1. geografie | juni 2013geografie | juni 2013 9190
Peter Pelzer
V
erjaardagsfeestjes kunnen op zichzelf al
een beproeving zijn. Lollige ooms, onge-
makkelijke gesprekken, koffie met een
schoteltje; de uitdagingen zijn legio. Helemaal
ingewikkeld wordt het wanneer je die lollige oom
moet uitleggen dat je sociale geografie studeert
en wat dit precies inhoudt. Als student aan het
begin van het millennium overkwam het me regel-
matig. Wat besmuikt begon ik dan een verhaal
over het schoolvak aardrijkskunde, vulkanen en
verschuivende aardkorsten. Bewust onvermeld
latend dat op academisch niveau de fysische en
sociale geografie al decennia uit elkaar gedreven
zijn. Het gebrek aan een goede elevator pitch kan
breder getrokken worden. De sociale geografie
kent een permanente staat van onzekerheid over
wat de discipline nu eigenlijk is. Dat is een rijke
voedingsbodem voor spannende intellectuele
zoektochten, maar leidt ook tot een gebrek aan
een helder geluid in het wetenschappelijk en
maatschappelijk debat. Om over het kringgesprek
op verjaarspartijtjes nog maar te zwijgen.
Wederopstanding
Terwijl er toch genoeg interessants over de
sociale geografie valt te vertellen. Sinds de jaren
90 heeft het vakgebied zich heruitgevonden en is
er overtuigend aangehaakt bij maatschappelijke
trends. Auteurs als Manuel Castells en Saskia
Sassen betoogden dat in een economie waarin
het draait om kennis en informatie, steden een
cruciale rol vervullen als knooppunten in een
netwerk. Fysieke nabijheid is van cruciaal belang
voor de overdracht van kennis. Boeken met
onheilspellende titels als The End of Geography
(O’Brien, 1992) en The Death of Distance (Cairn-
cross, 1997) bleken te radicaal. Hoewel internet
ons leven fundamenteel heeft veranderd, hebben
mensen nog steeds de behoefte om samen te
komen. De Amerikaanse economisch geograaf
Richard Florida gaf de geografie in 2002 een
impuls met de bestseller The Rise of the Creative
Class. Hierin stelde hij dat een aantrekkelijk
stedelijk leefklimaat de centrale factor is voor
economische groei. Ofwel: place matters. Zelfs het
Centraal Planbureau (CPB), normaal gesproken
vooral bezig met macro-economische modellen,
bracht in 2010 de studie Stad en Land uit, waarin
geografische analyse centraal staat.
Ook op andere thema’s heeft de geografie het
tij mee. Sinds het uitbreken van de crisis staat de
financiële geografie stevig op de kaart – mede
dankzij de uitgesproken hoogleraar Ewald Enge-
len. De langlopende serie van Virginie Mamadouh
en Herman van der Wusten in Geografie over
Europa toont de relevantie van een politiek-geo-
grafisch perspectief. Trends als krimp en vergrij-
zing worden intensief onderzocht door demo-
grafen en geografen. Voor de volgers van het
debat is het bovenstaande geen nieuws, eerder
een extreem gecondenseerde samenvatting. Een
veel uitgebreidere analyse is te vinden in het
artikel van Paul Claval op pag. 72.
De lollige oom van het verjaardagsfeestje is
zijn aandacht inmiddels al lang verloren. Wat ver-
veeld zit hij op zijn smartphone te pielen om de
snelste route naar huis uit te vogelen. De beste
man weet ongetwijfeld niet dat hij geografisch
goud in handen heeft. Google Maps is een van
de grootste geografische innovaties van het af-
gelopen decennium. Het maakte de wat stoffige
GIS-wereld voor een breed publiek toegankelijk.
Met de streetview-functie is het mogelijk waar ook
ter wereld de ‘geografische ervaring’ van pakweg
de pier in Scheveningen een beetje mee te maken.
De ingebouwde GPS-functie laat altijd zien waar
je bent. Deze technologische ontwikkelingen bie-
den bovendien kansen voor innovatief onderzoek,
zo laten twee vrij recente masterscripties zien.
