2. A gandería é un pear fundamental da actividade agraria galega e
o principal valor produtivo. Nesta actividade conviven dous tipos
de explotacións, as de tipo industrial (vacún, porcino e avícola),
cunha rentabilidade dependente dos mercados, e os produtores
de pequena dimensión e dedicación multifuncional, a tempo
parcial, que comercializan a súas producións nos mercados locais.
Hai ademais unha importante produción para autoconsumo.
3. Galiza ten boas condicións para a produción de pastos e forraxes,
especialmente para o gando vacún.
Tradicionalmente, a gandería coexistiu coa agricultura en case todas as
explotacións. A partir da década de 1960 foise producindo unha
especialización e modernización, centrada sobre todo no gando bovino, no
porcino, a avicultura, e, máis recentemente, a cunicultura, a cría de visóns e
outras especies de pel, avestruces, paspallás, caracois e búfalos...
A modernización trouxo
aparellado o abandono e
a substitución das razas
autóctonas por outras
alleas de produción
especializada.
4. Tradicionalmente chámaselle gando aos bóvidos e facenda ao gando
miúdo (ovellas, cabras...). Nalgunhas zonas chámase facenda ao
conxunto dos animais produtivos.
5. Os produtos gandeiros máis destacados son o leite, a carne (ave, porco, vacún,
en orde de volume), os ovos e unha forte exportación de reses bovinas para
recría. Este sector é ademais a base dunha importante industria
agroalimentaria: leite e derivados, cárnicas, pensos...
6. Zona litoral ou baixa: abondan as aves
de curral, os porcos, os coellos e as
pombas. Hai pouca cantidade de gando
ovino e bovino.
Zona de media montaña: alto número
de gando bovino. Conta con prados
naturais, pastos e arboreda.
Zona de montaña árida: pequenos
rabaños de cabalos, ovellas e cabras que
aproveitan o pasto dos montes. Pouca
cantidade de bovino.
Alta montaña: zonas de pastos
ocasionais (ao desaparecer as neves) para
o gando vacún e lanar.
7. EXPLOTACIÓNS TRADICIONAIS
Son as máis abundantes. Nelas coexisten
diversas especies: un número variable de vacas
(ata 10), dous ou tres porcos, galiñas...
Manteñen a dependencia da agricultura cunha
tendencia cada vez maior á produción de
forraxes. Teñen baixa rendabilidade e unha
parte dos produtos son para autoconsumo.
Comercializan os excedentes (leite, ovos, crías) e
algún produto elaborado (queixos, embutidos).
GRANXAS MODERNAS
Están especializadas nunha única
especie de gando de razas
seleccionadas. Están mecanizadas e
orientadas a un maior rendemento
económico. As de cría intensiva usan
case exclusivamente pensos
compostos.
8. GANDERÍA INTENSIVA
Lévase a cabo en espazos pechados
(cortes) e os animais aliméntanse con
forraxes e pensos. Precisa de moitas
inversión en alimentos, instalacións e
tecnoloxía.
GANDERÍA EXTENSIVA: practícase en
grandes extensións de terreo e o
gando aliméntase de pasto natural.
9. Nos pastos comunais de montaña facíase o pastoreo por quendas diarias
(veceira). No coidado do gando participaban todos os propietarios: o que
estaba co gando muxíao e baixaba co leite e o que subía levaba feixes de herba
e outros materiais.
11. Segundo o Catrastro de Ensenada, a mediados do século XVIII en Galiza había
aproximadamente 4.250.000 animais, dos que máis da metade eran ovellas, case
un millón vacas, unhas 630.000 cabras, 600.000 porcos e uns 120.000 cabalos,
mulos e burros. O sector gandeiro, en especial o lácteo, está a sofrir, desde a
entrada de España na Comunidade Europea, unha forte reestructuración para
adaptarse á normativa e facer fronte á competencia dos outros países.
PRINCIPAIS ESPECIES GANDEIRAS
(2013)
VACAS 534.968
PORCOS 1.070.971
OVELLAS 201.787
CABRAS 45.161
12. RAZAS GANDEIRAS AUTÓCTONAS
Galicia conta desde tempos remotos cunha variada riqueza de razas gandeiras
adaptadas ás condicións ambientais do noso medio que constitúen ademais un
patrimonio histórico e cultural da nosa comunidade, onde ademais de axudar na
xestión do territorio e na modelaxe das distintas paisaxes da nosa terra serven
como exemplo de gandería sostible.
Moitas estiveron en perigo de extinción e nos últimos anos estase a facer un
importante traballo para a súa conservación e recuperación.
A Federación de Razas Autóctonas de Galicia
(Boaga), constituída en 2001, agrupa a
criadores de razas de vacún (limiá, caldelá,
vianesa, frieiresa e cachena), ovella e cabra
galega e galiña de Mos.
Ademais existen agrupacións de criadores de
vaca rubia galega, porco celta e cabalo galego.
13. A especie dominante é a vaca que se emprega para producir
leite e carne.
Granxa de Búfalas en Boqueixón. Hai uns anos instaláronse varias granxas
para a cría de búfalos como produtores de leite e carne. Na actualidade
quedan uns poucos exemplares en Zas.
14. Nun comezo a función principal do gando
vacún nas explotacións agrarias era o traballo.
