1. John Maciuika
z berlina do bagdadu
J
aką rolę odegrał rząd cesarski w Niem- i doświadczonego pracownika administra- przedsiębiorców, krytyków kultury i przed-
czech i poszczególne kraje związkowe cji państwowej Hermanna Muthesiusa, stawicieli rządu, dzięki czemu mógł tworzyć
w rozwoju nowoczesnego wzornic- zasady głoszone przez brytyjski ruch Arts – zgodnie z jednym ze swoich pierwszych
twa na początku XX wieku? Według & Crafts zostały wykorzystane do tworzenia sloganów – różnorodne platformy dla „po-
dwudziestowiecznej tradycji historiografii konkretnych technik wzornictwa proto- lepszenia niemieckiej wytwórczości poprzez
architektury i wzornictwa – niemal żadną. przemysłowego wprowadzonych w szkołach interwencję artystyczną”.
W pierwszych latach XX wieku, w ramach państwowych na dwóch trzecich terytorium
przyjętej polityki rozwoju gospodarczego, Niemiec. Nadając rzemieślnikom tak zwane W latach 1907-1912 liderzy stowarzyszenia od-
pruskie Ministerstwo Przemysłu i Handlu przywileje dużych przedsiębiorstw, minister- bywali regularne spotkania, debatując o tym,
stało się jednak nieoczekiwanie sponsorem stwo chciało zrewolucjonizować wzornictwo jak wykorzystać sztuki stosowane, przemysł
działań wytyczających nowe kierunki rozwo- i produkcję powstających na ich podstawie i handel do reformowania oraz modernizacji
ju wzornictwa w duchu modernizmu. Funk- wyrobów na terenie Niemiec oraz zwiększyć produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr
cjonując w czasach, gdy wzrostowi gospo- konkurencyjność państwa na rynkach mię- w Niemczech. Od 1912 roku Werkbund wszedł
darczemu towarzyszyły zmiany w estetyce dzynarodowych. w nową fazę rozwoju – znacznie słabiej
projektowania oraz reorganizacja kształce- udokumentowaną i przeanalizowaną – gdy
nia, w latach 1903-1907 pruskie Ministerstwo Przed wybuchem I wojny światowej Deutscher zaczął dynamicznie budować za granicą sieć
Handlu poprzez reformę trzydziestu sześciu Werkbund, prywatne stowarzyszenie non pro- kontaktów dostosowaną do zmian zachodzą-
najważniejszych szkół plastycznych, rzemio- fit, którego członkowie wywodzili się z klasy cych w polityce gospodarczej i zagranicznej
sła i handlu, czyli Kunstgewerbe- und Han- średniej i stawiali sobie za cel reformę Niemiec. Nie był to jednak zwykły, przewidy-
dwerkerschulen, wprowadziło w życie zestaw wzornictwa, było zdecydowanie najbardziej walny etap rozwoju prywatnego stowarzysze-
modernistycznych zasad projektowania. postępową organizacją propagującą nowa- nia non profit, lecz zakrojona na szeroką skalę
torskie podejście do projektowania w całych mobilizacja Werkbundu przez siły rządowe
W ramach reform Ministerstwa Handlu, Niemczech. Werkbund zrzeszał artystów, dążące do ekspansji handlowej cesarstwa
nadzorowanych przez architekta rządowego rzemieślników, architektów, przemysłowców, wilhelmińskiego.
autoportret 4 [29] 2009 | 42

2. Czego chce Werkbund?, artykuł Hermanna
Muthesiusa w „Die Woche”
Architektom i historykom architektury do reprezentowania cywilizującej niemiec-
Werkbund kojarzy się przede wszystkim kiej Kultur i równocześnie sprostać wymogom
z jego słynnymi „debatami” z 1914 roku. przemysłu domagającego się wpływu na
Ich skutkiem był głośny konflikt między politykę, adekwatnie do swojego rosnącego
zwolennikami Hermanna Muthesiusa, który znaczenia w niemieckiej gospodarce. Jäckh,
usilnie propagował typizację wyrobów prze- uczeń Naumanna z południowych Niemiec,
mysłowych (Typisierung) jako nowy kierunek został prezesem Werkbundu w kwietniu
działalności stowarzyszenia, a stronnikami 1912 roku. Jego mianowanie uznawano za
Henry’ego van de Velde, artysty i architekta, kluczowe dla poszerzenia zakresu działal-
„die woche”, 6.06.1914.