De stad online
Ate Poorthuis deed voor zijn masterscriptie in
2010 onderzoek naar de website Flickr, waarop
foto’s gedeeld kunnen worden. De meeste foto’s
hebben een geotag waarmee de locatie kan wor-
den vastgesteld. Met een computerprogramma
dat duizenden foto’s analyseerde, was Poorthuis
Het KNAG bereikt dit jaar de eerbiedwaardige leeftijd van 140 jaar. Alle
reden voor een feestje, gezien de spannende ontwikkelingen in de geografie.
De echte cadeautjes worden pas over tien jaar uitgepakt, als de effecten van
digitalisering op de geografie verder zijn uitgekristalliseerd.
Een digitaal feestje
betrokkenen besluiten nemen.
Dat vraagt de inzet van deskundigen uit aller-
lei werkvelden, met veel data en modellen, com-
municatie en integratie via de geo-component.
Om disciplines te laten samenwerken, moeten
ze informatie kunnen delen. Netcentrisch werken
levert een gedeeld beeld van de werkelijkheid op.
Het is een concept dat al met succes is toegepast
in de informatievoorziening rond crisisbestrijding.
Via de mogelijkheid om data te integreren in een
kaart worden heel diverse gegevens gecombineerd
tot één kaartbeeld. Dat gebeurt in zes stappen.
1 Data-inwinning: om het bestaande landschap
goed in beeld te brengen is een inventarisatie
nodig van alle (geografische) data in deze
omgeving.
2 Procesmodellen: door een combinatie van
geografische analyses en modellen worden
ruimtelijke processen zichtbaar die de ruimte
(mede) structureren. Met deze modellen
kunnen we simuleren hoe het landschap zich
ontwikkelt bij ongewijzigde factoren.
3 Capaciteits-/Duurzaamheidsmodellen: we
vergelijken de bestaande situatie met ons
wensbeeld qua economische ontwikkeling,
duurzaamheid, scholing en dergelijke.
4 Ontwerpen/Schetsen: op basis hiervan ont-
wikkelen architecten, landschapsarchitecten
en planvormers creatieve plannen en ont-
werpen (scenario’s).
5 Evaluatie/Impactanalyse: alle scenario’s
worden doorgerekend om de consequenties
te overzien in termen van bijvoorbeeld CO2-,
fijnstof-, geluid- en wateroverlast.
6 Waarden/Besluiten: de uitkomsten helpen de
belanghebbenden en beleidsmakers bij het
afwegen van de voor- en nadelen van de sce-
nario’s en het nemen van een weloverwogen
beslissing.
Voortouw
In de Verenigde Staten zijn de afgelopen drie jaar
diverse congressen aan dit concept gewijd. In
Europa zal het eerste congres in september 2013
op het Nederlandse GeoFort plaatsvinden. Net
als bij de introductie van GIS hebben Nederlandse
geografen daarbij een plek in de voorhoede. Zij
zijn bij uitstek geschikt een rol te spelen in de
uitwerking van dit raamwerk. We beschikken
inmiddels over meer dan voldoende computer-
kracht om ruimtelijke processen te modelleren.
We zijn in staat de leefomgeving te registreren
en te beïnvloeden. Ook kunnen we oneindig veel
gegevens in kaart brengen, verwerken en met
elkaar delen. Het modelleren van deze gegevens
om processen te verklaren, vergt vooralsnog
gedetailleerde wetenschappelijke kennis. Maar
ook hierin maken we vorderingen. Bovendien is
het instrumentarium voor de visualisatie inmid-
dels indrukwekkend; een serious game als Sim-
City (simulatiespel voor stadsmanagement)
geeft dat treffend weer. Het meten van geperci-
pieerde waarden wordt dankzij de sociale media
een stapje dichterbij gebracht (onder andere via
de citizens scorecard). En onderhandelen over een
voorstel wordt ondersteund door interactieve
apparaten als decision tables, smartboards en
tabletcomputers. Zie ook de bijdrage van Peter
Pelzer op de volgende pagina.
Het raamwerk leent zich zeker ook voor andere
disciplines dan de ruimtelijke planvorming.
Immers: vele processen kennen dezelfde uit-
gangspunten. Geografen kunnen daarbij het
voortouw nemen.
Henk Scholten (1953) is hoogleraar Ruimtelijke Informatica
aan de Vrije Universiteit en directeur van het Spatial Informa-
tion Laboratory (SPINlab), een multidisiplinair onderzoeks-
instituut gericht op ruimtelijke vraagstukken, en oprichter en
mede-eigenaar van Geodan. In 2005 werd hij koninklijk onder-
scheiden voor zijn verdiensten voor de samenleving op het
gebied van geografie en geografische informatiewetenschap-
pen en hij ontving in 2009 van ESRI een Life Time Achieve-
ment Award.
