Хүн амын хүнсний аюулгүй байдал

1. Ëåêö 15. Õ¿í àìûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë
1. Õ¿íñíèé õàíãàìæèéí õýëáýð
2. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ýêîëîãè
1. Õ¿íñíèé õàíãàìæèéí õýëáýð
Òîãòâîðòîé õºãæëèéã òîäîðõîéëîõ íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîë õ¿í
àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ ò¿¿íèé àþóëã¿é áàéäàë þì.
ͯÁ-ûí õºãæëèéí “õî¸ðäàõü àðâàí æèëèéí çîðèëò”- ûí
õ¿ðýýíä (1970-1980) “Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë”-ûí àñóóäëûã
äýâø¿¿ëñýí. Ýë çîðèëò íü “Õ¿íèé õ¿íñíèé õýðýãöýý”-ã õàíãàõ
ñòðàòåãèéí äàãóó òàâèãäñàí áàéíà. Ãýâ÷ 90-ýýä îíû ýöýñ ãýõýä õ¿íñíèé
õàíãàìæèéí áàéäàë õóðö õýâýýðýý ¿ëäñýí.
Õýäèéãýýð äýëõèéí õýìæýýíä õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë ºñºæ
õ¿íñíèé ¿íäñýí íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíý
ºñºëò íü äýëõèéí ¿ëýìæ õýñãèéí õýðýãëýã÷äèéí õ¿íñíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ õýìæýýíä õ¿ðýõã¿é áàéíà.
Õ¿íñíèé õàíãàìæèéí õî¸ð õýëáýð: Äýëõèéí õ¿íñíèé àñóóäàë õî¸ð
òóéëûí øèíæèéã àãóóëñààð èðñýí. Íýã òóéëûíõ íü óëñ îðîí á¿ñ
íóòãèéí õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæ (ºðíºä) ñàéí áàéõàä íºãºº
òóéëûíõ (äîðíîä) ìóó áàéäàã.
Äýëõèéí õ¿í àìûí 20 õóâü íü îðøèí ñóóäàã ºðíºäºä õ¿íñíèé
íººöèéí 60 õóâèéã õýðýãëýäýã áàéíà. Áàðóóíû îðíóóäûí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë õýðýãöýýíýýñýý ò¿ð¿¿ëäýã ó÷ðààñ òýäíèé
èõýíõ íü õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã áàãàñãàõ
ìåõàíèçìûã äýìæäýã.
Õýðýãëýæ áóé õ¿íñíèé á¿òýö ÷àíàð íü õ¿ðòýë ìàø ººð. Áàðóóíû
îðíóóäàä ºäºðò íýã õ¿íä 25 êã óóðàã (õºãæèæ áóé îðîíä 1 êã), ¿ð
òàðèàíû ãóðèë, ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿í 30 õ¿ðýõã¿é õóâü (õºãæèæ áóé
îðîíä 60 ãàðóé õóâü) áàéõ æèøýýòýé. Ãýòýë íºãºº òóéëä àìüäàðäàã õ¿í
àìä õ¿íñíèé õýðýãöýý, ÷àíàð, òóéëûí äîîä õýìæýýíä áàéíà. Òýíä 1.5
ìèëëèàðä õ¿í “òóéëûí ÿäóó” ºëñãºëºíãèéí íºõöºëä áàéíà.
Ýíý á¿ñ íóòàãò õ¿í àì ºñººä áàéõàä èõýíõ óëñ îðîíä õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë ºñººã¿éãýýð áàðàõã¿é Àôðèêèéí îðíóóäàä
áóóðñàí áàéíà.
Ýíý á¿ñ íóòãèéí çàðèì îðîíä òóõàéëáàë íåôòü îëáîðëîäîã óëñûí
õ¿íñíèé õàíãàìæ ñàéí áàéíà. 70-ààä îíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí
¿éëäâýðëýë Àçè, àôðèêèéí îðíóóäàä èõ õóðö áàéäàëòàé áàéõàä Ëàòèí

2. Àìåðèêèéí óëñóóäûíõ èë¿¿ òààòàé áàéñàí áîë 80-90-ýýä îíä õ¿íñíèé
õàíãàìæ Àôðèêèéí á¿ñ íóòàãò õ¿íäýðñýí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéí òóõàéä ãýâýë:
Õ¿íñíèé õàíãàìæèéí ãàäààä, äîòîîä çºð÷èë.