A mecanización do campo fixo reducir
drasticamente o número de vacas, que case
chegaron a desaparecer nalgunhas zonas,
aínda que a cantidade xeral mantense pola
concentración de cabezas nas áreas gandeiras
onde se especializaron na produción de carne
e leite. Tradicionalmente en Galiza as vacas
máis comúns eran as do país (rubias e
morenas). A partir de comezos do século XX
introducíronse a Frisona e a Pardo Alpina e
outras en menor cantidade.
Ata hai moi pouco tempo a vaca era a
principal fonte de riqueza e a forza de
traballo máis importante do agro. O
escultor Francisco Asorey representouno
nesta obra que titulou “O tesouro” (1924).
15. RAZAS GALEGAS
Rubia ou vaca do país
É a máis común das razas autóctonas de Galiza e máis numerosa da Península
Ibérica. Os machos miden 1,45 m e poden pesar máis de 1.000 kg. As femias son
algo máis pequenas. Ten a pel fina e crara, coas zonas espidas de cor rosada, e o
pelo curto de cor uniforme rubia vermella que pode variar dende moi craro, sen
chegar a branco, ata vermello escuro sen facerse pardo.
Os machos enteiros teñen os cornos curtos e
horizontais, e as femias e os bois (machos capados)
téñenos máis longos, case horizontais ao principio,
abertos, e logo dirixidos cara adiante, arriba e atrás.
Os machos son adultos a partir dos 18 meses. As
femias comezan a criar aos tres anos e poden ter 15
partos durante a súa vida que é duns 20 anos de
media. Os xatos nacen con 35 a 40 quilos de peso e
maman durante 90 a 100 días, aínda que xeralmente
destétanse antes. A “SUPREMA DE TENREIRA
GALEGA” mama ata que se vende con 7-8 meses.
16. A rubia é unha raza de aptitude triple que se usa para producir carne e leite, e
como animal de traballo. A mecanización do agro case as fixo desaparecer como
forza de traballo e a introdución das razas de vacas leiteiras de alta
produtividade tamén a está apartando da produción de leite, aínda que a súa
produción media é de máis de 2.500 litros ao ano.
Na actualidade críase case exclusivamente para producir carne, pola súa calidade
e o bo rendemento (os becerros machos engordan máis de 1 kg cada día).
Atópase por toda Galiza e tamén nas zonas próximas de León, Zamora e Norte
de Portugal. Nalgunhas serras hai mandas en estado semisilvestre.
17. As rubias de tono escuro chámanse Vermellas e as craras Marelas.
Existe unha asociación de criadores e un
centro técnico para a protección e o
desenvolvemento da rubia galega que se
adican ao seu control e á súa mellora.
18. RAZAS MORENAS
En Galiza existen cinco razas de vacas morenas autóctonas (morenas do
Noroeste) que están en risco de desaparecer. Son vacas resistentes e rústicas
que aproveitan os pastos pobres, e boas para a cría. A conservación e
recuperación destas razas é fundamental para manter o patrimonio xenético e
a biodiversidade, para aproveitar o potencial gandeiro de comarcas rurais de
baixo rendemento, co que tamén se contribúe a manter a poboación nas zonas
de montaña e axuda a fixar a poboación ao medio.
En Fontefiz (Ourense) hai un CENTRO
DE RECURSOS ZOOXENÉTICOS que
depende da Xunta de Galiza onde se
traballa na conservación e
recuperación de Razas Autóctonas nun
programa con familias colaboradoras
para introducir exemplares no seu
hábitat natural a través da cesión
gratuíta de reses aos gandeiros. No
centro de recuperación consérvase
semen e embrións.
19. Caldelá
De cor escura cunha liña máis crara ou algo vermella polo lombo e co fuciño case
branco. Cornos grosos en gancho e estirados cara a fora nas femias, orellas de
tamaño mediano, horizontais e con abundante pelo de cor crara. Son de
temperamento tranquilo, moi aptas para o traballo (especialmente os bois
domados) e para a produción de carne.
Atópase nas Serras Orientais de Ourense (Castro Caldelas, Manzaneda, Maceda,...)
e sur de Lugo
20. Vianesa:
De cor castaña, case negra nos machos, co fuciño craro. A cabeza é pequena
cos cornos en gancho, curto nos machos e máis separados nas femias, as
orellas grandes e peludas. Moi adaptada á montaña, boa produtora de leite e
apta para o traballo.
Atópase en Viana do Bolo, A Veiga, Vilariño de Conso... Existen distintas
variantes dentro da raza en tamaños e aptitudes, que dependen das zonas nas
que viven (as da montaña son máis pequenas), do tipo de alimentación que
reciben e da selección que se vai facendo.
21. Limiá
De tamaño grande, cor castaña co fuciño máis craro. A cabeza é mediana, cos
cornos en gancho, curtos nos machos e máis longos nas femias, e as orellas
grandes e peludas. É boa para producir leite e carne e para o traballo.
É a raza autóctona máis escasa. Atópase en Xinzo de Limia, Vilar de Barrio,
Allariz, Rairíz da Veiga, Baltar, Cualedro ...
22. Frieiresa
De cor castaña lavada, máis escura nos machos, co pelo longo na testa, cabeza
pequena e corta, frente e fuciño anchos e cornos longos. Moi mansa e apta
para o traballo e a produción de carne.
