Тогтвортой хөгжлийн боловсрол, эрүүл мэнд

1. Ëåêö 13. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä
1. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë
2. Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ
3. Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäýñ
1.Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð èðãýäýä îëãîäîã ¿íäñýí ýðõ¿¿äèéí
íýã ãîë ¿íýò ç¿éë íü “èðãýí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõòýé. Òºðººñ á¿õ
íèéòèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûã òºëáºðã¿é îëãîíî” ãýæ õóóëü÷èëñàí
ÿâäàë þì.
Ìîíãîë Óëñ á¿õ íèéòèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ, áàãà àíãèéí
áîëîâñðîëòîé áîëãîõ, á¿õ íèéòýýðýý á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëòîé áîëîõ
çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæ äýñ äàðààòàé õýðýãæ¿¿ëñíèé ä¿íä èðãýäýý
á¿ðýí áè÷èã ¿ñýãòýé áîëãîñîí äýëõèéí öººõºí îðíû íýã þì. Áè÷èã
¿ñãýýð äàìæóóëæ áîëîâñðîë ýçýìøèõ íºõöºë á¿ðäýæ ìîíãîë õ¿íèé
áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ÷ ÷àìëàãäàõààðã¿é áàéäàã.
Øèíý çóóíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí øààðäëàãà èõ
ººð÷ëºãäºæ áàéãààòàé óÿëäóóëæ áèä áîëîâñðîëûíõîî ÷àíàð, àãóóëãûã
ýðñ øèíý÷ëýõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Ñóóðü áîëîâñðîëûã áàéãàëü îð÷èí
áà õºãæëèéí àñóóäëûã îéëãîõ ¿íäýñ áîëîõ õýìæýýíä õ¿ðãýõ õýðýãòýé
áîëëîî.
“Áîëîâñðîë íü õ¿ì¿¿ñò òîãòâîðòîé õºãæèëä øààðäàãäàõ
áàéãàëü îð÷íû áîëîí ¸ñ ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð, áèåý àâ÷ ÿâàõ
õ¿ì¿¿æèë, õàðèëöààíû ¸ñ ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõ ¸ñòîé” ãýæ äàÿí äýëõèéí
XXI çóóíû õºãæëèéí õºòºëáºðò çààñàí áàéíà.
ªìíºõ çóóíä îëãîæ áàéñàí áîëîâñðîëûí àãóóëãà íü áàéãàëèàñ
õèøãèéã ãîðüäîæ ñóóõã¿é áóëààí àâàõ ñóðãààëüä ñóóðèëñàí ýð÷èìòýé
õºãæëèéí áîäëîãîä íèéöñýí òåõíèêèéí ìýäëýã, ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë
øààðäàõ àæèë ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýíä áàãòàõ õºäºëìºðèéí áàãàæ çýâñýã
ýçýìøèõ ÷àäâàð, õ¿í-ìàøèíû ñèñòåìèéã óäèðäàõ óõààíä ãîëëîí
÷èãëýãäýæ áàéæ. Äîêòîð Í.Áýãçèéí õýëñíýýð “Ìýðãýæëèéí ÷àäâàð
îëãîæ èðñýí ºìíºõ ïðàêòèêèéã ºíººäðèéí ºíäºðëºãººñ õàðàõàä
òºãñºã÷äèéí ìýðãýæëèéí ÷àäâàðûã àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòîä
òîõèðóóëæ èðñýí áàéäàã” ãýñýí íü ¿íýí áàéíà.
Áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã çºâõºí ìýðãýæëèéí ÿâöóó õ¿ðýýíä áóñ,
ñóðãàëòûí ÿâöàä àâñàí òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð áóñ áîëîâñðîëûí ÷àíàð

2. ãýäãèéã õ¿íèé ýçýìøñýí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë íü õóâü õ¿íèé áîëîí
íèéãìèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õýðýãöýýã õèð õàíãàæ áàéãààãààð íü
¿íýëýõ øèíý õàíäëàãàä íèéö¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí íºõöºëä áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã ç¿é
çîõèñòîé àøèãëàæ õàìãààëàõ çàìààð òîãòâîðòîé õºãæèëä øèëæèõ
¿åèéí áîëîâñðîëûí øààðäëàãà íü áàéãàëü îð÷èí áà õºãæëèéí òºâºãòýé
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé, òîãòâîðòîé íèéãýìä øèëæèõ ¿åèéí
ººð÷ëºëòºä çîõèöîõ ÷àäâàðòàé óÿí õàòàí ÷àíàðûã ýçýìøñýí áàéõàä
÷èãëýãäýæ áàéíà. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí àìüäðàõ àðãà óõààíä
ñóðàëöàõàä íü òóñëàõ çîðèëãîîð èõ, äýýä áîëîí äóíä ñóðãóóëü
òºãñºã÷äºä çîðèóëñàí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàõ; áàéãàëü îð÷íû
ìåíåæìåíòèéã á¿õ íèéòýä ñóðãàõ; áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæèëòí¿¿äèéã
ñóðãàæ áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ àæëûã íýí òýðã¿¿íä õèéõ ¸ñòîé áîëæ
áàéíà Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã ýêîëîãèéí áîëîâñðîë ãýæ áàñ
íýðëýæ áàéíà. Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã ÷óõàë÷ëàõûí ó÷èð áîë
òîãòâîðòîé õºãæèë ãýäýã ìààíü ¿íýí õýðýãòýý õ¿í ººðèéíõºº õýðýãöýýã
õàíãàõäàà ýêîñèñòåìèéí äààöûã õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ çàð÷ìûã õýëæ áóé
õýðýã. Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë íü ýêîëîãèéí ñî¸ëûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã.
Áîëîâñðîëîîñ ãàäíà ýêîëîãèéí õ¿ì¿¿æèë, ìýäëýã ãýæ áàéíà.
Ìîíãîë÷óóä õ¿¿õäýý áàãààñ íü ýêîëîãèéí õ¿ì¿¿æèëä ñóðãàäàã
óëàìæëàëòàé. Ýêîëîãèéí õ¿ì¿¿æëèéã àõóéãààðàà, ¿ëãýð äóóðèàëà-ëààð,
ñóðãààëààð, ìýäëýã áîëîâñðîëîîð äàìæóóëàí îëãîäîã. Àðãàìæààíû
ãàäàñûã ñóãàëàõäàà í¿õèéã íü òàãëàäàã, áóëãèéí ýõèéã
áóëèíãàðòóóëäàãã¿é, ãîë íóóðûí óñûã óëààí öàãààíààð
áîõèðäóóëäàãã¿é ãýõ ìýòýýð àìüäðàëààñ îëæ ìýäýæ ò¿¿íèéãýý äàäàë
çàíøèë, õýâøèë áîëãîí õàäãàëæ õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëæ èðñýí àìüäðàõ
óõààí ìîíãîë÷óóäûíõ þì.
Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã îëãîõûí òóëä ýêîëîãèéí ìýäëýãèéí ñàíã
àðâèæóóëàõ õýðýãòýé. Ýíý ìýäëýãýý áîëîâñðîë áîëãîí ýçýìøèæ ìýäëýã,
áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿æèë ãóðâûã íýãòãýæ á¿õýë á¿òýí ýêîëîãèéí ñî¸ëûã
á¿ðýëä¿¿ëæ òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñóóðü áîëãîíî. Èéì ó÷ðààñ
ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûã öýöýðëýã, áàãà äóíä, äýýä á¿õ
øàòíû ñóðãóóëüä çààæ óëìààð äèïëîìûí äàðààõ áîëîí ìàãèñòð,
äîêòîðûí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ õýðýãòýé. Øàò á¿õýíä õ¿ì¿¿æèë, ìýäëýã
áîëîâñðîë îëãîæ ýêîëîãèéí ñî¸ëûã ºâ òýãø ýçýìø¿¿ëýõèéã çîðèõ