gorącego obrońcy „artystycznego indywi- ności stowarzyszenia na arenie międzyna-
dualizmu”. Jednakże, jak można zauważyć rodowej, jako że Jäckh szczycił się bliskimi
w historii nowoczesnej architektury przez kontaktami z niemieckim Ministerstwem
większość XX wieku, opozycja między „in- Spraw Zagranicznych oraz redaktorami pism
dywidualistami” a „zwolennikami typiza- w Niemczech, Austrii i w innych niemiecko-
cji” stanowiła odzwierciedlenie procesu języcznych częściach Europy. siedzibę Werkbundu z biur Karla Schmidta
historycznego, a w szczególności teleologii w mieście-ogrodzie Dreżnie-Hellerau do
modernistycznej, według której standaryza- Nieprzypadkowo do pierwszego wystąpienia biurowca zarządzanego przez Ernsta Jäckha
cja i towarzysząca jej tendencja do mecha- Jäckha na dorocznym spotkaniu Werkbun- w Berlinie, widać wyraźnie, że Werkbund
nicznej abstrakcji miały być nieuniknionym du w czerwcu 1912 roku doszło w trakcie wchodził w nową fazę rozwoju.
skutkiem rozwoju kultury przemysłowej. pierwszego prawdziwie ekspansjonistycz-
Twierdzenie to sugerowało, że indywiduali- nego zjazdu członków ruchu. W programie Większość historyków za główną przyczynę
styczni artyści projektanci czerpiący z tak spotkania, zorganizowanego na obcym zmian organizacyjnych w stowarzyszeniu
dekoracyjnych stylów jak secesja byli po gruncie w stolicy cesarstwa Habsburgów uważa wielkie zainteresowanie, jakim
prostu staromodni, nie nadążali za duchem – Wiedniu, były wystąpienia przywódców cieszyła się Pierwsza Wystawa Werkbun-
czasu i w związku z tym zostali niejako stowarzyszenia, takich jak Peter Bruckmann, du, planowana w lecie 1914 roku w Kolonii,
skazani na odejście w artystyczny niebyt. wytwórca przedmiotów ze srebra, który od historycznym mieście nad Renem. Jest to
Niezależnie od dzisiejszych ocen tego okresu, 1909 roku pełnił funkcję prezesa organiza- jednak zaledwie jeden z czynników, i to taki,
wraz z charakterystycznymi dla niego uprze- cji. Zwracając się do publiczności, wśród który kładzie szczególny nacisk na znaczenie
dzeniami, debatę Werkbundu w przededniu której znajdowało się wielu przedstawicieli wystawy w Kolonii jako poprzedzającego
I wojny światowej można uznać za sygnał rządów Niemiec i Austro-Węgier, Bruckmann wybuch wojny wydarzenia w dziedzinie
zapowiadający wstrząs artystyczny, jakim wygłosił przemówienie zatytułowane Nowe sztuki, architektury i wzornictwa. Tymcza-
było pojawienie się Bauhausu w Weimarze zadania Deutscher Werkbund, w którym oświad- sem już od stycznia 1912 roku zachodziły
i stylu międzynarodowego. czył, że Werkbund jest przygotowany, by w Niemczech głębokie zmiany polityczne,
stać się oficjalnym reprezentantem handlu które wysunęły Werkbund na czołową pozy-
Według przywódców Werkbundu – Muthesiusa, zagranicznego Niemiec i przemysłu produk- cję w polityce gospodarczej i zagranicznej
Naumanna czy Ernsta Jäckha – działalność tów gotowych za granicą. Biorąc pod uwagę, państwa. Właśnie tamtej zimy w cesarstwie
stowarzyszenia miała wyrażać dążenia sztuki że także w kwietniu 1912 roku przeniesiono wilhelmińskim doszło do wydarzeń, którym
autoportret 4 [29] 2009 | 43

3. Plakat promujący wystawy: Deutscher Werkbund:
Sztuka w rzemiośle, przemyśle, handlu oraz architektu-