Atópase na comarca da Frieira (A Gudiña, Vilardevós), Verín, Laza, Monterrei...
23. Cachena ou pisca:
É a raza máis pequena de Galiza. Os machos miden 1,30 e pesan 500 kg, as femias
1,20 m e non pasan dos 300 kg. De proporcións moi armónicas, de cor castaña
crara, máis escura na rexión do pescozo, de pelo curto e cunha perrera na testa, e
orellas e rabo con pelo abundante. A cabeza é pequena, de perfil cóncavo, cos
ollos oblícuos e os cornos grandes en forma de lira alta. Son boas produtoras de
leite e carne, paren ben e son moi aptas para o traballo en medios difíciles.
Atópase na serra do Xurés, (en Entrimo, Lobios, Padrenda...).
24. Frisona
É a vaca leiteira máis común en Galiza (é a vaca máis abundante) onde se crían
frisonas de moi boa calidade. É de orixe holandés, é unha das máis extendidas
en todo o mundo. Intruduciuse en Galiza a comezos do século XX, e xeralizouse
a partir dos anos 50. As primeiras reprodutoras importáronse de Holanda e
despois de Canadá e Alemania.
É de cor branca con manchas negras ou vermellas irregulares repartidas por
todo o corpo agás polo abdome. As femias poden acadar 1,50 de altura e pesar
700 kg. Os machos 1,70 e 1.100 kg.
A media de produción das
frisonas galegas é de aprox
7.051 l/ano, aínda que
algunhas chegan a producir
máis de 20.000 litros.
25. Parda alpina
É orixinaria dos Alpes suízos. É un animal de bo tamaño, de capa uniforme de
cor marrón grisácea que varía de crara ata escura, un pouco máis crara arredor
do fuciño e das patas. Ten o fuciño, a punta dos cornos e os pezuños negros.
É unha vaca forte, resistente, pouco esixente, que se adapta facilmente ás
condicións adversas, lonxeva e prolífica. Boa produtora de leite e carne.
É a segunda vaca leiteira en importancia despois da Frisona, tivo moita
importancia hai uns anos. Actualmente o seu número é máis reducido.
26. Outras razas que podemos atopar son a Flevik (antes Simmental, de orixe
austríaca) e a Jersey (de Dinamarca). Ademais hai un bo número de
diferentes cruces entre as distintas razas.
CENSO VACÚN
GALIZA 2012
CACHENA 5.448
CALDELÁ 1.614
CONXUNTO MESTIZO 230.337
FRIEIRESA 900
FRISONA 520.609
LIMIÁ 964
RUBIA GALEGA 147.094
VIANESA 2.650
OUTRAS 23.717
Total 933.333
Flevik
Nos últimos dous anos o
número de vacas reduciuse
drasticamente (case nun 50%)
27. xuvenca
Xato
OS NOMES DA VACA:
Macho: boi e náis raramente touro.
Macho reprodutor: boi, almallo, boi de
posto.
Femia: vaca
Crías: segundo a idade e a zona: xato ou xata,
pocho ou pocha, cuxo ou cuxa, becerro ou
becerra.
Femia nova: xuvenca
Tradicionalmente as vacas duha casa teñen un
nome propio xeralmente asociado á cor e ás
formas:
Aquelas nas que predomina a cor branca:
“Palomas”.
Ás de cor negra: “Mouras”
Ás brancas e negras: “Pintas”
Ás demais: “Roxas”, “Morenas”, “Marelas”,
“Vermellas” ...
Cando se formaban parellas de bois para o
traballo procurábase que un fose de cor máis
crara que o outro e normalmente
chamábanse “Marelo” ao máis craro e
“Vermello” ao máis escuro.
28. APARELLOS
Asociadas ás vacas e ao traballo creáronse moitísimos aparellos
que forman parte da historia e da cultura do noso país e que ao
deixar de usar a estas como forza de traballo están a desaparecer:
aparellos para traballar a terra (arados, grades, cavadoras,
sementadoras...) para o transporte (carros), para conducir ao
gando, para manexar o forraxe, para o leite...
Buzos, bozos ou vetillos:
Póñense no fuciño do gando
cando están a traballar para
que non coman e se
entreteñan. Tamén se usa
para as crías, para que non
mamen. poden ser de vergas
de castaño, de bimbias ou
de rede metálica.
Vetillos. Museo do Pobo Galego
Narina. Aparello para suxeitar ás
vacas polo fuciño (na monta...)
29. ARADOS
Cambela: é un arado tradicional galego moi
primitivo. Está feito aproveitado a camba natural
dunha árbore á que se lle engadía unha rella de
ferro. Usábase nas montañas do Cebreiro,
Ancares e O Courel.
Arado romano: é o arado tradicional máis
común. Usouse desde a prehistoria ata a
actualidade. Está construído en madeira agás a
rella ou ferro que cobre o dente.
Museo da Fonsagrada
30. Arado de volteo ou veso: está feito
de ferro. A disposición asimétrica da
súa rella fai que a terra, á vez que se
abre, dea a volta, deixando sempre
cara abaixo a parte superficial.
O soliño usábase para xunguir os
aparellos ao gando.
31. RASTRO ou GRADE:
Estrutura de madeira ou ferro, xeralmente de
forma rectangular, con dentes de ferro, que se
usa para achanzar o terreo despois de labrado
e romper os terróns.