3. õýðýãòýé. Òýãâýë èõ äýëõèéãýý ýêîëîãèéí ñ¿éðëýýñ õàìãààëæ óðò
íàñëóóëæ, óäààí æàðãóóëæ ÷àäíà.
Ýêîëîãèéí áîëîâñðîëûã ýçýìøèõýä íàñ, õ¿éñ, ýðõýëæ áóé àæèë,
àëáàí òóøààëûí õ¿ðýý õÿçãààðëàëò áàéõ ¸ñã¿é. ßàãààä ãýâýë áàéãàëüòàé
õàðüöäàãã¿é áàéãàëèéí õèøãèéã õ¿ðòäýãã¿é õ¿í íýã ÷ áàéõã¿é.
Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ õºòºëáºðèéã ñóðãàëòûí øàò á¿õýíä òýäíèé
îíöëîãò òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü íèéãìèéí õýðýãöýýíä
íèéöíý.
Õ¿í áàéãàëèéí õ¿éí õîëáîîíû õºãæèë õóâüñëûí ìýäëýã, äàäëàãà,
äàäàë çàíøëûã øèíæëýõ óõààíû òàíèí ìýäýõ¿éí øèíý øèíý îëîëò,
íýýëòòýé õîëáîæ ýêîëîãèéí ìýäëýãèéí ñàíã áàÿæóóëíà. Õ¿íèé õºãæèë,
øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí õºãæèë, áàéãàëèéí õóâüñàë, ýëýãäýë
ýâäðýëèéí ç¿é òîãòëûã ñóäëàõ, ýêîëîãèéí øèíý ìýäëýãèéã õºãæ¿¿ëýõýä
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé þì.
Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû ìºí ÷àíàðûã òàíèí
ìýäýõ ò¿¿íòýé õàðüöàõ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óõàìñàðûã
òºëºâø¿¿ëäýã. Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã çºâõºí
õàìãààëàõ òºäèé áóñ ò¿¿íèé áàéãàëèéí íººöèéã íèéãìèéí õýðýãëýýòýé
õîëáîí îíîâ÷òîé àøèãëàõ àðãà óõààíû ýõ ñóðâàëæ áîëäîã. Ýêîëîãèéí
áîëîâñðîë àéë ºðõººñ ýõëýýä óëñ ¿íäýñòýí, á¿ñ íóòàã, äýëõèéí èðãýä
á¿ãäýä õýðýãòýé ó÷ðààñ õ¿íèéã áàãààñ íü ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷, àõ ä¿¿ ñàäàí
òºðºë, öààøëààä àìüòàí óðãàìàë, ãàçàð óñàà õàéðëàí õàìãààëäàã
áîëãîõîîñ ýõëýýä äýëõèé åðòºíö õ¿ðýýëýã÷ îð÷íîî õàà ÿâàà ãàçðàà
õàéðëàæ äýýäýëäýã áîëãîæ ñóðãàñàí áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõàä áîëîâñðîëûã àøèãëàõûí ÷óõëûã
çààñàí Èîõàííåñáóðãèéí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí ͯÁ-ûí Åðºíõèé
Àññàìáëåé 2005-2014 îíûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí àðâàí
æèë áîëãîí çàðëàæ ÞÍÅÑÊÎ-ã ýíý 10 æèëèéí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ
òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áîëãîí çàðëàæýý. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññûí Åðºíõèé Íàðèéí
Áè÷ãèéí äàðãà äîêòîð Í.Óðòíàñàí ñîíèðõîëòîé èëòãýë òàâüñàíààñ èø
òàòúÿ. Òýðýýð áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë àñàð èõ ãýäãèéã
òýìäýãëýýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã ñóäàëæ áóé ýðäýìòýä, óëñ
òºðèéí ç¿òãýëòýíò¿¿ä “Áîëîâñðîë áîë òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ
ò¿ëõ¿¿ð õ¿÷èí ç¿éë” ãýäãèéã õýäèéíýý õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Èéì ó÷ðààñ
ͯÁ 2005-2014 îíûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí 10 æèë áîëãîí

4. çàðëàõ øèéäâýð ãàðãàæ ÞÍÅÑÊÎ-ã ýíý àðâàí æèëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ
òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áîëãîí çàðëàñíûã ìýäýýëýâ.
ªíººäºð Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí òºðèéí áîäëîãî, ñóðãàëòûí
àãóóëãà, ÷èãëýëèéã àâ÷ ¿çâýë “òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë” ãýæ
îíöãîéëñîí áîäëîãî áàéõã¿é ÷ òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàâüæ áóé çàðèì
øààðäëàãà, ¿íýò ç¿éëñèéã õàðãàëçñàí, òóñãàñàí áàéãààã õàðæ áîëíî.
Ãýõäýý òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëò, øààðäëàãà, ¿íýò ç¿éëñèéã
öîãöîëáîðîîð àâ÷ ¿çýí íýãýí ¿ç¿¿ðò ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé áîäëîãî,
÷èãëýë õàðààõàí ¿ã¿é þì.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí êîíöåïöè, ÷èãëýë, àðãà ç¿éã
îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÷ íýã ìºð áîëãîí áîëîâñðóóëæ àìæààã¿é áàéíà.
ÞÍÅÑÊÎ-îîñ òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí 10 æèëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí óëñûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë áîëîâñðóóëæ ýõëýýä
áàéãàà áºãººä ýíý õ¿ðýýíä îëîí óëñûí ýêñïåðò¿¿äèéí õýä õýäýí
óóëçàëò, ñèìïîçèóì õèéæ áàéãàà áîëíî.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òàëààð ÞÍÅÑÊÎ-îîñ áîëîâñðóóëæ áàéãàà
áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí òºñë¿¿äèéã àâ÷ ¿çâýë äàðààõü ÷èãëýë¿¿äýä àíõààðàë
òºâëºð¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
1. Ñóóðü áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò áà ÷àíàðûã äýýø-ë¿¿ëýõ, ýíý
õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàëûã
ò¿ãýýæ, àìüäðàëä áîäèòîé àøèãëàõàä õ¿ì¿¿ñò òóñëàõ;
2. Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àãóóëãà,
ñòàíäàðòûã ñóäëàí ¿çýæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àãóóëãàä
íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ;
3. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿íýò ç¿éëñèéã îëîí íèéòýä
òàíèóëàõ, òýäíèé ìýäëýã, óõàìñàðûã äýýøë¿¿ëýõ;
4. Íèéãìèéí á¿õ õ¿ý àìä òýäíèé àæèë, ìýðãýæèë, îðîí íóòàã,
àìüäðàëûí øààðäëàãàä íèéöñýí á¿õ òºðëèéí òóñãàéëñàí ñóðãàëò
ÿâóóëàõ çýðýã áîëíî.
5. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä îëîí óëñ,
á¿ñèéí óëñ îðîí áîëîí îðîí íóòãèéí á¿õ ò¿âøèíä õàìòûí
àæèëëàãàà, ò¿íøëýëèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.
1). Ñóóðü áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò áà ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ,
ýíý õ¿ðýýíä òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿çýë áàðèìòëàëûã
ò¿ãýýæ, àìüäðàëä áîäèòîé àøèãëàõàä õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàõ íü ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøñíýýð õ¿íèé öààø ñóðàëöàõ,

5. àìüäðàõ óõààí, íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ äàäàë îëæ àâàõ ¿¿ä
õààëãà íýýãääýã áèëýý. ªíººäºð äýëõèéí îëîí îðîíä ñóóðü
áîëîâñðîëûí õàìðàí ñóðãàëò, ÷àíàðûí àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ
áàéíà. Äýëõèéí îëîí îðîíä óíøèõ, áè÷èõ, òîî áîäîõ õ¿íèé ¿íäñýí
÷àäâàðûã ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøñýí ãýæ òîîöîæ áàéãàà õýäèé ÷ ýíý íü
ºíººãèéí íºõöºëä õóâü õ¿íèé ýðýëò õàíãàõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí
øààðäëàãàä õàðèó ºãºõºä õàíãàëòã¿é þì. Ñóóðü áîëîâñðîë õ¿íèéã
ñóðñàí ç¿éëýý áóñàäòàé õóâààëöàõ, áèå áèåäýý õ¿ëöýë òýâ÷ýýðòýé
õàíäàõ, àìüäðàõ óõààíä ñóðàëöàõ, ººðèéí èðýýä¿éã á¿òýýã÷ ººðººð
õýëáýë ãëîáàëü áîëîâñðîë ýçýìøñýí äýëõèéí èðãýí áîëîõîä üí òóñëàõ
ó÷èðòàé. Èéìä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã á¿õ øàòàíä äýýøë¿¿ëýõ
øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Ýíý ÷èãëýëýýð îëîí óëñûí áºãººä îðîí íóòãèéí
ò¿âøèíä öîãöîëáîð òºëºâëºãºº ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.
Ìîíãîë Óëñ á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí 11 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèõ
øèéäâýð ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý õ¿ðýýíä ñóóðü áîëîâ-ñðîëûí
÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí àãóóëãûã
õºòºëáºð, ñòàíäàðòàä òóñãàí öîãöîîð õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë çîðèëò
þì.
2). Áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð,
àãóóëãà, ñòàíäàðòûã ñóäëàí ¿çýæ, òîãòâîðòîé õºãæëèéí àãóóëãàä
íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ íü ºíººäºð òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëò, ¿íýò ç¿éëñèéã á¿õ
øàòíû ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò îðóóëàõ, áàéãàëèéí óõààíû
áîëîí íèéãýì-õ¿ì¿¿íëýãèéí óõààíû õè÷ýýë¿¿äèéí õàðèëöàí õàìààðëûã
öîãö õýëáýðýýð àâ÷ ¿çýõ, õ¿¿õä¿¿äýä ìýäëýã, ìýäýýëýë îëãîõûí çýðýãöýý
òîãòâîðòîé õºãæëèéí øààðäëàãàä íèéöñýí äàäàë ÷àäâàð õºãæ¿¿ëýõýä
àíõààðâàë çîõèñòîé. ßëàíãóÿà äàðààõü ÷èãëýë¿¿äèéã àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:
 Ýêîëîãèéí áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ,
 Ýð¿¿ë ìýíä, õ¿í àì ç¿éí àñóóäëóóä,
 Àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýõ, èðãýíèé íèéãýì
òºëºâø¿¿ëýõ,
 Ýíõ òàéâàí, õàðèëöàí îéëãîëöîë, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé,
 Áèîëîãèéí áîëîí ñî¸ëûí îëîí ÿíçûí áàéäëûã õàìãààëàí
õºãæ¿¿ëýõ,