Niels van Manen is onderzoeker aan de Vrije Universiteit
en coördinator van de MSc in geografische informatieweten-
schappen, UNIGIS. Samen met Henk Scholten en Rob van
de Velde deed hij onderzoek naar de inbreng van ruimtelijke
benaderingen en geo-ICT in diverse wetenschappen, wat in
2009 resulteerde in het boek Geospatial Technology and the
Role of Location in Science.
Bronnen
• Lee, D. B. 1973. Requiem for large scale models.
Journal of the American Institute of Planners 39: 163-178.
• Scholten, H.J. & M. van der Vlist 2011. De inrichting van
crisisbeheersing, de relatie tussen besluitvorming en
informatievoorziening. Research Memorandum 2011-11.
Vrije Universiteit Amsterdam.
• Scholten, H.J., R.J. van de Velde & J.A.M. Borsboom-van
Beurden (red.) 2001. Ruimtescanner: informatiesysteem
voor de lange termijn verkenning van ruimtegebruik.
KNAG/ FEWEB Vrije Universiteit, Utrecht/ Amsterdam.
• Steinitz, C. 2012. A Framework for Geodesign.
ESRI Press, Redlands.
• Goodchild, M.F. 2004. Social sciences: interest in GIS
grows. ArcNews 26 (1): 1-4.
• Goodchild, M. F. & D.G. Janelle (Eds.) 2004. Thinking
Spatially in the Social Sciences. Oxford University Press,
New York.
• Scholten, H.J., R. van de Velde & N. van Manen (Eds.)
2009. Geospatial Technology and the Role of Location in
Science. Springer, Dordrecht.
• www.spinlab.vu.nl
Deelnemer aan onderzoek
naar navigatie met behulp
van mobiele telefoons.
FOTO:ITC/VANELZAKKER
Met de streetview-functie van GoogleMaps kun je vanuit Nederland alvast een blik werpen op het vakantiedoel dat je op het oog hebt.
BEELD:GOOGLEMAPS

2. geografie | juni 2013geografie | juni 2013 9392
in staat ruimtelijke patronen te ontwaren. Vooral
het gedrag van toeristen is duidelijk zichtbaar. In
New York is de ferry naar Staten Island te zien
als een spoor foto’s, terwijl in Amsterdam een
dichtheid van toeristen in de historische binnen-
stad zichtbaar is. Poorthuis gaat nog een stap
verder dan beschrijving. Aan iedere foto op Flickr
is behalve een geotag een aantal keywords gekop-
peld. Zo kun je inzicht verkrijgen in de betekenis
van een plaats. Rondom het Leidseplein in Am-
sterdam, waar veel uitgaansgelegenheden geves-
tigd zijn, is bijvoorbeeld een sterke concentratie
te zien van het keyword ‘music’. Behalve dat
Poorthuis’ scriptie inhoudelijk relevant is, geeft
deze een inkijkje in de toekomst van geografisch
onderzoek. Vervolganalyses zouden bijvoorbeeld
kunnen ingaan op de relatie tussen de foto’s op
Flickr en stedelijke dynamiek zoals gentrification
en mobiliteit.
De masterscriptie van Jeroen Beekmans (2011)
kan beschouwd worden als zo’n vervolganalyse.
Deze scriptie, die in 2012 de Herta Macht Scrip-
tieprijs won, neemt Foursquare als onderzoeks-
object. Foursquare is een online applicatie waarop
je met je smartphone op een willekeurig locatie
kunt inchecken. Je kunt hiermee ‘burgemeester’
van een bepaalde plek worden of een recensie
geven van een restaurant. Beekmans gebruikt
Foursquare om gentrificatie te analyseren, het
proces waarbij voorheen vervallen stadsbuurten
hip raken, waardoor de huizenprijzen stijgen en
de oorspronkelijke bewoners vaak verhuizen. In
de literatuur is er te veel aandacht voor gentrifi-
cation als woongedrag, terwijl het net zo goed
gaat om ander gedrag, aldus Beekmans. Hippe
vogels kunnen een gebied al hebben ontdekt als
uitgaans- of werklocatie, maar er nog niet wonen.
