1. www.dilettante.pl
TEATR ELŻBIETAŃSKI
slaJD 1. tYtUŁ
Niniejsza prezentacja dotyczy jednego z najciekawszych i najbardziej wyrazistych
okresów w historii teatru europejskiego, w którym żył i tworzył najsłynniejszy
dramatopisarz świata – William Szekspir.
WSTĘP
slaJD 2. ePOka elżbietańska
Anglia na przełomie XVI i XVII wieku rozwijała się pod rządami królowej Elżbiety I.
Władczyni ta wywarła tak wielki wpływ na wzrost znaczenia i pozycji Anglii
w ówczesnym świecie, że epokę jej rządów określa się mianem epoki elżbietańskiej,
a ówczesny teatr analogicznie – teatrem elżbietańskim. Po jej śmierci władzę
w kraju objął Jakub I, który jako monarcha nie zdołał dorównać swojej poprzedniczce.
slaJD 3
Anglia w XVI wieku ulegała wielu zmianom, m.in. politycznym i społecznym. Obo-
wiązujący do tej pory system feudalny odchodził w przeszłość. Konsekwencją tego
procesu stał się wzrost znaczenia mieszczaństwa i stanu kupieckiego, pozycja
warstw najbiedniejszych nie uległa poprawie. Jednym ze sposobów na utrzymanie
się najuboższych było przyłączanie się do teatralnych trup, a ponieważ popular-
ność tych trup rosła, wzrastała też ich liczba. Za czasów Elżbiety I status aktora
był już nieporównywalnie wyższy niż w okresie wcześniejszym. Jeden z najsłynniej-
szych aktorów epoki elżbietańskiej – Edward Allen – w wieku trzydziestu dziewię-
ciu lat zakończył karierę teatralną jako milioner.
Ponieważ miarą potęgi uprzywilejowanych klas była m.in. liczebność sług, w tym
komediantów, wędrowni waganci byli na dworach witani z otwartymi ramionami,
a najlepsze trupy zatrudniano nawet na stałe. W ten sposób powstały podwaliny
teatru nazwanego później dworskim.
Jednak to aktorzy, którzy nie zostali zatrudnieni na dworach, byli poprzednikami
członków zawodowych aktorskich zespołów elżbietańskich. W karierze wspierali
ich finansowo – liczni w tym czasie w Londynie – kupcy, którzy zorientowali się,
że teatr także może być intratnym interesem.
Należy zaznaczyć, że nie wszyscy popierali wzrost popularności sztuki teatralnej.
Moraliści, zwani purytanami, obawiali się demoralizującego działania występów
aktorskich. Zdawali sobie jednak sprawę z tego, że odgórne zakazywanie społe-
czeństwu korzystania z ulubionej rozrywki mogło doprowadzić do niezadowolenia
i niepokojów. Nierzadko zatem zdarzały się sytuacje, kiedy płacono komediantom,
żeby nie występowali. Żadne zakazy nie mogły powstrzymać rozwoju widowisk
teatralnych, dlatego Elżbieta I w 1574 roku wydała oficjalne zezwolenie na istnie-
nie teatralnych zespołów. Z jednej strony królowa odpowiedziała tym na potrzeby
społeczeństwa, z drugiej stworzyła możliwość roztoczenia pewnej kontroli nad
działalnością teatralną. Sztuki teatralne należało przed wystawieniem przedłożyć
mistrzowi ceremonii, któremu podlegał tzw. urząd rozrywek dworskich. Ciekawost-
ką jest, że przepis ten obowiązywał aż do 1968 roku, kiedy to królowa Elżbieta II
zniosła cenzurę teatralną.
slaJD 4. DWa rODZaJe teatrU
W renesansowej Anglii istniały dwa zupełnie odmienne rodzaje teatru:
dworski i publiczny.
W czasach panowania Elżbiety I i Jakuba I dwór angielski często był miejscem
wystawiania spektakli teatralnych.
www.mik.krakow.pl teatr elżbietański | 1

2. www.dilettante.pl
TEATR DWORSKI
slaJD 5. Maska
Bardzo popularny, zwłaszcza za czasów Jakuba I, był rodzaj widowiska teatral-
nego zwany maską. Nie chodziło o maskę zasłaniającą twarz aktora, ale o rodzaj
widowiska dworskiego. W przestawieniach tych dużą rolę odgrywał obraz, czyli
wizualna strona przedstawienia. Cechowały go bowiem pełne przepychu dekoracje
i kostiumy, bardzo często alegoryczne, oraz wspaniałe układy choreograficzne.
slaJD 6
Tematy masek zaczerpnięte były często z mitologii. Fabuła tych widowisk nie była
jednak tak ważna, jak jej walory wizualne. Choć zdarzały się wyjątki, np. gdy maska
wychodziła spod pióra tak świetnego dramatopisarza jak William Szekspir.