6.  Äýëõèéí ñî¸ëûí áîëîí áàéãàëèéí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé çýðýã
îéëãîëò, ñýäâ¿¿äèéã ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äýä ã¿íçãèé òóñãàõ
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
̺í íèéãìèéí áîëîí äýëõèéí àìüäðàëûã òîãòâîðòîé áóñ áîëãîæ
áóé ãàìøèãò ¿çýãäýë, ç¿éëñèéí òàëààð, òóõàéëáàë, äàéí äàæèí, àëëàãà
õÿäëàãà, òåððîðèçì, ÿäóóðàë, ºëñãºëºí, ýðõ òýãø áèø áàéäàë,
õ¿÷èðõèéëýë ãýõ çýðýã ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä, òýäãýýðèéí ìºí ÷àíàð,
øàëòãààí, òýäãýýðèéã àðèëãàõûí à÷ òóñûí òàëààð õºòºëáºð¿¿äýä òóñãàõ
íü ÷óõàë. ªíººäºð ìàíàé ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äýä
äýýðõ ñýäâ¿¿äèéã ÿìàð íýã áàéäëààð òóñãàæ áàéãàà áîëíî. Òóõàéëáàë,
ìàíàé óëñàä 1997 îíä Àëáàí áóñ áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ ¯íäýñíèé
õºòºëáºð, Á¿õ íèéòýä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë õ¿ì¿¿æèë îëãîõ ¯íäýñíèé
õºòºëáºð, 1998 îíä Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí ¯íäýñíèé
õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí òýäãýýðèéã á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàíä
òóñãàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ òýäãýýð íü ººð
õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî ìóóòàé, õ¿íèé ïðõêòèê ¿éëäýë, õàíäëàãààñ
õºíäèé áàéñààð áàéíà. Áîëîâñðîëûí àãóóëãà, ñóðãàëòûí õýëáýðò
øèíý÷ëýë õèéñíýýð èðýýä¿éí øèíý ¿åèéí èðãýäýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí
¿íýò ç¿éëñèéã õºãæ¿¿ëýõ, òýäýíä ºíººãèéí äàÿàð÷ëàëûí íºõöºëä
äýëõèéí èðãýí áîëæ òºëºâøèõ ¸ñ ñóðòàõóóíû íèéòëýã ÷àíàðóóä áºãººä
ñýòãýæ, á¿òýýõ ÷àäâàðûã ýçýìøèõýä íü òóñ äýì áîëîõ íü äàìæèãã¿é.
Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí îíöëîã,
àìüäðàëûí õýðýãöýý øààðäëàãà, òóõàéí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí àæèë
àìüäðàëòàé íÿãò õîëáîõ íü òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí íýã ãîë
øèíæ áîëæ áàéãààã ýíä òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.
3). Òîãòâîðòîé õºãæëèéí îéëãîëò, ¿íýò ç¿éëñèéã îëîí íèéòýä
òàíèóëàõ, òýäíèé ìýäëýã, óõàìñàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîâñðîëûí
ÿëàíãóÿà àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí ¿¿ðýã èõ þì. Ñ¿¿ëèéí
àðâààä æèëèéí äîòîð ìàíàé áîëîâñðîëûí á¿òöýä àëáàí áóñ áîëîâñðîë
áàòòàé áàéð ýçýëñíèéã áèä ìýäíý. ÞÍÅÑÊÎ ¿¿íä îíöãîé àíõààðàë
òàâüæ, Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí “Ãîâèéí ýìýãòýé÷¿¿ä”,
“Ñóð÷ àìüäàðúÿ” çýðýã òîìîîõîí òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëñíýýð àëáàí áóñ
áîëîâñðîë òºëºâøèí õºãæèõºä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëíî.
ªíººäºð àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí òºâ¿¿ä àéìàã, ñóì, ä¿¿ðýã á¿ðò
àæèëëàæ áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé íýã ÷óõàë îíöëîã áîë ñóðàëöàã-÷èéí

7. ýðýëò õýðýãöýý ñîíèðõîëä íèéöýæ, ò¿¿íä ¿éë àæèëëàãààíû òîäîðõîé
õàíäëàãà, äàäàë ÷àäâàð, àìüäðàõ óõààíûã îëîõîä íü òóñëàäàã ÿâäàë þì.
Öààøèä àëáàí áóñ áîëîâñðîëûí á¿òýö, ñóðãàëòûí àãóóëãà, àðãà
ç¿éã òîãòâîðòîé õºãæëèéí øààðäëàãà, ¿íýò ç¿éëñòýé íèéö¿¿ëýí
ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, èíãýõäýý áàéãàëü õàìãààëàõ áîëîí ìàíàé àðä
ò¿ìíèé ñî¸ë, ¸ñ ñóðòõóóíû øèëäýã óëàìæëàë, ñàéí ñàéõàí çàí ¿éë, çàí
çàíøèë, øàøèí ø¿òëýãèéí çàí ¿éë¿¿äòýé íÿãò õîëáîõ íü ¿ð ä¿íòýé
áîëíî. Îëîí íèéòèéí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, òîãòâîðòîé õºãæëèéí
îéëãîëò, øààðäëàãóóäûã òàíèóëàõàä, ýíý ÷èãëýëèéí èðãýíèé ñàéí
äóðûí õºäºë㺺í, íèéãýìëýã, õàìòëàã, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí
ñàíàà÷ëàãà, ¿¿ñãýëèéã äýìæèæ õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íýò ç¿éëñèéã ò¿ãýýõýä õýâëýë, ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéí ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ñóðòàë÷èëãàà, øèíæëýõ óõààíû
õÿëáàðøóóëñàí íîì, òîâõèìîë, òºðºë á¿ðèéí çîðèóëàëò á¿õèé
ìýäýýëëèéí òºâ¿¿ä èõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý çîðèëãîîð ìýäýýëýë, õàðèëöààíû
øèíý òåõíîëîãè, èíòåðíåòèéã ñóðãàëòàíä ºðãºí õýðýãëýõ, õºäººãèéí
õ¿í àìûí äîòîð õºäºë㺺íò (í¿¿äëèéí) ñî¸ë, ìýäýýëëèéí òºâ¿¿äèéã
àæèëëóóëæ òºðºë á¿ðèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ øààðäëàãûã öàã ¿å äýâø¿¿ëæ
áàéíà. Òýð÷ëýí íîìûí ñàí, ìóçåé, ò¿¿õ-ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä, òóñãàé
õàìãààëàëò á¿õèé áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçðóóä, ïàðê, öýöýðëýãò
õ¿ðýýëýí, òåàòð çýðýã ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ¿íýò ç¿éëñèéã ñóðòàë÷ëàõ òóñãàé õºòºëáºð ãàðãàí àæèëëàæ
õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà íýãòãýõ íü ÷óõàë áîëæ áàéíà. Áàéãàëüä õîð
ó÷ðóóëàõã¿éãýýð áàéãàëèéí áàÿëãààñ õ¿ðòýõ, óëìààð íºõºí ñýðãýýõ
ñýòãýë, ñî¸ë, àðãà õàíäëàãûã á¿õ õ¿í àì, ÿëàíãóÿà á¿õ àæèëëàõ õ¿÷èíä
ýçýìø¿¿ëýõ ÿâäàë ºíººäºð çàéëøã¿é áîëëîî. Á¿õ èõ, äýýä ñóðãóóëü,
ìýðãýæëèéí êîëëåæóóä, ìýðãýæëèéí ÷èãëýëèéí á¿õ ñóðãóóëèéí
ñóðãàëòûí çîðèëò àãóóëãûã ¿¿íä ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãà ìºí ãàð÷ áàéíà.
4). Íèéãìèéí á¿õ õ¿í àìä òýäíèé àæèë, ìýðãýæèë, îðîí íóòàã,
àìüäðàëûí øààðäëàãàä íèéöñýí á¿õ òºðëèéí òóñãàéëñàí ñóðãàëò
ÿâóóëàõ íü ÒÕÁ-ûí íýã ÷èãëýë þì. Ýíý íü õ¿í á¿ð òîãòâîðòîé õºãæëèéã
á¿òýýã÷ áàéõàä ÷èãëýíý ãýñýí ¿ã þì. Òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà, èõ äýýä ñóðãóóëü, ñóäàëãàà, ýðäýì øèíæèëãýý, õóäàëäàà,
àæ ¿éëäâýðèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæèë÷èä, àæèëòíóóä, èðãýä çýðýã
íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîã÷ á¿õ òàëóóäàä áàéãàëü îð÷íû áà õºãæëèéí