CANIZO:
Estrutura rectangular feita de paus e varas ou
bimbias entretecidas. Usábase para achanzar a
terra.
Museo Liste (Oseira)
32. PELADEIRA, CACHADEIRA
PEQUENA OU ESCARPADEIRA:
estrutura de ferro con ganchos
rematados en dentes, que servían para
abrir a codia da terra e desarraigar as
herbas, e unhas rabelas para conducila.
CAVADORA
Formada por un marco de ferro
no que van suxeitos diferentes
tipos de sachos que desarraigan
as malas herbas e achegan terra
ás plantas para protexelas.
An antigas eran de tracción
animal.
33. SEMENTADORAS
Distribúen en ringleiras sementes ou plantas.
Abren a terra, depositan a semente e logo
apretan a terra enriba. Teñen un depósito para
a semente e un mecanismo que regula a súa
caída.
34. CARROS
Plataformas sobre rodas arrastrados por
animais. Existen multitude de tipos de dúas ou
catro rodas. Úsanse para transportar
fertilizantes, aparellos e produtos.
Para transportar produtos miúdos póñense uns
adrais, e cando transporta obxectos moi
voluminosos mantéñense entre os estadullos e
átanse cun adibal.
Actualmente están desaparecendo.
35. O CARRO DO PAÍS
O carro galego é un carro de estrutura moi primitiva, de dúas rodas que forman un só
corpo co eixo móbil, tirado por unha parella de animais, xeralmente bois ou vacas.
Aínda que hai moitas variantes ao longo do país, en función, sobre todo, do terreo e dos
costumes de cada zona, a estrutura segue unhas pautas comúns.
Os carros da montaña son máis lixeiros que os das zonas baixas. Xaquín Lourenzo
rexistrou perto de noventa variedades de rodas.
Ata hai moi poucos anos o carro foi o principal medio de transporte da Galiza
campesiña. A orixe do carro galego remóntase á prehistoria e mantivo a súa estrutura
ata a actualidade con poucas variacións.
36. O carro está formado por dúas partes, O CHEDEIRO
(plataforma) e o RODADO (conxunto de rodas e eixo).
estadullos ou fungueiros
CHEDEIRO
chedas
ladrás, adrais, ladraias, ou canizas. Na parte
traseira pechábanse co recadén ou canizo.
chavella (une o
carro ao xugo).
ampela, tufo ou turro
lanza, cabezalla ou timón
sollo ou
soallo (piso)
cadeas
chumaceira, coucón
ou coucillón (o
rebaixe onde se asenta
o eixo chámase zoca ou
cantadeira).
apeladoiras ou treitoiras
tillas ou cuñas
mildeiras, rilleiras ou sunchos camba
eixo, encaixa entre as treitoiras por
medio duns rebaixes, os luidoiros.
escabo, galga ou ceo
llanta
mión ou milde
O burato central da roda, na que penetra
a ampela do eixo, chámase ulló.
37. O xugo é un complemento indispensable para a utilidade do carro. É a peza que une
aos animais ao carro. En Galiza hai tres tipos diferentes con moitas variantes. Dous que
xunguen aos animais polo pescozo (de canga) e un que xungue polos cornos (de
molida).
Xugo de cangallas
É o máis común e atópase na
provincia da Coruña, no norte e
norleste da de Pontevedra e no oeste
e norte da de Lugo.
Xugo de bregueiros
É típico do Sur da provincia de
Pontevedra, centro da de Lugo
(centro) e o Val do Miño en Ourense.
Xugo de molidas
É típico de gran parte da provincia de
Ourense e da zona oriental de Lugo.
38. Curioso xugo mixto para xunguir
polos cornos (vaca, boi) e polo
pescozo (burro, mula, cabalo, ou
animais novos cos cornos pouco
desenvolvidos).
Algúnhas variantes de xugos.
Museo da Fonsagrada.
39. Nalgunhas zonas da costa usáronse
carros de eixo fixo e un só animal
que se xunguía entre as lanzas.
Nos últimos tempos a algúns carros
puxéronselle as rodas de goma.
40. Carro cos adrais de bimbias tecidas. Xuño.
Carro coa estrutura do chedeiro e as
rodas de ferro. Allariz.
Carro coa estrutura típica da montaña:
chedeiro e rodas lixeiros. O Cebreiro.
41. Recipientes para o leite
Os recipientes tradicionais
convertéronse en pezas de museo
coa aparición dos novos materiais
e dos equipos de refrixeración.
Pucheiro
Xerra de muxir.
O Cebreiro
A canada era un recipiente para recoller o
leite na muxidura. Facíase de madeira ou
latón para evitar que as vacas os
romperan coas patas. Tamén se utilizaba
como medida de capacidade (4 litros, a
cuarta parte dunha ola)
Canada da zona
Oriental de Lugo
(Museo do Pobo Galego).
Ola ou cántara Leiteiras
42. O EQUIPO DE MUXIDURA
Todas as granxas cun certo número de animais teñen instalados equipos de
muxidura e tanques de frío.
As instalación de muxidura deben ser doadas de limpar e desinfectar e deben
estar lonxe de fontes de contaminación. O chan debe permitir o drenaxe dos
líquidos e a eliminación dos refugos. Deberá ter unha boa ventilación e
iluminación e abastecemento de auga potable.