Maski były typowo dworską, widowiskową imprezą, podczas której wszyscy starali
się wypaść jak najatrakcyjniej i co ważniejsze, przypodobać się królowi. Kończyły
się zazwyczaj żywiołowym, karnawałowym pochodem.
TEATR PUBLICZNY
slaJD 7. teatr – POWsZeCHNa rOZrYWka
Drugim rodzajem teatru w Anglii tamtych czasów był – przeznaczony dla prostego
ludu – teatr publiczny. Nie był on tak bogaty jak teatr dworski, jednak to właśnie
on odegrał istotne znaczenie w dziejach teatru, przechodząc do jego historii.
slaJD 8. ZesPOŁY aktOrskie
Teatry publiczne tworzone były przez zawodowe spółki aktorskie. Nazwa zespołu
pochodziła zazwyczaj od nazwiska szlachcica, który tej grupie patronował i wspie-
rał ją finansowo. Protekcja ta była bardzo ważna – zapewniała zespołowi ochronę
prawną, bardzo potrzebną aktorom narażonym na ataki ze strony m.in. wrogiego
teatrowi purytańskiego kleru.
Wystawianie przedstawień przynosiło spore zyski. Dochód wpływał do wspólnej
kasy zespołu i dzielony był między jego członków. Zdecydowanie w najgorszej sy-
tuacji pozostawał autor wystawianych tekstów. Otrzymywał on bowiem najskrom-
niejsze wynagrodzenie. Znany jest przypadek, kiedy dramatopisarz otrzymał
zapłatę równą cenie jednego z kostiumów wykorzystanych w przedstawieniu jego
sztuki. By bronić swoich praw, autorzy często łączyli się w spółki.
W skład zespołów aktorskich nie mogły wchodzić kobiety. Role kobiece grali więc
mężczyźni, głównie młodzi chłopcy, którzy nie przeszli jeszcze mutacji.
Za panowania Elżbiety I najważniejszymi zespołami były trupy: Słudzy Lorda Admi-
rała i Słudzy Lorda Szambelana. Dużo większą sławę zyskał ten drugi zespół, na co
wpłynęło przyłączenie się do niego w 1594 roku samego Szekspira.
slaJD 9. WYGlĄD teatrU
W 1576 roku powstał w Londynie pierwszy stały teatr, wzniesiony przez Jakuba
Burbage’a. Nazywał się The Theatre, czyli po prostu „teatr”. Po nim zaczęły powstawać
kolejne, w tym Kurtyna, Pod Różą, Pod Łabędziem.
Grupa, w której działał Szekspir, czyli Trupa Lorda Szambelana, występowała
najpierw w budynku teatru, a następnie we własnym budynku o nazwie The Globe,
czyli Pod Kulą Ziemską (wybudowanym w 1599 roku). Gmach ten spłonął w wiel-
kim pożarze w 1613 roku, ale szybko został odbudowany. Niestety, nie zachował
się do dzisiejszych czasów. Na podstawie odkopanych fundamentów i prowadzo-
nych badań dokonano jednak współczesnej rekonstrukcji tegoż budynku.
slaJD 10
Przestrzeń, w której wystawiane były spektakle w renesansowej Anglii, była
oparta na układzie wielokątnego niezadaszonego dziedzińca gospody. Właściwą
sceną było podium przylegające do jednej ze ścian. Wysunięte głęboko w przód,
www.mik.krakow.pl teatr elżbietański | 2

3. www.dilettante.pl
zajmowało niemal połowę areny przeznaczonej dla otaczającej je z trzech stron
widowni. Był to tzw. „fartuch”, czyli scena przednia. Wykorzystywana była m.in.
w trakcie monologów, zapewniała bowiem bliski kontakt z widzami. W poło-
wie głębokości platformy znajdowały się rozstawione po bokach dwie kolumny
wspierające przylegający do budynku dach.