8. òàëààð òóñãàéëñàí õºòºëáºðèéí äàãóó áîëîâñðîë îëãîõ àëáàí áîëîí
àëáàí áóñ õýëáýðèéí ñóðãàëòóóä çîõèîí áàéãóóëàõ, òýäýíä
ìåíåæìåíòèéí çºâ ìýäëýã îëãîõ íü ºíººäºð òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí
íýã áîëîîä áàéíà. Òýð÷ëýí ¿éëäâýð, ¿éë÷èëãýý áèçíåñèéí
áàéãóóëëàãóóäûí äýðãýäýõ ìýðãýæëèéí êóðñ äàìæààíóóäàä áàéãàëü,
õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíä ãýì õàëã¿é ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý, õºäºëìºð
ýðõëýõ øààðäëàãà, óëàìæëàë, àðãà òåõíîëîãèéí òàëààð íýãäñýí îéëãîëò
ºã÷, ¿éë àæèëëàãààíû òèéì àðãà áàðèë äàäàë, óð ÷àäâàð îëæ àâàõàä íü
ñóðàëöàã÷äàä òóñàëäàã áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
5). Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä îëîí óëñ,
á¿ñèéí áîëîí îðîí íóòãèéí á¿õ ò¿âøèíä õàìòûí àæèëëàãàà,
ò¿íøëýëèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõäýý äàðààõü ÷èãëýë¿¿äèéã
áàðèìòëàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
À. ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë:
 ÞÍÅÑÊÎ Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ͯÁ-ûí 10
æèëèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèã÷, óäèðäàí çîõèöóóëàã÷ áàéæ,
ýíý òàëààð õàìòûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã íýãòãýõ,
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààðõè ãèø¿¿í
îðíóóäûí ¿éë àæèëëàãàà, õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã äýìæèõ, òóñëàõ,
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò îäîî àæèëëàæ áàéãàà
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ñ¿ëæýýã áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí õàìò
øèíýýð áàéãóóëæ àæèëëàõ,
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã òºëºâø¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí îëîí óëñûí òóðøëàãà, øèíý ñàíàà÷ëàãûã ñîëèëöóóëæ
áàéõ àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ,
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð äýëõèé
äàõèíä õèéãäñýí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ͯÁ áîëîí îëîí óëñàä
ìýäýýëýë ò¿ãýýæ áàéõ çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿ä ç¿é ¸ñîîð îðíî.
Á. Á¿ñ, íóòãèéí ò¿âøèíä
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí á¿ñèéí òºâ¿¿ä, òóõàéëáàë, Áàíãêîê, Áýýæèí,
Øèíý Äåëè, Æàêàðòà äàõü Àçèéí á¿ñèéí òºâ¿¿ä ìºí òîäîðõîé
òºëºâëºãºº ãàðãàæ, á¿ñèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ, ò¿¿íä ãèø¿¿í îðíóóäûã èäýâõèòýé îðîëöóóëàõ,
Â. ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññ íü Ìîíãîë Óëñûí
ÁÑØÓß, õîëáîãäîõ áóñàä òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ñîíèð-
õîã÷ òàëóóäòàé õàìòðàí äàðààõü ÷èãëýë¿¿äýýð àæèëëàõ. ¯¿íä:

9.  ͯÁ-ûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí 10 æèë 2005 îíä
ýõëýõèéí ºìíº Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí
áîëîâñðîëûí êîíöåïöè, àãóóëãà ÷èãëíëèéã áîëîâñðóóëæ
òîäîðõîéëîõ. Ýíý êîíöåïöè íü ýíý òàëààðõè äýëõèéí åðºíõèé
êîíöåïöòîé óÿëäàõ íü ãàðöààã¿é áîëîâ÷ Ìîíãîë îðíû áàéãàëü,
öàã óóð, ýêîëîãèéí äàâòàãäàøã¿é îíöëîã, Ìîíãîë ¯íäýñòíèé
ñî¸ëûí ºâºðìºö óëàìæëàë, çàí çàíøèë, ñýòãýë ç¿éä ã¿íçãèé
ñóóðèëñàí áàéõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä: òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà, ýðäýìòýä ñóäëàà÷èä, ïðàêòèêèéí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷
÷àðìàéëòûã òºâëºð¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà. Òºðººñ òîãòâîðòîé
õºãæëèéí áîëîâñðîëûã äýìæèõ ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã òóóøòàé
áàðèìòëàõ íü ÷óõàë áàéíà.
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¸ñ ç¿éí ¿íýò ç¿éëñèéã òîäîðõîéëæ á¿õ
øàòíû ñóðãàëòûí àãóóëãàä íýãäìýë öîãö áàéäàëòàé øèíãýýõ
òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ;
 Îðîí íóòàã, çàñàã çàõèðãààíû íýãæ á¿ðò èðãýä, îëîí íèéòèéã
òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèë-ëàãààíä òàòàí
îðîëöóóëàõ ¿¿äíýýñ èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ.
Þóíû ò¿ð¿¿íä ýíý ÷èãëýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àäàâõèéã
ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëýë, ìýäëýã, òóðøëàãà õàðèëöàí ñîëèëöîæ
áàéõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé ñ¿ëæýý
áèé áîëãîí àæèëëàõ;
 Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà,
øèíæèëãýý ÿâóóëàõ, ò¿¿íèéã àìüäðàëä íýâòð¿¿ëýõ, øèíý
ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ;
 Õóâèéí õýâøèë, ¿éëäâýð àæ àõóéí íýãæ¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ
àðãà çàìóóäûã òîäîðõîéëîõ çýðýã ÷èãëýë¿¿ä þì.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë àñóóäàë çºâõºí îéðûí 10 æèëýýð
õÿçãààðëàãäàõã¿é ýíý çóóíû òóðøèä òºëºâøèí òîãòîõ áîëîâñðîëûí
øèíý ¿çýë ó÷ðààñ äýýðõè çàð÷ìóóä óðò õóãàöààíä ¿éë÷ëýõ áîëíî ãýæ
èéíõ¿¿ èø òàòñàí õýðýã. Ýðäýñ áàÿëãèéí öîãöîëáîðûí ¿éëäâýð¿¿äèéã
ò¿øèãëýí áîëîâñðîëûí ºðãºí ñ¿ëæýý õºãæèõ òààòàé íºõöºë á¿ðääýã.
Õ¿¿õäèéí öýöýðëýãýýñ ýõëýýä áàãà äóíä ñóðãóóëü, ìýðãýæëèéí
áîëîâñðîëûí áîëîí êîëëåæ, äýýä ñóðãóóëü õ¿ðòýë áàéãóóëàãäàæ
áîëîâñðîëûí á¿õýë á¿òýí ñ¿ëæýý îðøèí òîãòíîæ áàéíà. Ìîíãîë-

10. Îðîñûí õàìòàðñàí Óóëûí áàÿæóóëàõ Ýðäýíýò ¿éëäâýðèéã ò¿øèãëýí
áàéãóóëàãäñàí Ýðäýíýò õîò ¿¿íèé æèøýý þì. Ýíäõèéí áîëîâñðîëûí
áàéãóóëëàãóóäàä çºâõºí óóðõàé÷äûí õ¿¿õýä çàëóó÷óóä áóñ ýíý á¿ñ
íóòãèéí íèéò îðøèí ¸óóã÷èä ñóðàëöàæ áàéíà.
Õîòûí ñóðãóóëèóäûí èõýíõèéã óëñûí òºñ⺺ñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã
áîëîâ÷ óóðõàéãààñ òîíîã òºõººðºìæ, ñóðãàëòûí òåõíèê õýðýãñýë,
êîìïüþòåð, ëàáîðàòîðèéí áàãàæ õýðýãñýã íèéë¿¿ëæ òóñëàõ, òýòãýëýã
îëãîõ, áàéøèí áàðèëãûí çàñâàð ¿éë÷èëãýý, îð÷íû òîõèæèëò çýðýãò
õºðºí㺠õ¿÷íèé òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Áîëîâñðîë íü òîìîîõîí
óóðõàé, óóëûí ¿éëäâýðýýñ íóòãèéí èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áóé óðò õóãàöààíû
÷óõàë òóñëàëöàà þì.
Õ¿÷ ÷àäàë, îðëîãî áàãàòàé òºðèéí áì÷èéí áîëîí õóâèéí
õýâøëèéí çàðèì óóðõàéíóóä íèéãìèéí ñàëáàðò òýð äóíäàà áîëîâñðîëä
õºðºí㺠ìºíãºíèé òóñëàìæ ºã÷ ÷àääàãã¿é òîõèîëäîë ãàðäàã. Èéì
óóðõàéã íóòãèéí èðãýä äýìæäýãã¿é, òýäíèéã àä ¿çýõ, õàðüöàà ìóóòàé
áàéõ òàë áèé. Çàðèì òîõèîëäîëä òºðèéí ºì÷èéí óóðõàéã õóâü÷èëæ
àâñàí ýçýä óðüä íü áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëæ áàéñàí
òóñëàìæààñ òàòãàëçàõ ÿâäàë ãàðäàã áîëîâ÷ îëîí ò¿ìíèé äóðã¿éöýëòýé
òóëãàð÷ àðãà áóþó óðüäûí òîãòñîí çàíøëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõýýñ ººð
àðãàã¿é áîëäîã òàë ÷ áèé.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé óóë óóðõàéí çàðèì êîìïàíè
àæèë÷äûí îðîí ñóóö áàðèõ, íóòãèéí èðãýäèéã ñóðãóóëüä ñóðãàõ, ýð¿¿ë
ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýýñ òàòãàëçàõ õàíäëàãà öóõàëçäàã. Èéì
òîõèîëäîëä íóòãèéí èðãýä àøèãò ìàëòìàëàà àøèãëóóëàõàä äóðã¿é
áàéäàã.
Ìîíãîë÷óóäûí íýã ºâºðìºö îíöëîã áîë îëîí õ¿¿õýäòýé,
õ¿¿õä¿¿äýý ñóðãóóëüä ñóðãàõûã èõ ÷óõàë÷èëæ áàðàã àìüäðàëûí
çîðèëãîî ãýæ ¿çäýã ó÷ðààñ õ¿¿õäýý ñóðãóóëü áàðààäóóëàõ íü ººðèéí
àæèë õºäºëìºð ýðõëýõýýñ äýýã¿¿ðò òàâüäàã.
Èéìýýñ èðýýä¿éä ÷àäâàðòàé, áîëîâñðîëòîé àæèëëàõ õ¿÷íýý áàãààñ
íü áýëòãýæ óóë óóðõàéí ìýðãýæèëä ñóðãàäàã àëñûí õàðààòàé òîìîîõîí
êîìïàíèóäèéã ò¿øèõ ñîíèðõîëòîé áàéäàã.