Á¿òöèéí äîòîîä çºð÷èë:
Õºãæèæ áóé èõýíõ îðíóóä àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ íü
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ
èðñýí. Àæ ¿éëäâýðèéí áîëîí õºäºº àæ àõóéí õºãæëèéí õàðüöààíä
¿¿ññýí ºíãºö õàíäëàãà ýí ò¿ð¿¿íä íåôòü ýêñïîðòëîã÷ îðíóóäààñ
ýõýëñýí áàéíà. “Íåôòü äîëëàð” ãýý÷èéí óðñãàë ñààðàõ ¿åä ãàçàð
òàðèàëàíãèéí áîäëîãûã äóòóó ¿íýëñíèé õîð ìýäðýãäýæ ýõýëæýý. Ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûí õºãæèë “ãóðàâäàõü îðíóóäûí” õýòèéí
õºãæëèéã òîäîðõîéëîã÷ ãýäãèéã ìýäñýýð áàéæ óã ñàëáàðò õºðºíãº
òåõíèêèéí íººöèéã àæ ¿éëäâýðèéíõýýñ áàãà áàéëãàäàã á¿òýöèéí äîòîîä
çºð÷èë õàäãàëàãäñààð áàéíà. Á¿òýöèéí ýíýõ¿¿ äîòîîä çºð÷èë íü ãàçàð
òàðèàëàíãèéí õóó÷èðñàí óëàìæëàëò á¿òýö äýýð íýðìýýñ áîëæ õºäºº àæ
àõóéí ¿éëäâýðëýä óëàì èõ áýðõøýýë ó÷ðóóëæýý. Çàðèì á¿ñ íóòàãò
õóó÷íû òîì àæ àõóéãàà õýâýýð õàäãàëàæ áàéõàä íºãºº õýñýã íü îð÷èí
¿åèéí ôåðìèéí àæ àõóé ýñâýë õîðøîîëñîí õýëáýðèéã èë¿¿ä ¿çýæ
ãóðàâäàõü íü æèæèã òàðèà÷íû ºðõèéí àæ àõóéí õýëáýðèéã õàäãàëæ
¿ëäýõèéí òºëºº áàéíà.
Õºãæèæ áóé îðíóóä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ºñºëòèéã
òàðèàëàõ òàëáàéãàà òýëýõ òîìñãîõ çàìààð õàíãàæ áàéíà. Á¿òýýìæ
áàãàòàéí õàæóóãààð ãàçðàà õîòæèëòîä ýçë¿¿ëæ, òàðèàëàõ ãàçðûí
áîëîìæ æèë èðýõ òóòàì õóìèãäàæ áàéãàà ãýíý.
Á¿òöèéí ãàäààä çºð÷èë: Íýãýíò äîòîîäûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí
ñèñòåì ¿íäýñíèéõýý õ¿íñíèé õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áîëîõîîð
ãàäààä ýõ ¿¿ñâýð ë¿¿ õàíäàõààñ ººð àðãàã¿é áîëíî.
Õ¿íñíèé ç¿éëèéã èìïîðòëîõûí òóëä òîäîðõîé òºðëèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ýêñïîðòëîõ õýðýãòýé áîëíî. Èíãýñíýýð õºãæèæ áóé
îðíóóä äýëõèéí ãàçàð òàðèàëàíãèéí áèçíåñò îðæ çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä îðæ áàéíà. ¿¿íýýñ áîëîîä õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë íü äîòîîäûí õýðýãöýýãýý õàíãàõàä áèø
äýëõèéí çàõ çýýëèéí ýðýëòýä çàõèðàãäàí õºãæèõºä õ¿ðäýã áàéíà.