rze oraz Stara i nowa Kolonia: Rozwój Kolonii od miasta
rzymskiego do współczesnej metropolii. U góry widok
wejścia do głównej sali wystawowej zaprojektowanej
przez Theodora Fischera, 1914
żądania rozwiązania Reichstagu oraz wpro- jakości niemieckich produktów oraz wspie-
wadzenia zakazu manifestacji politycznych rania kultury niemieckiej dzięki współpracy
zwolenników Socjaldemokratycznej Partii twórców, producentów i kupców. Gabinet
Niemiec wysuwane przez wzburzonych kanclerza nakazał też konsulatom przesłać
konserwatystów z kręgów wojskowych, prze- listę wszystkich działających za granicą nie-
mysłowców i posiadaczy ziemskich. Równo- mieckich firm oraz przedsiębiorców, którzy
cześnie sprzeciwił się też przekształceniu na polecenie ministerstwa mieli możliwie
Niemiec w państwo demokratyczne, czego najszerzej propagować idee Werkbundu.
domagali się socjaliści. Było to główne żąda-
nie zwycięskiej partii socjaldemokratycznej, Agresywną ekspansję Niemiec na rynki
która opowiadała się za systemem równego światowe w tym okresie nazywano po prostu
głosowania dla swojego elektoratu. Kanclerz Weltpolitik, czyli polityką światową prowa-
Bethmann Hollweg poszedł wówczas na dzoną w celu zapewnienia świetnie zapro-
wiele mówiący kompromis. Żywiąc nadzieję jektowanym produktom niemieckim miejsca
na przełamanie nagłego impasu w polityce w Weltwirtschaft – gospodarce światowej.
wewnętrznej, wywołanego przez zwycię- W nowym systemie wszyscy Niemcy z klasy
„die woche”, 6.06.1914.
stwo socjaldemokratów, rząd agresywnie robotniczej i średniej, producenci i przedsię-
propagował ekspansję gospodarczą zarówno biorcy mieli odnosić istotne korzyści z napły-
w państwie niemieckim, jak i za granicą. wu dochodów z rozwijającego się eksportu
Głównymi filarami owej ekspansji miały i gospodarki produkcyjnej. Wedle takiej
być Deutsche Werkbund oraz Niemieckie wizji, urządzenia AEG zaprojektowane przez
wybitny historyk niemiecki Thomas Nipper- Stowarzyszenie Przemysłu Lekkiego (Bund artystę architekta Petera Behrensa czy też
dey nadał miano okresu „stabilnego kryzy- Deutscher Industriellen), grupa reprezen- srebrne zastawy stołowe i sztućce wytwarza-
su”. Krótko rzecz ujmując, w styczniu 1912 tująca niemieckich wytwórców produktów ne przez firmę należącą do prezesa Werk-
roku socjaliści z Socjaldemokratycznej Partii gotowych. bundu Petera Bruckmanna miały zmienić się
Niemiec zdobyli większość głosów w wybo- z wzorcowych wyrobów niemieckiej jakości
rach do Reichstagu – i to pomimo że w Niem- Przed 1913 rokiem gabinet kanclerza i Mini- – Qualitätsarbeit – spod znaku Werkbundu
czech epoki wilhelmińskiej obowiązywał sterstwo Spraw Zagranicznych pracowały w wiodące produkty eksportowe Niemiec
trójklasowy system wyborczy, który jawnie nad rozszerzeniem sieci kontaktów Werk- dostępne na całym świecie.
dyskryminował członków tej partii nieposia- bundu, angażując w to niemieckie ambasady
dających majątków ziemskich. i konsulaty w Europie i na całym świecie. Historycy architektury i wzornictwa rzadko
Niemieckie placówki dyplomatyczne roz- kładą nacisk na ten właśnie wyraźny cel
W powyborczym zamieszaniu rząd starał rzucone w różnych stronach świata – w Bej- polityki zagranicznej i handlowej Niemiec.