A máquina de muxir é un elemento que entra en contacto co ubre polo menos
dúas veces ao día e debe garantir unhas medidas sanitarias mínimas xa que
constitúe un dos elementos fundamentais de control das mamites.
43. A máquina de muxir extrae o leite dos tetos da vaca de xeito semellante a como o fan os
cuxos, mediante succión para producir un baleiro. A máquina fai unha extracción
intermitente (unhas 60 veces por minuto), permitindo así un descanso do teto á vez que lle
da unha masaxe que evita a conxestión.
Nas instalacións máis modernas a muxidura contrólase con equipos informáticos. Cada
animal leva un colar que o conecta ao equipo. Este identifícao e rexistra a súa produción.
44. Aparellos para
mazar o leite
Empregábanse para
facer leite mazado e
manteiga.
Moldes para o queixo
45. Neste momento en Galiza hai 9.908 explotacións leiteiras (novembro 2014)
que producen o 40% do leite de todo o Estado Español, cun prezo por debaixo
da media do resto das comunidades. As áreas con máis vacas de leite son as
provincias da Coruña, Lugo, e o noreste da de Pontevedra. A cota de produción
que ten asignaga pola Comunidade Europea é de 2.400.000 toneladas, aínda
que a capacidade de produción está moi por enriba. Estas limitacións e os
baixos prezos do leite están levando ao peche a moitas explotacións.
A produción de carne é dunhas 88.000 toneladas ao ano, o 15% da produción
do estado.
46. PRODUTOS GALEGOS DE CALIDADE
-Queixos con
Denominación de
Orixe protexida:
Cebreiro, San Simón,
Arzúa-Ulloa e tetilla.
-Indicación Xeográfica
protexida: Tenreira
Galega.
47. TRADICIÓN ORAL
REFRÁNS
•A vaca é ouro, o porco tesouro.
•A vaca é ouro, o porco tesouro.
•Vaca coa mosca, ninguén a munxe.
•Becerro manso, mama á súa nai e a outras catro.
•Xatiña brava, pouco mama.
•Sardiñas e tenreiras, as galegas as primeiras.
•Á vaca vela ir, ao boi velo vir.
•De xatiña verás a vaquiña que terás.
•A uns mórrenlle as vacas e a outros párenlle os bois.
•A vaca que non come a cando os bois, ou comeu antes ou comerá despois.
48. LEITE
•O que non muxe marela, non fai queixo nin manteiga.
•Vaca de leite, pouco traballo.
•Gando na corte, pouco leite e queixo forte.
•Vaca leiteira non vai á feira.
•O que merca boi por vaca, ao munxir se despotraca.
•Vaca de moitos?, ben muxida e mal mantida.
•Queres leite?, dille á vaca que cho deite.
•A vaca do meu amo, cando non come trae o leite no rabo.
•A vaca do vilán, se dá leite no inverno millor o dá no verán.
•O leite e o viño fan do vello mociño.
•Leite con viño fai ao vello, meniño.
•Leite, mel e mosto tiran ao home pra mozo.
•Cunca de leite por cunca de aceite.
•Encol do leite, o viño ausente.
•Non hai feitizo como o pantrigo i o leite macizo.
•Nos meses que non teñan erre, nin peixe nin leite.
•O leite sae do moxo e non do óso.
•A vaca, canto máis se munxe máis grande ten o teto.
•Vaca amoscada, leite que se perde.
•Vaca estransillada (ou estrullada), nin bo leite, nin boa crianza.
•Canto máis se munxe a vaca, máis remollo saca.
49. DITOS
•Ter as vacas no millo.
•Outra vaca vai no millo!
•A paso de boi
•Traballar coma a vaca do pobre
•Ter lingua coma a vaca rabo
•Se non é boi é vaca
•Ter o leite nos beizos
•Seica te lambeu a pucha?
•Falar do xato e esquecer o trato
•Andar como os bois no monte
•Ser gando mal gardado
•Atoparlle o teto á vaca
•A onde irás boi que non labres
•Amiguiños sí, pero a vaquiña polo que vale
•O que queira leite, que o munxa.
50. ADIVIÑAS (A vaca)
Dúas torres altas,
dous miradores,
un espantamoscas
e catro andadores.
Catro pernas,
catro fontes,
un dalle-dalle
e dous reviramontes
Catro corremontes,
catro cichafontes,
un dalle-dalle
e dous tus-tus.
Catro na cama,
catro na lama,
dous que lle aguzan
e un que lle abana
Catro na cama,
catro na lama,
dous parafusos
e un que lle abana
Coroza para as vacas
51. CANTIGAS
O que compra vaca cega
pensando que sanará,
Aínda as sans se volven cegos!
E os cegos que farán?
CRENZAS:
-O leite muxido na véspera de San Xoán non se debe deixar para o día
seguinte, porque veñen as meigas a lavar o traseiro nel. Para evitalo había que
deixar en todas as fiestras e portas un ramo de herbas olorosas (que teñen a
virtude de espantar as meigas).
Recollidas nas montañas de Lugo: -Cando se muxían as vacas ao mencer
poñíase unha cunca mirando ao nacente co primeiro leite recollido en ofrenda
á Aurora. -Ao leite das vacas que pasaban por un lugar por onde corría a auga
había que botarlle sal, se nón daban sangue no canto de leite.