Bestaand wetenschappelijk onderzoek heeft hier
een blinde vlek voor, die met de analyse van
Foursquare-data te ondervangen is. De check-ins
laten immers zien waar iemand op een bepaald
moment is, niet waar iemand officieel woont.
Amsterdam-Noord is voor veel mensen een
belangrijke plaats om uit te gaan en te werken,
terwijl ze aan de zuidelijke kant van het IJ wonen.
De onderzoeken van Poorthuis en Beekmans
zijn zowel relevant voor de wetenschap als voor
beleidsvorming. Door in kaart te brengen en te
analyseren hoe stadsbewoners zich gedragen,
kan het effect van beleidsinterventies beter
worden ingeschat.
Digitale kaarttafel
De digitale revolutie heeft niet alleen invloed op
de geografie als academische discipline, maar ook
als praktijkrelevant vakgebied. Een goed voor-
beeld is MapTable®, ontwikkeld door het geo-
communicatiebedrijf Mapsup. De MapTable®
is een combinatie van het computerspel SimCity,
een gigantische iPhone en een tafel. Een inter-
actief rekenmodel vormt het hart van de tafel.
Wanneer je bijvoorbeeld een windmolen in een
gebied neerzet, zie je direct wat voor effecten dit
heeft op geluidscontouren en op de energie-
productie. Dit betekent dat er niet voortdurend
afzonderlijke analyses gedaan hoeven te worden,
maar dat disciplines als milieukunde, steden-
bouw en planologie letterlijk met elkaar om tafel
gezet worden. Interessant vanuit geografisch
perspectief is dat de MapTable® fysische en
sociale geografie (weer) samenbrengt. Fysisch-
geografische onderwerpen als bodemkwaliteit en
watermanagement worden gecombineerd met
sociaal-geografische inzichten over ruimtelijke
vorm en ruimtegebruik. Het is bijvoorbeeld ge-
makkelijker (en goedkoper!) om in hoge dicht-
heden te bouwen op een zandrug, dan op natte
veengrond, die weer beter geschikt is voor recre-
atiedoeleinden.
De kracht van een instrument als de Map-
Table® zit niet alleen in technische voordelen
zoals hierboven geschetst; de eerdergenoemde
oom zijn we namelijk alweer kwijt. Minstens zo
belangrijk is wat je de ‘WOW-factor’ zou kunnen
noemen. Mensen die een kamer binnenlopen en
een enorme digitale tafel zien, zijn meteen en-
thousiast. Of het nou studenten, beleidsmakers
of aardrijkskundedocenten zijn. Er ontstaat een
positieve energie. Samen om een kaarttafel staan
leidt tot een spannende en verfrissende discussie.
Een kaart biedt voor beleidsmakers een gedeelde
‘taal’, die geschreven beleidsdocumenten en
kwantitatieve modellen niet hebben. Het normaal-
gesproken niet bijster populaire vak GIS wordt
ineens aantrekkelijk en spannend voor studenten.
Er is kortom meer dan genoeg actueels en boei-
ends te vertellen op het 140-jarig verjaardags-
feestje van het KNAG. Maar écht leuk wordt het
pas over tien jaar.
2023
In 2023 viert het KNAG zijn 150-jarig jubileum.
Dat wordt een boeiend kringgesprek over de
stand van de geografie. Veel van het hiervoor
beschreven onderzoek is pionierswerk. Er gaat
nog wel een decennium overheen voor de tech-
niek is uitgekristalliseerd en concepten en onder-
zoeksmethoden scherp genoeg zijn. Onderzoek
met smartphones en sociale media heeft in 2023
ongetwijfeld een hoge vlucht genomen. Weten-
schappers zijn minder afhankelijk van enquêtes,
want gedrag kan met slimme programmatuur
gevisualiseerd en geanalyseerd worden. In het
onderwijs is digitale ondersteuning niet meer
weg te denken. Leerlingen hebben tablets waarop
ze SimCity spelen, gebaseerd op data uit de eigen
omgeving. De beruchte stapels plankaarten van
ambtenaren zijn vervangen door een online GIS-
omgeving, die zowel via kaarttafels als via het
internet te bereiken is. Planologie gaat weer om
waar deze ooit voor bedoeld was: analyse en
verbetering van de ruimtelijke orde.
Is digitalisering dan één groot jubelverhaal?