się panować nad sytuacją i był zmuszony rucie, Genui, Dubrowniku, Rio de Janeiro Polityka ekspansji militarnej w dużym
lawirować między całą serią niepopularnych i Kalkucie – otrzymały instrukcje dotyczące stopniu była jednak realizowana na bazie
decyzji politycznych. I tak: kanclerz Niemiec Werkbundu i kluczowej roli, jaką stowarzy- światowego sukcesu komercyjnego projektan-
Theobald von Bethmann Hollweg odrzucił szenie to odgrywało w procesie podwyższania tów i firm stowarzyszonych w Werkbundzie.
autoportret 4 [29] 2009 | 44

4. Legendarne zakłady stali Kruppa, jedno nicznych wyrażali przekonanie, że „daleko- reckiej w Stambule w 1916 roku. Działający
z największych przedsiębiorstw zrzeszonych siężny wpływ majora de Carvalho wkrótce w Stuttgarcie Robert Bosch, potentat na
w Werkbundzie, są przykładem firmy, która przyniesie korzyści niemieckiemu handlowi, rynku samochodowym i równocześnie jeden
maksymalnie wykorzystała nowe nastawie- niemieckiemu przemysłowi i transportowi” z najważniejszych mecenasów Werkbundu,
nie rządu. We współpracy z twórcą koncer- w postaci pokaźnych zamówień z Brazylii. pokrył koszty konkursu, na który napłynęły
nu, Gustavem Kruppem von Bohlen und projekty od znanych architektów związanych
Halbach, gabinet Bethmanna Hollwega zaofe- W tym właśnie kontekście można analizować z Werkbundem; byli to między innymi Bruno
rował majorowi João Simplicio de Carvalho, konkursy dla architektów i projektantów Taut, Peter Behrens, Hans Poelzig i German
obejmującemu urząd ministrowi transportu rozpisane przez Werkbund, takie jak konkurs Bestelmeyer. Dążenia kolonialne i ogólne
Brazylii i byłemu attaché wojskowemu Brazy- na projekt Domu Przyjaźni Niemiecko-Tu- zorientowanie na Wschód spowodowały,
lii w Niemczech darmowy przejazd luksuso-
wym parowcem z Ameryki Południowej na
Wystawę Werkbundu planowaną w 1914 roku.
Majorowi de Carvalho miano zademonstro-
wać najlepsze przykłady niemieckich loko-
motyw, wagonów pasażerskich, samochodów
i samolotów; miał być też traktowany z hono-
rami ministra stanu przez cały czas trwania
g. a. platz, die baukunst der neuesten zeit, berlin, 1927.
wizyty. W liście do niemieckiego konsula
w Brazylii kanclerz napisał, że przedstawi-
ciele koncernu Kruppa – jednego z nielicz-
nych reprezentantów przemysłu ciężkiego
w Werkbundzie – mieli oprowadzić majora
de Carvalho po zakładach (początkowo
niemieckiej firmy rodzinnej, lecz działającej
już wówczas na całym świecie, która w samej
tylko okolicy Essen posiadała osiemdziesiąt
fabryk). Tutaj nestor rodu, Gustav Krupp,
miał szczegółowo objaśnić brazylijskiemu
dygnitarzowi proces produkcji stali, po czym
miała nastąpić wizyta na wystawie najlep-
szych niemieckich stalowych płyt pancer-
nych, dział okrętowych, elementów wypo-
sażenia artylerii oraz kół kolejowych i szyn.
W okresie pomiędzy Wystawą Werkbundu
a wizytą w zakładach koncernu Kruppa
przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagra-
„Die Woche”, 6.06.1914.