11. 2.Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ
Ýð¿¿ë ìýíä áàéõ íü ýð¿¿ë îð÷íîîñ øóóä õàìààð÷ áàéíà.
պ人ãèéí õ¿í àìûí õàðüöàíãóé áàãà ºâ÷ëºëò íü òýäíèé ýð¿¿ë
îð÷èíòîé õîëáîîòîé.
Ðèîãèéí Òóíõàãëàëûí çàð÷ìààð áîë òîãòâîðòîé õºãæèéí òºâä
õ¿íèé àìüäðàë áàéãàà áºãººä òýä áàéãàëüòàé çîõèöñîí ýð¿¿ë îð÷èíä
àìüäðàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëüä: Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí “Ýðð¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë,
áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ õàìãààëóóëàõ ýðõòýé” (Àðâàí
çóðãààäóãààð ç¿éëèéí 1) ãýæ çààñàí.
Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí XXI çóóíû õºòºëáºðò
“Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ ¿íäýñíèé áîäëîãî íü õ¿í àìûí ýð¿¿ë
ìýíäèéí ¿íäñýí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõ çàìààð á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë
áàéõ çîðèëãîä ÷èãëýõ áîëíî” ãýæ òîäîðõîéëñîí. ¯¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ
àðãà íü “ªâ÷íèéã àíàãààõàä ÷èãëýæ áàéñàí àðãà àæèëëàãààíààñ
õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àðãà àæèëëàãàà ðóó øèëæèõ ¿éë
ÿâöààð ñîëèãäîõîä” îðøèõ àæ.
Õ¿í ººðºº ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëæ ñóðàõ, ýð¿¿ë àæ òºðºõ ìýäëýã
äàäëàãàòàé áîëîõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ õýðýãòýé þì.
Ñóóðèí àìüäðàëààñ áîëæ ìîíãîë õ¿íèé àìüäðàëûí õýâ çàãâàð, õîîëëîõ
äýãëýì, õºäºë㺺í, àãààð îð÷èí ººð÷ëºãäºæ òýð íü ýð¿¿ë ìýíäýä íü
íºëººëæ áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ õ¿íèé àæèëëàæ àìüäàð÷ áóé ãýð îðîí,
¿éëäâýð, áàéãóóëëàãà, ñóðãóóëü ñî¸ëûí ãàçàð, õàìò îëîí, õîò ñóóðèí
çýðýã á¿õèé ë îð÷èí íü ýð¿¿ë ìýíäýä òààòàé íºëººòýé áàéõ
øààðäëàãàòàé. Àæèë äýýðýý “íåðâýý” áàðààä, àãààð îð÷èíä íü õîðäîîä,
ãýðòýý îðæ èðæ ºëºí çºìºã õºð÷ äààð÷ ñóóâàë õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýýñ þó
¿ëäýõ áèëýý. Èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàíãàõ òàëààð ÌÕ-21 õºòºëáºðò
äýâø¿¿ëñýí ãîë çîðèëòóóäààñ äóðüäâàë:
- Á¿õ íèéòýýð ýð¿¿ë áàéõ çîðèëòûã õàíãàõ õ¿ðýýíä õ¿í àì ò¿¿íèé
äîòîð õºäººãèéí õ¿í àì, õÿçãààð íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí ¿íäñýí õýðýãöýýã õàíãàõàä øààðäàãäàõ ýìíýëýã, àðèóí
öýâðèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä
òºðèéí çàõèðãàà, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí á¿õ íèéòèéí
îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõ;
- Õ¿¿õýä ºñâºð ¿åèéíõíèéã àìüäðàëä áýëòãýõ, èäýð çàëóó íàñíûõíû
àìüäðàëûã õàìãààëàõ, ºíäºð íàñíû àìüäðàëûí ÷àíàðûã õàíãàõ,

12. ºñ÷ õºãæèõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ
íººö ÷àäàâõèéã íü äýýøë¿¿ëýõ;
- Îð÷íûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ýð¿¿ë çàí ¿éëä
òààëàìæòàé àþóëã¿é îð÷èí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ õ¿ðýýëýã÷
îð÷íîî õàìãààëàõ, áîëîâñðîë ìýðãýæèë ýçýìøèõýä íü õ¿í àìä á¿õ
òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ. Îð÷èíä àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë ìýíäèéí
õÿíàëò òàâèõ, ¿íýëãýý ºãºõ ìýðãýæëèéí àëáàäûí ÷àäàâõèéã
áýõæ¿¿ëýõ çýðýã áîëíî.
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ñàéæðóóëàõ ¿ç¿¿ëýëòèéí ñèñòåì:
¯íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéí äîòîð:
 Òºðºëòººñ òîîöñîí äóíäàæ íàñëàëò
 Íÿëõñûí ýíäýãäëèéí êîýôôèöèåíò
 Ýõèéí ýíäýãäëèéí êîýôôèöèåíò
 Óíäíû öýâýð óñíû õàíãàìæ
 Ýð¿¿ë àõóéí ¿íäñýí ¿éë÷èëãýý (æîðëîí, ìóó óñíû çîõèõ
õýðýãñëýýð õàíãàãäñàí áàéäàë).
¯ð ä¿íãèéíõ íü ¿ç¿¿ëýëòýä:
 Îðîí íóòàãò çàðöóóëñàí ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
çàðäàë
 ¯íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ¿íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã
õàìãààëàõ çàðäëûí ýçëýõ õóâèéí æèí
 Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí õàëäâàðò ºâ÷íèé ýñðýã äàðõëààæóóëàëò
õàìðàãäàæ áàéíà.
Äýëõèéí ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã 1990-
2015 îíû õîîðîíä 5 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã ãóðàâíû
õî¸ðîîð áóóðóóëàõ, ýõèéí ýíäýãäëèéã ýíý õóãàöààíä äºðºâíèé ãóðâààð
áóóðóóëàõààð äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Ìîíãîë õ¿íèé äóíäàæ íàñëàëò 2002 îíä 63.5 áàéíà. Íÿëõñûí
ýíäýãäýë 1990 îíä 1000 àìüä òºðºëò òóòàìä 64.6 íÿëõàñ ýíäýæ áàéñàí
áîë 2002 îíä 29.6 áîëæýý. 1000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõ ýõèéí ýíäýãäýë
1997 îíä 1.4 áàéñàí áîë 2002 îíä 1.2 áîëñîí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä 2002 îíû áàéäëààð íèéòäýý 18616 îðòîé
754 ýìíýëýã, 6823 ýì÷ àæèëëàæ áàéñàí áºãººä äóíäæààð 360 õ¿íä 1 ýì÷
íîãäîæ áàéæýý. íýã ýì÷èä íîãäîõ õ¿íèé òîî Óëààíáààòàðò 209, Îðõîí
àéìàãò 314, Àðõàíãàé, Áàÿíõîíãîð, Çàâõàí, Õºâñãºë, Óâñ, Òºâ àéìàãò