Przestrzeń gry obejmowała też scenę tylną (pod daszkiem) oraz górną (czyli
balkonik). Pierwszą tworzyła powierzchnia w głębi podium, znajdująca się pod
daszkiem, oraz zasłonięte kurtynką pomieszczenie w zamykającej platformę przy-
budówce. Górną scenę stanowił znajdujący się powyżej balkonik. Widzowie ota-
czali scenę z trzech stron. Warto zaznaczyć, że w teatrze elżbietańskim nie było
rampy teatralnej, która oddziela scenę od widowni. Budynek teatru zwieńczony
był rodzajem wieży, na której widniało godło teatru i z której trębacz oznajmiał
początek przedstawienia.
slaJD 11. teatr – POWsZeCHNa rOZrYWka
Teatry elżbietańskie były scenami miejskimi, popularnymi. Gromadziły rzesze
mieszkańców Londynu za każdym razem, gdy na szczycie budynku pojawiała się
chorągiew sygnalizująca, iż ma odbyć się przedstawienie. Biała chorągiew była
zapowiedzią komedii, czarna – tragedii.
Przybywający na spektakl widzowie musieli przy bramie zapłacić jednego pensa
za wstęp na dziedziniec wewnętrzny. Znajdował się tam parter, a na nim cieszące
się niedobrą sławą miejsca stojące. Gromadzili się tam tzw. kłębie (ang. groun-
dlings). Bogatsi widzowie, za wyższą opłatą, zajmowali wygodniejsze miejsca na
galeriach. Jednak to nie oni, a właśnie kłębie decydowali o powodzeniu lub też
porażce przedstawienia. Ich reakcje były bowiem bardzo żywiołowe – głośnymi
okrzykami wyrażali oni na bieżąco, podczas spektaklu, swoje opinie, aprobatę
bądź niezadowolenie.
slaJD 12. kOstiUM
W teatrze elżbietańskim w zasadzie nie było dekoracji – jedyne tło przedstawia-
nych wydarzeń stanowiła architektura sceny, której tylną ścianę ozdabiano gobeli-
nami. Maszyneria teatralna ograniczała się natomiast do znanych już w starożytnej
Grecji żurawi i zapadni. Jak wskazują niepotwierdzone informacje, aby wyjaśnić
widzom, gdzie toczy się akcja, stosowano w tym teatrze tablice z napisami typu:
„Las”, „Dwór” itp. Taki teatr oddziaływał przede wszystkim na wyobraźnię widzów,
którzy byli niejako współtwórcami przedstawienia – symbolicznie zaznaczone na
scenie miejsce akcji (np. tron był symbolem całego dworu) ukonkretniali oni wedle
własnej fantazji.
Wydawać się może, że scena, na której wystawiał swoje utwory Szekspir i jego
koledzy po fachu, była bardzo uboga i nieatrakcyjna wizualnie. Nie jest to do końca
prawdą. Prostota scenografii eksponowała bowiem bogactwo kostiumów. Nieste-
ty, niewiele mamy informacji na temat wyglądu tych strojów. W wielu sztukach
z pewnością używane były zwykłe ówczesne ubiory, ale wiemy, że używano rów-
nież kostiumów historycznych (np. przy odgrywaniu postaci rzymskich i greckich),
kostiumów orientalnych, a także strojów symbolicznych. Do tej ostatniej kategorii
zalicza się m.in. intrygującą „szatę-niewidkę”, czyli taką, która sprawiała, że postać
w nią ubrana stawała się niewidoczna dla innych bohaterów znajdujących się na
scenie. Nie wiemy niestety dokładnie, jak ona wyglądała. Najprawdopodobniej był
to płaszcz, którego znaczenie było po prostu publiczności znane.
slaJD 13. Gra aktOrska
Największym atutem aktora była jego ekspresja sceniczna, czyli sposób, w jaki
grał. Najważniejszym elementem teatru elżbietańskiego było bowiem słowo
poetyckie. Dlatego też wielką wagę przywiązywano do prawidłowej wymowy
aktorów. Aktorstwo w teatrze szekspirowskim było ponoć niezwykle zróżnicowane
(podobnie jak same dramaty). Ówczesny aktor nie zachwyciłby jednak raczej
www.mik.krakow.pl teatr elżbietański | 3

4. www.dilettante.pl
współczesnego widza, głównie ze względu na przesadny patos swojej gry, czyli
grzmiący głos i przesadną gestykulację.
Sceny zbiorowe nie dawały wielkiego pola do popisu aktorom chcącym wywrzeć
jak największe wrażenie na publiczności. Swoim kunsztem aktorskim mogli
wykazać się głównie w monologach. Stawali wówczas na skraju podestu (wspom-
nianego „fartucha”) i zwracali się wprost do publiczności. „Scenę utopić we łzach
i wstrząs publiczności spowodować okrutną przemową” – o to chodziło głównie
aktorowi teatru elżbietańskiego.
Krytykę zbytniego patosu scenicznego zamieścił Szekspir w swojej najsłynniej-
szej sztuce pod tytułem Hamlet, w której tytułowy bohater udziela rad aktorom.