Po prawej u góry: plan wystawy Deutscher Werkbund
w Kolonii w 1914 roku, proj. Carl Rehorst
Obok: model fabryki oraz budynku administracyjnego
zaprojektowanych przez Waltera Gropiusa, przedsta-
wiony w Kolonii na wystawie Werkbundu w 1914 roku

5. Projekt Domu Przyjaźni Niemiecko-Tureckiej
w Stambule autorstwa Hansa Poelziga, 1916
t. heuss, das haus der freundschaft in konstantinopel, münchen 1918.
stworzyć warunki dla odważnego, ekspan- handlowi mieli uzyskać preferencyjny dostęp
sywnego sojuszu, któremu miały przewodzić do projektowanych przez artystów i architek-
Niemcy. Powołanie do życia niemiecko-au- tów niemieckich wyrobów rozwijającego się
stro-węgierskiego Stowarzyszenia Gospo- przemysłu produktów gotowych, oferowanych
darczego we wrześniu 1913 roku, zaledwie przez zakłady stowarzyszone w Werkbundzie.
w rok po kongresie Werkbundu w Wiedniu, Jäckh nadzorował także serię związanych
nadało impet wizji Jäckha, która zakładała z Werkbundem publikacji, które miały
powstanie olbrzymiego bloku handlowego, rzucić wyzwanie angielskiemu Pax Britan-
zdominowanego politycznie i ekonomicznie nica i w zamian optować za Pax Germanica.
przez Niemcy. Niewątpliwie projekty unii Wydawnictwa te obejmowały takie pozycje,
celnej czy zjednoczenia Europy Środkowo- jak Niemcy na Bliskim Wschodzie po wybuchu
Wschodniej na różnych poziomach pod wojny na Bałkanach z 1913 roku, Wielkie Niemcy
że Niemcy zwróciły się w stronę Bałkanów egidą Niemiec mieściły się w długiej tradycji z 1914 roku, Wschodzący Półksiężyc. W stronę unii
oraz innych, bardziej odległych terenów dyskusji wśród pangermanistów i kolonia- niemiecko-tureckiej z 1915 roku oraz Werkbund
Imperium Osmańskiego jako tych terytoriów, listów w rodzaju Alberta Rittera, Heinricha a Mitteleuropa z 1916 roku. Program Jäckha
które wcześniej uniknęły jarzma obcej potęgi Classa, Paula Rohrbacha i innych. Jäckh
e. jäckh, werkbund und mitteleuropa, weimar 1916.
kolonialnej. Sieć kontaktów prezesa Werk- optymistycznie, i może nawet nieco naiwnie,
bundu Jäckha sięgała daleko w głąb Impe- zakładał, że wyzwanie rzucone Imperium
rium Osmańskiego, gdzie wcześniej przez Brytyjskiemu w dwóch najbardziej „wrażli-
całe lata pracował jako attaché. Jäckh stał wych punktach”, w Egipcie i Indiach, mogło
na czele Unii Niemiecko-Tureckiej i równo- się zakończyć sukcesem, nie doprowadzając
cześnie zarządzał Werkbundem; dla wygody przy tym do wybuchu wojny. Z pewnością nie
umieścił swoje biuro na innym piętrze tego był jedynym we frakcji przemysłowców nie-
samego budynku, w którym miał siedzibę mieckich, którzy postulowali budowę „linii
Deutscher Werkbund, pod adresem Schöne- Berlin–Bagdad” – linii kolejowej i równocześ-
berger Ufer 36a w Berlinie. nie osi handlowej rozciągającej się daleko
poza Niemcy, przez Austro-Węgry, Bałkany
Zgodnie z oficjalną linią polityczną, Frie- i Turcję, aż do Zatoki Perskiej.
drich Naumann i – zwłaszcza − Ernst Jäckh
zdwoili wysiłki w celu stworzenia poprzedza- Imperialne wizje Jäckha, Naumanna
jącej wojnę drogi ekspansji kolonialnej na za- i Stresemanna bazowały na dość prostym
pleczu cesarstwa wilhelmińskiego. „Pomoc” schemacie handlowym: Niemcy stwarza-
(„Die Hilfe”) Naumanna zazwyczaj przyjmo- ły sobie warunki do zakupu niezbędnych
wała „wyraźnie imperialistyczny kurs”, jak surowców na zdobytych przez siebie rynkach
ocenia historyk Fritz Fischer, zaś sam Jäckh, bałkańskich i tureckich oraz od holdingów
regularnie pisujący artykuły do pisma, turecko-arabskich położonych aż po Zatokę
przeprowadził wiele kampanii prasowych, by Perską. W zamian sojusznicy i partnerzy
Lista publikacji Ernsta Jäckha promujących unię
niemiecko-turecką oraz niemiecką ekspansję

6. braunschweig 1917.
