1. jakub puchalski
i wyszedł uzdrowiony
przestrzenie zdrowia – przestrzenie snu
Niekiedy choroba wydaje się łatwa do wylecze- wyspie Kos, później też w azjatyckim Pergamonie
nia. Choć człowiek może przez nią cierpieć tygo- i liczne mniejsze. Każdy może mieć nadzieję na
dniami, miewa wrażenie, że wystarczyłoby, gdyby wyleczenie przez boga.
ktoś wyczyścił solidnie jego chory organ. Zasypia ●
z marzeniem, że w trakcie snu choroba odejdzie, że Kleimenes z Argos – sparaliżowany. „Święta lecznica”, w której chory we śnie
ktoś naprawi chorą tkankę, że obrzęk i ból znikną, Przybywszy do świętej lecznicy, ułożył oczekiwał uzdrowienia, to abaton, wraz ze świątynią
Pamphades z Epidauru, cierpiący na że ropa przestanie się sączyć. Pokładanie wiary się on do snu i śnił. Zdawało mu się, że najważniejszy budynek świętego okręgu. Obok nich
w lekarzach z reguły kosztuje – przynajmniej wiele bóg owinął go purpurową tkaniną weł- znajdowały się inne zabudowania dla pielgrzymów
rakowate owrzodzenie jamy ustnej,
cierpliwości. Wszak „pacjent” to ten, co cierpliwie i służby świątynnej. Na Kos w obręb kompleksu
śpiąc w świętej lecznicy, miał sen. nianą i zaprowadził nieco poza świąty-
cierpi. Gdybyż można było udać się w takie miejsce, wchodziła szkoła lekarska, która stała się słynną
Śniło się jemu, że bóg otworzywszy mu gdzie marzenia mogą się stać rzeczywistością! nię do kąpieli nad staw, którego woda szkołą Hipokratesa – notabene szkołą medycyny
usta, rozwarł klinem szczęki i oczyścił Gdybyż można było skutecznie wyleczyć się samą była niezwykle zimna. Gdy zachowywał empirycznej, odżegnującej się od cudów. Wszystkie
jamę ustną. Odtąd był zdrowy. wiarą w wyleczenie. się tchórzliwie, Asklepios zagroził, że budowle stały w gaju, w którym żyły też świątynne
● nie będzie leczył ludzi bojaźliwych, lecz zwierzęta, przede wszystkim węże i psy i gdzie nie
● jedynie tych, którzy przychodzą do jego brakowało też wody. Z reguły asklepiejony były
Mężczyzna z Torone z pijawkami. Miejsce dla takiego lecznictwa znalazł oczy- lokowane na wzniesieniach, tak by świeże i czyste
świętego miejsca pełni ufności, że bóg
Ten śpiąc w świętej lecznicy, miał na- wiście świat grecki – oczywiście, bo to tu dopiero powietrze mogło wspomagać leczenie; bodaj jedynie
przeciętny człowiek mógł mieć nadzieję, że znajdzie nie wyrządzi im żadnej krzywdy, ale w samym Rzymie założono okręg Eskulapa na ma-
Bóg-lekarz był jednoczeœnie bogiem- stępujący sen: zdawało mu się, że bóg
się bóg, który zechce mu pomóc w jego bolesnych uzdrowi. Gdy się ocknął, poddał się larycznej wyspie na Tybrze. Ta jednak wybrana zo-
-herosem. W reprezentacyjnych rozciął mu nożem pierś, wyjął pijawki
problemach. Bóg ten zresztą sam był pierw człowie- kąpieli i wyszedł uzdrowiony. stała przez samego boga – przywieziony z Epidauru
wizerunkach przypomina więc i dał mu je do rąk, a następnie zaszył
kiem, miał więc zrozumienie dla słabości ludzkiej wąż tu właśnie się ukrył. Okręg cieszył się też pewną
Herkulesa, lecz maczugę zastępuje z powrotem pierś. Gdy nastał dzień, kondycji. Asklepios miał wprawdzie za ojca Apollina, skutecznością, skoro Swetoniusz mógł donosić
wspinający się po lasce wąż: symbol człowiek ten wyszedł ze świętego przy- ale urodził się z kobiety (bądź nimfy) i dopiero swymi o wprowadzeniu przez cesarza Klaudiusza prawa,
odradzania się (z powodu zmiany bytku, trzymając w rękach pijawki i był dokonaniami zasłużył na ubóstwienie. Dokonania te dającego wolność każdemu niewolnikowi, który by
skóry), œwięte zwierzę Asklepiosa zdrów. Połknął on je na skutek podstę- były zresztą wstrząsające zarówno dla świata, jak został wysłany na wyspę i tam uzdrowiony.