Zabrania im „wrzeszczeć, jak to czynią niektórzy aktorzy”, siekać „ręką powie-
trza”, zaleca im natomiast umiarkowanie „zdolne nadać wewnętrznej […] burzy
pozór spokoju”.
LITERATURA DRAMATYCZNA
slaJD 14. CeCHY
Dramaty z epoki elżbietańskiej łączyło kilka wspólnych cech, których nie znajdzie-
my w ich współczesnych nam wydaniach. Nie stosowano wtedy didaskaliów, nie
było też podziału na sceny i akty. Zwykłym i ogólnie tolerowanym procederem było
wykorzystywanie przez dramatopisarzy gotowych tematów pochodzących
z kronik, relacji podróżników czy po prostu innych utworów. Każdy autor przetwa-
rzał temat po swojemu. Zdarzało się, że jeden dramat pisany był wspólnie przez
kilku twórców – każdy z nich przygotowywał część tekstu, stąd czasem nie do
końca wiadomo, komu przypisać autorstwo danego utworu. Pisano z myślą o wy-
stawieniu tekstu na scenie i każdy autor musiał sprostać wysokim wymaganiom
widzów, którzy decydowali o powodzeniu danej sztuki i tym samym o zarobkach
teatru. Teatry współpracowały z dramaturgami, a ci mieli za zadanie pisać takie
sztuki, które zaspokajałyby potrzeby widowni – a ta oczekiwała przede wszyst-
kim rozrywki, czyli sensacji, cudowności i silnych wzruszeń.
slaJD 15. aUtOrZY
Christopher Marlow (1564-1593)
Największe wrażenie na londyńskiej publiczności wywołała jego sztuka Tragiczne
dzieje doktora Faustusa – to pierwszy w historii dramat o pakcie człowieka z diab-
łem. Życie Marlowa owiane jest legendą. Według pewnych relacji zginął on
w wieku dwudziestu dziewięciu lat, prawdopodobnie zasztyletowany w tawernie –
być może stał się tam po prostu uczestnikiem przypadkowego starcia. Jednak jak
podają inne źródła, miał on być tajnym agentem służb brytyjskich i owo starcie nie
było wcale przypadkowe...
John Webster (1580-1634)
Jak wspomniano, ówczesna publiczność lubowała się we krwi, sensacji i okrucień-
stwie – tego dostarczał w swych sztukach, nawet w nadmiarze, John Webster.
Uważa się go za tego, który spośród wszystkich elżbietańskich dramatopisarzy
w najbardziej drastyczny sposób opisywał krwawe i pełne przemocy sceny. Dwa
utwory, które przyniosły mu sławę to: Biała diablica i Księżna d’Amalfi.
slaJD 16. WilliaM sZeksPir
(1564-1616)
Mimo ogromnej sławy i trwającej do dziś popularności, pozostaje wciąż niezwykle
tajemniczą postacią. Urodził się w 1564 roku w Stratford. Z niewyjaśnionych do
końca powodów w wieku osiemnastu lat poślubił starszą o osiem lat Annę. Z kolei
z niepotwierdzonych źródeł wynika, że ze strachu przed karą publicznej chłosty
uciekł w 1589 roku do Londynu. Istnieją też przypuszczenia, że jego małżeństwo
nie było udane i że właśnie to wpłynęło na jego decyzję o wyjeździe. Wiadomo,
że rzadko odwiedzał rodzinne strony. W 1594 roku został dramaturgiem Trupy
Lorda Szambelana.
www.mik.krakow.pl teatr elżbietański | 4

5. www.dilettante.pl
Grywał też w jego teatrze ponoć jedną z najsłynniejszych jego ról była rola Ducha
Ojca Hamleta. Do dziś trwają nieprzerwane spory o to, kim naprawdę był Szekspir
i czy to on jest autorem wszystkich przypisywanych mu dzieł.
slaJD 17
Pisał zarówno kroniki (historie oparte przede wszystkim na prawdziwych dziejach
królów, książąt), tragedie, jak i komedie. Do najbardziej znanych jego dramatów
należą m.in. Ryszard III, Hamlet, Makbet, Romeo i Julia, Sen nocy letniej.
Hamlet jest księciem szukającym swojego miejsca w życiu. Niczego nie przyjmuje za
pewnik i sam chce poznać otaczającą go rzeczywistość. Jednak okazuje się, że nie
da się zrozumieć mechanizmów rządzących światem, że niczego nie można być do
końca pewnym, że nie sposób odkryć, co jest prawdą, a co grą i pozorem.