przedstawiony w tej ostatniej był znacznie Prawie sto lat później należy zdawać sobie
bardziej ekspansjonistyczny niż wezwanie sprawę z tego, w jakim stopniu rozbieżne
Naumanna, by stworzyć panniemiecką Unię interesy różnych dyscyplin powstrzymywały
Europy Środkowo-Wschodniej, zawarte historyków od rozważania przenikających
diercke schulatlas für höhere lehranstalten,
w jego książce dotyczącej Mitteleuropy, wy- się aspektów historii politycznej, historii
danej w 1915 roku, choć oba postulaty łączyły gospodarczej oraz historii architektury
podobne ambicje ekonomiczne. i wzornictwa przedstawionych tu pokrótce.
Wyjątkowy charakter epoki wilhelmińskiej
Przedwojenne publikacje Jäckha najdobit- – okresu, który cesarz Wilhelm II na prywat-
niej przedstawiają panniemiecki scenariusz ny użytek określił w 1903 roku jako „nieskoń-
podziału sił gospodarczych i politycznych czenie trudny okres historii” wymagający
na świecie, który pokrywał się z kierunkiem „pogodzenia tradycji i nowoczesności” – ana-
polityki rządu w latach 1911-1914 oraz z wysił- lizuję z tej perspektywy w publikacji Before
kami lobbystów z największych niemieckich the Bauhaus. Architecture, Politics and the German
stowarzyszeń przemysłowych. Współbrzmią State, 1890-1920 („Przed Bauhausem: architek-
także z wykładem Muthesiusa z lipca 1914 tura, polityka i państwo niemieckie w latach
roku, wygłoszonym na dorocznym kongre- 1890-1920”). Choć studium to koncentruje się
sie Werkbundu w Kolonii, zatytułowanym na niuansach reform w architekturze i wzor-
Przyszłe działania Werkbundu oraz przemó- nictwie w odległych czasach wilhelmińskich,
wieniem Naumanna Werkbund a światowa warto odnotować zainteresowanie, jakie
gospodarka, wygłoszonym kilka dni później. i dziś wykazują światowe mocarstwa wobec
Niecałe sześć tygodni po tych wystąpieniach obfitujących w bogactwa naturalne regionów
i zażartych debatach Werkbundu, które świata arabskiego, na które była nakierowa-
zdominowały historię wzornictwa niemiec- na polityka Werkbundu i rządu niemieckiego
kiego u progu I wojny światowej, wybuch wraz z jej wizją utworzenia linii Berlin–
wojny i powszechna mobilizacja niemiec- –Bagdad jako osi handlowej. Sięgając głębiej,
kich sił zbrojnych zepchnęły na drugi plan można stwierdzić, że architekci nigdy nie są
dynamiczny program uzyskania dominacji tak oderwani od kwestii politycznych i go-
handlowej. Mimo że w sierpniu 1914 roku spodarczych, jak by się mogło wydawać.
kurs Werkbundu nie mógł pozostać bez
zmian, warto zauważyć, jak bardzo w okre- tłumaczenie z angielskiego:
anna mirosławska-olszewska
sie poprzedzającym wybuch wojny program
wielu głównych projektantów i decydentów
związanych z Werkbundem odzwierciedlał
Mapa Europy i Bliskiego Wschodu sprzed I wojny świa-
założenia polityki światowego współzawod-
towej, przedstawiająca ideę Mitteleuropy Friedricha
nictwa i ekspansji kolonialnej realizowanej Naumanna oraz projektowany pod przywództwem
przez rząd niemiecki. Niemców szlak handlowy Berlin–Bagdad.
autoportret 4 [29] 2009 | 47