ªºðººð õýëáýë ººðñäèéíõºº õýðýãëýäýã ºðãºí õýðýãöýýíèé õ¿íñíèé
(ìàíèîêî, ñîðãî) óðãàìëàà òàðèàëàõûí îðîíä êàêî, êîôå, àðàõèñ, öàé,

3. òàìõè, õºâºí òàðèàëàõàä õ¿ðäýã. Õàìãèéí ñàéí ãàçðàà ýíý çîðèóëàëòààð
àøèãëàæ äîòîîä õýðýãöýýíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõàä õ¿ðäýã áàéíà. Ò¿¿õèé
ýäèéí ýêñïîðòûí ¿íý ÿìàãò áóóð÷ ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí
¿íý ºñºæ áàéäàã æàìààð äîòîîäûí õýðýãöýýíèé õàíãàìæ ñàéæðàõ
áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð áàéãàà àæ. ͯÁ-èéí õºäºº àæ àõóéí
áàéãóóëëàãà ÔÀÎ-ãèéí ìýäýýãýýð “ãóðàâäàõü åðòºíöèéí” 142 îðíîîñ
133 íü “Òàðèà èìïîðòëîã÷” áîëæýý.
պ人 àæ àõóéãàà ýêñïîðòûí ÷èãëýëýýð õºãæ¿¿ëñýí èõýíõ õºãæèæ
áàéãàà îðíóóä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë ºã÷
äîòîîäûíõîî çºð÷ëèéã àðèëãàõ áîëîìæ ¿íýí õýðýãòýý áàéõã¿é áàéíà.
Ýíý áîë äîòîîäûíõîî õ¿íñíèé õàíãàìæèéã øèéäýõ àñóóäëûã íîöòîé
õ¿íäð¿¿ëæ áàéãàà õýðýã þì.
Ìîíãîëûí áàéäàë ÿìàð áèëýý?
Ìîíãîë Óëñ õ¿íñíèé õàíãàìæàà á¿ðýí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é îðîí.
Íýã òàëààñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý, íýð òºðºë, ÷àíàð íü
õýðýãëýýíèé øààðäëàãûã èæ á¿ðýí õàíãàõ ò¿âøèíä õ¿ðýýã¿é. ͺ㺺
òàëààñ îðëîãûí õîìñäîëîîñ áîëæ õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààð õýðýãëýý
õÿçãààðëàãäàæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí îðëîãûíõîî áàðàã òýí õàãàñûã õîîë
õ¿íñýíäýý çàðöóóëäàã íü ºíäºð õºãæèëòýé îðíû èðãýäèéíõýýñ áàðàã 3-4
äàõèí ºíäºð áàéíà. Ìîíãîë õ¿íèé õîíîãò àâàõ õ¿íñíèé èë÷ëýã,
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿òýö õýìæýýã çóðãààð ¿ç¿¿ëýâ.
Õ¿íñýíä õýðýãëýæ áóé 8 òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áóäàà, ÷èõýðýýñ
áóñäûã ýõ îðíû ¿éëäâýðëýëýýñ õàíãàõ áîëîìæòîé áîëîâ÷ ãóðèëûíõàà
õýðýãöýýíèé 50 îð÷èì õóâèéã, ñ¿¿ öàãààí èäýýíèé íýëýýä õýñãèéã (ñ¿¿,
öºöãèéí òîñ, áÿñëàã ãýõ ìýò) á¿õ òºðëèéí áóäàà, ÷èõýðèéí ç¿éëèéã
á¿õýëä íü ãàäààäààñ õóäàëäàí àâ÷ áàéíà. ªºðººð õýëáýë õ¿íñíèé
ç¿éëèéíõýý 50 õóâèéã èìïîðòîîð àâ÷ áàéãàà íü õ¿íñíèé àþóëã¿é
áàéäëàà õàíãàæ ÷àäààã¿é, ìàë àæ àõóéí àñàð èõ áîëîìæîî
(òàðèàëàíãèéí òàëáàé, ìàëûí òîî òîëãîé) àøèãëàæ ÷àäàõã¿é áàéãààòàé
õîëáîîòîé áàéíà. Óã íü Ìîíãîë Óëñ ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í, ñ¿¿
öàãààí èäýýíèé çàðèì òºðºë, ãóðèë, ¿ð òàðèà, ìàëûí òýæýýë, òºìñ
õ¿íñíèé íîãîî çýðýã ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ýêñïîðòëîõ õ¿í,
ìàë, õºðñ ãàçàð, áàéãàëü ýêîëîãèéí íººöòýé îðîí þì.