Zeker niet! Het kritisch vermogen van geografen
wordt meer dan ooit op de proef gesteld. Aan
het gebruik van GPS kleven privacy-risico’s die
voortdurend in de gaten worden gehouden.
Natuurlijk zijn kaarten geen objectieve weergave
van de werkelijkheid. Lees Mark Monmoniers
How to Lie with Maps er maar op na; keuzes bij
het maken van een kaart kunnen verstrekkende
gevolgen hebben voor de boodschap die verteld
wordt. Keuzes die bezien moeten worden binnen
machtsrelaties. Google is behalve een innovatie-
ve ontwikkelaar van geografische software ook
Uitleg over de werking van
gebiedsspecifieke milieu-
profielen. De MapTable
werd ingezet bij de planning
van de klimaatneutrale wijk
Rijnenburg in Utrecht.
De MapTable brengt
fysische en sociale
geografie weer samen
een marktpartij met een evident economisch
belang. Met toenemende digitalisering van per-
soonsgegevens wordt de macht van dit soort
partijen steeds groter. Daarnaast is de toegang
tot sociale media niet gelijkmatig verdeeld; er is
sprake van een digital divide tussen bevolkings-
groepen. Reden om een vinger aan de pols de
houden. En juist bij geografen is deze taak in
goede handen. Het belang om de kritische tradi-
tie van de geografie voort te zetten neemt juist
toe. Aan het KNAG de schone taak geografen
hierin te ondersteunen en actuele discussies te
organiseren. Dat wordt een boeiend verjaardags-
partijtje over tien jaar! •
Bronnen
• Beekmans, J. 2011. Check-in urbanism: exploring gentrifi-
cation through foursquare activity. Masterscriptie Urban
Studies, Universiteit van Amsterdam. Te raadplegen via
www.scriptiesonline.uba.uva.nl/
• Cairncross, F. 1997. The Death of Distance: How the
Communications Revolution Is Changing our Lives. Harvard
Business School Press, Camebridge, MA.
• Centraal Planbureau 2010. Stad en Land. CPB, Den Haag.
• Elwood, S., M.F. Goodchild & D.Z. Sui 2012. Researching
Volunteered Geographic Information: Spatial Data, Geo-
graphic Research, and New Social Practice. Annals of the
Association of American Geographers, 102(3): 571–590.
• Florida, R. 2002. The Rise of the Creative Class. Basic
Books, New York.
• Monmonier, M. (1991) How to Lie with Maps. Chicago
University Press. New York/London.
• O’Brien, R. 1992. Global Financial Integration: The End of
Geography. Council on Foreign Relations Press, New York.
• Pelzer, P., G. Arciniegas, S. Geertman & J. de Kroes 2012.
Using MapTable® to learn about Sustainable Urban
Development. In: S. Geertman, J. Stillwell & F. Toppen
(Eds.) 2013. Planning Support for Sustainable Urban
Development. Springer, Heidelberg.
• Poorthuis, A. 2010. Taking photos and making photos.
Exploring the consumption and production of place through
Volunteered Geographic Information. Masterscriptie
Metropolitan Studies, Universiteit van Amsterdam. Te
raadplegen via www.scriptiesonline.uba.uva.nl/
Peter Pelzer (1986) heeft Sociale Geografie gestudeerd aan
de Universiteit van Amsterdam. Hij is momenteel als promo-
vendus verbonden aan het Departement Sociale Geografie en
Planologie van de Faculteit Geowetenschappen, Universiteit
Utrecht. Zijn promotieonderzoek gaat over het gebruik van
interactieve geo-informatieinstrumenten in ruimtelijke plan-
processen. Daarnaast is hij hoofdredacteur van AGORA,
magazine voor sociaalruimtelijke vraagstukken.
Een vergelijking van het ruimtelijk gedrag van toeristen en Amsterdammers op basis van foto’s die online geplaatst werden tussen 2006 en 2010 op de fotodeelsite flickr.com.
Links toeristen, rechts bewoners.
FOTO:GUSTAVOARCINIEGAS
meer foto’sminder foto’s
Dam
Leidseplein
Museumplein
Wallen
Artis
Westerpark
Zimmerterrein
Nieuwmarkt
Oosterpark
Oostelijke
Handelskade
Oostpoort
Vondelpark
Centraal Station
meer foto’sminder foto’s
BEELDEN:ATEPOORTHUIS