Viết về nhà giáo Nguyễn Hữu Tảo. Hiếm có ai trong ngành ta đã hội tụ khá đầy đủ những phẩm chất cao quý như nhà giáo Nguyễn Hữu Tảo. Ở Thầy tỏa chiếu lòng dũng cảm kết hợp với đức kiên trì, tính nghiêm túc, mẫu mực kết hợp với đức khoan dung, đôn hậu; tinh hoa cũ của nhà giáo Việt Nam nhuần nhuyễn với lý tưởng mới, lý tưởng cách mạng của một chiến sĩ cộng sản; với tài năng “Tri hành hợp nhất”, cống hiến suốt đời cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ, xây dựng Tổ quốc phồn vinh, văn minh.

1. T SÁCH H
NGUY N ĐỌNG TỄC
NGUYỄN HỮU T O
NG
I TH Y MẪU MỰC
(1900 - 1966)
HÀ N I 2013
(SÁCH KHÔNG BÁN)

4. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
PH N M T Ắ B N HỮU VÀ H C TRÒ VI T
H1. Nhà giáo Nguyễn Hữu Tảo tại quê nhà
Xóm trại Cam Đưȗng, Trung Tự, Hà Nội 1957.
-4-

5. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
H2. Th ngày 6-3-1960 c a đ/c Tr ng Chinh g i th y Nguy n H u T o.
H3. Các th y Nguy n H ng Phong, Hoàng Nh Mai, Tr n Vĕn Khang,
Nguy n H u T o, Lê Bá Th o và m t s giáo sinh. Khu H c xá Nam Ninh, 1954.
-5-

6. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
TH
CH
TỊCH TR
NG CHINH G I TH Y NGUYỄN HỮU T O
Hà N i, ngày 6 tháng 3 ỉĕm 1960
Th a lão đồng chí
Tôi r t vui mừng nhận đ c th c a đồng chí báo cho bi t tin đồng chí vừa đ c
k t n p vào Đ ng. Nh th là từ nay Đ ng c a giai c p công nhân có thêm một
chi n sĩ lão luy n trên mặt trận vĕn hóa.
Đồng chí t đánh giá là “Tuổi tuy hơi nhiều nh ng lòng v n còn trẻ”. Tôi tin l i
nói đó c a đồng chí. Tuổi già không th làm nh t tinh th n hĕng say ph c v Tổ
quốc, ph c v nhân dân. Ch nghĩa cộng s n là thanh xuân c a th gi i. Tôi tin
rằng từ nay vào Đ ng, lòng c a đồng chí l i càng trẻ hơn n a và đồng chí s tìm
th y nh ng sinh l c m i đ công tác có k t qu tốt và cống hi n nhiều hơn cho s
nghi p cách m ng vĕn hóa do Đ ng ch tr ơng.
Tôi t nhận th y từ tr c đ n nay giúp đỡ đồng chí không đ
xin cố gắng hơn về mặt đó.
c là bao, và từ nay
Kính chúc đồng chí m nh khỏe và ti n bộ không ngừng.
Kính
Trường Chinh
M TC
CH Đ P
GS Đ ng Nghiêm V n
Vi n Dân t c h c
Nĕm y là nĕm 1951. Sau chi n d ch Biên gi i, Đ ng ch tr ơng đ y m nh vi c
đào t o cán bộ, đặc bi t các giáo viên. Một h thống tr ng S ph m đ c m t i
Khu học xá Trung ơng (t i ngo i ô thành phố Nam Ninh, t nh Qu ng Tây, Trung
Quốc). Chúng tôi, một số ng i đang công tác quân đội và các ngành đ c điều
động về làm th y giáo.
Không ph i ai cũng đư yên tâm công tác. Nhi m v Đ ng trao thì làm, làm h t s c,
nh ng t t ng thì còn v n v ơng v i chi n tr ng, v i nghề cũ.
Một hôm, có tin đồng chí Tổng Bí th đ n thĕm. Ban lãnh đ o Khu Học xá ra đón,
t t nhiên không đông. Vừa xuống xe, đồng chí Tr ng Chinh nhìn qua suốt l t,
bỗng hỏi đồng chí Giám đốc Võ Thu n Nho: “Bác T o có đây không?”.
Bác T o lúc đó là th y giáo ph trách Bộ môn Giáo d c học. Bác là th y giáo lâu
nĕm đ c kính trọng nh ng không có mặt buổi đón ti p đ u tiên đồng chí Tổng
Bí th .
-6-

7. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
- Thưa đồng chí, bác T o sẽ có mặt ở buổi gặp chung dự đ nh vào buổi sáng mai. –
Đồng chí Giám đốc tr l i.
- Không, tôi là học trò bác T o. Cho tôi đến ỏhĕm Thầy ngay!
Mọi ng i lúng túng, k c đồng chí Giám đốc, cùng theo đồng chí Tổng Bí th đi
đ n nhà bác T o t i khu tập th cách đó không xa.
Gặp bác T o đang mặc qu n đùi, áo may ô hí húi bên gốc cây trong v
Tr ng Chinh xĕm xĕm b c nhanh t i:
n, đồng chí
- Chào Thầy! Thầy có nh tôi không?
Bác T o ngơ ngác rồi vui s
và nói:
ng, luống cuống đánh rơi c con dao đang c m, chào
- Tôi nh , ỏhưa đồng chí Tổng Bí ỏhư…
- Không, không! Tôi ch là ỉgười học trò của Thầy hồi ở Nam Đ nh. Nay lại ỏhĕm
Thầy. Xin mời Thầy vào nhà nói chuyện.
Rồi đồng chí sĕn đón, v i tay nhặt con dao, dắt ng i Th y b c vào nhà. Đồng
chí quay ra xin lỗi mọi ng i, ý chừng đ bác T o mặc qu n áo và bình tâm l i.
Buổi gặp gỡ gi a đồng chí Tr ng Chinh và ng i th y cũ thật đơn gi n, t nhiên
và vui vẻ. Đồng chí nhắc l i v i Bác nh ng kỷ ni m x a nh một trò nhỏ đối v i
th y. Trò thì mừng rỡ, Th y thì c m động lúng túng, ng ng ngùng. Còn chúng tôi
ch ngồi im lặng th m nghĩ vinh d c a bác T o. Nh ng bĕn khoĕn về nhà giáo
trong đ u nh tan bi n đi, mọi ng i đều c m th y yên tâm v i nhi m v làm th y.
Nh ng có l sau buổi gặp gỡ đó, ai cũng th y t m lòng đáng quí hơn c a ng i học
trò đáng kính không quên ng i th y x a hồi còn tr ng Thành chung Nam Đ nh
(nay là tr ng Trung học phổ thông Lê Hồng Phong, thành phố Nam Đ nh).
Chuy n đư g n 40 nĕm qua, mỗi khi gặp nhau nhắc đ n bác T o đư quá cố từ lâu,
nhắc đ n đồng chí Tr ng Chinh, không ai không nhắc đ n một c ch đẹp quí giá,
một t m lòng.
Trong đ i làm th y, có l đó là một kỷ ni m khó quên c a tôi.
Và cũng trong đ i làm nghề th y, tôi đ c bi t đồng chí Tr ng Chinh dù c ơng
v Tổng Bí th , Ch t ch Quốc hội, Ch t ch Hội đồng Nhà n c là ng i chĕm lo
đ n ngành giáo d c, đ n ng i làm công tác giáo d c.
Tôi cũng không th quên đ c nh ng l i hỏi thĕm c a đồng chí do các b n k l i,
mà sao đồng chí l i bi t nh ng khó khĕn trong đ i riêng c a nh ng ng i th y,
ng i b n c a chúng tôi cặn k đ n th . Ch một l i thôi, đư là an i, động viên
không ch các th y giáo đ c đồng chí nhắc đ n mà c nh ng ng i bi t chuy n.
(Bài đĕng trên báo Nhân dân số ra ngày 19 tháng 11 nĕm 1988)
-7-

8. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
L I NÓI Đ U
Sách “Nhớ về nhà giáo dȟc đáng kính Nguyễn Hữu Tảo”
Nxb Giáo Dȟc
Ng i x a có câu “Thi hu vô ni m, th ân m c vong”ă(Làm ơn không nh nghĩ,
mang ơn ch nên quên).
Đ c rèn luy n từ tuổi u thơ trong c a Khổng sân Trình, hẳn là th y Nguy n H u
T o tâm đắc v i câu nói trên c a Chu T (1017-1073), học gi đ i Tống. Tốt
nghi p Cao đẳng S ph m Đông D ơng từ nĕm 1924, suốt bốn thập kỷ tận t y
ph c v s nghi p giáo d c trên nhiều c ơng v , th y T o là hình m u c th c a
một nhà s ph m m u m c, một nhà giáo - chi n sĩ tiên phong, một t m g ơng về
giáo d c gắn v i lao động, lý luận liên h v i th c t cuộc sống. Th y đư vun trồng
bao “chồi xanh”ăcho đ t n c về ph ơng di n Đ O LÝ VÀ TRÍ TU , và nh ng
chồi xanh th a y đều đơm hoa k t trái tốt t ơi và nhiều “cây”ăđư tr thành “đ i
th ”ăd i b u tr i cách m ng.
V i b n ch t khiêm tốn, sinh th i Th y không bao gi nghĩ đ n nh ng công lao đư
cống hi n cho học trò, cho Tổ quốc. Nh ng nh ng ng i mang ơn Th y thuộc
nhiều th h thì luôn “uống n c nh nguồn”ătheo đ o lý “Th ân m c vong”.
Vì vậy, nhân ngày “Nhà giáo Vi t Nam”ăc a nĕm 1995 đ y ý nghĩa l ch s , trong
đó có vi c kỷ ni m “50 nĕm ngành giáo d c cách m ng Vi t Nam”, Hội Khoa học
Tâm lý-Giáo d c Vi t Nam phối h p v i tr ng Đ i học Quốc gia Hà Nội, tr ng
Đ i học S ph m và Khoa Tâm lý giáo d c học đư tổ ch c H i th o về Nhà sư
phạm mẫu mực — thầy Nguyễn Hữu T o; coi đó là một hành động thi t th c kỷ
ni m 95 nĕm ngày sinh c a Th y (1900-1995).
Tham d Hội th o, ngoài nhiều th h học sinh cũ, còn có nhiều b n bè và đồng
nghi p nh GS Nguy n Xi n nguyên Phó Ch t ch Quốc hội, luật s Vũ Đình Hòe
nguyên Bộ tr ng Bộ Quốc gia Giáo d c, GSTS Ph m Minh H c y viên Trung
ơng Đ ng, Th tr ng th nh t Bộ Giáo d c-Ðào t o, Ch t ch Hội Khoa học
Tâm lý-Giáo d c Vi t Nam, GSTS Vũ Ngọc H i, Th tr ng Bộ Giáo d c-Ðào
t o, GS Ph m T t Dong Phó tr ng ban th ng tr c Ban Khoa giáo Trung ơng,
GS Đặng Xuân Kỳ, Vi n tr ng Vi n Nghiên c u Mác-Lênin và t t ng Hồ Chí
Minh, các giáo s và nhà giáo nhân dân Nguy n Lân, Hoàng Nh Mai v.v..
Hội th o vô cùng xúc động đ c nghe đọc th c a Cố Ch t ch Tr ng Chinh,
nguyên Tổng Bí th ban Ch p hành trung ơng Đ ng Cộng s n Vi t Nam, Ch t ch
Hội đồng Nhà n c n c Cộng hòa xã hội ch nghĩa Vi t Nam và Cố v n Nguy n
Vĕn Linh, nguyên Tổng Bí th ban Ch p hành trung ơng Đ ng Cộng s n Vi t
Nam g i t m lòng tri ân đ n th y giáo cũ c a mình.
-8-

9. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Theo yêu c u c a đông đ o học sinh cũ c a th y Nguy n H u T o và nhiều nhà
giáo đư ngh h u cũng nh đang t i ch c, chúng tôi xu t b n các tham luận đư
đ c các tác gi trình bày tr c ti p hoặc vì lý do nào đó không đ n d , đư g i tham
luận đ n Ban tổ ch c Hội th o, nhân d p nĕm Bính Tý, nĕm 1996 l ch s có d u
son c a Đ i hội Đ ng Cộng s n Vi t Nam, cũng là nĕm kỷ ni m 30 nĕm giáo s
Nguy n H u T o vĩnh bi t chúng ta.
Chúng tôi tin rằng, các tham luận súc tích, sâu sắc s có tác động đ n vi c giáo d c
truyền thống yêu Tổ quốc và ch nghĩa xã hội, yêu ngành, yêu nghề; giáo d c nhân
cách m u m c c a ng i th y cũng nh lòng t hào về hi u qu c a giáo d c ph c
v cách m ng.
Mong rằng qua các bài chọn lọc in tập sách này, b n đọc thêm v ng tin điều
mà Cố v n Ph m Vĕn Đồng, nguyên Th t ng Chính ph đư phát bi u tr ng
Đ i học S ph m Hà Nội:
“Nghề d y học là nghề cao quý nh t trong các nghề cao quý, và là nghề sáng t o
nh t vì nó đào t o ra nh ng con ng i sáng t o”.
M T CU C H I TH O M ÁP TÌNH NGHĨA
P.V. Hà Trọng Nghĩa
Cựu học sinh Bonnal Hải Phòng khóa 1938-1942
Nĕm nay, trong không khí kỷ ni m 50 nĕm nền giáo d c cách m ng, th theo
nguy n vọng tha thi t c a nhiều b n đồng nghi p và học trò cũ, cuộc H i th o về
Nhà sư phạm mẫu mực — thầy Nguyễn Hữu T o đư đ c Hội Khoa học Tâm lýGiáo d c Vi t Nam phối h p v i tr ng Đ i học Quốc gia Hà Nội, tr ng Đ i học
S ph m và Khoa Tâm lý-Giáo d c học long trọng tổ ch c t i phòng họp l n c a
Đ i học Quốc gia Hà Nội, phố Lê Thánh Tông vào ngày 16/11/1995 nhân ngày
Nhà giáo Vi t Nam và kỷ ni m 95 nĕm sinh c a th y T o.
Th y Nguy n H u T o (1900-1966) là một nhà s ph m m u m c đư có cống hi n
to l n cho s nghi p giáo d c. Học trò c a th y có nhiều ng i thành đ t, nổi danh
và đ n cuối đ i v n luôn luôn kính nh th y, nh cố Tổng Bí th Tr ng Chinh,
ngh sĩ nhân dân Th L v.v..
Th y cũng là “Người đặt viên gạch đầu tiên cho nền giáo dục học m i của Việt
Nam”ă[1] là “m t trong những ỉgười có công sáng lập ra nền giáo dục mác-xít ở
Việt Nam và đặt nền móng cho sự ra đời của khoa Tâm lý-Giáo dục học ở Việt
Nam”ă[2] là “m t nhà giáo l n của chế đ ta” [3].
Lâu nay th y T o ít đ c nói trên báo chí là vì Th y qua đ i khi đ t n c đang còn
chi n tranh (1966) và do tính Th y r t khiêm nh ng, “Ch làm mà không hề ỉghĩ
đến chuyện kể công ghi danh”ănh GS Hoàng Nh Mai nói trong b n tham luận
sinh động c a ông. Con cháu Th y cũng ti p t c noi theo đ c tính đó.
-9-

10. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Ch tọa cuộc Hội th o là GSTS Ph m Minh H c, Ch t ch Hội khoa học Tâm lýGiáo d c Vi t Nam, Th tr ng th nh t Bộ Giáo d c và Đào t o; GS Ph m T t
Dong, Phó tr ng ban Khoa Giáo Trung ơng Đ ng, Phó ch t ch Hội; GSTS Vũ
Ngọc H i, Th tr ng Bộ GD-ĐT; GSTS Nguy n Vĕn Đ o Giám đốc Đ i học
Quốc gia Hà Nội và GS Nhà giáo nhân dân Nguy n Lân, nguyên Ch nhi m khoa
Tâm lý-Giáo d c học tr ng ĐHSP Hà Nội I.
Trong c tọa đông đ o, ta th y có nhiều b n h u và đồng nghi p c a th y Nguy n
H u T o, nhiều v tuổi đư r t cao nh ng v n m nh khỏe và r t minh m n nh c
Nguy n Xi n 89 tuổi, nguyên Phó Giám đốc Khu Học xá trung ơng, Phó ch t ch
Quốc hội; c Vũ Đình Hòe nguyên Bộ tr ng giáo d c đ u tiên c a n c Vi t
Nam dân ch cộng hòa — c hai c đều có b n tham luận xúc động. Các giáo s
Đặng Xuân Kỳ, Đinh Gia Khánh, Trung t ng Vũ Xuân Vinh C c tr ng C c Đối
ngo i Bộ Quốc phòng; bà Nghiêm Ch ng Châu nguyên Th tr ng giáo d c; nhà
giáo u tú D ơng Xuân Nghiên nguyên Chánh Th ký Công đoàn giáo d c Vi t
Nam; GSTS Nguy n Đ c Nhuận Vi n tr ng Vi n Khoa học giáo d c Bộ GD-ĐT
cùng nhiều nhà giáo, nhà khoa học, nhà s học, nhà thơ, nhà báo lão thành, nhiều
giáo s , phó giáo s lãnh đ o các cơ quan Bộ, các Vi n, các tr ng đ i học, các
khoa, đ i bi u Hội đồng nhân dân và y ban nhân dân Hà Nội, Giám đốc S Giáo
d c Hà NộiầăBên c nh đó là các c u học sinh nhiều th h và tr ng học khác
nhau, từ tr ng Bonnal (nay là tr ng PTTH Ngô Quyền H i Phòng), tr ng
Trung học Vi t Bắc (nay L ng Sơn), các tr ng S ph m sơ c p, trung c p và
cao c p trong Khu Học xá trung ơng, tr ng S ph m trung c p trung ơng Hà
Nội đ n tr ng Đ i học s ph m Hà Nội và có c đoàn từ H i Phòng lên d , trong
đó có c Nguy n Đình Rinh 83 tuổi, khi x a đư học cùng l p v i Cố v n Nguy n
Vĕn Linh. Ti p đó là đ i bi u c a dòng họ Nguy n làng Trung T , ph ng Đông
Tác cũ c a Hà Nội và các con cháu c a th y T o. Đi m thêm vào g ơng mặt các
th h đư có tuổi là nh ng nét t ơi trẻ c a các th y cô và các sinh viên, nghiên c u
sinh hi n nay c a khoa Tâm lý-Giáo d c Đ i học S ph m thuộc Đ i học Quốc gia
Hà Nội — nh ng ng i s k t c và phát tri n m nh m s nghi p giáo d c mà
th y T o và các th y cô ti p theo đư đặt nh ng nền móng v ng chắc ban đ u.
Nh ng ng i tham d Hội th o T ng nh nhà giáo d c đáng kính Nguy n H u
T o đều gi l i n t ng tốt đẹp về cuộc họp trọng th mà xúc động, m áp tình
ng i và tinh th n tôn s trọng đ o. Ngay từ lúc đ u t i phút cuối cùng, nh ng
ng i d hội th o đư ng c nhiên một cách thích thú tr c nội dung phong phú g i
c m c a các bài phát bi u, trong đó có nh ng chuy n k về vi c làm tốt đẹp c m
động c a th y T o mà ngay c nh ng ng i thân nh t nay m i đ c bi t rõ. Ti c là
th i gian có h n nên ngoài di n vĕn khai m c và tổng k t hội th o, ch thu x p đọc
đ c có 8 b n tham luận và một b n tổng thuật súc tích nh ng v n khá dài vì ph i
trích d n từ hàng ch c báo cáo không có điều ki n đọc nguyên vĕn. Mỗi b n tham
luận một vẻ, v i d n ch ng c th , khách quan, trung th c nh ng th m đậm tinh
th n quý trọng c a b n h u, lòng bi t ơn kính yêu c a học trò cũ.
- 10 -

11. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Tổng h p l i đư phác họa nên b c chân dung nh t quán về một con ng i mà trong
di n vĕn khai m c GSTS Ph m Minh H c đư nói: “Vĩnh bi t chúng ta đư 29 nĕm
nh ng trong tâm kh m giáo gi i Vi t Nam, giáo s Nguy n H u T o v n sống nh
là một ng i th y m u m c, một nhà giáo d c tài nĕng, một con ng i đ y nhân
hậu, đ c độầăHi m có ai trong ngành đư hội t khá đ y đ nh ng ph m ch t cao
quý nh nhà giáo Nguy n H u T o”.
Qua các tham luận, tr c h t ta th y nổi lên rõ nét t m g ơng một nhà giáo yêu
n c và m u m c ngay từ th i kỳ đ t n c còn đang d i ách thống tr tàn b o c a
th c dân, một kỹ s tâm hồn đ y nhi t huy t và r t m c th ơng yêu học trò. Vừa
không ngừng tìm tòi các giáo d c toàn di n c về trí tu và đ o đ c cho ng i học,
vừa luôn g n gũi động viên và khi c n thì k p th i giúp đỡ một cách vô t , kín đáo
đ trò có th v t qua khó khĕn v ơn lên thành ng i h u ích cho Tổ quốc. Cho
đ n nay, học trò cũ có ng i tuổi đư g n 80-90 v n luôn luôn ghi nh công ơn th y.
Ta cũng th y r t rõ hình nh một nhà khoa học giáo d c đ y trách nhi m v i s
nghi p lâu dài c a dân tộc và r t khiêm nh ng. Trong 14 nĕm công tác cuối đ i,
từ khi nhận nhi m v ph trách môn giáo d c mácxít r t m i mẻ hồi đ u nh ng
nĕm 1950, “V i m y ch c nĕm kinh nghi m trong nghề, v i nh ng hi u bi t vừa
sâu vừa rộng về c hai nền vĕn hóa Đông, Tây, v i lập tr ng t t ng d t khoát
và v ng vàng, c đư đem h t trí tu và tài nĕng, tình c m vào vi c xây d ng bộ
môn”ă[4] , đồng th i đư nêu g ơng “m u m c trong sáng về phong cách khoa học,
về đ o đ c c a nghề”ă[5].
C nh ng ng i tham luận và ng i d đều gặp nhau chỗ thi t tha đề ngh , dù
muộn, v i Nhà n c, truy tặng th y Nguy n H u T o danh hi u cao quý Nhà giáo
nhân dân. Nhiều ng i ch t th m thía th y rằng: Nghề d y học thật là cao quý,
nh ng ng i th y chân chính v n s sống mãi. Truyền thống tôn s trọng đ o đ c
nhiều nhà lãnh đ o và nh ng ng i tâm huy t quan tâm gìn gi đang bi u hi n sinh
động Hội th o này, hy vọng rằng s ngày càng đ c khôi ph c hơn n a, góp
ph n làm cho s nghi p giáo d c phát tri n tốt đẹp, tr thành “chìa khóa m c a đi
vào t ơng lai”ăcho đ t n c ta nh l i nói c a đồng chí Tổng Bí th Đỗ M i.
TRệCHăD N
[1] GS NGND Hoàng Nh Mai: Tham lu n đ c trong H i th o
[2] GS TSKH Ph m Minh H c: Di n vĕn khai m c H i th o
[3] GS NGND Nguy n Lân: Tham lu n đ c trong H i th o
[4] GS Ph m Huy Thông: Đi u vĕn trong l tang th y Nguy n H u T o
[5] PGS TS Nguy n Sinh Huy: Tham lu n đ c trong H i th o
- 11 -

12. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
ắNH
DIỄN VĂN KHAI M C H I TH O
V NHÀ GIÁO D C ĐÁNG KÍNH NGUYỄN HỮU T OẰ
GS.TSKH Phạm Minh Hạc
Thứ trƣởng thứ nhất Bộ Giáo dȟc–Đào tạo,
Chȡ tịch Hội Tâm lý-Giáo dȟc Việt Nam
Kính ỏhưa:
- Các v đại biểu,
- Các v cao niên,
- Các đồng chí và các bạn
Hôm nay, trong không khí kỷ ni m các ngày l l n c a đ t n c, kỷ ni m 50 nĕm
nền giáo d c cách m ng Vi t Nam và ngày Nhà giáo Vi t Nam, chúng ta long
trọng kỷ ni m 95 nĕm ngày sinh cố giáo s Nguy n H u T o.
Giáo s đư vĩnh bi t chúng ta 29 nĕm nay nh ng trong tâm kh m giáo gi i Vi t
Nam, giáo s Nguy n H u T o v n sống nh là một ng i th y m u m c, một nhà
giáo d c tài nĕng, một con ng i nhân hậu, đ c độ. Th y Nguy n H u T o là một
trong nh ng ng i có công sáng lập ra nền giáo d c học mácxít Vi t Nam và
ng i đặt nền móng cho s ra đ i khoa Tâm lý-Giáo d c n c ta.
Hi m có ai trong ngành ta đư hội t khá đ y đ nh ng ph m ch t cao quý nh nhà
giáo Nguy n H u T o. Th y tỏa chi u lòng dũng c m k t h p v i đ c kiên trì,
tính nghiêm túc, m u m c k t h p v i đ c khoan dung, đôn hậu; tinh hoa cũ c a
nhà giáo Vi t Nam nhu n nhuy n v i lý t ng m i, lý t ng cách m ng c a một
chi n sĩ cộng s n; v i tài nĕng “Tri hành h p nh t”, cống hi n suốt đ i cho s
nghi p giáo d c th h trẻ, xây d ng Tổ quốc phồn vinh, vĕn minh.
Giáo s là ng i sinh vào nĕm chuy n ti p gi a hai th kỷ (1900), th kỷ XIX v i
nỗi đau m t n c nh ng đồng th i cũng sáng ng i tinh th n quật kh i cách m ng
và th kỷ XX vùng dậy thắng l i, m ra n c Vi t Nam m i.
K thừa tinh hoa truyền thống yêu n c c a c thân sinh là c nhân Hán học
Nguy n H u C u đư ho t động chống Pháp trong phong trào Đông Kinh Nghĩa
Th c và b l u đ y Côn Đ o, nhà giáo Nguy n H u T o đư s m đ n v i ch nghĩa
yêu n c và tích c c tham gia các phong trào H ng đ o, Hội Ái H u, Hội Truyền
bá Quốc ng v.vầărồi nhanh chóng ti p cận ch nghĩa Mác-Lênin và ánh sáng c a
Đ ng sau Cách m ng tháng Tám. Th y Nguy n H u T o là một nhà giáo đ ng viên
cộng s n m u m c c a Đ ng bộ Đ i học S ph m Hà Nội mà đ n ngày nay, các
đồng chí c a Th y v n còn nhắc đ n v i niềm t hào.
Khi đ c tin Giáo s Nguy n H u T o gia nhập Đ ng Cộng s n Vi t Nam, Tổng
Bí th Tr ng Chinh — một học trò cũ c a Th y — đư vi t th chúc mừng Th y:
“Từ nay Đ ng của giai c p công nhân có thêm m t chiến sĩ lão luyện trên mặt trận
ốĕỉ hóa”ă,ătin rằng Th y “sẽ tìm th y những sinh lực m i để công tác có kết qu t t
và c ng hiến nhiều h ỉ cho sự nghiệp cách mạng ốĕỉ hóa do Đ ng chủ ỏrư ỉg”.
- 12 -

13. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Ngày nay s nghi p giáo d c và đào t o đ c Đ ng và Nhà n c coi là quốc sách
hàng đ u, là động l c phát tri n kinh t xã hội và nh đồng chí Tổng Bí th Đỗ
M i đư nói, “Giáo dục là chìa khóa mở cửa đi vào ỏư ỉg lai”.
Hôm nay chúng ta cùng nhau kỷ ni m 95 nĕm ngày sinh c a Giáo s Nguy n H u
T o nhằm ti p nối và phát huy truyền thống hi u học, truyền thống tôn s trọng
đ o c a nhân dân mà th y T o là một t m g ơng tiêu bi u, đ cùng nhau khẳng
đ nh và vô cùng bi t ơn nh ng cống hi n to l n c a nhà giáo d c đáng kính c a
chúng ta và qua đó, giáo d c cho các th h học trò hi u rõ v th c a ng i th y
giáo trong th i kỳ đổi m i.
Cho phép tôi thay mặt Hội Tâm lý-Giáo d c Vi t Nam, Tr ng Đ i học S ph m
Hà Nội, Khoa Tâm lý-Giáo d c học nhi t li t hoan nghênh và chân thành chào
mừng s tham gia c a các c , các bác, các b n đồng nghi p, các th h học sinh cũ
và các em sinh viên cùng gia quy n thân nhân cố Giáo s Nguy n H u T o.
Tôi xin tuyên bố khai m c cuộc Hội th o khoa học đ y ý nghĩa này và chúc Hội
th o thành công tốt đẹp.
M T NHÀ GIÁO L N C A CH Đ
TA
GS, Nhà giáo nhân dân Nguyễn Lân
Nguyên Chȡ nhiệm Khoa Tâm lý-Giáo dȟc học
Kính ỏhưa hai Thứ ỏrưởng
Kính ỏhưa ông Giám đ c Đại học Qu c gia Hà N i
Kính ỏhưa ông Phó ỏrưởng ban Khoa giáo Trung ư ỉg
Kính ỏhưa các cụ
Kính ỏhưa các v đại biểu
Kính ỏhưa các v trong - ả iăKhỊaăhọcăTâmălýă- GiáỊădụcăViệỏăNam
- Cácăố ăđại biểu ỏrường Đại học Qu c gia Hà N i
Kính ỏhưa thân quyến cụ Nguyễn Hữu T o.
Tr c h t tôi xin có l i c m t Ban Tổ ch c đư dành cho tôi vinh d phát bi u đ u
tiên sau l i khai m c c a Th tr ng trong cuộc Hội th o r t có ý nghĩa này về c
Nguy n H u T o, một nhà giáo l n c a ch độ ta.
C Nguy n H u T o sinh nĕm 1900 trong một gia đình nhà Nho nghèo làng
Trung T , Hà Nội. C thân sinh là c Nguy n H u C u, đỗ c nhân nh ng không
ra làm vi c v i th c dân, đư tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Th c và b bắt
đi đày Côn Đ o.
- 13 -

14. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Khi còn nhỏ, c T o đư đ c c thân sinh d y ch Hán trong 9 nĕm. Đ n nĕm 14
tuổi m i đ c học tr ng ti u học Pháp-Vi t phố Hàng Kèn (nay là phố Quang
Trung). Nĕm 17 tuổi, c thi đỗ vào học tr ng B i và đ n nĕm 21 tuổi c đ c
vào học tr ng Cao đẳng S ph m Đông D ơng, ban Khoa học.
Sau khi tốt nghi p, nĕm 1924, c đ c bổ d y tr ng Thành chung Nam Đ nh
(nay là tr ng trung học Lê Hồng Phong). Hai nĕm sau, c đ c đổi về d y
tr ng Thành chung H i Phòng, t c tr ng phố Bonnal (nay là tr ng trung học
Ngô Quyền).
Cách m ng tháng Tám thành công, c đ c c làm Tổng Giám đốc Nha Ti u học
v kiêm ch c Giám đốc S Ti u học v Bắc Bộ.
Khi kháng chi n chống Pháp bùng nổ, c cùng gia đình sơ tán lên Vi t Bắc. C
đ c c làm Giám đốc Giáo d c Khu I. Nĕm 1948, c ph trách xây d ng và làm
Hi u tr ng tr ng Trung học Vi t Bắc thu hút học sinh ba t nh Cao-Bắc-L ng.
Nĕm 1950, Bộ Quốc gia Giáo d c c c làm Tổng Th ký Hội đồng Tu th trung
ơng c a Bộ.
Khi thành lập Khu Học xá trung ơng t nh Qu ng Tây, Trung Quốc, c cùng một
số nhà giáo lão thành đ c Nhà n c c sang d y bên y đ chu n b nhân tài
cho t ơng lai.
Nĕm 1954, sau chi n thắng lừng l y Đi n Biên Ph , hòa bình đ c lập l i miền
Bắc. Đa số th y giáo và học sinh Khu Học xá đ c về tham gia công tác xây d ng
đ t n c. C T o cũng về. Nh ng tôi và một số ít giáo viên còn ph i l i, vì còn
nh ng l p ch a tốt nghi p. C T o đ c c làm Hi u tr ng tr ng S ph m
Trung c p trung ơng C u Gi y.
Nĕm 1956, tôi về gi a lúc tr ng Đ i học S ph m đ c thành lập. Ông Hi u
tr ng Ph m Huy Thông m i tôi làm tổ tr ng Tổ Tâm lý-Giáo d c học, nh ng
nh ng b n đồng nghi p tr c kia d y hai môn này đều đư về tr ng c a c T o.
Tôi ph i đơn th ơng độc mã.
Song đ c ít lâu, Nhà n c có ch tr ơng cho chuy n tr ng Đ i học S ph m
phố Lê Thánh Tông sáp nhập v i tr ng S ph m trung c p. Nh th là tổ Tâm lýGiáo d c học l i có nhiều ng i gi ng d y, trong đó có c T o.
Nhận th y rằng c T o là bậc đàn anh tr ng Cao đẳng S ph m, ra tr c tôi 8
nĕm và là một v giáo s r t có uy tín, tôi đư đề ngh v i nhà tr ng c c thay tôi
làm tổ tr ng tổ Tâm lý-Giáo d c học, còn tôi xin làm tổ phó.
Nh th c T o là ng i đ ng đ u bộ môn Khoa học giáo d c cho đ n tận cuối
nĕm 1964 c đ c về h u.
Là một ng i b n đồng nghi p c a c từ 1951 đ n 1964, tôi đư th y đ
ch t đ o đ c c a c vô cùng cao c và luôn luôn ra s c học tập c .
- 14 -
c ph m

15. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Nh một số ít nhà giáo d c quán tri t đ c c hai nền vĕn hóa Đông và Tây, c
luôn luôn truyền th không nh ng cho sinh viên mà cho c các cán bộ trong tổ
nh ng trí th c sâu rộng về nền giáo d c và các nhà giáo d c Á Đông và ph ơng
Tây, từ Khổng T , M nh T , Xô-cơ-rát, A-ri-xtốt đ n V ơng Phù Chi, Đái Ch n,
Cô-men-xki, Pét-xta-lô-di, thậm chí đ n Crúp-xcai-a và Ma-ca-ren-cô. Nh vậy
anh ch em trong tổ Tâm lý-Giáo d c học l n m nh lên r t nhanh và, sau khi c về
h u, các cán bộ đư tr thành v ng vàng và không ngừng v ơn lên nh ng đ nh cao
c a khoa học giáo d c.
Nh ng nói đ n c T o ph i nh n m nh đ n cái đ o đ c trong sáng c a c , đ n cái
nhân cách m u m c c a một v giáo s luôn luôn nêu một t m g ơng hy sinh, tận
t y cho nghề và cho các th h học sinh trong hơn bốn m ơi nĕm tr i từ 1924 đ n
1964. Mặc d u đư có một vốn tri th c phong phú về Hán học cũng nh Tây học, c
v n hàng ngày đọc sách, nghiên c u, nhằm làm cho nh ng bài gi ng c a c vô
cùng phong phú và h p d n. Đúng nh l i Khổng T , c đư “Học mà không chán,
dạy ỉgười không m i” (Học nhi b t y m, hối nhân b t quy n).
Từ tr ng Thành chung Nam Đ nh, tr ng Thành chung H i Phòng, đ n Khu Học
xá trung ơng và tr ng Đ i học S ph m, t t c học sinh, sinh viên đều tôn kính
c và luôn luôn tỏ lòng bi t ơn s giáo hóa c a c .
Khi còn sinh th i, đồng chí Tr ng Chinh không nĕm nào không g i th chúc T t
c và nhắc đ n công ơn c a ng i th y, mà đồng chí, mặc dù bận trĕm công nghìn
vi c v n ghi nh nh ng bài gi ng sâu rộng về đ o đ c làm ng i và về tinh th n
yêu n c.
Nhiều cán bộ cao c p khác, nhiều nhà khoa học, nhà vĕn, nhà thơ là học sinh cũ
c a c , nh Nguy n Vĕn T , Th L , Ph m Tu n Khánh, L u Vĕn L i, Đỗ T t
L i, Nguy n Huy T ng, Tr n Đình C u v.vầăđư nhiều l n nói đ n c , vi t về c
v i t t c t m lòng kính m n và bi t ơn.
C một cuộc đ i tận t y v i nghề, v i học sinh, sinh viên, đồng th i l i là một cán
bộ tiêu bi u trong ch độ ta về đ o đ c cách m ng, c Nguy n H u T o th c x ng
đáng đ c Nhà n c tuyên d ơng đ nêu lên một đi n hình về ng i th y giáo
g ơng m u về mọi mặt.
G n đây, nghĩ rằng nhiều ngh sĩ đư quá cố đư đ c Nhà n c truy tặng danh hi u
Ngh sĩ nhân dân, tôi m nh d n g i cho đồng chí Ph m Minh H c Th tr ng th
nh t Bộ Giáo d c và Đào t o đồng th i là cán bộ cũ c a Khoa Tâm lý-Giáo d c
học một b c th đề ngh Bộ báo cáo v i Chính ph về nhà giáo m u m c Nguy n
H u T o, mong Nhà n c truy phong cho c danh hi u “Nhà giáo nhân dân”ăđ
nêu g ơng cho hậu th .
Tôi trân trọng đề ngh cuộc Hội th o có ý nghĩa này s cùng thống nh t trong vi c
c u xin nh th .
Xin chân thành chúc Hội th o thành công mỹ mãn.
- 15 -

16. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
VÀI HỒI
C V NG
I B N Ắ NHÀ GIÁO NGUYỄN HỮU T O
GS Nguyễn Xiển
Nguyên Phó Giám đốc Khu Học xá Trung ƣơng
Nguyên Phó Chȡ tịch Quốc hội CHXHCNVN
Vào th i kỳ Pháp, Nhật thuộc, nhiều trí th c Vi t Nam rơi vào c nh đ ng gi a ngã
ba đ ng và lúng túng trong vi c tìm h ng đi cho mình. Hồi y Nhật đ a ra
thuy t Đ i Đông Á, còn Pháp, sau th i kỳ nêu kh u hi u “Pháp Vi t đề huề”ăl i tìm
các vận động Vi t Nam cùng chúng đuổi Nhật. Tôi còn nh t i H i Phòng đư hình
thành tổ ch c Truyền Bá Quốc Ng do các ông Nguy n H u T o và Nguy n Sơn
Hà ch tr ơng. T i Ki n An, tôi lúc y là Giám đốc Đài Khí t ng Ph Li n (đài
đ u tiên c a Đông D ơng hồi đó) cũng tập h p đ c một hội. Hai bên đư có phối
h p chặt ch và gây nh h ng l n t i l p thanh niên học sinh c a mình. Ông T o
r t tích c c vận động xóa n n mù ch cho ng i lao động nghèo, l i t mình d ch
hoặc vi c sách về các anh hùng dân tộc đ truyền bá lòng yêu n c và tinh th n
dân tộc. Còn tôi lúc y vi t và tuyên truyền về lĩnh v c thiên vĕn khí t ng bằng
ti ng Vi t đồng th i chu n b xây d ng ngành này cho t ơng lai Vi t Nam.
Chúng tôi th y khâm ph c ý chí và nhi t huy t c a Vi t Minh. Các đồng chí Vi t
Minh H i Phòng, Ki n An cũng ng hộ phong trào Truyền Bá Quốc Ng do các
nhà trí th c vận động.
M y tháng sau, Nhật đ o chính, đ a hai ông Nguy n Sơn Hà và Vũ Trọng Khánh
lên làm Đốc lý [t c Th tr ng]
H i Phòng. Còn
Ki n An có Công s
Monvoisin vốn là tay sai c a Thống s Bắc Kỳ, cũng là kẻ bày ra trò bắt đóng thóc
t đ nộp cho Nhật. Tên Công s ph n động này đ u hàng Nhật rồi mang c trắng
ra đón quân Nhật qua Ki n An, l i đi n cho tôi trên Đài Ph Li n rằng ch nên
chống c vô ích (?). Tên này còn quá đáng tâng công v i Nhật rằng c n ph i thu
hồi súng và máy phát sóng c a Đài Thiên vĕn Ki n An. Khi bi t tin này, ông T o
vội báo ngay cho tôi bi t. Và tôi đư ph i qua H i Phòng bàn v i hai ông Vũ Trọng
Khánh, Nguy n Sơn Hà yêu c u Nhật tr tội tên Monvoisin. T i Nhật làm theo, l i
còn đề ngh tôi làm T nh tr ng Ki n An. Tôi không ch u và gi i thi u ông An
Ninh, t c Nguy n Vĕn Ninh. Vi c làm này c a tôi đ c nhiều ng i đồng tình,
tr c h t là ông b n Nguy n H u T o, lúc y đư t n c sang và nh t i Đài Thiên
vĕn Ph Li n. Sau tôi cùng gia đình chuy n qua An D ơng; còn chi c máy phát
sóng quý báu ngày y cố mang ra Hà Nội và sau này khi qua Pháp làm vi c v i
chính ph Pháp, Ch t ch Hồ Chí Minh đư dùng máy y đ liên l c.
Khi tình hình chính tr c a n c ta có một vài bi n động, một số trí th c t ng rằng
có th vận d ng thuy t Đ i Đông Á c a phát xít Nhật đ d a vào Nhật đặng dành
độc lập. Từ đó hình thành ra một tổ ch c có tên là Hội Tân Vi t Nam do Ngô Thúc
Đ nh ch x ng (hình nh thuộc phái C ng Đ -AQ) mà nh ng ng i tham gia
gồm các ông Nguy n Sơn Hà, Phan Anh, Vũ Vĕn Hiền, Vũ Đình Hòe, Đỗ Đ c
D c và Nguy n H u T o.
- 16 -

17. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Còn tôi ra Hà Nội và đ c m i vào Ban Cố v n c a Khâm sai đ i th n Phan K
To i, mà sau đó vào mùa thu tháng Tám, Ban Cố v n gồm tôi và các ông Nguy n
Vĕn Huyên, Ng y Nh Kontum và Hồ H u T ng đư đánh đi n vào Hu yêu c u
vua B o Đ i thoái v . Tr c đó, cho đ n khi các ông Phan Anh, Vũ Vĕn Hiền báo
v i Hội Tân Vi t Nam rằng hai ông đ c m i vào Nội các Tr n Trọng Kim, anh
em m i đồng lo t hi u ra s l m l n tr c đây, rồi tỏ ý không đồng tình; Hội cũng
gi i tán.
Ngay sau đó các ông Vũ Đình Hòe, Đỗ Đ c D c lên chi n khu. Tôi l i Hà Nội,
sau tham gia c p chính quyền và đ c Bác Hồ c làm Ch t ch y ban Hành
chính Bắc Bộ. Trong c ơng v m i c a mình, một trong nh ng vi c đ u tiên chúng
tôi quan tâm là công tác giáo d c. Đ c Bác Hồ cho phép, UBHC Bắc Bộ c ông
Nguy n H u T o làm Tổng Giám đốc Ti u học v , ông Ng y Nh Kontum làm
Tổng Giám đốc Trung học v . Đồng th i chính ph c ông Hồ Đắc Di làm Tổng
Giám đốc Đ i học v (t ơng đ ơng V tr ng bây gi ). Đó là một số trong nh ng
nhà qu n lý giáo d c đ u tiên c a n c Vi t Nam Dân ch cộng hòa. v trí công
tác m i, ông Nguy n H u T o có nhiều công lao trong vi c bồi d ỡng giáo viên
theo h ng m i, s u t m sách v và tài li u cho ngành, l i vận động nhiều nhà t
s n nh ông Ngô T H có nhà in, đóng góp cho nhà n c nhiều tiền c a đ phát
tri n s nghi p giáo d c.
Kháng chi n bùng nổ, c tôi và ông T o đều lên Liên khu I. Sau ngày gi i th y
ban Kháng chi n hành chính Bắc Bộ, vì yêu c u c a cuộc kháng chi n, tôi tham gia
xây d ng các l p toán học đ i c ơng, cùng các b n khác chu n b xây d ng tr ng
Khoa học cơ b n và S ph m cao c p, tiền thân c a Đ i học Tổng h p và Đ i học
S ph m sau này. Còn ông Nguy n H u T o là Tổng Th ký Hội đồng Tu th
thuộc Bộ Giáo d c.
Nĕm 1951, khi thành lập Khu Học xá Trung ơng Trung Quốc, đ c giao xây
d ng ch ơng trình, tôi bàn v i ông Võ Thu n Nho giao cho nhà giáo Nguy n H u
T o xây d ng môn giáo d c học. Công lao c a ông Nguy n H u T o v i bộ môn
này r t đáng trân trọng mà m i đây, từ thành phố Hồ Chí Minh ra Hà Nội, khi t i
thĕm tôi, GS Hoàng Nh Mai đư cho tôi xem bài vi t c a ông về nhà giáo Nguy n
H u T o — thật là một bài vi t sâu sắc và sinh động về một con ng i chân chính.
Nh đ n ng i b n — nhà giáo Nguy n H u T o và các nhà giáo cách m ng l a
đ u tiên, tôi không quên bày tỏ lòng bi t ơn c a chúng tôi v i các bà v vì công lao
c a họ. Đó cũng là truyền thống tốt đẹp c a các nhà giáo từ x a. Các bà ch a đ c
học nhiều song thuộc lòng đ o lý. Họ là nh ng ng i v đ m đang mọi vi c, từ th
ph ng tổ tiên đ n nuôi d y con cái đ cho chồng yên tâm công tác ph c v Tổ
quốc. Nh ng nhà trí th c Vi t Nam th kỷ XX con cháu các nhà Nho yêu n c đều
có các bà v nh th . Họ cũng là nh ng ng i mẹ r t đáng t hào.
(Anh Quang ghi theo lời kể của GS Nguyễn Xiển)
- 17 -

18. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
NHÀ GIÁO TI N BỐI G ƠNG MẪU NGUYỄN HỮU T O
Luật sƣ Vũ Đình Hòe
Nguyên Bộ trƣởng Bộ Quốc gia Giáo dȟc nƣớc VNDCCH
Tôi đ c bi t đôi nét về c Nguy n H u T o qua m y b n thân c a tôi là học trò
c nh các anh Vũ Vĕn Hiền, Th L , Nguy n Trọng Ph n. Tuy ch là m y nét,
nh ng hình nh c nổi lên đậm đà trong ký c mình.
Hồi y Vũ Vĕn Hiền1 trọ nhà tôi, hai đ a cùng học tr ng Luật. Hiền mồ côi cha
từ nhỏ, sống làm con nuôi trong gia đình một ông b n c a cha mình. C giáo T o
r t th ơng anh, c mỗi l n có d p lên Hà Nội là c đ n chơi ng i học trò cũ, và tôi
th ng đ c hân h nh ti p chuy n c . Nh ng l i c khuyên b o, rèn luy n Vũ Vĕn
Hiền từ lúc còn tr ng Thành chung Bonnal H i Phòng, nay c nhắc l i h ng
d n cho s ph n đ u kiên trì c a anh và c a c tôi n a một cách gián ti p.
Tôi nhận rõ nh h ng sâu sắc c a th y giáo T o đối v i mọi ti n bộ c a Vũ Vĕn
Hiền trong học tập và tu d ỡng. Ngày ngày buổi sáng Hiền đ n Đ i gi ng đ ng
Bobillots nghe bài, tr a về ĕn cơm vội vàng, “tranh th ”ăng 15 phút rồi vùng dậy,
ch y t i tòa báo La Volonté Indochinoise s a b n in th – công vi c làm thuê;
chiều t t t đ p xe đ n tr ng t th c Hoài Đ c d y học; tối về vừa ĕn cơm vừa
xem l i bài gi ng c a giáo s nhằm phát hi n ra các v n đề c n tra c u đ sau đ y,
anh s ra Th vi n tìm đọc thêm sách tham kh o. Hiền thổ lộ v i tôi: “Mình ph i
noi g ơng làm vi c và t học c n cù c a Th y mình”.
Qu vậy, th y giáo Nguy n H u T o đư nêu g ơng sáng cho môn sinh về tinh th n
trách nhi m. Th y sĕn sóc họ h t lòng không nh ng trong l p mà c ngoài xã
hội. C đ a học sinh vào đoàn H ng Đ o mà chính c làm Huynh tr ng. C d n
dắt họ tham gia công vi c từ thi n, giúp đỡ ng i nghèo. Trong khi làm nhi m v
y viên Liên đoàn H ng Đ o (Commissaire Scout), c d ch hoặc vi t sách, vi t
bài đ giáo d c hoài bão, đ o lý làm ng i cho thanh niên.
Chính là nh noi g ơng th y mình mà Vũ Vĕn Hiền bằng s khổ học c a mình đư
đỗ c nhân Luật m c xu t sắc rồi đỗ ti n sĩ Luật t i Paris v i luận án có giá tr
mang tiêu đề “Ch độ công điền công thổ Bắc Kỳ”. Ti p đó, trong khi làm luật
s , Hiền nhận chân Tiên ch t i xã quê nhà nhằm mong tr c ti p th c hi n một
ch ơng trình công ích cho dân quê.
Anh Vũ Vĕn Hiền cùng v i anh Phan Anh, tôi và một số b n trẻ khác sáng lập t
báo Thanh Ngh . Th y Nguy n H u T o nhi t thành khuy n khích và g i nhiều ý
hay cho chúng tôi trong trách nhi m làm báo. C còn b o ông em ruột là Nguy n
H u Kha (t c Thiều Ch u) ch nhi m báo và nhà in Đuốc Tu tìm cho báo Thanh
Ngh chỗ ng i quen đ mua đ c gi y d tr tr tiền d n.
1
Sau Cách m ng đ c c làm 1 trong 13 đ i bi u c a phái đoƠn VNDCCH d H i ngh trù b Vi t-Pháp
ĐƠ L t (19/4-12/5/1946).
- 18 -

19. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Đặc bi t c truyền cho tôi một số kinh nghi m về ph ơng pháp s ph m c a tổ
ch c H ng Đ o khi tôi vi t lo t bài trong báo về v n đề c i cách giáo d c n c
ta. B i vậy khi tôi đ c chính phú lâm th i c a Cách m ng tháng Tám giao cho
ph trách ngành giáo d c, thì v i t t c lòng ng ỡng mộ, tôi đư ti n c c làm
Giám đốc Ti u học v và m i c tham d Hội đồng T v n c a Bộ Quốc gia giáo
d c mà nhi m v c p bách là nghiên c u một d án c i cách giáo d c cho n c
Vi t Nam độc lập, dân ch .
ầăMột ngày vừa qua, anh Nguy n H i Trừng gặp tôi, hỏi xem tôi có gi đ c tài
li u gì về c T o. Tôi s c nh ra báo Thanh Ngh vào kho ng nĕm 1944 có đĕng
một bài bình luận về cuốn sách “Lòng Vàng”ăc a c . Bài đó là do một b n thân c a
c vi t — nhà giáo Hoàng Đ o Thúy — vừa là b n đồng nghi p vừa là b n đồng
chí h ng. Tôi xin g i anh Trừng bài báo y, gọi là chút lòng thành dâng lên Nhà
giáo tiền bối g ơng m u Nguy n H u T o, mà tôi xin phép đ c t coi nh một
ng i học trò khiêm tốn.
NG
I KHÔNG BAO GI
NGHĨ T I CHUY N K CÔNG GHI DANH
GS, Nhà giáo nhân dân Hoàng Nhƣ Mai
C Nguy n H u T o thuộc vào hàng các giáo s bậc th y c a tôi. Th i đi học, tôi
không đ c học c vì c d y H i Phòng mà tôi thì học Hà Nội.
Tôi đ c g n bên c từ nĕm 1951, t i Khu Học xá Trung ơng c a n c ta đặt
nh
Qu ng Tây (Trung Quốc) m y nĕm, trong th i kỳ kháng chi n chống Pháp.
C đ c Bộ Giáo d c (lúc y gọi là Bộ Quốc gia giáo d c) điều động sang d y
môn giáo d c học các tr ng s ph m c a Khu Học xá. Có hai giáo s d y giáo
d c học, một v n a là Bà Lê Th Nhu, cũng là một nhà giáo m u m c. Tôi đ c c
làm Hi u tr ng tr ng S ph m Vi t Bắc (vì khi trong n c tr ng này đặt
Thái Nguyên, khi sang Khu Học xá trung ơng th i gian đ u tr ng v n gi tên y,
sau m i m rộng thêm và đổi tên là tr ng S ph m sơ c p), và về sau tôi đ c c
làm Hi u tr ng tr ng S ph m trung c p Khoa học xã hội (gọi tắt là Trung c p
xã hội), cho nên tôi có nhiều quan h công tác v i c Nguy n H u T o. V l i c
cùng v i tôi trong một khu nhà dành cho các giáo viên có gia đình, vì th hàng
ngày tôi có d p ti p xúc v i c .
Tôi hồi y m i ngoài 30 tuổi. C Nguy n H u T o hơn tôi kho ng hai ch c tuổi.
Tôi th ng th a v i c bằng từ c , và nhiều hơn, bằng từ thân mật: Bác. C cũng
gọi tôi bằng từ Bác, đáng l tôi ch nên đ c c gọi bằng Anh thôi, vì tôi còn trẻ;
cũng không ph i tôi vì là hi u tr ng mà c x ng hô trân trọng. V i nh ng ng i
còn kém tôi m y tuổi nh giáo s Ngô Thúc Lanh, giáo s Nguy n D c, giáo s
Lê Bá Th o, giáo s Đinh Gia Khánh, c cũng dùng từ Bác. Tôi muốn nói vậy là
muốn nói c r t khiêm cung, tôn trọng mọi ng i.
- 19 -

20. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Ngoài 50 tuổi, c khỏe m nh, có th nói còn bền b hơn tôi vì c sinh ho t r t điều
độ, sáng nào c cũng dậy s m tập th d c. Có khi vì tối hôm tr c có cuộc họp hơi
khuya nên sáng tôi dậy muộn, còn đang mơ mơ n a th c n a ng , u o i ch a
muốn ra khỏi gi ng thì đư nghe th y ti ng chân ch y huỳnh huỵch ngoài sân và
ti ng hô: I, , xan, xư (một, hai, ba, bốn; ti ng Trung Quốc); tôi bi t là c T o đang
tập th d c và th y ng ng vội vàng ch y ra tập. Chính c T o là hu n luy n viên
c a chúng tôi, ng i cổ vũ chúng tôi siêng nĕng tập th d c.
Cùng tr c tuổi c Nguy n H u T o có c Tr n Vĕn Khang th y d y tôi khi tôi học
tr ng B i. C Khang về sinh ho t có th là đối c c v i c T o. C Khang ch
nh o s điều độ. C ngồi suốt ngày và đ n khuya tr c bàn làm vi c. C Khang to
béo và không tập th d c gì c . C a khôi hài, th ng đùa trêu c T o, c đ ng
ngắm c T o tập th d c và nói: “C còn đẻ con nhiều!”. Tr c nh ng câu trêu c t
r t nhiều c a c Khang, c T o ch c i và ti p t c tập r t nghiêm túc. Tính c T o
nh vậy, c mô ph m trong t t c các công vi c làm, làm gì cũng gi đúng ch ơng
trình k ho ch đư đặt, không bao gi sai sót.
C T o khuyên chúng tôi học ch và ti ng Trung Quốc đ thuận ti n giao thi p v i
ng i Trung Quốc và đọc sách báo Trung Quốc. C vui lòng làm th y giáo d y
chúng tôi mỗi buổi chiều sau b a cơm. M i học th y khó, nh t là vi t ch . Trong
số chúng tôi cũng có ng i n n chí, nh ng c T o r t chuyên c n, c đúng gi quy
đ nh là c đư có mặt, cho nên bọn chúng tôi không ai dám bê tr c .
Anh Ngô Thúc Lanh hồi y có con nhỏ, ph i b con đ n học, vừa dỗ con vừa học.
C T o b o: “Bác đ a tôi b cháu cho”. C vừa b cháu, dỗ cháu, vừa d y chúng
tôi. Anh Ngô Thúc Lanh đư có câu nói chân tình mà tôi nh mãi cho đ n nay: “Bác
T o d y bố, nuôi con, công ơn thật l n”.
C T o vốn giỏi ch Hán nh ng ti ng phổ thông Trung Quốc thì c cũng m i học,
nghĩa là c học tr c và d y chúng tôi sau; c có vốn cũ l i siêng nĕng và vận d ng
đúng ph ơng pháp s ph m “Học ph i th c hành”ănên ch trong một th i gian ngắn
c đư th o ti ng phổ thông (Trung Quốc). C bắt tay vào d ch sách giáo d c học đ
d y giáo sinh và sách lý luận vĕn học giúp nh ng th y d y vĕn nghiên c u s
d ng. Cuốn sách Giáo dục học c a nhà giáo d c học nổi ti ng Liên Xô (cũ) là
Kairốp, chính c là ng i d ch đ u tiên; sau này in ra nhiều l n thành cuốn sách
nền t ng về giáo d c đ u tiên dùng trong các tr ng S ph m. (C d ch cuốn sách
y qua b n d ch c a Trung Quốc). Chúng tôi hồi y th ng nói vui, gọi c T o là
Kairốp. Đúng vậy, c T o x ng đáng là ng i đặt viên g ch đ u tiên cho nền giáo
d c học m i c a Vi t Nam.
Cuốn lý luận vĕn học đ u tiên là cuốn sách c a tác gi Liên Xô Abramovich do c
T o d ch. Có nh ng tên riêng c a các nhà vĕn ph ơng Tây mà sách d ch sang ti ng
Trung Quốc ch phiên âm mà không ghi nguyên tên tác gi , c T o s d ch sai nên
thận trọng bàn v i chúng tôi.
- 20 -

21. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
C kiên trì đọc đi đọc l i nhiều l n cái tên phiên âm ra ti ng Trung Quốc cho chúng
tôi nghe, và suy nghĩ xem là tác gi nào. Có cái tên ph i suy nghĩ đoán đ nh m y
ngày. Thí d có l n gặp cái tên phiên âm là Si-a-tô-pô-li-ĕng. H t ngày nọ sang
ngày kia, c c đọc, chúng tôi c phán đoán. Mãi m i nghĩ ra, thì ra là
Chateaubriand. L i có l n gặp cái tên có ng i b o là Hugo, nh ng có ng i ph n
bác: Victor Hugo làm gì có tác ph m y (d ch ra ti ng Trung Quốc là Tử Hồn
Linh). Tranh luận mãi sau m i vỡ l ra là: Gogol. Suýt n a thì Gogol l i thành
Hugo và c th mà in vào sách cho giáo sinh học thì là râu ông nọ cắm cằm bà kia.
Tôi k l i vài m u chuy n nh vậy đ minh ch ng cách làm vi c r t c n thận c a
c T o.
Tôi cũng c n nói thêm, nhân danh một ch ng nhân: m y cuốn sách này chính c
T o là d ch gi đ u tiên, nh ng c từ chối ghi tên là d ch gi , cho nên sách in l n
đ u ch ghi là Khu Học xá Trung ơng xu t b n. C Nguy n H u T o là ng i đ c
độ nh th : C ch làm mà không hề nghĩ đ n chuy n k công ghi danh.
Luôn ti n tôi cũng k thêm một chi ti t v n vặt mà nhiều ý nghĩa: nhiều nĕm tôi
làm vi c v i c T o, tôi ch a hề th y c ký tên loằng ngoằng nh ch ký thông
th ng c a mọi ng i; bao gi c cũng vi t rõ ràng “t o”ă(không vi t ch to ch
hoa).
Hồi y Khu Học xá, Ban Giám đốc r t coi trọng vai trò c a th y ch nhi m l p:
đó là ng i th y, ng i cố v n, ng i b n tâm tình c a học sinh. C T o mặc d u
đư cao tuổi, cũng t nguy n nhận làm ch nhi m một l p học sinh nhỏ tuổi. Tối tối
c ôm chĕn gối xuống phòng ng c a học sinh, cùng ng v i cháu này cháu khác
đ trò chuy n khuyên b o.
y l i là một d p đ c Tr n Vĕn Khang hài h c. C Khang nói v i c T o: “C
ng chung v i học sinh là làm h i cho nó, đêm c ngáy to quá, bọn nó không ng
đ c, sáng sau vào l p học tôi, đ a nào cũng ng gật!”ăCũng nh b t c bao gi ,
c T o ch c i và v n ti p t c đ n ng cùng v i học sinh.
C T o lúc nào cũng ôn tồn hòa nhã v i mọi ng i, c v i các học sinh dù l n dù
nhỏ. Bà Lê Th Nhu mà học sinh r t quý, cũng r t mô ph m, nh ng cũng có l n bà
qu trách một l p giáo sinh l n, nhiều ng i đư là th y cô giáo nhiều nĕm, nay
đ c đi học đ bổ túc nâng cao trình độ: “Càng l n càng h !”. L i qu trách đúng
là giọng mẹ nói v i các con; các anh ch giáo sinh y m y ch c nĕm sau v n nh
và ôn l i v i nhau cái l n b cô Nhu mắng r t thân th ơng y.
Nh ng c T o thì không bao gi có l i hơi nặng nề một chút v i học sinh. C ch
có nh ng l i khuyên, không có nh ng l i trách mắng.
Tôi ngày càng đi sâu vào trong nghề, càng đi xa vào tuổi đ i càng hi u, càng quý
c T o.
- 21 -

22. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
ÔNG GIÁM ĐỐC GIÁO D C KHU I NGÀY
Y
Nhà giáo ƣu tú Dƣơng Xuân Nghiên
Nguyên Chánh Thƣ ký Công đoàn giáo dȟc Việt Nam
Trong nh ng ngày đ u kháng chi n chống th c dân Pháp, các t nh phía Bắc có tổ
ch c 5 Khu Giáo d c (khu 1, khu 2, khu 3, khu 4 và khu 12).
Ông Nguy n H u T o nguyên là Tổng Giám đốc kiêm Tổng Thanh tra Nha Ti u
học v , đ c Đ ng và Nhà n c ta c làm Giám đốc Giáo d c Khu I. Khu I gồm
các t nh Thái Nguyên, Bắc C n, Cao Bằng, L ng Sơn, có v trí chi n l c vô cùng
quan trọng. Thái Nguyên đ c coi nh “Th đô c a kháng chi n”. Ba t nh CaoBắc-L ng nổi danh trong th i kỳ tiền kh i nghĩa, sau này là nơi nối liền n c ta
v i các n c xã hội ch nghĩa.
Tôi là ng i đ u tiên đ c đích thân Bộ tr ng Nguy n Vĕn Huyên giao nhi m v
đi xây d ng cơ s trung học Khu I. Vì vậy tôi đ c may mắn làm vi c d i s
lãnh đ o tr c ti p c a ông Nguy n H u T o. Th i gian không dài nh ng cũng đ
đ hi u đ c một ph n cái tâm trong sáng c a ông.
Sau hai ngày đi bộ trên đ ng số 3 chi chít nh ng hố đào đ ngĕn chặn xe cơ gi i
c a Pháp, tôi đ n th xã Thái Nguyên vào kho ng hai gi chiều. Hỏi thĕm m i bi t
là Khu Giáo d c đư chuy n về xã Cù Vân (huy n Đ i Từ). L i ph i đi bộ thêm hơn
10 cây số n a. Xâm x m tối, tôi tìm đ n Khu Giáo d c.
Ra ti p tôi là một ng i t m th c, khỏe m nh, n c da bánh mật b c đ u nhuộm
màu chinh chi n, mặt vuông ch điền, tóc húi cua, ĕn mặc nâu sồng, tho t nhìn tôi
không nghĩ đó là một v giáo s trung học. Tuy nhiên khi ti p chuy n tôi, v i cặp
mắt đôn hậu, c ch l ch s , cách nói hiền từ ch ng ch c đàng hoàng, ông đư th
hi n phong cách một v Giám đốc Giáo d c khu, một giáo s trung học.
Sau khi đư bố trí cho tôi ngh ngơi, ĕn tối trong một nhà dân, ông gặp tôi tìm hi u
xem tôi đư học đâu, d y đ c các môn gì. Ti p đó là “bài học chính tr ”ăkhai tâm
cho tôi. Ông gi i thích ch tr ơng tr ng kỳ kháng chi n c a Đ ng và Nhà n c
ta, ông xác đ nh nhi m v c a thanh niên (lúc y tôi m i 25 tuổi) là ph i bi t hy
sinh nh ng quyền l i cá nhân, ph i không b n r n v i gia đình, v i đ i sống riêng
t đ có th toàn tâm toàn ý tham gia kháng chi n. Trong công vi c ph i có ý th c
t l c cánh sinh, từ hai bàn tay trắng đi lên, không đòi hỏi đưi ngộ, điều ki n này
nọ, ph i dè sẻn chi dùng công quỹ, ph i dành công quỹ cho s nghi p kháng chi n
là chính trong lúc này.
Nhi m v c a tôi là đi m tr ng trung học, nh ng th i kỳ đ u tôi sinh ho t trong
Khu Giáo d c nh các nhân viên khác trong khu. Gọi là Khu Giáo d c, th c t ch
lèo tèo có m y ng i mà t i nay tôi còn nh tên h u h t, trong đó có ông Đỗ Ngọc,
Thanh tra ti u học c a Khu (sau này ông là bố v đồng chí Phan Anh trong chính
ph ta). Ph ơng ti n làm vi c duy nh t là cái máy đánh ch cọc c ch.
- 22 -

23. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Tuy lúc này ông Nguy n H u T o m i 45 tuổi nh ng chúng tôi th ng gọi là c
T o đ tỏ lòng tôn kính đối v i c , cũng nh gọi ông Đỗ Ngọc là c Ngọc — đó là
hai v cao niên nh t trong Khu Giáo d c hồi đó.
Trong vi c chu n b m tr ng, tôi th ng xuyên trao đổi xin ý ki n c T o. C
luôn luôn th hi n nh ng quan đi m nh buổi đ u đư nói v i tôi:
- Không có tr
ng s thì d a vào dân. Bàn gh d a vào tr
ng ti u học.
- Không có tài li u đ so n bài thì ra th xã làm quen v i một số viên ch c cũ hoặc
dân, xem có sách gì có th m n đ c thì m n về tham kh o (ch y u là sách
giáo khoa th i Pháp, vi t bằng ch Pháp).
Đ ng đ n vi c gì c n đ n tiền là c gi i quy t v i tinh th n r t dè sẻn, ch chi
nh ng kho n gì không th đừng đ c nh gi y m c so n bài, ph n vi t b ng; đ n
nỗi tôi có c m giác hình nh Khu không có công quỹ đ chi dùng. Sau này tôi đ c
bi t quỹ có đ y nh ng c không dùng h t mà hoàn tr l i Bộ, r t sòng phẳng minh
b ch.
Trong sinh ho t hàng ngày, c r t bình dân. Anh em trong cơ quan sống tập th , k
c hai c , ph i chia nhau mỗi ng i mỗi vi c. C T o th ng xuyên tổ ch c anh
em vào rừng ki m c i về dùng. Nom c ĕn vận gọn gàng, tay c m dao quắm, luôn
luôn đi đ u. C chọn nh ng cây khô hoặc sắp ch t, h ng d n chúng tôi chặt và bó
mang về. Nom c không ai nghĩ là ông Giám đốc Giáo d c một Khu, mà t ng là
một ng i lao động đ a ph ơng.
Th nh tho ng c cũng vắng mặt cơ quan dĕm b a n a tháng đ đi xuống các cơ
s tr ng học. Vai đeo ba lô, tay c m gậy, c đi xuyên qua rừng già, nom c dáng
d p đúng là một H ng đ o sinh. Khi tr về bao gi c cũng có quà cho anh em.
C r t ít nói đ n mình, đ n gia đình mình. Hồi đó trong cơ quan anh em chúng tôi
th ng có v con đi theo. Nom c thui th i một mình, th nh tho ng ngâm nga m y
câu thơ cổ, chúng tôi chắc c buồn mà không nói ra. Cho đ n một hôm c bi t tin
ng i con c c a c (anh Nguy n H i Trừng, Quy t T Quân th đô), nom c t ơi
hẳn. Một anh mon men tán c tổ ch c liên hoan, c vui vẻ ch p nhận, t t nhiên mọi
kho n chi, c bao t t!
C Nguy n H u T o là th đó. Một nhà giáo đ c độ, đôn hậu, liêm khi t, tuy t đối
tin t ng vào Đ ng. C là một giáo s trung học duy nh t mà tôi đ c bi t có tham
gia ho t động H ng đ o sinh, đem nh ng cái hay cái tốt c a tổ ch c này vào nội
dung giáo d c các tr ng học. C luôn luôn đặt l i ích chung lên trên l i ích cá
nhân và gia đình.
Sau này tôi còn đ c làm vi c d i s ch đ o c a c trong Tr i Tu th nĕm 1951
Yên Nguyên (Tuyên Quang). Ti p theo tôi đ c sang Khu Học xá ( Nam Ninh,
Trung Quốc) công tác cùng c ; tôi d y và qu n lý một tr ng phổ thông, còn c
d y các tr ng S ph m.
- 23 -

24. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Tôi th y nh ng nhận xét trên kia c a tôi về c là hoàn toàn đúng. Có khác chĕng,
bây gi c là một giáo s ch ng ch c hàng ngày lên l p d y giáo d c học, tâm lý
học cho các l p học sinh s ph m. Có th nói không ai học Khu Học xá trung
ơng là không nh đ n nh ng gi d y c a th y T o — nh ng gi d y m u m c
làm cho ng i học d hi u, d nh và đặc bi t giáo d c lòng yêu nghề m n trẻ cho
các th y cô giáo trong t ơng lai.
Một điều day d t đối v i c khi nhận gi y báo về ngh h u là đ t n c ch a thống
nh t, về ngh sao đành. Vì vậy, tuy về h u l i huy t áp cao, th ng xuyên ph i
uống n c hoa hòe thay n c trà, c v n cặm c i làm vi c, vi t sách, tra c u v n
đề này, v n đề nọ.
Tuy nhiên ngày nay ta đư có c một đội ngũ các nhà s ph m, các nhà tâm lý đ c
đào t o có h thống, một số nguyên là sinh viên đ c đào t o trong khoa Tâm lýGiáo d c học mà c T o đư từng ph trách.
Dù trong hoàn c nh khó khĕn đ n đâu, k t c s nghi p mà c T o hằng mong
mỏi, đội ngũ này cùng v i toàn dân nh t đ nh s đ a s nghi p giáo d c ra khỏi
tình tr ng hi n nay đ ti n b c một cách v ng chắc theo con đ ng đào t o th h
cách m ng cho s nghi p công nghi p hóa, hi n đ i hóa đ t n c.
MÃI MÃI GHI ƠN CÔNG Đ C TH Y NGUYỄN HỮU T O
Nhà giáo Nguyễn Trọng Phấn
87 tuổi, cựu học sinh Bonnal Hải Phòng khóa 1925-1929
Tôi không bao gi quên ơn đ c th y T o, ng
dân, suốt đ i không ngừng học hỏi.
i đư d y tôi bi t yêu n
c, th ơng
Th y Nguy n H u T o sinh quán làng Trung T , nay thuộc ph ng Kim Liên,
quận Đống Đa, Hà Nội. Trung T là một làng nhỏ nằm kề làng Kim Liên, g n ô
Đồng L m, cách đ ng cái b i con rộc r t rộng, n c sâu chừng 1 mét. Ngày x a
từ xóm Tr i lên phố hàng Kèn [phố Quang Trung ngày nay] học ti u học, c T o
ph i đi bộ chừng 2 km đ ng l y lội m i đặt chân t i ngõ ch Khâm Thiên.
Tr ng học ngày hai buổi, c T o tr a l i trên phố, th ng là nh n đói và sau này
khi học tr ng B i, buổi tr a ngồi v n Bách Th o chép l i sách giáo khoa
m n c a b n.
Làng Trung T nhỏ nh ng nổi danh vì tên tuổi cụ Nghè Đôỉg Tác Nguy n Vĕn Lý,
nguyên Đốc học H ng Yên, tác gi nhiều thi vĕn tập còn l u truyền đ i. Cháu
nội c Nghè Lý là cụ Cử Nguyễn Hữu Cầu (1879-1946), đỗ khoa Bính Ngọ (1906),
không ra làm quan mà đem h t tâm huy t đóng góp cho phong trào Đông Kinh
Nghĩa Th c. C vi t bài luận vĕn nổi ti ng Y Tục Luận (Bàn về phép ch a thói đ i)
cổ vũ cho t t ng cách tân và dân ch . Đông Kinh Nghĩa Th c b Pháp gi i tán,
c C u bí mật ho t động đ a thanh niên xu t d ơng tìm đ ng c u n c. Do đó c
- 24 -

25. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
b giặc Pháp bắt và l u đày Côn Đ o 5 nĕm; sau khi th về l i b qu n thúc quê.
C làm thuốc, d y học, sống một cuộc đ i thanh khi t. Khi c qua đ i, học gi
Nguy n Vĕn Tố có vi t một bài báo ti ng Pháp nhan đề M t gư ỉg mặt l n của sĩ
phu Việt Nam đĕng trên báo Le Peuple nĕm 1946.
Th y T o th a nhỏ theo đòi Hán học, 6-7 tuổi đư đọc đ c Tam qu c chí, Đôỉg
chu liệt qu c bằng nguyên b n Hán ng . Đư một l n th y lều chõng đi thi tr ng
Nam. Vốn Hán học c a th y qu là v ng chắc.
Nĕm 1915, đê Liên M c vỡ, ruộng đồng ngập n c sông Hồng. Nĕm đó c C u l i
b bắt về án quốc s , c nh nhà vô cùng qu n bách. C T o xin nhập học tr ng
Canh nông đ có học bổng theo học ti p. Song mẹ đẻ v i đ u óc nhìn xa trông rộng
đư kiên quy t rút đơn c a con, động viên c nhà hy sinh cho mình th y T o đ c
theo học ti p bậc Thành chung. Nĕm 1920 sau khi tốt nghi p, c l i nộp đơn xin
làm giáo viên ti u học đ s m san sẻ gành nặng cho gia đình. Lúc này c C C u
đư từ Côn Đ o về, c b o con: “S học cao xa lắm, con ph i cố gắng học lên cao
n a”. Nh th c T o v ơn t i bậc học cao nh t Đông D ơng lúc b y gi là cao
đẳng (s ph m).
Nĕm 1924 c T o ra tr ng đ c bổ về d y toán lý hóa tr ng Thành chung
Nam Đ nh. T i đây c gặp gỡ th h học sinh trung học thành Nam đ u tiên nh
Tr ng Chinh, Lê Đ c Thọ, Nguy n Tuânầăvà c đư nh h ng sâu sắc đ n họ về
t t ng, tình c m t hào, t tôn dân tộc.
Nĕm 1926, c T o đổi sang d y tr ng Thành chung Bonnal H i Phòng. Tôi có
may mắn đ c th giáo c
đó. Tôi nh có lúc c ph giúp d y môn l ch s , c đư
phê phán gay gắt hành vi c p n c c a Jean Dupuis, ca ng i Quận He Nguy n
H u C u.
Th y T o nghiêm ngh trong bộ áo l ơng khĕn x p. Th y khuy n khích chúng tôi
di n k ch l c quyên tiền ng hộ đồng bào Thái Bình và Gia Lâm b vỡ đê.
Th y giúp đỡ vật ch t h t lòng cho các học sinh nghèo nh Vũ Vĕn Hiền, L u Vĕn
L iầăTuy nhiên c ch a bi t chúng tôi đư tham gia Vi t Nam Thanh niên Cách
m ng Đồng chí hội do anh Nguy n Vĕn H i từ Qu ng Châu về tổ ch c. Ti u tổ có
chín ng i nĕm 1927 là Nguy n Vĕn Cúc (t c Nguy n Vĕn Linh), Đỗ Kim Đi n,
Vũ Vĕn Hiền, Nguy n Đình L (Th L ), Nguy n Trọng Ph n, Nguy n Vĕn Ti n,
Bùi Đắc Thanh, Tr n Trình, Vũ Đ c VinhầăBên tr ng Kỹ ngh cũng có một ti u
tổ gồm Hoàng Quốc Vi t, Đặng Xuân Thiềuầ
Tôi sau này cũng ra d y học, do đó có d p gặp l i th y T o nĕm 1953, lúc đó tôi
d y s và đ a Trung c p S ph m, Khu Học xá trung ơng đặt Nam Ninh,
Qu ng Tây. Rồi nĕm 1956 tôi l i theo c d y tr ng Trung c p S ph m C u
Gi y, do c làm Hi u tr ng. B y gi tình hình r t khó khĕn, 500 học sinh từ
tr ng Đ i học Nhân dân chuy n sang qu y phá r t d . Th y T o ph i v t v lắm
m i gi i quy t yên đ c.
- 25 -

26. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Tôi vô cùng bi t ơn th y T o vì nh th y tôi m i có d p học v t c p. Tôi đ c
th y cho m n cuốn Sinh học c a Caustier trình độ Tú tài II. Sau khi tôi thi Tú tài
I, th y l i cho m n cuốn c a Pizon, vi t cao hơn cuốn Caustier. Theo l i khuyên
c a th y, tôi đọc cuốn Từ Vựng Học c a Taranzano và Medard c a Nhà xu t b n
Dòng Tên (Jésuites) Rồi tôi cũng đọc Tứ Thư Ngũ Kinh. T m trí tu c a tôi đ c
m rộng, nâng cao do có l i khuyên c a th y T o.
Tôi học đ c th y T o đ c độ khiêm nh
nĕm 1953-1957 g n Th y.
ng, đ i l
ng, chín chắn trong nh ng
Qua c Kh ơng H u D ng, tôi l i đ c bi t thêm cô giáo là D ơng Th Đi p cũng
là con nhà nòi, con cháu c Nghè D ơng Danh Lập làng Ném (Bắc Ninh).
Th y T o từ bi t chúng tôi về th gi i bên kia đư g n 30 nĕm. Tôi nay cũng đư 87
tuổi rồi. Nh l i toàn bộ đ i mình, tôi luôn luôn mang ơn sâu nghĩa nặng v i ng i
th y bậc trung học đ u tiên c a mình là nhà giáo m u m c Nguy n H u T o.
NG
I TH Y NHÂN H U C A CHÚNG TÔI
Lƣu Văn Lợi
Cựu học sinh trƣờng Bonnal Hải Phòng 1928-1932
Nguyên Bộ trƣởng Trƣởng Ban Biên giới Chính phȡ
Nhiều v đ i bi u đư và s còn nói lên nh ng cống hi n c a th y T o về mặt giáo
d c và s ph m. Tôi ch xin phép t gi i thi u là ng i học trò duy nh t, do một
hoàn c nh riêng, đư ĕn, nhà Th y, g n g i Th y trong 4 nĕm học Thành chung
H i Phòng từ 1928 đ n 1932 và nêu lên một vài suy nghĩ về con ng i và đ c độ
c a Th y.
Điều đ u tiên là truyền thống một gia đình hi u học trọng đ o đư là một nhân tố
quan trọng đư làm nên nhân cách c a Th y.
C tổ Nguy n Hy Quang hồi th kỷ XVII nổi ti ng đ c tài, d y học trong cung
đình, khi m t đ c phong Quận công và Phúc th n. C nội Nguy n Vĕn Lý đỗ
Ti n sĩ và làm Đốc học H ng Yên cũng nổi ti ng là con ng i nhân hậu.
Thân ph Nguy n H u C u đỗ C nhân khi Pháp đư b o hộ Bắc Kỳ nên c không
ra làm quan mà tham gia Đông Kinh Nghĩa Th c và nhiều ho t động yêu n c
khác. Hồi đ u th kỷ XX c b Pháp đày ra Côn Đ o, m y nĕm sau đ c tha, tr về
làng quê Trung T , nay là khu Kim Liên, Hà Nội, làm l ơng y và ngày ngày giao
du v i các sĩ phu Hà Thành nh c Từ Long Lê Đ i, c Tú Phật Tích, c Nghè
Ngô Đ c K . Khi c m t nĕm 1946, c Nguy n Vĕn Tố vi t một bài bằng Pháp
vĕn d i đ u đề M t gư ỉg mặt sĩ phu l n (Une grande figure de lettré) đĕng trên
t Le Peuple do tôi làm ch nhi m, đ ca ng i tinh th n yêu n c và đ c độ c a c .
- 26 -

27. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
C bà là con gái họ Ph m, một họ l n làng Nhót (t c làng Đông Phù) huy n
Thanh Trì, nay thuộc Hà Nội. Hoàn c nh nhà chồng khi đó là “nhà tranh, vách đ t,
mâm nan, bát đàn”. C hay lam hay làm, xắn váy quai cồng, khi ra đồng c y m
x i khoai, lúc bĕm bèo nuôi l n.
Th y là con trai c . D i Th y là ông Nguy n H u Kha, l y tên Thiều Ch u, hi u
L c Khổ. Ông tu t i gia, ĕn chay tr ng, suốt đ i ch làm vi c thi n, d ch nhiều
sách Phật giáo, trong đó có Khóa ảư Lục c a vua Tr n Thái Tông, một mình làm
bộ Hán Việt Tự điển. Các em khác đều làm ruộng.
Cô giáo là con nhà họ D ơng làng Ném (t c làng Khắc Ni m) huy n Tiên Du,
Bắc Ninh cũ. Cô đư đ c giáo d c trong khuôn m u công dung ngôn h nh, hi u
th o v i bố mẹ chồng, chan hòa v i anh ch em nhà chồng, hòa m c v i xóm
giềng.
Nền n p gia phong y v i nh h ng c a phong trào cách m ng, truyền thống
thanh b ch mà khí ti t c a dòng họ và chí ti n th c a b n thân là nh ng nhân tố
đ nh h ng cuộc đ i c a Th y, thậm chí c các con c a Th y. Hi n nay Th y có 5
ng i con và một ng i cháu đang trong ngành giáo d c. T t c các con Th y,
trai cũng nh gái, đều đi theo cách m ng. Truyền thống gia đình có th coi là ngọn
l a th n kỳ tinh luy n trái tim con ng i.
Giỏi c Hán vĕn và Pháp vĕn, sau khi ra tr ng, th y T o suốt đ i hi u học đ
nâng cao trình độ ki n th c và trau dồi nghi p v . Khi tôi bắt đ u đ n nhà Th y,
một cĕn hộ nhỏ ngõ Tr n Xuân L ch, H i Phòng, trong nhà hoàn toàn không có
trang trí nội th t nh ng l i có một th mà h u nh các gia đình H i Phòng khi đó,
k c các gia đình sang trọng, đều không có – đó là chi c t sách thật s . Th i y,
trong lúc h u h t các công ch c đều thu mình trong cuộc sống gia đình, một số lao
vào tổ tôm, ích-xì, cá bi t có ng i đi hát đào hoặc hút thuốc phi n, thì Th y ch
quanh qu n lo so n bài gi ng và đọc sách báo. Th y th ng ra hi u Taupin phố
Tràng Tiền, hi u sách c a ng i Hoa Phố Khách đ mua sách báo m i.
Các sách Trung vĕn thì tôi không bi t, nh ng sách Pháp vĕn thì tôi nh nh ng tác
ph m c a nhà giáo d c Pestalozzi, nhà tri t học Bergson, nhà toán học Henri
Poincaré, nhà xã hội học Durkheim, nhà vĕn Edmondo de AmicisầăTh y còn mua
nhiều t p chí và báo Pháp nh Tạp chí hai thế gi i (Revue des deux mondes), Tạp
chí của những ỉgười đaỉg s ng (Revue des vivants), nhật báo Thời báo (Le
Temps), Tin điện thu c đ a (La Dépêche coloniale). Đó là ch a k các sách cổ đi n
c a vĕn học Pháp và ph ơng Tây nói chung. Tôi đ c bi t sau này Th y đọc thêm
nhiều sách Xô-vi t về giáo d c học d ch ra Trung vĕn.
Từ lối sống riêng c a Th y nh th , ngoài các đồng s nh th y Hoàng Ngọc
Phách, th y Lê Xuân Phùng, th y Nguy n Vĕn Chính ầăTh y ch y u quan h v i
nhà nghiên c u s Nguy n Vĕn Minh, ch nhân c a hàng nội hóa nổi ti ng Qu ng
V n Thành, nhà vi t k ch Vi Huyền Đắc, nhà t s n yêu n c Nguy n Sơn Hà.
- 27 -

28. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Lúc r nh rỗi Th y đọc sách báo hay d ch sách nh d ch cuốn Lòng Vàng c a De
Amicis, cuốn Tâm lý đám đôỉg (Psychologie des foules). Từ khi Th y tham gia
phong trào H ng đ o sinh, phong trào Truyền bá quốc ng , nh t là từ sau Cách
m ng Tháng Tám, Th y càng m rộng quan h xã hội đ đ y m nh công tác.
Theo truyền thống gia đình l y nhân đ c làm đích, l y “trồng ng i”ălàm vui, th y
T o có lòng nhân hậu v i học sinh, nh t là học sinh gặp khó khĕn. Khi d y Nam
Đ nh, Th y đư giúp học sinh Tr n Đĕng Huyên tr ba đồng b c tiền học và về sau
từ chối tiền anh Huyên tr l i vì bi t anh nghèo. H i Phòng, Th y th ng giúp
đỡ học sinh Vũ Vĕn Hiền, sau này là ti n sĩ luật khoa, khuy n khích anh học vì gia
đình anh r t khó khĕn. Đối v i cá nhân tôi, Th y không có họ hàng gì, cũng không
có ai gi i thi u, nh ng bi t tôi nghèo và cách tr ng ít nh t cũng đ n 5 cây số,
Th y đư ch động nhận cho tôi ĕn, nhà Th y không l y tiền trong suốt 4 nĕm học
Thành chung 1928-1932.
Nh ng nĕm 1936, 1937, 1938, Th y đư bỏ nhiều công s c tổ ch c các tr i hè t
qu n t i Đồ Sơn đ các học sinh nghèo có th ra ngh ngơi, vui chơi, học tập và làm
quen v i đ i sống tập th . Trong nh ng ngày ngh đó Th y còn k chuy n l ch s
n c nhà đ khơi dậy và bồi d ỡng tinh th n dân tộc. Ngày nay nhiều học sinh cũ
tr ng Bonnal còn nhắc l i nh ng ngày vui khỏe bổ ích đó nh nh ng kỷ ni m sâu
sắc nh t c a tuổi thanh niên. Cũng chính là v i t m lòng nhân hậu đó mà Th y đư
cho xu t b n cuốn Lòng Vàng c a De Amicis mà không l y tiền nhuận bút, và ông
em Nguy n H u Kha cũng không l y tiền công in sách đ sách có th bán v i giá
h . Trong một bài đĕng trên báo Thanh Ngh , nhà giáo lỗi l c Hoàng Đ o Thúy đư
h t l i ca ng i c ch đẹp này c a hai anh em.
Suốt đ i th y T o đư học, học vĕn hóa ph ơng Đông, học vĕn hóa ph ơng Tây,
học cổ học kim. Th y đư đem ki n th c đó truyền l i cho các th h học sinh. Nh
Th y và các th y khác dìu dắt, học trò c a Th y thành đ t r t nhiều, có ng i là y
viên Trung ơng c a Đ ng, có ng i là t ng lĩnh tài ba, có ng i là nhà khoa học
nổi ti ng, t t c đều đư nên ng i, bi t yêu Tổ quốc Vi t Nam, bi t trân trọng điều
nhân hậu. Khi tặng Th y cuốn Kháng chiến nh t đ nh thắng lợi, đồng chí Tr ng
Chinh, một học trò cũng c a Th y tr ng Nam Đ nh đư đề t a: “C m tạ Thầy đã
dạy tôi yêu ỉư c”.
Tổng k t k t qu s nghi p “trồng ng
trong m y câu thơ:
i”ăc a đ i mình, khi về h u Th y đư vi t
B n chục ỉĕm trời v i học sinh
B n mư i l p trẻ biết bao tình
Yêu ỏhư ỉg quý mến trong xây dựng
Đem lại cho ai cu c s ng lành.
Th y đư đem ki n th c cho bốn m ơi l p trẻ, không nh ai “đem hòn ngọc bỏ vào
túi c t đi”ă(T Cống).
- 28 -

29. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Th y đư t nêu t m g ơng trung th c, thẳng thắn, “uy vũ b t nĕng khu t”. Khi về
h u Th y còn thi t tha v i nghề, l u luy n v i môn sinh. Trọn đ i Th y đư hành
động đúng v i một ph ơng châm mà từ th i trẻ Th y đư tâm đắc ghi trong nhật ký:
“Học không biết chán, dạy không biết m i”ă(Luận ng ).
TH Y LÀ V NG TRĂNG C A CHÚNG CON
Phạm Tuấn Khánh
Cựu học sinh Bonnal khóa 1931-1935
Nguyên Phó Tổng cȟc trƣởng Tổng cȟc Thông tin
Sau 60 nĕm r i gh tr ng Bonnal, lúc đư g n tuổi 80, tôi m i có d p kỷ ni m 95
nĕm sinh c a ng i th y quý m n nh t c a chúng tôi – th y Nguy n H u T o.
Đ c nói lên lòng bi t ơn và kính m n p trong bao nĕm c a b n thân và bao b n
bè tôi đối v i Th y, thật là vô cùng c m động. N u không có cuộc Hội th o này thì
tôi thật ân hận bi t bao, dù cho sau này xuống suối vàng, chúng con s l i thĕm
Th y, nghe nh ng l i d y b o c a Th y.
Nĕm sáu ch c nĕm qua, trên các nẻo đ ng, trong bom đ n hay khi xây d ng hòa
bình, miền Nam hay miền Bắc, trong n c hay n c ngoài, nh ng b n học cũ
tr ng Bonnal chúng tôi mỗi khi gặp nhau đều hỏi: “Học th y T o ph i không?”ă
Danh hi u học trò th y T o đư thành một tiêu chu n đ chúng tôi tin cậy nhau.
Bốn ch c nĕm ròng làm nghề “trồng ng i”, Th y đư đào t o đ c bao nhiêu th
h học trò tr thành đội ngũ cán bộ đông đ o, c cán bộ khoa học kỹ thuật, vĕn
ngh sĩ, cán bộ quân độiầăđư góp ph n giành độc lập, thống nh t, xây d ng đ t
n c, đem l i vẻ vang.
Hồi học Th y, tôi tên là Đặng Khánh Côn, về sau đi ho t động cách m ng m i đổi
sang họ Ph m vì khâm ph c li t sĩ Ph m Hồng Thái, ng i đư đem bom vào m u
sát Toàn quyền Đông D ơng. Khóa học c a tôi tuy không ph i trong th i kỳ có
phong trào sôi s c đòi ân xá Phan Bội Châu ầăhay phong trào Mặt trận Bình dân,
Thanh niên dân ch , Vi t Minh, mà vào lúc cách m ng đang thoái trào. L p chúng
tôi lúc đó không gây đ c phong trào gì đáng nói lắm. Trên gh nhà tr ng, ngoài
nh ng anh học r t chĕm, nh ng ng i “học g o”ăr t giỏi, thì có số l i đư s m l y
v lúc còn học nĕm th ba, số đi nh y đ m cũng không ít. Trong các th y, tuy là cá
bi t cũng có nh ng ng i đêm nào cũng đi đánh tổ tôm. Ngoài xã hội thì t ng l p
trên khỏi nói: cô đ u, thuốc phi n, c b c, r u chèầăChính trong tình hình chung
nh vậy mà t m g ơng th y Nguy n H u T o nổi lên, sâu sắc đ n bây gi cũng
không th quên.
Thú th c lúc đ u chúng tôi th y Th y “hắc quá”ănên s s hơn là m n ph c. D n
d n chúng tôi m i th y Th y một nhà giáo r t giỏi l i h t s c tận t y, hơn th
n a, là một ki n trúc s tâm hồn. Th y d y lý, hóa, sinh. Gi ng bài bao gi cũng có
giáo án chu n b từ tr c, đem theo sách giáo khoa và sách tham kh o. Th y t tay
- 29 -

30. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
chu n b , cố gắng th c hi n các thí nghi m cho học sinh xem trong điều ki n
ph ơng ti n gi ng d y r t h n ch . Gi ng xong thì yêu c u học sinh về nhà làm b n
tóm tắt, ghi ra nh ng điều c n nh . Th y ch m t t c các bài ki m tra và còn ch ra
ph ơng pháp tốt nh t c n theo, nhắc c nh ng bài cũ c n ôn l i.
Thú th c hai nĕm đ u tôi không yên tâm học tập. Tôi mồ côi cha từ nhỏ, mẹ l i đi
b c n a, gia đình bắt ph i xuống H i Phòng học, nh vào ông chú họ. S c dài vai
rộng mà nh t nh t từ tiền cắt tóc cũng ph i xin ông chú bà thím, tuy chú thím tôi
r t tốt. Chiều chiều ra c ng nhìn về phía chân tr i th y nh ng con tàu ra khơi, tôi
n y ra cái mộng đi xa làm anh bồi tàu, thân t lập thân khỏi ph i nh ai.
Th y tôi học kém và nhiều l n “cóp”ăbài, th y T o gọi tôi đ n nhà. Tôi đư nói th c
về hoàn c nh nhà mình. Tôi k về ông nội tôi có tham gia Đông Kinh Nghĩa Th c,
là con một nhà Nho yêu n c là c Đặng Huy Tr ; trong dòng họ có ng i tham
gia phong trào C n V ơng và b chém đ u. Nghe đ n đây Th y ngo nh mặt đi; lúc
quay l i tôi th y mắt Th y đo đỏ. Th y b o tôi: “Nh v l n nhau là chuy n
th ng. Quan trọng là làm sao x ng đáng v i lòng tốt c a ng i đư giúp mình. V i
tuổi anh, li u có th làm đ c gì n u không ch u học?”
Tôi về suy nghĩ, từ đó quy t tâm học. Tối tối tôi đ n nhà anh Bùi Hoàn Vũ (sau
này đư hy sinh), một ng i học r t chĕm đ cùng học, điều gì không hi u thì hỏi
anh.
H t nĕm th t , thi h t c p rồi thi vào tr ng B i, tr ng trung học công duy nh t
c a c Bắc Kỳ, tôi cũng đỗ ngay. Sau này ra công tác, khi đư c ơng v khá cao,
tôi v n theo học đ i học ban đêm cùng v tôi. Chính th y T o là ng i đư rèn cho
tôi tinh th n ham hi u bi t.
Tuy nhiên đ t n c tr m luân, thân phận mình dù học đ n đâu cũng v n là một
ng i nô l . Lên phố Tây, vào r p chi u bóng gặp lính Tây, đ ng sau nó, nó gi m
lên chân mình, mình loay hoay rút ra, nó quay l i cho một cái b t tai. Thật nh c!
Nh lúc học s , nh mãi câu đ u tiên: “N c ta tr c đây là x Gaulle, tổ tiên ta là
ng i Gaullois”. Chúng tôi ai cũng nh câu này vì nó buồn c i quá và cũng đau
xót quá!
Th y T o nhận d y thêm môn v và gi đó Th y đi đi l i l i, nhìn ra ngoài nh đề
phòng ai dòm ngó và hỏi chúng tôi: “Các anh đư bi t gì về Phan Bội Châu, Phan
Chu Trinh, về Tr n H ng Đ oầ? Tổ tiên chúng ta là ng i Gaullois à?”ăCó khi
Th y l i hỏi chúng tôi về Truyện Kiều, Truyện Lục Vân Tiên.
Đối v i riêng tôi, lúc y l i th y hi n ra đôi mắt đỏ hoe c a Th y hôm nghe tôi nói
có ng i ông tham gia C n V ơng b chém đ u. Cái hận dòng họ, mối thù dân tộc
sống mãi trong tôi suốt quá trình ho t động cách m ng cho t i khi về h u. tuổi
trên 70 và nay g n 80, tôi quy t tâm học thêm, nâng cao trình độ ch Hán và vĕn
học đ cùng b n bè d ch và nghiên c u tác ph m c a Đặng Huy Tr , h ng d n
cho sinh viên làm luận vĕn.
- 30 -

31. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Th y T o là ng i đ u tiên cho tôi cái động l c tinh th n đ b c vào con đ ng
cách m ng và sau này l i ti p t c công trình nghiên c u. Th y là ng i đ u tiên
khơi dậy trong tôi cái hận mắt n c, đốt sáng trong tôi ngọn l a đ u tranh cho độc
lập. Th y là đ u tiên đư g i trong tôi niềm trân trọng và bi t ơn tiền nhân.
Nh đư nói, l p chúng tôi học gi a lúc cách m ng thoái trào. Th c dân đem cái ĕn
chơi quy n rũ thanh niên. Ĕn mặc ch y theo mốt, nh y đ m, c b c, thuốc phi n,
ầăTh y gây phong trào tập th d c, chơi th thao. Th y khuyên đổi cách ĕn mặc
sao cho khỏe m nh, gi n d , ti t ki m. Mỗi d p ngh hè, Th y hô hào học sinh xin
gia đình góp tiền, g o, tổ ch c đi ngh và ôn vĕn hóa Đồ Sơn. Th y trò ĕn cùng
mâm, ng cùng buồng. Nh ng đêm ngồi trên bãi bi n là lúc Th y đ c t do nói
chuy n v i chúng tôi, không còn ph i đề phòng n a.
Từ cậu học sinh rồi b c vào ho t động cách m ng, tr thành ng i cán bộ, đ n
nay hơn sáu ch c nĕm đư trôi qua mà tôi không quên đ c Th y. Trông lên v ng
trĕng mà nh l i nh ng đêm hè trên bãi bi n, th y trò quây qu n nh đàn con gi a
ng i cha hiền từ. Th y là v ng trĕng c a chúng con.
Nay kỷ ni m 95 nĕm sinh c a Th y, con và các b n con cũng sắp b c vào tuổi 80.
C u xin anh linh Th y ti p t c ch b o chúng con gi gìn đ o đ c, dìu dắt l p con
cháu tr nên thành ng i.
Th y là v ki n trúc s tâm hồn c a chúng con. Cuộc đ i Th y là t m g ơng sáng
cho nhiều th h ,
Xin đội ơn Th y. Mãi mãi đội ơn Th y, ng
con!
M T NHÀ GIÁO YÊU N
i th y hi m th y trong cuộc đ i chúng
C H T LÒNG VÌ H C SINH
Nguyễn Khắc Hiền
Cựu học sinh trƣờng Bonnal khóa 1935-1939,
Nguyên Vȟ trƣởng Bộ Tài chính
Tôi có may mắn đ c học th y T o về môn vật lý, sinh học trong suốt 4 nĕm
tr ng Cao đẳng ti u học Bonnal.
Qua kinh nghi m b n thân, tôi có th khẳng đ nh th y T o là một nhà giáo yêu
n c sâu sắc và là nhà giáo đư vận d ng thành công khoa học tâm lý giáo d c vào
vi c hình thành nhân cách c a nhiều học sinh sau này tr thành nh ng cán bộ tốt
c a đ t n c.
Tôi luôn luôn ghi nh công ơn c a Th y v i nhiều kỷ ni m sâu sắc. Đặc bi t là v n
nh nh in trong tâm trí đêm l a tr i H ng đ o sinh do Th y tổ ch c trên núi Yên
T nĕm 1937, khơi dậy nhiều cho chúng tôi về lòng yêu n c. Hôm nay tôi ch nói
về vi c Th y khéo vận d ng Tâm lý-Giáo d c học th i kỳ chúng tôi theo học.
- 31 -

32. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Điều đó đ
c th hi n
nh ng v n đề chính sau đây:
1) Thanh thi u niên (l a tuổi 13-18) th ng có nh ng say mê, ham muốn mãnh
li t. N u không có ng i h ng d n tốt thì d đi l c đ ng, nh t là trong xã hội
th i Pháp thuộc. Th y T o đư nắm v ng tâm lý đó, h ng d n cho học sinh c a
mình đi vào con đ ng yêu n c và yêu khoa học. Th y còn tổ ch c phong trào
h ng đ o (phù h p v i Vi t Nam) đ lôi cuốn học sinh vào các ho t động bổ ích.
2) Thanh niên đòi hỏi s công bằng, cĕm ghét nh ng b t công. Th y T o một mặt
đối x công bằng v i học sinh c a mình, đồng th i d y cho học sinh cĕm ghét mọi
s b t công, mà b t công l n nh t th i đó là ách cai tr c a th c dân Pháp, b t công
gi a ch t b n và công nhân . Do đó đư chu n b cho học sinh sẵn sàng đi theo
cách m ng và tham gia các ho t động xã hội.
3) Ki n th c khoa học muốn cho thanh niên ti p thu tốt ph i đ c ch ng minh
bằng th c t . Nắm v ng điều đó, th y T o trong vi c gi ng d y vật lý, sinh học đư
tổ ch c cho học sinh đi xem các lo i cây, lá, hoa trong t nhiên, vừa có tính ch t
thuy t ph c, vừa có tính ch t m rộng t m nhìn cho học sinh.
4) Thanh niên sống nhiều bằng tình c m: th y T o đư bằng giáo d c nêu g ơng đ
l i cho học sinh c a mình tình quý th y trọng b n, tình c m th y trò sâu đậm.
Th y đư tổ ch c nh ng tháng ngh hè Đồ Sơn cho học sinh, vừa rèn luy n cho họ
tính t ch , tính t lập, tính tập th , tình đoàn k t bè b n, th ơng yêu l n nhau.
5) Thanh niên có tính hi u động, ham ho t động: th y T o đư tổ ch c cho học sinh
cắm tr i, ho t động H ng đ o sinh, đi quyên góp giúp đỡ ng i lao động, ng i
nghèo ầădo đó đư h ng tính ham ho t động c a họ vào nh ng vi c làm có ích và
cũng là rèn luy n nhân cách cho họ.
6) Điều nổi bật nh t và cơ b n nh t là th y T o đư nêu g ơng cho học sinh c a
mình bằng cuộc đ i gi n d , không xa hoa phù phi m, không c b c r u chè, t m
g ơng một th y giáo yêu n c, yêu khoa học, h t lòng vì học sinh, chính đó là điều
làm cho họ mãi mãi quý m n và noi g ơng th y trong sau này.
Trên đây là một số suy nghĩ c a tôi, ch a th nêu lên đ c đ y đ nh ng đ c tính
tốt đẹp cao quý c a ng i th y giáo cách m ng Nguy n H u T o.
Lòng mong muốn c a tôi c a nh các b n học sinh cũ tr ng Bonnal – Bình Chu n
– Ngô Quyền là Đ ng và Nhà n c ta xét công lao đóng góp to l n c a th y
Nguy n H u T o vào s nghi p giáo d c n c ta, đề ngh truy tặng Th y danh
hi u Nhà giáo Nhân dân.
- 32 -

33. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
NH
Đ N ắLÒNG VÀNGẰ C A TH Y NGUYỄN HỮU T O
Dƣợc sĩ Nguyễn Khai Trí
Cựu học sinh Bonnal Hải Phòng khóa 1936-1942
Là một c u học sinh Bonnal-Ngô Quyền, có chân trong Ban liên l c C u học sinh
Bonnal-Ngô Quyền khu v c H i Phòng, tôi r t ti c không lên d đ c Hội th o về
th y Nguy n H u T o. Tôi vi t bài nhỏ này đ nói lên một vài c m nghĩ c a tôi về
một trong số các cuốn sách th y Nguy n H u T o đư vi t. Đó là cuốn Lòng Vàng,
nguyên tác ti ng Ý cóătênă“Cuore”ă[b năd chăsangăti ngăPháp:ăGrands cœurs], do
th y Nguy n H u T o d ch l i từ b n ch Hán. Tác gi Edmondo de Amicis sinh
vào gi a th kỷ XIX. Lòng Vàng đ c phát hành H i Phòng in trên gi y b n vào
nĕm tr c Cách m ng tháng Tám không lâu. Sau này nhà xu t b n Alexandre de
Rhodes Hà Nội cũng có b n d ch c a Hà Mai Anh v i tên Tâm hồn cao ỏhượng.
Nĕm 1997, cũng cuốn Grands cœurs, nhà xu t b n Ph n có b n d ch Những t m
lòng cao c c a Hoàng Thi u Sơn. Riêng miền Bắc chúng ta đư có ba b n d ch; còn
trên th gi i, cuốn Grands cœurs đ c d ch ra nhiều th ti ng. Đó là một cuốn
truy n nổi ti ng mà M. Gorki đư từng nói đ n. Ng i l n và trẻ con đều ham đọc.
M y điều trên là sau nhiều nĕm tôi ghi đ c, th c ra xung quanh cuốn sách còn
nhiều thông tin n a. Ch bi t rằng nh ng ngày học tr ng Bonnal và khi đi t n c
tránh bom Mỹ hồi y, tôi đ c một anh b n đồng học — l i là hàng xóm, “sói con”ă
[đội viên h 7-12 tuổi c a Hội H ng đ o sinh] c a th y Nguy n H u T o — cho
m n cuốn Lòng Vàng. Sách in khổ to, d y. D i tiêu đề LÒNG VÀNG (Cuore)
có dòng ch “Giáo dục bằng tình c m”, tôi cũng ch a hi u rõ nội dung. Nh ng khi
đọc, tôi b các m u chuy n k , các b c th trong sách lôi cuốn, h p d n và có lúc
tôi ph i rơi n c mắt vì nh ng tình ti t c m động. Hồi đó tôi c t ng mình b n
ch t y u mềm, gi u t ng t ng nên d xúc động. Nh ng cậu b n hàng xóm cũng
là học sinh Bonnal khỏe m nh, thông minh, đ c là “sói con”ă c a th y Nguy n
H u T o vi t th về nơi tôi t n c và d ỡng b nh có vi t: Tôi đọc Lòng Vàng c a
th y T o d ch, hay quá và có lúc khóc đ y.
Quay tr về d ch gi Nguy n H u T o.
Nh ng nĕm ông sống, xã hội có nhiều bi n động về đ o đ c, luân lý làm ng i.
Th i buổi Tây, Tàu nhố nhĕng, hồi đó cũng có hi n t ng “Này lúc luân th ng
đ o ng c ru?”ăTình c m con ng i v i con ng i b s t mẻ, ph i làm gì? Ông đư
chọn đúng sách đ d ch, làm ph ơng ti n truyền thông giáo d c con ng i, giáo
d c l p trẻ, tuyên truyền “Đ o làm ng i”ăqua Lòng Vàng.
Lòng Vàng d y thi u niên ph i thật thà, dũng c m, quý th y, yêu b n, th ơng yêu
bố mẹ, thông c m v i nỗi b t h nh c a ng i khác, ph i d u dàng nhân hậu v i mọi
ng i, sẵn sàng giúp đỡ ng i tàn tật và b n bè không may.
Có m y điều tôi nghĩ về th y Nguy n H u T o:
- 33 -

34. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
1) Ông là ng i th m nhu n t t ng nhà Nho nh ng cũng ti p thu nh ng lý t ng
bình đẳng, bác ái, t do c a ph ơng Tây. Đ o lý Lòng Vàng không xa lắm v i
đ o lý Nhân, Nghĩa, Trí, Dũng, Tín c a ph ơng Đông.
2) Tuy cách xa hàng n a th kỷ nh ng xã hội ta tr c mắt có nh ng nhu c u về
một nền giáo d c ít nhiều giốngă th iă kỳă ôngă Ụangă sống tr c cách m ng. Cuốn
sách k chuy n h p d n, có r t nhiều chi ti t c m động, làm lay động nh ng tâm
hồn non trẻ trong xã hội ta. Cách đây 50 nĕm, d ch gi Nguy n H u T o có bi t
đâu sau 50 nĕm, nh ng nhu c u Lòng Vàng nh v n còn nguyên vẹn. Dù cho có
“ti n bộ”, “vĕn minh”ăgì đi n a, bao gi cũng r t c n nh ng tâm hồn cao th ng.
Ch có nó — Lòng Vàng — thì con ng i và xã hội m i thật là “ti n bộ”, “vĕn
minh”.
NH
TH Y NGUYỄN HỮU T O
Nguyễn Đình Thi
Cựu học sinh Bonnal khóa 1937-1941,
Chȡ tịch Ƞy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam
Tôi đ c làm học trò th y Nguy n H u T o trong 4 nĕm 1937-1941 t i tr ng
Thành chung H i Phòng (th i y gọi là tr ng Bonnal, nay là tr ng Ngô Quyền).
Hơn 50 nĕm đư qua, đ n nay tôi v n nh hình nh Th y, hồi đó cắt tóc ngắn, khuôn
mặt vuông, c ch Th y vừa chắc chắn vừa nhanh nhẹn. Trong nh ng gi
l p,
ti ng Th y gi ng bài sang s ng. Gặp nh ng lúc chúng tôi ngh ch ng m hoặc sai
trái, Th y mắng câu ti ng Pháp Le diable vous emporte! 2, trong câu mắng có n
c i rộng l ng tha th . Ngoài nh ng gi chính d y lý, hóa, sinh, Th y còn d y
chúng tôi th d c th thao và h ng d n điền kinh cho học sinh m y l p l n. Ngoài
nhà tr ng, Th y còn là y viên tr ng H ng đ o sinh H i Phòng và trong Hội
Truyền bá quốc ng .
Chi n tranh th gi i th hai nổ ra, bắt đ u đem nh ng xáo trộn đ n nhà tr ng.
Một ngày mùa thu nĕm 1940, máy bay Nhật ném bom H i Phòng, một trái bom rơi
ngay g n c nh nhà Th y phố C u Đ t. Rồi quân Nhật kéo vào H i Phòng, tr ng
chúng tôi b chi m làm tr i lính Nhật. M y l p Thành chung ph i chuy n sang ghé
nh tr ng Henri Rivière c a học sinh Pháp. Chúng tôi v n đ c học đều, nh ng
trong học sinh các tr ng d n nhóm lên một phong trào yêu n c. Ngay l p tôi,
một số anh em đi tìm sách báo cách m ng đ đọc và tìm liên l c v i nh ng ng i
ho t động cách m ng. Ng i Pháp thì tìm cách lôi kéo thanh niên học sinh, tổ ch c
nh ng ngày l l n, tập h p học sinh các tr ng Pháp và Vi t Nam di u hành, chào
c , ca hát.
2
Qu tha ma b t.
- 34 -

35. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Tôi có đặt l i hát yêu n c theo đi u một số bài ca H ng đ o và theo c đi u
Đĕng Đàn đ c coi là quốc ca c a Nam Triều, đ các b n học sinh ca hát và di u
hành trong các buổi tập h p l n đó.
Một hôm th y T o nhắn tôi đ n nhà Th y. Hôm y l n đ u tiên tôi m i đ c th y
t sách nhà Th y, nh ng ngĕn sách và t p chí san sát trên t ng phòng làm vi c
c a Th y. Tôi còn r t rè, nh ng Th y r t vui vẻ. Th y k l i có ng i đư dọa Th y:
Tổ ch c H ng đ o sinh là do Baden Powell, một viên t ng ng i Anh lập ra,
Th y nhận làm y viên tr ng H ng đ o là muốn làm vi c không công cho
Intelligence Service (Tình báo Anh) hay sao? Nh ng Th y nhận th y Hội H ng
đ o và Hội Truyền bá Quốc ng r t tốt cho thanh niên nên đư không ng n ng i
đ ng ra làm các vi c đó. Th y nhắc tôi nên c n thận, hình nh bọn mật thám đư đ
ý đ n nh ng bài hát tôi đặt l i. Th y khuyên tôi đừng làm gì không c n thi t đ có
th b bọn chúng theo dõi.
Ít lâu sau tôi r i H i Phòng lên Hà Nội học tr ng B i và b bắt đó. Từ b y
gi cuộc sống lôi cuốn tôi xa H i Phòng, xa các th y, các b n cũ H i Phòng.
Nh ng nĕm kháng chi n chống Pháp, th nh tho ng gặp một b n cũ cùng l p, cùng
tr ng, chúng tôi đều nhắc đ n các th y kính m n, nh t là th y T o, th y Phùng —
hai c ti p t c làm công vi c cao quý c a ng i d y học, r t tích c c trong hoàn
c nh thi u thốn và nguy hi m c a kháng chi n và đư đào t o thêm bi t bao l p
ng i trẻ cho đ t n c.
Nhân ngày Hội th o c a tr ng Đ i học S ph m về s cống hi n l n c a Nhà giáo
Nguy n H u T o trong s nghi p giáo d c, tôi xin ghi l i m y kỷ ni m từ hơn n a
th kỷ tr c, đ nh ơn và t ng ni m Th y.
MÃI MÃI LÀM THEO L I D Y C A TH Y T O
Thiếu tƣớng Trần Đình Cửu
Cựu học sinh trƣờng Bonnal Hải Phòng 1939-1943
Nguyên Phó tƣ lệnh Quân khu 7
Tôi r t xúc động khi đ
c tin có cuộc Hội th o về th y Nguy n H u T o.
56 nĕm đư trôi qua nh ng trong ký c tôi v n in đậm hình nh về ng i th y quý
m n đư d y dỗ tôi trong 4 nĕm, góp ph n đào t o bồi d ỡng tôi từ một thi u niên
con một gia đình công nhân nghèo khổ d i th i đô hộ c a th c dân Pháp tr thành
một ng i có ích cho xã hội, cho đ t n c, cho Quân đội nhân dân.
Tôi bồi hồi nh l i các th y tr ng Thành chung Bonnal H i Phòng, trong đó n
t ng sâu sắc nh t đối v i tôi là th y Nguy n H u T o.
Khóa 1939-1943 Th y d y chúng tôi môn sinh vật, hóa học, vật lý và th d c.
- 35 -

36. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Tôi v n nh hình nh Th y: tóc cắt ngắn, thân hình đậm, ĕn mặc gi n d . R t mô
ph m trong các gi lên l p gi ng bài cũng nh trong các buổi tập th d c, nh ng
r t nhân hậu, đi sát học sinh, thông c m và g n gũi các học sinh nghèo có nhiều
khó khĕn. V i kinh nghi m phong phú và ph ơng pháp s ph m khéo léo, th y
T o đư truyền đ t cho chúng tôi nh ng ki n th c khoa học m i mẻ một cách rõ
ràng c khi lên l p, trong phòng thí nghi m hóa học cũng nh khi th c nghi m
môn sinh vật ngoài tr i. Nh ng bài học đó đư giúp chúng tôi sau này hi u về s
vật, hi u về quy luật khoa học trong đ i sốngầăTrong các buổi tập th d c, th y
T o đư d y chúng tôi yêu quý rèn luy n thân th đ có “Một tâm hồn lành m nh
trong một cơ th c ng tráng”ă(Une âme saine dans un corp sain).
Đối v i riêng tôi, nh ng n t
sau đây:
ng và kỷ ni m sâu sắc nh t về th y là nh ng đi m
1) Thầy T o coi trọng giáo dục toàn diện và xây dựng nhân cách cho học sinh.
Ngoài mặt ki n th c, Th y còn coi trọng giáo d c cho học sinh lòng yêu n c, đ o
làm ng i. Trong xã hội nô l hồi y, học sinh đi học th ng mong làm th y Thông
th y Phán đ ki m cái ĕn cái mặc thì nh ng buổi sinh ho t ngo i khóa c a th y T o
r t có ý nghĩa, g i cho chúng tôi nh ng suy nghĩ “Ph i làm gì tr c c nh n c nhà
đang chìm đắm trong đêm dài nô l ?”ăTh y T o là y viên tr ng H ng đ o sinh
đ o C a C m H i Phòng. Th y đư tổ ch c chúng tôi vào các đoàn H ng đ o. Tôi
đoàn Quang Trung.
Qua nh ng buổi sinh ho t cắm tr i, l a tr i, th y trò đư sống bên nhau nh ng phút
khó quên núi Cột C , Ki n An. Nh ng bài hát về Đinh Bộ Lĩnh (“Anh hùng xưa
nh hồi niên thiếu, d y binh l y lau làm cờ, quên mình giúp ỉư c, hết sức giữ gìn
đ t ỉư cầ”), Lý Th ng Ki t, B ch Đằng Giang, Đống Đa, Thĕng Longầălàm
tôi nh và thuộc l ch s dân tộc một cách sinh động. Đặc bi t m y câu hát trong v
k ch ngắn “L i cha khuyên”ăđư làm trái tim tôi xúc động. D i ánh l a bập bùng
đêm l a tr i, Nguy n Phi Khanh khuyên con là Nguy n Trãi:
“Hề non sông, con i nhìn non sông,
Nu t hận sao? Nhìn d u xưa anh hùng ,
Đi đi con! Lời cha khuyên nh nhé? …”
Trong đêm dài nô l , nh ng bài hát, v k ch nh vậy là liều thuốc kích thích lòng
yêu n c, khêu g i bao hoài bão trong thanh niên chúng tôi. Chính nh ng buổi đó
đư có tác d ng đ nh h ng cho tôi suốt cuộc đ i sau này: Tìm đ n cách m ng, ho t
động trong Vi t Minh, tham gia Đ T chi n khu (Chi n khu Tr n H ng Đ o),
Nam ti n vào Nam chống Pháp (từ 9/1945), tr c ti p tham gia hai cuộc kháng
chi n th n thánh c a dân tộc, ph c v trong quân ngũ suốt 50 nĕm.
2) Thầy T o sâu sát học sinh, thông c m giúp đỡ những người hiếu học gặp khó
khăn. Th y T o nh từng học sinh trong l p và tận tình d y dỗ mọi ng i.
- 36 -

37. NGUY N H U T O — NG
I TH Y M U M C
————————————————————————————————————
Đặc bi t đối v i học sinh nghèo gặp khó khĕn, Th y tìm mọi cách giúp. Tôi đư
đ c Th y xin cho học bổng đ v t đ c hai nĕm học. Đ n nĕm th ba, h t học
bổng, gia đình tôi quá khó khĕn, tôi toan bỏ học, Th y đư khuyên tôi gi v ng ý
chí, có th đi d y thêm các buổi tối l y tiền đóng học phí. Theo l i khuyên c a
Th y, tôi đư học đ c h t bậc Thành chung, tốt nghi p nĕm 1943. Noi theo t m
lòng nhân hậu c a Th y, ra tr ng rồi tôi đư đi d y Truyền bá quốc ng , xóa n n
mù ch cho ng i nghèo. Rồi tôi làm nghề d y họcầ
3) Thầy T o có lòng tự trọng dân tộc cao. Tr ng Bonnal lúc đó do ng i Pháp
làm Giám đốc. Họ th ng có thái độ cao ng o, hống hách khi d ki m tra l p.
Th y T o th ng tỏ ra r t l ch s đàng hoàng nh ng r t t trọng. Th y dặn chúng
tôi: C học tập bình th ng, họ làm vi c c a họ, ta làm vi c c a ta; ta ph i có lòng
t trọng dân tộc. Cách x s nh th nh h ng mãi t i tôi. Sau này khi đi làm cho
một S L c lộ Qu ng Ninh, tôi đư không ch u đ c s mắng nhi c c a t n s p
ng i Pháp, bỏ vi c, m tr ng t th c đ có một nghề t do.
Tóm l i, 4 nĕm học th y T o đư đ l i trong trí não tôi nh ng n t ng sâu đậm về
một ng i th y, đư bắt đ u đ nh hình nhân cách trong tôi, ch cho tôi một h ng đi
ngay từ tuổi thi u niên thanh niên và có tác d ng sâu sắc sau này khi tôi vào đ i.
Ngày nay đư “nên ng i”ăcó ích cho đ t n c, tôi vô cùng bi t ơn các th y giáo
tr ng Bonnal, đặc bi t là th y Nguy n H u T o.
Nay Th y đư đi xa, Tôi kính c n nghiêng mình tr
Th y:
c anh linh Th y và xin h a v i
“Con sẽ mãi mãi ghi nh và làm theo lời dạy của Thầy,
Con sẽ mãi mãi giữ Đạo làm ỉgười,
mãi mãi ỏhư ỉg yêu Tổ qu c Việt Nam,
mãi mãi ph n đ u để trở thành ỉgười con có ích cho Tổ qu c, Đ t ỉư c,
Quân đ i”.
Nh l i ng
bi t c a ng
i th y kính yêu đư d y dỗ tôi nên ng
i th y và xin đ c nói nh d i đây:
i, tôi suy ng m về vai trò đặc
Một là: S nghi p giáo d c đào t o con ng i là một v n đề chi n l c r t cơ b n
đ t o điều ki n cho đ t n c, dân tộc ta tr ng tồn, phát tri n sánh vai đ c cùng
các c ng quốc trên th gi i. Bác Hồ đư d y r t đúng “Vì l i ích m i nĕm thì
trồng cây, vì l i ích trĕm nĕm thì ph i trồng ng i”.
Hai là: Trong s nghi p giáo d c, vai trò ng
m u nào, s n ph m y.
i th y là đặc bi t quan trọng. Khuôn
Ba là: Trong s nghi p giáo d c-đào t o, ph i có m c tiêu, ch ơng trình, ph ơng
pháp khoa học, h thống, toàn di n, thi t th c ph c v cho s nghi p xây d ng đ t
n c th i kỳ m i, nh ng ph i d a trên cái nền giáo d c đ o đ c, giáo d c lòng yêu
n c nồng nàn.
- 37 -