Ìîíãîë Óëñûí XXI çóóíû õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ
òîãòâîðòîé õºãæèõ ñòðàòåãè íü äîòîîä õýðýãöýýãýý ¿íäýñíèé

4. ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õàíãàæ ýêñïîðòûí ÷èãëýëòýé õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë òîî õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ (ìàõ, ìàõàí
á¿òýýãäýõ¿¿í, ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäýýð ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿ð òàðèà, òýæýýë, àðõè ïèâî ãýõ ìýò) çàìààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýëèéã õ¿íèé ºñºëò, õýðýãëýýíýýñ ò¿ð¿¿ë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýãäýõ ¸ñòîé.
Ìàë àæ àõóéí õóâüä áýë÷ýýðèéí áîëîí ýð÷èìæñýí ìàë àæ àõóéã
õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ õ¿í àì îëíîîð ñóóðüøñàí
òºâ ñóóðèí ãàçðûí îéðîëöîî ìàõ, ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ýð÷èìæñýí àæ
àõóéã ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ¿ð àøèãòàé ãàäààäûí àðâèí àøèã
øèìò ìàë, àìüòíûã øàëãàðñàí óäàì, ¿¿ëäýð¿¿äýä ò¿øèãë¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõ.
Áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóéã á¿ñ íóòãèéí áîëîí ýëèò õýðýãöýýíèé
ýêñïîðòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí íóòãèéí øèëìýë îìîã, ¿¿ëäðèéí öºì

5. ñ¿ðýã, óãñàà ÷àíàðò ò¿øèãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, áýë÷ýýðèéí àøèãëàëòûã
ñàéæðóóëàõ, õàäëàí òýæýýëèéí òàëáàéã õàøààæóóëæ óñëàæ õàìãààëàõ,
òýæýýëèéã ¿éëäâýðëýëèéí àðãàä øèëæ¿¿ëæ ÷àíàð ñàéòàé, îâîð õýìæýý
áàãàòàé õàäãàëàõ òýýâýðëýõýä õÿìä òºñºð, òýæýýëèéí òºðëèéã
¿éëäâýðëýæ áàéíãûí íýìýãäýë òýæýýëèéí æóðìààð õýðýãëýäýã áîëîõ
õýðýãòýé þì.
Ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð¿¿ä íü ò¿¿õèé
ýäèéíõýý õýðýãöýý õýìæýý, ÷àíàðûã òîäîðõîéëæ “ìàë÷èä-¿éëäâýðëýã÷-
õýðýãëýã÷èéí” õàðèëöàí ¿éë÷ëýë õàìòûí àæèëëàãààíû íýãäìýë ÷àíàðûã
õºãæ¿¿ëæ áèò¿¿ õýëõýýíä îðóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëíî.
Ôåðìèéí àæ àõóéã ìºí ÷àíàðààð íü ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõýä òºðèéí
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ àëäàà ýðñäýë áàãàòàé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ
“ñóäàëãàà - òóðøèëò - ¿éëäâýðëýë - ìåíåæìåíò”- èéí íýãäñýí öîãö
õºòºëáºðèéã á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü öàã óóð, àæ àõóéí íýãæèéí áîëîí çàõ
çýýëèéí îíöëîãòîé õîëáîí áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ äýëãýð¿¿ëýõ
õýðýãòýé ãýæ ¿çíý. Õ¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ õºäºº àæ àõóéí
¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí ñàëáàðûí íýã áîë òàðèàëàí, óðãàìëûí àæ àõóéã
¿ð àøèãòàé õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë þì.