13. ýíý ¿ç¿¿ëýëò 700-ãààñ äàâæýý (äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Ìîíãîëûí õ¿íèé
õºãæëèéí 2003 îíû èëòãýëýýñ àâñàí áîëíî). Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã
õàìãààëàõ ñàéæðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ÷óõàë ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí
äîòîð îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë àæèëëàãààíä
çàðöóóëñàí ¿íäýñíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ çàðäàë áàéäàã. Ýíý
¿ç¿¿ëýëòèéí òóõàé îéëãîëòîä õàìààðàõ ç¿éëñ íü:
 Îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà,
¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ íèéò çàðäàë;
 Óëñààñ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò çàðöóóëñàí áóþó çàðöóóëàõ íèéò
çàðäàë;
 Íèéãìèéí õàìãààëëûí çàðäàë;
 Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò ¿ç¿¿ëñýí ãàäààäûí òóñëàìæ;
 Õóâü õ¿í ººðèéíõºº ýð¿¿ë ìýíäýä çàðöóóëñàí çàðäàë;
 Õóâèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë;
 Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä
çàðöóóëñàí çàðäàë òóñ òóñ îðíî.
Õýìæèõ àðãà íü: Õ¿ðòâýðò îðîí íóòãèéí õ¿í àìûí ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëàõ ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
çàðäàë, õóâààðüò ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ çàðäàë áàéíà. Ýð¿¿ë
ìýíäèéã õàìãààëàõ õî¸ð äàõü ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîë ¿íäýñíèé íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íä ¿íäýñíèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ çàðäëûí ýçëýõ óõâèéí æèí
þì. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò íü ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä çàðöóóëñàí
¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäý-õ¿¿íèé õýìæýýã èëýðõèéëíý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëòèéí
òàëààð äýëõèéí íèéòýä äýâø¿¿ëñýí çîðèëò áîë óëñ îðíóóäûã ¿íäýñíèé
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý äîð õàÿàä 5%-èéã ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðò
çîðèóëàõûã çºâëºìæ áîëãîæýý.
Õýìæèõ àðãà íü: Õ¿ðòâýðò- ýð¿¿ë ìýíäýä çàðöóóëñàí óëñûí áîëîí
õóâèéí çàðäàë, õóâààðüò - ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í áàéíà. ¯íäýñíèé
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í íü ÄÍÁ, ãàäààä öýâýð õ¿÷èí ç¿éëèéí îðëîãîîñ
á¿ðäýíý. 1994 îíîîñ Ìîíãîëä “Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí
õóóëü” õýðýãæèæ ýõýëñýí áºãººä ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 92.4% íü
ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäñàí áàéíà. Ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëàõûí òóëä õºäºº îðîí íóòàãò ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûã
áýõæ¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿ðãýí òóñëàìæèéí ìàøèí îíãîö
çýðýã óíààíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ýìèéí ¿éëäâýðëýëèéí

14. õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí ¿éë÷èëãýý õÿíàëòûã
ñàéæðóóëàõ, õºäººä äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿õ
íèéòèéí ñóðãàëòûã ºðãºí çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë ýð¿¿ë ìýíäèéí
ñàëáàðûí òóëãàìäñàí çîðèëò þì. Áàéãàëü îð÷èí áà Ðèîãèéí
Òóíõàãëàëûí íýãä¿ãýýð çàð÷èìä õ¿íèé àìüäðàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí
òºâä áàéõ òóõàé çààæýý.
Íýãä¿ãýýð ç¿éë: Òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ òàëààðõ õ¿÷èí
÷àðìàéëòàä õ¿íèé òºëºº òàâèõ àíõààðàë õàëàìæ ãîë áàéðûã ýçýëíý. Òýä
áàéãàëü îð÷èíòîé çîõèöñîí ýð¿¿ë ¿ð á¿òýýëòýé àìüäðàõ ýðõòýé.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû àëü ÷ ò¿âøèíä óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ àæèë, òºëáºðèéí áîëîìæèéí ¿íý á¿õèé çàéëøã¿é áà
àþóëã¿é ýì, äàðõëààæóóëàëòûí ¿éë÷èëãýýã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ
¿çäýã.
3.Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíä àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ¿íäýñ
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä èðãýíèé ¿íäñýí ýðõ áîëãîæ èðãýí
íü: “Àìüä ÿâàõ ýðõòýé. Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ýìíýëãèéí
òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé, èðãýäýä ýìíýëãèéí òºëáºðã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
áîëçîë, æóðìûã õóóëèàð òîãòîîíî” ãýæ çààñàí. 1994 îíîîñ Ìîíãîëä
"Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëü" õýðýãæèæ ýõýëñýí áºãººä
ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 92.4% íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä
õàìðàãäñàí áàéíà.
Ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëõûí òóëä õºäºº îðîí íóòàãò
ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûã áýõæ¿¿ëýõ, ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿ðãýí
òóñëàìæèéí ìàøèí îíãîö çýðýã óíààíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëæ, ýìèéí
¿éëäâýðëýëèéí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ýìíýëýã àðèóí öýâðèéí
¿éë÷èëãýý õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õºäººä äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ, ýð¿¿ë
ìýíäèéí á¿õ íèéòèéí ñóðãàëòûã ºðãºí çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâäàë ýð¿¿ë
ìýíäèéí ñàëáàðûí òóëãàìäñàí çîðèëò þì.
Áàéãàëü îð÷èí áà Ðèîãèéí Òóíõàãëàëûí íýãä¿ãýýð çàð÷èìä õ¿íèé
àìüäðàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºâä áàéõ áºãººä òýä áàéãàëüòàé
çîõèöñîí ýð¿¿ë ¿ð ºãººæòýé îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé ãýæ çààñàí.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òîãòîëöîîíû àëü ÷ ò¿âøèíä óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
àæèë, òºëáºðèéí áîëîìæèéí ¿íý á¿õèé çàéëøã¿é áà àþóëã¿é ýì,
äàðõëààæóóëàëòûí ¿éë÷èëãýýã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çäýã. Òîãòâîðòîé

15. õºãæëèéí äýëõèéí äýýä õýìæýýíèé Èîõàííåñáóðãèéí óóëçàëòààñ
áàòàëñàí õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä ýð¿¿ë ìýíä áà òîãòâîðòîé
õºãæëèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõäîî Ðèîãèéí Òóíõàãëàëä “Õ¿íèé
àìüäðàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºâä áàéõ áºãººä òýä áàéãàëüòàé
çîõèöñîí ýð¿¿ë ¿ð ºãººæòýé îð÷èíä àìüäðàõ ýðõòýé” ãýæ çààñíûã èø
¿íäýñ áîëãîí “Á¿õ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð àìæèëò îëîõîä
ÿäóóðëûã á¿ðýí àðèëãàõ íü ÷óõàë ... õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äîðîéòëûí
øàëòãààí, ò¿¿íèé äîòîð áàéãàëü îð÷íû øàëòãààí, òýäãýýðèéí
õºãæèëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã èëð¿¿ëæ àðèëãàõ àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëýõ
õýðýãòýé áàéíà” ãýæýý (Õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíèé VI-èéí 46).
"Ýð¿¿ë ìýíä áà òîãòâîðòîé õºãæèë"-èéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð VI á¿ëãèéí 47-ð ç¿éëèéí ê, æ-ä çààõäàà:
Óóë óóðõàéí àæ ¿éëäâýðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, õºäºëìºð
õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóéí òàëààð Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí
áàéãóóëëàãààñ îëîí ÷óõàë êîíâåíöè çºâëºìæ¿¿äèéã ¿íäýñëýí
óóðõàé÷äûí:
• Öàöðàã èäýâõò áîäèñîîñ õàìãààëàõ òóõàé 1960îíû Êîíâåíöè
Ǻâëºìæ,
• Çàëóó àæèë÷äûã ãàçðûí äîîðõè íºõöºëä àæèëëàõûã çºâøººðñºí
ýìíýëãèéí ãýð÷èëãýýíèé òóõàé 1965 îíû Êîíâåíöè,
• ¯éëäâýðëýëèéí îð÷íû òóõàé (àãààðûí áîõèðäîë, øóóãèàí,
äîðãèîí) 1977 îíû Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,
• Õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóé áà àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé 1981 îíû
Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,
• Õèìèéí áîäèñûí òóõàé 1990 îíû Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,
• Àæ ¿éëäâýðèéí òîìîîõîí àâààðûã óñòãàõ òóõàé 1993 îíû
Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ,
• Óóë óóðõàéí àþóëã¿é àæèëëàãàà õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë àõóéí òóõàé
1995 îíû Êîíâåíöè, Ǻâëºìæ çýðýã ýðõ ç¿éí îëîí ÷óõàë áàðèìò
áè÷ã¿¿äèéã ¿íäýñëýí óóë óóðõàéí àæ ¿éëäâýðèéí ¿éëäâýðëýëèéí
¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ãàð÷ áîëçîøã¿é õ¿íèé àìü íàñòàé
õîëáîãäñîí îñîë ãýìòýë ºâ÷ëºë ìºí õ¿í àì, õ¿ðýýëýã÷ îð÷èíä
õîõèðîë ó÷ðóóëàõààñ óðüä÷èëàí õàìãààëàõ, àþóëûã çàéëóóëàõ
àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí àþóëã¿é àæèëëàãàà, õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë
àõóéí øààðäëàãà íü çºâõºí óóðõàé÷äàä òºäèé áèø óóðõàéí îéð îð÷íû

16. íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä àþóëã¿é áàéäàëä íýãýí àäèë õàìààðäàã
áàéíà. Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä íü àæëûí áàéð íýã á¿ðò ãàðñàí áîëîí
ãàð÷ áîëçîøã¿é àâààð îñëûí áàéäëûã ñóäàëæ ä¿í øèíæèëãýý õèéæ
àëèâàà ýðñäýëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, øààðäëàãàòàé ¿åä àâðàõ
õàìãààëàõ ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãëýõ àðãà òåõíèêèéã
àæèëëàãñàä, ìàñòåð, ìåíåæåð¿¿äýä çààæ ñóðãàæ ýçýìø¿¿ëýõ õýðýãòýé.
Óóëûí ìàëòàëòóóäûí áýõýëãýýã íàéäâàðòàé áàéëãàõ, èë óóðõàé
àæëûí áîëîí àæëûí áóñ õàæóóãèéí áàò áýõèéã áàéíãà õýìæèæ
àæèãëàëò õèéæ ò¿¿íèéã ãóëñàëò íóðàëòààñ õàìãààëàõ, ãàäíààñ ýëäýâ
áèåò¿¿ä óóðõàéí èðìýã ìºðºãöºã ð¿¿ óíàõ çýðýã àþóëààñ àæèëëàãñàä,
óóðõàé÷äûã õàìãààëñàí áàéâàë çîõèíî. Õàÿãäëûí àæ àõóé áîëîí óñàí
ñàíãèéí äàëàí çýðýã óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òîîöîî çóðàã òºñºë,
àøèãëàëòûí áàéäàëä áàéíãûí àæèãëàëò õÿíàëò õèéõ ¸ñòîéã õàòóó
ìºðäºæ àæèëëàâàë çîõèíî.
Ãèäðîòåõíèêèéí àëèâàà áàéãóóëàìæèä ãýìòýë, ýâäðýë, ñýòðýëò
¿¿ñâýë õààæ òîãòîîõûí àðãàã¿é ¿ëýìæ õýìæýýíèé øèíãýíèé óðñãàë
çàìä òààðàëäñàí á¿õíýý äàéð÷ íóðààí óðñãàí ñ¿éòãýæ ñ¿éð¿¿ëýõ
àþóëòàé ó÷èð àþóëòàé á¿ñèéí õèë òàòàæ õààæ õàìãààëàõ áºãººä
ò¿¿íýýñ äîòîãø õ¿í ìàë, àæ àõóéí àëèâàà õýëáýðèéã ýðõëýõ, áàðèëãà ãýð
îðîí ñóóö áàðèõûã õàòóó õîðèãëîõ ¸ñòîé.
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýð íü îðîí íóòàãò ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëàõàä áîäèò íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ìîíãîë Óëñàä óóë óóðõàéí
òîìîîõîí ¿éëäâýð íü õîò áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëäãèéí
õóâüä ýìíýëýã ñóðãóóëü çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýãæ¿¿ä
áàéãóóëàãäàæ òýð íü çºâõºí óóðõàé÷äàä ¿éë÷ëýõ òºäèéã¿é íóòãèéí
èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ ¿éë õýðýãò íýãýí àäèë ¿éë÷èëäýã
ñàéí òàëòàé.
Óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ººðñäèéí àæèë÷èä áîëîí òýäíèé ãýð
á¿ëèéíõýíä çîðèóëæ ýìíýëãèéí òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàæ àâàõ, ýì
òàðèàíû õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõàä õºðºí㺠çàðäàã. Öàëèí õºëñ ñàéòàé
ó÷èð õîîë õ¿íñíèé ÷àíàð õýðýãëýý ñàéæèð÷ óëìààð ýð¿¿ë ìýíäèéí
ñòàíäàðò ñàéæèð÷ ºâ÷ëºë áàãàñäàã.
Íóòãèéí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí ¿ç¿¿ëýõ
ñàéí òàëûí íºëºº èõ áîëîâ÷ áàñ ñºðºã ¿ð äàãàâàð áàãàã¿é áàéäàã. Óóë
óóðõàéí ¿éëäâýðò àæèëëàäàãã¿é áîëîâ÷ îéð îð÷èíä àìüäàðäàã íóòãèéí
èðãýäýä óóðõàéí òîîñ (Ýðäýíýòèéí õàÿãäëûí àæ àõóéí öàãààí òîîñ),

17. àãààðûí áîõèðäîë (Øàðûí ãîëûí øàòñàí í¿¿ðñíèé óãààð óòàà), óñíû
áîõèðäîë (Çààìàðûí àëòíû óóðõàéíóóäûí áóëèíãàðòàé óñ Òóóëûí
ãîëûã áîõèðäóóëàõ) ãýõ ìýò÷èëýí îð÷íû áîõèðäëîîñ ¿¿äýëòýé ºâ÷ëºë
íýìýãäýõ íýã ¿íäýñ áîëíî.
Óóðõàé õààãäñàíû äàðààõ ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýíä èõ àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé. Íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûã íóòãèéí èðãýäýýñ ñóðãàæ
áýëòãýõ íü òîãòâîðòîé ñóóðüøëûí õóâüä ãàäíààñ ýì÷ óðüæ
àæèëëóóëõààñ èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã. Óóë óóðõàéí õîð íºëººòýé
ºâ÷ëºë óóðõàé õààãäñàíààñ õîéø ÷ õýäýí æèëèéí äàðàà èëýð÷ áîëîõ
ó÷ðààñ óóðõàé îð÷ìûí èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä òàâèõ àíõààðëûã
ñóëðóóëæ áîëîõã¿é. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí ýð¿¿ë
ìýíäèéí àñóóäëààð ÿíç á¿ðèéí òóðøëàãóóä áàéíà. 2000 îíä Ãàçðûí òîñ
áà Õèé ¿éëäâýðëýã÷äèéí Õîëáîîíîîñ “Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñòðàòåãèéí
ìåíåæìåíò: Ãàçðûí òîñ áà õèéí ñàëáàðûí çàð÷èì, çºâëºìæ¿¿ä”
íýðòýé íîì õýâë¿¿ëæýý. Ýíýõ¿¿ ñòðàòåãèéí ìåíåæìåíò íü ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðûí á¿ëã¿¿ä, Çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí
òîãòîëöîî á¿ëãèéí òºëººëºã÷èä áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äûí õîîðîíäûí
õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýíý. Ýíä äýâø¿¿ëæ áàéãàà
¿íäñýí ñàíàà íü:
• ¯éëäâýðèéí ñàëáàðûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëèéí õàìòûí
àæèëëàãàà çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé,
• Çàñãèéí ãàçðûã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä íü óóë óóðõàéí ñàëáàð
äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý,
• Ýð¿¿ë ìýíäèéí õÿíàëò, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíýýð íºëºº á¿õèé
îðîëöîã÷äûã àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îðîëöóóëæ íºõöºë
áàéäëûã ñàéæðóóëíà.
ªºð íýã æèøýý áîë 1999 îíä óóë óóðõàéí 5 êîìïàíè õàìòðàí
Á¿ëãèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéã Äýìæèõ Äýëõèéí Õîëáîîã áàéãóóëæ Äýëõèéí
Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõààð òîõèðîëöñîí
ÿâäàë áàéíà. Òóñ õîëáîîíû çîðèëãî íü óóë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàíä
îðîëöäîã á¿ëã¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ õºãæ¿¿ëýõ
ÿâäàë þì.
Õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿äýý ¿íýë¿¿ëõèéí òóëä òóñ õîëáîî íü
Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãòàé õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýý
áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíý ãýðýý ¸ñîîð ãèø¿¿ä á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí
òàëààð Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãààñ áàòàëãààæóóëñàí