52. A vaca esquenceuse dos cornos e danos o seu traballo, o seu
leite, a súa carne, o seu coiro e a carne e o coiro dos seus
fillos. No-nos pode dar máis.
O can será o amparo dos ricos, que defende a propiedade do
amo e ladra ós probes que van polos camiños. En troques a
vaca é o amparo dos probes libres.
Os concursos de vacas leiteiras valen máis que os "concursos
de belleza".
A nosa vaca ten o pesebre en Galiza e os tetos en Madrid. E o
que non lle dá de comer a unha vaca non ten dereito a muxila.
As "señoritas" que choran pola morte dun can ridículo non
comprenden a door dunha familia labrega cando se lle morre
unha vaca
Se non fose polo leite das vacas a piolleira das cidades
morreríase desnutrida. A vaca é a ama de cría da
Humanidade.
O día que seipamos o que val unha vaca, Galiza quedará
redimida.
A vaca é o símbolo da paz.
Val máis o que siñifica unha vaca que o que simboliza un león
rampante. Xa o dixo un dos nosos economistas: "O albre
xenealóxico dunha vaca de leite é máis útil que o albre
xenealóxico dun aristócrata”.
CASTELAO
O PUCHO.- Agora xa sei por qué non
me deixaban mamar a min.
53. A ovella
En Galiza a gandería de ovellas cubriu escasamente as necesidades
propias de la e coiros, e na actualidade so se ven rabaños de certa
importancia nas zonas montañosas do sur de Lugo e Ourense. Nas
demais zonas de montaña onde as había antigamente a
repoboación forestal fíxoas desaparecer porque eliminou as zonas
de pastoreo.
Actualmente están censados arredor de 200.000 exemplares.
En outras moitas zonas, nas casas labregas téñense unha ou dúas ovellas como
gando menor ou gando dos rapaces.
O común en Galiza é que os rabaños sexan mixtos, mestura de ovellas e cabras.
54. A ovella galega
Ten un tamaño bastante variado. As das zonas baixas son máis grandes e as da
montaña son máis pequenas. O seu peso varía entre 25 e 40 kg. É de cor
branca, ben proporcionada, ten a cabeza pequena co perfil recto, as patas finas
e os pezuños duros. Os machos teñen cornos. A súa la é de calidade media
(entrefina) e cada ovella produce, segundo o seu tamaño, de 1 a 2 kg por ano.
É un animal moi fértil e prolífico. É corrente que teña dúas crías e ás veces tres.
55. Carneiro (ovella galega)
NOMES
Macho: carneiro, perico
Macho sen capar: marón
Femia: ovella, perica
Cría: neixente (recén nacida), año ou
aña
Un carneiro ou ovella ruín chámase
ovello.
ovella galega
56. Rabaño mixto de ovellas e vacas, unha das características da cría de ovellas
nalgunhas zonas de Galiza.
57. Rabaño na Serra da Queixa, un dos poucos lugares de Galiza onde a cría de ovellas é un
medio de vida. Aínda conservan o costume da veceira, un veciño da parroquia, por
turno, leva o gando de todos ao monte.
58. En Galiza as ovellas xeralmente non se
muxen, non se lles aproveita o leite e
utilízanse na súa maior parte para carne e
tamén se lle aproveita a la e a pel.
Nalgúns lugares estase a facer queixo de
ovella.
Queixería do Rexo. Allariz.
Festa do carneiro ao
espeto. Moraña
59. TRADICIÓN ORAL
REFRÁNS
•Polo San Xoán rapa ao carneiro a lan.
•A muller e a ovella, con día á cortella.
•Queixo de ovella, leite de cabra e manteiga de vaca.
DITOS
•Meter as ovellas no curral.
•Ser a nai do año.
•Ovella que berra bocado que perde.
•Ser manso coma un año.
•Pouca la e polas silveiras
•Ser máis carneirán cós carneiros.
•Ser coma a peste dos pericos.
60. A cabra
As cabras de Galiza pertenecen a varias razas. Críanse en pequenos
grupos ou formando parte de rabaños mixtos coas ovellas ou coas
vacas. Actualmente hai censadas arredor de 45.000 cabezas.
As cabras ocupaban os terreos que non eran aproveitables por
outras especies, atopándose os rabaños máis grandes nas zonas de
alta montaña onde escaseaban os recursos.
Os rabaños de cabras en Galiza sempre estiveron ligados ás zonas de montaña,
onde se explotaban en “veceiras” (rabaños comunitarios).
61. Cabra Galega
É a única raza caprina autóctona galega.
É un animal rústico con gran capacidade de
adaptación ás zonas que ocupa, onde
aproveita uns pastos que dificilmente
poderían manter a outros animais. Procede
da Capra aegagrus con posibles influencias
dun tronco máis antigo. Nos petroglifos
galegos aparecen representacións de
cabras.
É unha cabra de tamaño medio, de 60 a 80
cm de altura na cruz e 40 a 70 kg (os machos
son os de maior tamaño). O pelo é curto de
cor vermella.
No século XVIII pasaba do 600.000
exemplares. A raza conservouse nas zonas
de montaña das provincias de Lugo (Os
Ancares) e Ourense (Baixa Limia). A
asociciación Capriga conta con cincuenta
socios que tentan recuperar a raza.