Ìîíãîë Óëñ 1.3 ñàÿ ãà òàëáàéä ¿ð òàðèàíû ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ
æèëä 870 ìÿíãàí òîíí òàðèà õóðààæ áàéñàí ò¿¿õòýé. Õýäèéãýýð ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë çàðäàë èõòýé, àëäàãäàëòàé áàéñàí áîëîâ÷
ãóðèëûíõàà õýðýãöýýã äîòîîääîî á¿ðýí õàíãààä ¿ð òàðèà, ãóðèë
ýêñïîðòëîæ áàéñàí ¿å ìîíãîëä áèé. Àëäñàí îíîñîí òóðøëàãà äýýðýý
ä¿ãíýëò õèéæ ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã àëäàãäàëã¿é, ýêîëîãè-
ýäèéí çàñãèéí øààðäëàãûí äàãóó çàõ çýýëèéí æàìààð õºãæ¿¿ëýí ãóðèë
èìïîðòëîã÷ îðíîîñ ýêñïîðòëîã÷ áîëãîí õóâèðãàæ õ¿íñíèé äóòàãäàëòàé
îðíû æàãñààëòààñ ãàðàõ áîëîìæ ìîíãîëä áèé.
Ýêîñèñòåìèéí ýìçýã òîãòîëöîî á¿õèé õºðñ, ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ öàã
óóðòàé Ìîíãîë îðíû íºõöºëä òîõèðîõ øèíý òåõíîëîãèéã çºâ ñîíãîõ,
çàõ çýýëèéí íèéòëýã øàëãóóðò íèéöñýí çàðäàë áàãàòàé ºíäºð ¿ð
àøèãòàé áàéëãàõ ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ìåõàíèçìòàé, àãðîýêîëîãèéí
òýíöâýðèéã õàíãàæ íýãæ òàëáàéãààñ àâàõ óðãàöûã äýëõèéí ò¿âøèíä
õ¿ðãýñýí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ íü õ¿íñíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.þì.

6. 2.Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûí ýêîëîãè
պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí óëàìæëàëò õýëáýð íü õ¿í àìûí
õ¿íñíèé õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà òºäèéã¿é áàéãàëèéí
ýêîñèñòåìèéã äîðîéòóóëäàã ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí
òîãòñîí á¿òýöèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ýð÷èìã¿é øèíæòýé
áºãººä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä òàðèàëàõ òàëáàéã òýëæ
àæèëëàõ õ¿÷èéã ºñãºõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Àçèéí èõýíõè îðíóóä õºäºº àæ àõóéí çîèóëàëòààð àøèãëàõ
ãàçðûí íººö õîìñäîæ “õÿçãààðòàà” õ¿ðýõ äºõºæ áàéãàà àæ. Õºðñíèé
ýâäðýë õóðäñàõûí õèðýýð òàëáàéí ºãººæ áóóð÷ õýðýãöýýíýýñ õàñàãäàæ
õ¿íñíèé õàíãàìæèä ìóóãààð íºëººëæ áàéíà. Ìàë àæ àõóé, ãàçàð
òàðèàëàíã õàìò ýðõýëäýã íóòàã ýêîñèñòåìèéí äîðîéòîëä èë¿¿
ºðòºìòãèé áàéäàã íü ÷àíàðûí áóñ òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí õîéíîîñ
õººöºëääºãòýé õîëáîîòîé þì. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéã òýëýõèéí òóëä îé
ìîäîî õÿðãàõ ÿâäàë õºãæèæ áóé îðíóóäàä öººíã¿é òîõèîëääîã íü
ýêîñèñòåìèéã äîðîéòóóëàõ áàñ íýã øàëòãààí áîëäîã áàéíà.