We Śnie nocy letniej, wydającej się radosną komedią, kryje się gorzka prawda o na-
turze miłości. Jak często błądzimy, jednocześnie pragnąc i nie mogąc znieść obiek-
tu swoich uczuć. Jak niebezpiecznie blisko siebie usytuowane są uczucia związane
ze słowami „kocham” oraz „nienawidzę”.
Dlaczego tak często wracamy do Szekspira w naszych czasach? Wybitny badacz
literatury i eseista Jan Kott, twórca zbiorów Szekspir współczesny i Płeć Rozalindy,
jasno wskazuje na uniwersalność problemów zawartych w dramatach Szekspira
oraz na to, jak wielowymiarowo są przez niego przedstawiane.
slaJD 18
Szekspir stał się poetą i dramatopisarzem międzynarodowym i jest niewątpliwie
najpopularniejszym dramatopisarzem wszechczasów.
Mówi się często wręcz o „przemyśle szekspirowskim”, bo jego dzieła zapewniają
pracę tysiącom naukowców i niezmiennie dostarczają inspiracji twórcom teatru
i kina. Dzieła Szekspira obecnie doczekały się także adaptacji filmowych. Modę na
przenoszenie jego dramatów na ekran rozpoczął w połowie XX wieku Laurence
Olivier realizacją Henryka V, ekranizując następnie Hamleta i Ryszarda III. Kilkadzie-
siąt lat później podobnym specjalistą od Szekspira na dużym ekranie został Kenneth
Branagh. Zaadaptował on Henryka V, Hamleta, Wiele hałasu o nic, dla każdego
z tych dzieł znajdując wyjątkową i oryginalną formułę filmową (np. Stracone zacho-
dy miłości są musicalem). Warto wspomnieć także o Sposobie na Ryszarda, dziele
zrealizowanym przez Ala Pacino i będącym próbą ukazania oraz wyjaśnienia skompli-
kowanych relacji międzyludzkich prezentowanych przez Szekspira w jego dziełach.
slaJD 19
Również na scenach polskich Szekspir cieszył się zawsze wielką popularnością.
Jedną z najciekawszych prób zaadaptowania dramatu Hamlet do polskich realiów
jest tekst Stanisława Wyspiańskiego Studium o Hamlecie. Sztuka ta, według
planów artysty, miała się rozgrywać na Wawelu.
We współczesnym teatrze polskim dramaty Szekspira są często wystawiane przez
najwybitniejszych reżyserów. Jednym z nich jest Krzysztof Warlikowski. W jego karie-
rze scenicznej dramaty Szekspira odegrały bardzo ważną rolę. Kolejne wystawie-
nia jego sztuk – Kupca Weneckiego, Zimowej opowieści, Poskromienia złośnicy,
Wieczoru Trzech Króli, Burzy, Hamleta, Snu nocy letniej – wyznaczają linię roz-
woju sztuki scenicznej reżysera. Warlikowski nigdy nie starał się wystawiać tych
dramatów w konwencji teatru elżbietańskiego. Gdy odwoływał się do tej tradycji,
to traktował ją raczej na zasadzie inspiracji plastycznych. Na jego odczytania sztuk
Szekspira niezwykle duży wpływ miały szkice Jana Kotta, który interpretuje je
według współczesnych kryteriów. Dla Warlikowskiego inscenizacje szekspirowskie
stały się pretekstem do opowiadania o problemach egzystencjalnych współczes-
nego człowieka. Na przykład w Poskromieniu złośnicy jest to sytuacja kobiety
w patriarchalnym społeczeństwie, w Hamlecie z kolei najbardziej zainteresował go
problem relacji rodzinnych.
www.mik.krakow.pl teatr elżbietański | 5

6. www.dilettante.pl
PODSUMOWANIE
slaJDY 20, 21
Dwa rodzaje teatru istniejące w epoce elżbietańskiej: dworski i publiczny
Wyjaśnij znaczenie słów – w odniesieniu do teatru elżbietańskiego:
• maska – specjalny rodzaj dworskiego widowiska teatralnego, o bogatych deko-
racjach i kostiumach, z układami choreograficznymi, oparty na tematach alegorycz-
nych bądź mitologicznych
• „fartuch” – część sceny w kształcie trapezowego pomostu (fartucha) otoczonego
z trzech stron przez publiczność, zwyczajowe w teatrze elżbietańskim miejsce
wygłaszania monologów
slaJDY 22, 23
Połącz słowa w pary:
sen Lord Admirał
słudzy Elżbieta
teatr noc letnia
epoka The Gobe
(Sen nocy letniej, Słudzy Lorda Admirała, teatr The Globe, epoka elżbietańska)
www.mik.krakow.pl teatr elżbietański | 6