i jego stały pomocnik w leczeniu. pu macochy, która włożyła pijawki do i dla strzegących jego porządku olimpijskich bogów Niewiele się po tych ośrodkach zachowało.
– oto Asklepios taką biegłość osiągnął w sztuce le- Ze wszystkich gmachów w dobrym stanie pozostał
napoju, który on wypił.
karskiej, że zaczął wskrzeszać umarłych. Słusznym tylko, leżący zresztą na uboczu obwodu, wspaniały
gniewem zapłonął więc Hades – po jego interwencji teatr w Epidauros; z reszty budowli – co najwyżej
Zeusowi nie pozostało nic innego, jak razić herosa fundamenty. To nie tylko wina upływających stuleci
piorunem. Po to jednak tylko, by następnie obdarzyć i wizyt barbarzyńców, ale i rywalizacji, do jakiej mu-
go nieśmiertelnością. Ludzie nie czekali zaś długo, siał stanąć pogański bóg-lekarz wraz ze wzrostem
by otoczyć boga-lekarza właściwym kultem. U Ho- w siłę chrześcijaństwa.
fot. za: web.mit.edu
mera Asklepios występuje jeszcze jako człowiek, Asklepios schodził między ludzi, gdy wszyscy
w późnoklasycznym IV wieku p.n.e. pełną parą w abaton już spali. Krążył między łóżkami, podcho-
działają już jego wielkie sanktuaria: w Epidauros i na dząc kolejno do pacjentów. Ci jednocześnie widzieli

2. go we śnie, słuchali jego porad lub obserwowali samego. W rzeczywistości jednak szafują nią jak Żywot Apolloniusza z Tiany, Kraków 1997). Gdyby dwadzieścia koni. [...] Hipolita, zmarłego na skutek
zastosowaną wobec nich terapię. Bóg mógł zalecić własną, a nawet posługują się asklepiejskimi me- na taką reakcję mogli zdobyć się biskupi i mnisi przekleństw Tezeusza, wskrzesił Asklepios. [...]
kąpiele w świątynnym basenie, specjalną dietę todami: w ich sanktuariach (jak u świętych lekarzy półtora wieku wcześniej, dziś może znalibyśmy W okręgu świątynnym w Epidaurze znajduje się te-
albo gimnastykę, często leczył samą swoją mocą, Jana i Kyrosa w Menuthis pod Aleksandrią) również wygląd świątyń Asklepiosa, a Aleksandria mogłaby atr, najbardziej, moim zdaniem, godzien oglądania.
dotknięciem lub pozornym zniszczeniem chorej stosuje się leczenie we śnie – inkubacje. Różnica wciąż chlubić się swym wspaniałym Serapejonem [...] Wewnątrz gaju jest jeszcze świątynia Artemidy
części ciała, ale niekiedy przeprowadzał prawdziwe polega na tym, że pacjentów do snu, w którym święci (egipski Serapis był bowiem utożsamiany z greckim z posągiem Epione [żony Asklepiosa – J.P.] oraz
operacje, po których chorzy budzili się ozdrowiali. objawią im sposób kuracji lub uleczą ich, układa Asklepiosem). Współczesne masowe pielgrzymki przybytek Afrodyty i Temidy, a także stadion z tych,
Sanktuarium funkcjonowało pod czujnym okiem ka- się nie w abaton, a w nawie kościoła, w którym zapewne i tak jeździłyby do Lourdes i Fatimy, jakie przeważnie wznoszą Hellenowie w postaci
płanów pobierających odpowiednie ofiary od uzdro- spoczywają też zwłoki męczenników. Święci, równie a pogański bóg-lekarz podobnie mówiłby nam nasypu ziemnego, oraz basen wodny, godzien
wionych (jednak znacząco mniejsze niż honoraria skuteczni, rzadko jednak bywają równie sympatycz- o swej działalności – z odkrytych przez archeologów uwagi ze względu na dach i resztę ozdób.