63. ADIVIÑAS
Que cousa, cousiña, será
que, cando vai para o monte,
mira para a casa
e cando vai para a casa,
mira para o monte.
(OS CORNOS DA CABRA)
DITOS
•A cabra sempre tira ao monte.
•Estar coma unha cabra.
•Cabuxa tola, onde vai unha va
todas.
64. O PORCO
Cada ano prodúcense en Galiza arredor dun millón de exemplares
destinados ao consumo directo e ao procesado en industrias
cárnicas. Segue habendo porcos en moitas casas labregas, pero a
maioría críanse en granxas.
Os porcos galegos actuais pertencen ás mellores razas europeas
(largue white, pietrain, landrace...) e consérvase unha raza
autóctona, o porco celta, que crian arredor de 350 gandeiros.
O porco é un animal
común que se podía
atopar en case todas as
casas xa que era unha
das bases da produción
para autoconsumo.
65. O porco celta
Ata comezos do século XX era a raza maioritaria en Galiza. Despois de estar a
piques de desaparecer durante os anos oitenta, comezouse a recuperar a partir de
1999, coa creación da Asociación de Criadores de Gando Porcino Celta
(ASOPORCEL) para conservar o patrimonio xenético da raza e promover a súa cría
e difusión.
Está incluído no Catálogo Oficial de Razas de Gando de España como raza
autóctona española de protección especial o en perigo de extinción polo Real
Decreto 1682/1997.
O tronco celta procede do cruce Sus Scrofa Ferus co subxénero Striatosus.
66. Os porcos celtas son animais de tamaño grande, austeros, rústicos e moi
adaptados a súa explotación en réxime extensivo alimentándose de recursos
naturais estacionais como landras, castañas e agromos vexetais dos bosques
autóctonos galegos.
O porco celta ten a cabeza
grande, coas orellas grandes e
caídas e o fuciño longo, lombo
curvo e patas longas. Hai tres
variedades dentro da raza:
no norte de Galiza, pola zona de
Bergantiños predomina o ecotipo
Carballino que se caracterizan
por manchas negras brillantes ou
rubias. No sur aparece o ecotipo
Santiagués, con dúas variedades,
a Branca e a Barcina, con
manchas negras contra o seu
tercio posterior.
67. Large white: de orixe inglesa. Tiveron
grande influencia na mellora das razas
europeas. Son porcos de cor branca,
gran tamaño, moi fértiles e de
desenvolvemento rápido. Acadan os 90
quilos aos 3 meses. As femias adultas
poden pasar dos 300 quilos e os machos
dos 400.
Pietrain: de orixe belga, é moi apreciado
pola abundancia da carne e a súa pouca
graxa. Nalgúns sitios chámanlle porco
de catro xamóns porque tamén ten
moita carne nas patas de diante.
68. NOMES:
Macho: porco, cocho
Femia: porca, cocha
Mediano: porco do cordel (4-6 meses)
Pequeno: bacoriño, bacuriño, leitón, rancho,
porquiño...
Os bacoriños véndense destetados, a media cría
(porcos do cordel) ou antes da ceba
69. O porco é un animal do que todo se aproveita.
A carne pódese consumir fresca ou conservala de moitas maneiras: seca,
salgada, embutida, conxelada,... Os porcos críanse para a obtención de carne
coa que se elaboran numerosos produtos transformados (chourizos,
salchichas, xamóns...) que son a base dunha importante industria
agroalimentaria.
Aprovéitase o sangue, a pel como coiro e ata os pelos para facer cepillos.
70. O LACÓN GALEGO está amparado por unha
Indicación Xeográfica Protexida.
Os lacóns son as extremidades dianteiras
do porco cun peso entre os 3 e os 5,5 kg e
un proceso de elaboración dun mínimo de
30 días (salgado, lavado, asentamento e
curado) de porcos de raza Celta, Large
Wite, Landrace, Duroc e os seus cruces.
A carne debe ser encarnada, coa graxa
parcialmente infiltrada na masa muscular,
o aroma suave e agradable.
Chourizos, botelos e androllas son
formas de conservar a carne do porco
adubada e curada. O chourizo faise en
toda Galiza. O botelo e a androlla fanse
nas zonas da montaña. O botelo faise co
pedro (a parte máis gorda do inestino)
cun recheo de costela e peles. A androlla
é semellante ao botelo, pero leva
ademáis carne.
O chourizo faise con carne picada
adubada con pemento, loureiro, allo,
viño e herbas. Nalgúns sitios fanse os
chourizos ceboleiros.
71. A matanza do porco tiña, e segue a ter cando se fai de xeito tradicional, un
aspecto festivo familiar. Normalmente colaboraban nela os viciños.
Os produtos da matanza tradicional destinábanse na súa meirande parte a
seren conservados como provisión de carne para todo o ano.
72. Nunha gran parte das casas
galegas criábanse porcos para
autoconsumo e nela contábase
cos aparellos, intrumentos e
recipientes para a matanza,
procesado e conservación dos
produtos.
Debuxos de Xaquín Lourenzo
73. TRADICIÓN ORAL
REFRÁNS:
-Por San Simón e San Xudas, mata o teu
porco e atesta as túas cubas.
-No mes morto non saches o horto nin
capes o porco.