Îíîâ÷ã¿é áàéãóóëñàí óñëàëòûí ñèñòåì, óñàí ñàíãóóä íü
óóðøèëòûã íýìýãä¿¿ëæ, õºðñíèé ýâäðýëèéã èäýâõèæ¿¿ëýõ,
öºëæèëòèéí ¿éë ÿâöûã ò¿ðãýòãýõ ñºðºã ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ òîõèîëäîë
öººíã¿é áàéäàã ãýíý.
Íîãîîí õóâüñãàëûí õî¸ð òàë
Õ¿íñíèé õàíãàìæàà ñàéæðóóëàõûí òóëä òàðèàëàíãèéí
¿éëäâýðëýëýý õºãæ¿¿ëýõ, àðãà òåõíèêýý øèíý÷ëýõ, óëñ îðíûõîî öàã
óóðûí íºõöºëä òîõèðñîí áîëö ò¿ðãýíòýé, ºíäºð óðãàö ºãäºã ¿ð òàðèàíû
ñîðòûã áóé áîëãîõ, îëæ ñîíãîõ, íóòàãøóóëàõ ýðäýì øèíæèëãýý,
òóðøèëò ¿éëäâýðëýëèéí àðãûã õîñëóóëæ òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ðýõýä
“íîãîîí õóâüñãàë” íýðòýé áîäëîãî õºòºëáºð, ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Òóõàéëáàë: Ôèëèïïèí Óëñàä óëààí áóóäàé, öàãààí
áóäààíû óðãàöûã 70 õóâèàð íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà. Ýíýòõýãò
àãðîòåõíèêèéí îð÷èí ¿åèéí àðãûã õýðýãëýæ, ýð÷èìòýé òåõíîëîãèéã
íýâòð¿¿ëñíýýð òàðèàíû ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã ¿ëýìæ íýìýãä¿¿ëæ
õ¿íñíèéõýý õýðýãöýýã ººðºº õàíãàõ ò¿âøèíä äºõñºí áàéíà. ªíäºð
óðãàö ºãºõ òàðèàíû ¿ð, óðãàìàë õàìãààëàõ áîëîí õèìèéí áîðäîî
õýðýãëýæ, áîëîâñðîíãóé òåõíèêèéí ñèñòåì íýâòð¿¿ëýõèéí õàìò
óñëàëòûí ºðãºí õ¿ðýýòýé àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëñýí á¿ñ íóòàã óëñ îðîíä “íîãîîí õóâüñãàë” õºäºº àæ àõóéí

7. ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ò¿ëõýö ºã÷ýý. ªìíºä Ñîëîíãîñ
öàãààí áóäàà èìïîðòëîõîî áîëüæ õýðýãöýýãýý ººðºº õàíãàäàã áîëæ.
“Íîãîîí õóâüñãàë” Ìîíãîë îðíû õóâüä òàðèàëàíã õºäºº àæ àõóéí
áèå äààñàí äýä ñàëáàð áîëãîí õºãæèæ äîòîîäûí õýðýãöýýãýý á¿ðýí
õàíãàæ ¿ð òàðèà ýêñïîðòëîã÷ áîëãîí õóâèðãàñàí ýñðýã ¿ð ä¿íòýé. ͺ㺺
òàëààñ Ìîíãîëûí õºðñ, öàã óóðûí íºõöºëä òºäèéëýí òîõèðîõã¿é òîì
ã¿ðíèé ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé òåõíèê òåõíîëîãèéã øóóä õóóëáàðëàí
íýâòð¿¿ëñíýýð áàéãàëèéí ýêîëîãèéí òýð òóñìàà àãðîýêîëîãèéí òýíöâýðò
áàéäëûã àëäàãäóóëñàí (Ã.Ýðäýíýæàâ, 2002 îí).