fot: Muzeum Narodowe w Warszawie, Zbiory Sztuki Starożytnej, sygn 236770 MNW
normalnego lekarza), przyjmujących wota (wiszące ni jak Asklepios – poważny i świetnie zbudowany, napisów na stelach. Oto zaś, co wzniósł za naszych czasów senator
do dziś w różnych sanktuariach wizerunki uzdrowio- ale dobrotliwy mężczyzna, który każdego będzie ● Antoninus: łaźnię Asklepiosa i przybytek bogów
nych nóg czy rąk są więc pomysłem antycznym), starał się zrozumieć (np. nasmaruje lekarstwem Zabytki starożytnej Grecji były atrakcją tury- zwanych Epidotami. Wzniósł świątynię także Hygiei
ale i tłumaczących niekiedy przepowiedzianą (gdyż łysą głowę niejakiego Heraieusa z Mityleny, by przy- styczną już w starożytności. Opis asklepiejonu [córce Asklepiosa o znajomo brzmiącym imieniu;
raczej nie „przepisaną”) przez boga kurację, a potem wrócić mu kędziory, czy też z uśmiechem wyleczy w Epidaurze znajdziemy więc w starożytnym Beda- druga nazywała się Panaceja – J. P.], Asklepiosowi
nierzadko ją realizujących. z kamicy chłopca, który mógł mu ofiarować jedynie ekerze – w Wędrówce po Helladzie Pauzaniasza, i Apollonowi, zwanym Egipskimi. A był tam portyk,
● swą zabawkę – kostki do gry) i wybaczy nawet która nie jest niczym innym jak przewodnikiem nazywany portykiem Kotys. Z chwilą runięcia
Takie miejsca istnieją i dzisiaj, i dzisiaj także bluźnierstwo, choćby i ukarawszy winnego. turystycznym. Księga II, rozdział 27: dachu cały uległ zniszczeniu, ponieważ był wyko-
przyciągają tłumy pielgrzymów, pozostawiających ● „Święty gaj Asklepiosa zawiera się w okre- nany z surowej cegły. I ten portyk także odbudował
w nich dary i wota. Przez tysiąclecia zmieniały się Zagrożeniem dla chrześcijańskich cudotwór- ślonych granicach ze wszech stron. Wewnątrz Antoninus. Mieszkańcy Epidauru zajęci w okręgu
szyldy uzdrawiaczy, powoli ewoluowały i metody, ców miała być też intensywnie popularyzowana świętego okręgu niedopuszczalny jest wypadek przyświątynnym cierpieli boleśnie nad tym, że ani
pozostała jednak ta sama nadzieja. Nadzieja wy- w późnym antyku postać „pogańskiego świętego” zgonu lub porodu. Również na Delos przestrzega ich niewiasty nie mogły rodzić pod dachem, a rów-
leczenia. I ta sama potrzeba osobistego kontaktu – Apolloniusza z Tiany. Ten kapadocki mag i filo- się tego samego przepisu. Ofiary bez względu na nież chorzy umierali pod gołym niebem. Antoninus
z bóstwem, potrzeba odczucia, że siła nadprzy- zof pitagorejczyk z I/II wieku, rozsławiony przez to, czy składa je ktoś z mieszkańców Epidauru, czy naprawił i to zło, wzniósłszy budowlę, gdzie już nie
rodzona pochyla się nie tylko nad bezosobowymi rywalizację z Chrystusem, do jakiej postawiono go cudzoziemiec, odbywają się tylko wewnątrz granic. stanowiło obrazy świętości, jeśli człowiek zmarł lub
losami wielkich zbiorowości, nie nad wyczynami na przełomie III i IV wieku (czyli podczas ostatnich Wiem, że to samo dzieje się w Titanie. kobieta urodziła dziecko” [za W świątyni i w micie.