18. òîäîðõîé øàëãóóðûã õàíãàñàí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëñîí
áàéíà. Òºñºëä òóñãàõ àñóóäëûí æàãñààëòûã óã õ¿ðýýíä òóñãàñàí áàéíà.
Ãýðýýíèé ãîë àñóóäëóóä íü ò¿íøëýë, ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ,
õºòºëáºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë çýðýã þì. Ýíý ÷óõàë ñàíàà÷ëàãà
îäîîãîîð ºðãºí îëíûã õàìàð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. ¯¿íèé øàëòãààí íü:
• Øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëæ õ¿ðýýãýý òýëýýã¿é,
• Õàìòûí àæèëëàãàà òîãòâîðòîé áàéäëûí òàëààð õýò ºíäºð ñòàíäàðò
òîãòîîñîí,
• Òºðèéí òîäîðõîé áîäëîãîã¿éãýýñ óóë óóðõàéí á¿ëãèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é áàéíà.
Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí êîìïàíèóäûã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä
àíõààðëàà õàíäóóëàõàä ò¿ëõýö áîëîõóéö áàñ íýã æèøýý áîë Äýëõèéí
Ýäèéí Çàñãèéí Áàãà Õóðëûí (ÄÝÇÁÕ) äýðãýä Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí
Ñàíàà÷ëàãûí Áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæýý. Ýíý áàéãóóëëàãà 2001 îíû 3
äóãààð ñàðä Æåíåâò õóðàëäàæ Øèëäýã òóðøëàãà, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð
îëîõ áîëîëöîî áà ýðõèéí õàìãààëàëò çýðýã àñóóäëóóäûã õýëýëöñýí
áàéíà. 2001 îíû 7 äóãààð ñàðä ÄÝÇÁÕ-ûí àæèëòíóóä áîëîí óóë óóðõàé,
õºíãºí öàãààíû ¿éëäâýðëýë, ãàçðûí òîñ õèéí ñàëáàðûí òºëººëºã÷人ñ
á¿ðäñýí àæëûí õýñýãòýé õàìòðàí ¿íäñýí çîðèëãî òîäîðõîéëæ àæëûí
õºòºëáºðºº áàòàëæýý. Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãûí
ñàíàà÷ëàãûã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ õóâèéí õýâøëèéí
êîìïàíèóäûí çàõèðëóóä ýíý àñóóäàëä çîõèñòîé õýëáýðýýð îðîëöîõ íü
ç¿éòýé ãýäãèéã òîõèðîëöæýý (Breaking New Ground MMSD CHAPTER
9). Èíãýñíýýð òýä ººðñäèéí êîìïàíèéã á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí
õºòºëáºðò îðîëöóóëõûã èäýâõèòýé äýìæèõ þì. Ýðäýñ áàÿëãèéí
öîãöîëáîðûí á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð óðàãø àõèõ õýä õýäýí àðãà
çàì áàéãààã äîîðõ æèøýýí¿¿ä òîäîðõîéëæ áàéíà. Òóõàéëáàë:
• Óóë óóðõàéí îéð îð÷èíä áàéæ ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîã,
õàìààðäàã á¿ëãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä àõèö ãàðãàõ ¿¿äíýýñ ¿éëäâýðëýëèéí áîäëîãî,
òýðã¿¿í òóðøèëãûã äýëãýð¿¿ëýõ àæèë çîõèîõ,
• Óóðõàéí îéð îð÷ìûí íóòàãò ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðèéã
òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëýõäýý îðîí íóòãèéí á¿ëã¿¿äèéí ¿¿ðýã
îðîëöîîòîé õàìòûí àæèëëàãààíû çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîõ,
• Õºòºëáºð íü ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäëûã îéðûí çîðèëãîî
áîëãîñîí áàéõ,

19. • Óðò õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ ýð¿¿ë ìýíäèéí õºòºëáºðèéã ãîë÷ëîí
Çàñãèéí ãàçðààñ ýðõëýí õàðèóöàõ ¸ñòîé. Çàñãèéí ãàçàð áîëîìæ
òààðóó íºõöºëä îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä, áèçíåñèéí
õ¿ðýýíèéõýí, áèå äààñàí ñàíãóóäûí îðîëöîî òóñëàëöàà õàìòûí
àæèëëàãàà õýðýãòýé.
• Óóë óóðõàéí êîìïàíèéí ò¿âøèíä àæèëëàãñàä áà òýäíèé ãýð
á¿ëèéíõíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî õºòºëáºðèéã ººðºº ýðõëýí
õýðýãæ¿¿ëýõ íü îíîâ÷òîé þì.
Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ¿íäýñ
Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä
äýëõèéí õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí 1%-èéã óóë óóðõàéí ñàëáàðò
àæèëëàãñàä ýçýëäýã àòëàà ¿éëäâýðëýëèéí îñëîîð ãýìòýæ íàñ áàðàã÷äûí
5%-èéã óóðõàé÷èä ýçýëæ áàéíà.
Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë àõóé àæëûí áàéðíû àþóëã¿é îð÷èí íü
òîãòâîðòîé õºãæèëä õ¿ðýõ õàìãèéí ãîë íºõöºë ìºí. Àæèë÷äûí ýð¿¿ë
ìýíä, õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí íü õýä õýäýí
íºõö뺺ñ øàëòãààëíà.
1. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí áàéðøëààñ (óëñ îðíû õºãæëèéí
íºõöºë, íèéãìèéí äýä á¿òöèéí áàéäàë),
2. Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí õýìæýý, ºì÷èéí òºð뺺ñ (òîì êîìïàíè,
íýãäýë, ýâñýë áà ÷àäëûí óóðõàé ãýõ ìýò),
3. Îëáîðëîæ áóé àøèãò ìàëòìàëûí òºð뺺ñ (àëò, óðàí, í¿¿ðñ,
áàðèëãûí ìàòåðèàë),
4. Àøèãëàëòûí õýëáýð íºõö뺺ñ (äàëä óóðõàé, èë óóðõàé, õîñîëñîí
óóðõàé).
Ýäãýýð íºõöë¿¿äýýñ õàìààðàí ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí
(ñèëèêîç, àíòðèêîç, ¿å ìº÷, óóö íóðóóíû ãýõ ìýò) òóñàõ; Óóëûí íóðàëò,
äàðàëò, óñíû öºìðºëò, õèé òîîñíû äýëáýðýëò çýðãýýñ ¿éëäâýðèéí îñîëä
ºðòºõ, áýðòýæ ãýìòýõ, àìü íàñàà àëäàõ õ¿ðòýë àþóëä ºðòºõ íü öººíã¿é
áàéäàã.
Óóðõàé÷äûí ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ ºâ÷èí èõýâ÷ëýí õèé òîîñ, óñ
÷èéã, äîðãèîí ÷è÷èðãýýí, ÷èìýý øóóãèàí, õàëóóí õ¿éòýí íºõö뺺ñ
¿¿äýëòýé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ãýðëèéí äóòàãäàë, àæëûí áàéðíû çàé òàëáàé
õÿçãààðëàãäìàë îð÷èí, àìüñãàëàõ öýâýð àãààðûí õàíãàìæèéí íºëººëºë

20. áàñ áàéíà. Äàëä óóðõàéä õ¿íèé öóñíû äàðàëò èõñýõ, óóøèã òîîñæèõ,
ìýäðýëèéí ÿäàðãààíä îðîõ ºâ÷ëºë ýëáýã áàéäàã áîë í¿¿ðñíýýñ óóøèã
òîîñæèõ, óðàíààñ öàöðàãèéí õîðäëîãî àâàõ, àñáåñòààñ àìüñãàëûí çàìûí
àðõàã ºâ÷èí òóñàõ ìàãàäëàëòàé.
ÕÕ çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñò äýëõèéí óóë óóðõàé õºãæñºí á¿ñ
íóòàã, óëñ îðîíä óóðõàéí îñëîîñ ãàðàõ ãýìòýë, àæëûí íºõöºëòýé
õîëáîîòîé ºâ÷ëºëèéí õýìæýý ìýäýãäýõ¿éö áóóðñàí áàéíà. Òóõàéëáàë,
ÀÍÓ-ä í¿¿ðñíèé óóðõàéä àæèëëàãñàä áóñàä ñàëáàðûí äóíäàæ íàñ
áàðàëòûí õàðüöàà 1941-1945 îíä 0.234 áàéñàí áîë 1991-1995 îíä 0.029
áîëòëîî áóóðñàí áàéíà (çóðàã 4, 5, 6, 7). Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò óëñ îðîí á¿ðò
ººð áàéãàà áîëîâ÷ òºñòýé áàéãàà íýã ç¿éë áîë äàëä óóðõàé íü èë
óóðõàéã áîäâîë ýðñäýë èõòýé áîëîõ íü ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà.
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí óóë-ãåîëîãèéí áîëîí óóë-òåõíèêèéí
íºõö뺺ñ ãàäíà õºäºëìºðèéí ìåíåæìåíòèéí ò¿âøèíýýñ óóðõàé÷äûí
ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é áàéäàëä ñºðºã íºëººëºõ ÿâäàë áàãàã¿é áàéíà.
Óóðõàé÷äûí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäëààñ
äîîãóóð àíõààðäàã òàë ÷ áàñ áàéíà.
Àâñòðàëè, Êàíàä çýðýã òîì íóòàã äýâñãýðòýé óóë óóðõàéí àæ
¿éëäâýð ºíäºð õºãæñºí îðíóóäàä "èðæ àæèëëààä ýðãýýä õàðèõ"
ãîðèìîîð àæèëëóóëæ íýã ñàðä 14 ºäºð 12 öàãèéí ýýëæýýð óóðõàé÷äûã
àæèëëóóëàõ ÿâäàë èõ áàéíà.
Õºäºëìºðèéí ìåíåæìåíòèéí îíîâ÷òîé áóñ íýã õýëáýð áîë
ãýðýýãýýð ò¿ð õóãàöààãààð õºäºëìºð ýðõëýëò íýìýãäýæ, àæëûí àþóëã¿é
áàéäàë ñóëàðñíû óðøãààð àæèë÷èä ýð¿¿ë ìýíä, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é
áàéäëûí ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ ÿâäàë äóòàãäàëòàé áîëæýý.