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò ¿íäýñíèé áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýõäýý ìàøèí òåõíèêòýé àæèëëàäàã ìåõàíèêæóóëàã÷äûã
áýëòãýõýä ãîë÷ëîí àíõààð÷, àãðîíîìè÷, áîòàíèê÷, òàðèàëàí÷ çýðýã
ãàçàðòàé, óðãàìàëòàé àæèëëàäàã ìýðãýæèëòí¿¿ä, òàðèàëàí÷èä,
óðãàìëûí àæ àõóéã ìåíåæìåíòèéí ÷èãëýëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áàðàã
áýëòãýýã¿é áàéíà. ¯íäýñíèé ìýðãýæëèéí òàðèàëàí÷ ºñºæ áîéæîîã¿é,
áààõàí ìåõàíèêæóóëàã÷ áýëòãýñýí íü ºðººñãºë áîëñîí ãýæ ¿çäýã àæýý.
Íîãîîí õóâüñãàëûí õî¸ðäìîë óòãûí íýã òàë íü õèìèéí áîðäîî
õýðýãëýõèéí óðãàö íýìýãä¿¿ëýõ ñàéí òàëòàé áîëîâ÷ õîðòîí øàâüæèéí
äàñàí çîõèöîõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëæ “õîðîíä òýñâýðòýé” øàâüæíû
òîî îëîí äàõèí ºññºí áàéíà. Õèìèéí áîðäîîã áóðóó õýðýãëýñíýýñ óðãàö
áàãàñàõ, õºðñ óñàíä õèìèéí áîäèñûí õîëüö íýìýãäýæ, õ¿íñíèé ç¿éëèéí
÷àíàð ìóóäàõàä íºëººëºõ õýìæýýíèé õ¿ð÷ýý.
Ìîíãîë Óëñ íîãîîí õóâüñãàëûí 30 øàõàì æèëèéí îëîëòûã
õàäãàëæ ÷àäàëã¿é ýíý ñàëáàðò òåõíîëîãèéí áîëîí çàõ çýýëèéí íºõöºëä
àìüäàð÷ ÷àäàõ ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã, ìåíåæìåíòèéí øèíý÷ëýë õèéæ
÷àäàëã¿é èõ óíàëòûí áàéäàëä îðîîä áàéãàà áîëîâ÷ “íîãîîí õóâüñãàëûí”
õî¸ð äàõü àÿíûã ýõë¿¿ëýõ óðèàã äýâø¿¿ëýýä áàéíà. Ýíý ¿åèéí øèíý
àãóóëãà íü àéë ºðõ á¿ð ººðèéíõºº õýðýãöýýíèé òºìñ õ¿íñíèé íîãîîã
òàðüæ óðãóóëàõ, ¿ð òàðèàíû áàãà äóíä õýìæýýíèé àæ àõóéã ººðñäèéí
ºì÷ëºë, ýçýìøëèéí ãàçàð äýýð ýðõëýí õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéíà. ¯ð
òàðèàíû æèæèã àæ àõóé ¿ð àøèã ìóóòàé ãýæ ¿çäýã òàë áàéäàã. Ãýòýë
ßïîí, Õÿòàä çýðýã îðîíä 1.2 ãà òàëáàéòàé ºíäºð ¿ð àøèãòàé àæ
àõóéíóóä çîíõèëæ áàéõ þì.
Óëñûí ç¿ãýýñ ñàíõ¿¿ãèéí õºíãºëºëòýé íºõöºë, ¿ðèéí áîëîí çàõ
çýýëèéí òààòàé îð÷èí á¿ð¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã íü æèæèã òîâàðûí
àæ àõóéãààñ ¿íäýñíèé õ¿íñíèé çàõ çýýëèéã õàíãàäàã áîëãîí õóâèðãàõ

8. ìåíåæìåíòèéí áîäëîãî áàðüæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Õóâèéí ºì÷èíä
òóëãóóðëàñàí æèæèã àæ àõóéíóóä ñàéí äóðààðàà õîðøîîëîí íýãäýæ
ààæìààð äýëõèéí õ¿íñíèé çàõ çýýëä ãàðàõ çîðèëãûã àãóóëæ áàéíà.
ÀÍÓ-ä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿í àìûí 4 îð÷èì õóâü íü õºäºº àæ
àõóéí ¿éëäâýðëýëä àæèëëàæ íýã ôåðìåð 60 îð÷èì õ¿íèéã òýæýýäýã
ãýíý.