wojskowych unicestwiających cudem całe armie prześladowań chrześcijaństwa, tuż przed uznaniem Posąg Asklepiosa jest o połowę mniejszy pod Z Pauzaniasza Wędrówki po Helladzie, księgi I, II,
przeciwników, ale nad przeciętnym, pojedynczym go za religię dozwoloną), był także uzdrowicielem, względem rozmiarów od tego, który przedstawia III i VII, Wrocław 2005].
człowiekiem, nad jego indywidualnym bólem, nad wykształconym w asklepiejonie w Ajgaj. O ile jednak Zeusa Olimpijskiego w Atenach. Wykonano go
jego intymnymi nieraz problemami, nad jego zaufa- Ojcowie Kościoła z IV wieku gwałtownie występo- z kości słoniowej i złota. Napis na posągu podaje,
niem dla bóstwa. wali przeciwko sławie Apolloniusza, o tyle późniejsi że wyrzeźbił go Trazymedes [...]. Asklepios siedzi na Wszystkie opisy uzdrowień pochodzą z: Cudowne
Trwałość instytucji cudownych uzdrowisk chrześcijanie, niewidzący już w osobie szlachetnego tronie, dzierżąc berło, drugą ręką trzyma na głowie uzdrowienia w Epidaurze, tłum. i opr. A. Wiśniewski,
tłumaczy całkowite zniszczenie asklepiejonów. Dla taumaturga zagrożenia dla swej religii, potrafili węża; wyrzeźbiono też psa leżącego przy nim. Na Olsztyn 1962.
chrześcijaństwa kult Asklepiosa musiał być najbar- poddać się czarowi jego legendy. Przypomnijmy tronie są płaskorzeźby przedstawiające czyny bo-
dziej niebezpiecznym spośród wszystkich kultów zachwyt Sydoniusza Apollinarego, świętego biskupa haterów argiwskich: Bellerofonta zwycięską walkę
pogańskich. Dobroczynny bóg, skutecznie leczący galijskiego z VI wieku, który poleca przetłumaczony z Chimerą; Perseusza z uciętą głową Meduzy. Poza
– w co nie wątpił żaden starożytny chrześcijanin, przez siebie Żywot Apolloniusza przyjacielowi: „Jeśli świątynią jest abaton (miejsce noclegowe) dla piel-
tak samo jak poganie nie wątpili w cuda Chrystusa zainteresujesz się tą książką, będziesz wędrował grzymów, przybywających błagać boga o łaskę.
i apostołów – to była zbyt wyrazista konkurencja dla z naszym Tianejczykiem przez Kaukaz i Indus do Obok wznosi się godna obejrzenia budowla,
samego Chrystusa, a już na pewno dla świętych, Braminów w Indiach i do nagich filozofów w Etiopii okrągła, z białego marmuru, zwana tolosem. [nie-
których kult wybuchł wraz z uznaniem chrześcijań- [gimnosofistów, również wywodzących się od Bra- znanego przeznaczenia – J. P.] [...] Stały również
stwa – na początku IV wieku. Czciciele świętych, minów, źródła największej mądrości – J. P.]. Nie wewnątrz okręgu ongiś stele pomnikowe, i to w dużej
których głównym atutem było czynienie cudów uchybiając zasadom wiary katolickiej, opisuje ona ilości. Do moich czasów ocalało ich zaledwie sześć.
lekarskich, nie mogli pozwolić na funkcjonowanie życie człowieka podobnego Tobie. Szanujący prawo, Na nich były wypisane nazwiska mężczyzn i kobiet
w praktyce identycznego bóstwa pogańskiego. goszczony przez władców, ale nie schlebiający im, uleczonych przez Asklepiosa, a także wymieniano
Różnice były bowiem czysto teoretyczne: Asklepios żądny wiedzy, pozbawiony chciwości [...]. Jeśli chorobę, na którą każdy chorował, i w jaki sposób
leczy znajomością medycyny i swoją boską mocą zważysz na te wszystkie zalety, nie znajdziesz wśród został uleczony. To wszystko było napisane w dia-
(choć uważaną przez chrześcijan za demoniczną), naszych przodków biografii jej równej” (za M. Dziel- lekcie doryckim. Z dala od innych stel stoi staro-
podczas gdy Święci Pańscy leczą mocą Boga ska, Flawiusz Filostrat i jego dzieło [w:] Filostrat, żytna stela, która głosi, że Hipolit ofiarował bogu