupad ito nang isang rebelyon ng mga sundalo sa moog sa Kabite ang madaling nasupil.
Agad na isinisi ng mga prayle ang rebelyon (na pinamunuan ng isang nagngangalang Sarhento LaMadrid) kina
Padre Gomez, Padre Burgos, at Padre Zamora (pagbawas sa suweldo ng mga sundalo ang sanhi ng
rebelyon). Sa kabila ng kakulangan ng patunay na nagdidiin sa kanila sa rebelyon, hinatulan ang tatlo-kinilala
pagkatapos bilang Gomburza-na garotihin noong Pebrero 17, 1873. Hindi pinayagan ng arsobispo ng Maynila
(na naniniwala sa kawalang-kasalanan ng tatlo) na sila'y alisan ng sutana. Sa halip, inutos nito ang
pagpapatunog ng mga kampana bilang tanda ng pagdadalamhati.
Marami sa mga kakampi ng Gomburza ang tinapon papalabas o kusang umalis sa Pilipinas. At marami sa mga
Pilipinong piniling manatili ang nanghilakbot sa nangyari. Ilang taong lumipas, isangilustradong duktor na
nagngangalang Jose Rizal ang magpapatunay na ito ang nagbago sa kanyang buhay.
[baguhin]Ang Kilusang Propaganda
Itinatag ng mga ilang mag-aaral sa europa ang kilusang propaganda, gulat sa kaibahan ng Espanya sa
kanyang kulunya sa Timog-Silangang Asya. Layon ng kilusang ito, na pinamunuan nina Jose Rizal, Marcelo
del Pilar, Graciano Lopez-Jaena, tulad ng sikularisasyon at gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas.
Ginamit nila ang paraan ng pagsusulat upang maipahayag ang reklamo nila. Isinulat ni Gregorio Sanciangco
ang El Progreso de Filipinas na tungkol sa mga patakaran ng mga kastila na di-makatarungan tungkol din ito
sa economical state ng Pilipinas noong panahong iyon. Isa sa mga patakarang ito ay ang pagpataw ng mga
Kastila ng mataas na buwis sa mga Tsino, Mestisong Tsino at Pilipino. Hindi na pinagbabayad ng buwis ang
mga Kastila at Mestisong Kastila. Isinulat naman ni Pedro Paterno ang Ninay. Isang nobelang nagsasaad
tungkol sa diwang makabansa. Noli Me Tangere at El Filibusterismo naman ang sinulat ni Rizal na tungkol sa
masamang pamamalakad ng mga Kastila ng bansa. Ito ay nagdulot ng pagmamahal ng mga tao sa bansa. Sa
pamamagitan ng tuwinggabihang pahayagan na La Solidaridad, pati na rin sa mga akda ng ilan sa mga kasapi
nito, naihayag nila ang kanilang mga saloobin tungkol sa kung ano ba dapat ang baguhin sa Pilipinas.
Sa kabila ng lahat ng ito, sa huli, nabigo ang Kilusang Propaganda na tuparin ang nakaatas na layon nito.
Nahati ang kilusan sa isang maka-del Pilar na paksyon at isang maka-Rizal na paksyon, bagay na naging
dahilan ni Rizal para iwanan ang Espanya-at Europa. Ang napakalungkot at napakamasalimuot na
pagkamatay nina Lopez-Jaena at del Pilar ang huling dagok sa kilusan. Sa halip, ang nasimulan ng Kilusang
Katipunan ang nagbigay-inspirasyon sa dalawang kilusang sumunod nito. May kasunod pa ito.
[baguhin]La Liga Filipina
Pagkatapos ang pagbalik ni Rizal sa "Perlas ng Silangan" noong 1892, itinatag niya ang La Liga
Filipina (Samahang Pilipino) noong taong ding yaon. Layunin ng kilusang ito, na kinabibilangan ng mga tulad

3. nina Andres Bonifacio at Apolinario Mabini, na ituloy ang programa ni Rizal na panloob na reporma sa
Pilipinas. Hindi nagustuhan ng mga Kastila ang pagtatag sa kilusang ito (ito'y marahil sa isa sa mga nakasaad
sa kasulatan ng Liga, na naghihikayat ng "pagtatanggol laban sa karahasan at kawalang-katarungan") at
noong Hulyo 6 ay dinakip si Rizal at itinapon sa Dapitan sa lalawigan ng Zamboanga.
Nahati ang samahan pagkatapos ng pangyayaring ito. Ang makagitnang pangkat ay binuo muli ang sarili nito
na Cuerpo de Compromisarios (Samahan ng mga Kumprumisaryo) na may layuning magbigay ng pera sa La
Solidaridad. Ang radikal na pangkat, sa pamumuno ni Bonifacio, ay naging Katipunan.
Noong gabi ng Hulyo 7, 1892, itinatag nina Andres Bonifacio, kasama ang mga dating kasapi ng La Liga
Filipina na sina Ladislao Diwa, Deodato Arellano, Teodoro Plata, at Valentin Diaz angKataastaasang
Kagalang-galang na Katipunan mga Anak ng Bayan sa isang bahay sa Calle Azcarraga (ngayo'y Abenida
Claro M. Recto). (Sa kabila ng nilalaman ng karamihan, si Bonifacio angikatlong Pangulo ,at
kinalauna'y Supremo, ng Katipunan at hindi ang una.) Hangarin ng kilusang ito ang pagpapalaya sa Pilipinas (o
"Katagalugan" kung ito'y tawagin nila) mula sa kadenang mapaniil ng mga Kastila sa pamamagitan ng isang
madugong himagsikan. Para tuparin ito, kumalap sila ng mga pondo at sandata, sa abot ng kanilang
makakaya. Humingi rin sila ng tulong sa isang barkong pandigma ng Hapon na nakadaong sa Maynila na ang
kasabay ang lahat ng puwersa ng Imperyong Hapones na tumuloy agad ng puwersang panghimagsik ng mga
Pilipino at mga taguyod para sa mga Katipunan para sa huling makikipaglaban sa mga sundalong Kastila - at
nabigo.
Para maikalat ang kanilang panawagan ng isang mapagpalayang himagsikan, inilimbag ng Katipunan, sa
tulong ng isang palimbagan na binili ng dalawang katipunero na sina Candido Iban at Franciso del Castillo (na
parehong nagtatag ng Katipunan sa Kabisayaan) mula sa kanilang napanalunan sa lotto, ang
pahayagang Kalayaan. Para di malaman ng mga Kastila ang kinaroroonan ng palimbagan nito, ipinahayag nito
si Marcelo H. del Pilar bilang "editor" nito at sa Yokohama bilang lugar ng limbagan nito. Dalawang beses lang
inilimbag ang pahayagang ito; inilimbag na palihim ang ikalawang edisyon sa limbagan ng Diario de Manila.
Hindi nagtagal at rumami ang mga kasapi ng Katipunan. Mula sa unang lukasyon nito sa Tondo, nagtatag ang
Katipunan ng mga sanggunian nito sa mga bayan ng San Juan del Monte, Pasig, San Felipe
Neri, Pateros, Marikina, Kalookan, Malabon, at di kalauna'y sa ilang mga bayan sa mga lalawigan sa
Kabisayaan. Nagkaroon din ng sangay pangkababaihan ang Katipunan; umanib ang kauna-unahang babaeng
kasapi nito noong taong 1893. Sa kabuuan, mula sa mahigit na 300, lumaki ang Katipunan sa mahigit 30,000
na mga katipunero.