-O que bo porco queira matar, cedo ten
que empezar a gastar.
-O que queira ter bo entrecosto que cebe
no agosto.
-Outono a chegar, porco a cebar.
-Mata ao teu porco e verás o teu corpo.
-Polo San Martiño mata o teu porquiño.
-O porco no maseiro non quere
compañeiro.
-A vaca é ouro e o porco tesouro.
-Con millo no piorno e porco no
salgadoiro non hai medo ao inverno
anque veña chovedoiro.
74. DITOS:
-Vai mamar na rolla (teta) de atrás.
-A todo porquiño lle chega o seu San
Martiño.
-Ao peor porco a mellor landra.
ADIVIÑAS:
Churín, churín e churín, choraban
caeu a torre e os churíns calaban
(A PORCA E OS FILLOS)
CANTARES:
Maruxa se vas á feira
mércame un porco rabelo,
que se mo compras con rabo
non me cabe no cortello.
75. GANDO CABALAR
Está formado na súa maior parte por cabalos, aínda que se mantén unha
pequena poboación de burros que ata hai pouco se usaron, en zonas
minifundistas ou de dificil acceso, como animais de traballo agrícola.
76. O cabalo
As testemuñas máis antigas da presenza do cabalo en Galiza
atópanse nos petróglifos da Idade do Bronce. Crese que foi traído
polos pobos celtas nos séculos VII e VI a.C.
Co paso do tempo fóronse producindo mestizaxes e introducindo
novas razas adaptadas a distintas funcións (carne, traballo
agrícola, transporte...), pero unha parte permaneceu en estado
de libertade nos nosos montes ata actualidade.
Petróglifos en
Campo Lameiro
En 2.001 establecéronse
os caracteres e creouse o
libro xenealóxico da raza
galega.
Tamén se crían cabalos de
puro sangue en varias
localidades.
77. En xeral os cabalos galegos son de tipo primitivo; cabeza grande, alzada curta e
ventre amplo. Son sobrios e resistentes, póden ser domados como animais de
montura ou traballo, pero a maioría úsanse para producir carne que se vende
para o exterior.
78. Cabalo galego
Ten entre 120 e 140 cm de alzada, perfil recto ou subcóncavo, e a capa negra
ou castaña cos extremos escuros e as crinas e rabo negros, con cerdas longas e
abundantes. Ten orellas pequenas e pelo abundante, ás veces con barbela e
mostachos. As patas son curtas, finas e fortes. O casco é escuro, pequeno e
duro.
79. Garrano ou cabalo do monte
Chamado tamén poni celta ou poni atlántico (Equus ferus atlanticus), un animal
moi antigo. Nos montes galegos, en especial na Groba, o centro e norte de
Galiza, consérvanse poboacións de cabalos salvaxes ou semisalvaxes,
posiblemente unha das poucas que existen no mundo. Teñen unhas
características que os diferencian dos cabalos domésticos pola súa adaptación á
vida no monte en condicións duras: escasa alzada, corpo relativamente longo,
extremidades fortes, cascos moi duros, orellas pequenas e fortes mostachos para
protexerse dos toxos entre os que viven e dos que se alimentan. Teñen unha
gran capacidade reprodutiva.
80. A marca é un sinal que se grava cun
ferro quente na pel do cabalo para
recoñecelo logo. Cada criador ten a súa
marca diferente das demáis. Nalgúns
lugares, ademaís, ou en vez da marca ao
lume, faiselle un ou varios cortes nas
orellas.
O marcado de cabalos faise desde hai
máis de 2.000 anos.
En Galiza celébranse moitas festas nas que o
cabalo é o protagonista onde as carreiras e outras
exibicións forman parte do programa; e outras nas
que intervén como elemento destacado.
81. En Galicia, onde os cabalos se crían en libertade, existe unha tradición convertida
nalgúns lugares en festa: A RAPA DAS BESTAS.
Nunha época determinada do ano, normalmente no verán, despois de que as
égoas pariran, xúntanse nun recinto pechado (curro) os animais para recortarlles as
crinas, marcar os novos e apartar algúns exemplares que se venden, se son novos
para criar como animais de traballo ou para carne, e se son vellos só para carne.
Amil (Moraña)
83. Burro fariñeiro galego
É un animal pequeno, un metro de media na cruz e de ata 200 kg.
Ten a cabeza grande coas orellas longas. As patas son delgadas, con cascos
pequenos, e o rabo longo e cun mechón na punta.
O pelo no corpo é curto e suave, de cor torda (escura, case negra), co fuciño e o
ventre brancos.
84. TRADICIÓN ORAL
REFRÁNS:
-Sinal é de boa besta a boa pata e a boa orella.
-Por un cravo pérdese unha besta.
-O ollo do amo engorda ao cabalo.
-Ao home e ao cabalo non hai que apuralo.
-Cabalo alazán non o teñas contigo en San Xoán.
-Besta mular, ou comer ou andar.
-Besta que xeme á carga non teme.
-O que ten besta e vai a pé, máis besta el é.
-Besta parada non fai xornada.
-Sete pitas e un galo comen a renta dun cabalo.
-Líbrate de traseira de mula e de dianteira de burra.
-Nin “arre” que fuxa nin “xo” que se deite.
85. DITOS:
-Hai moitas burras do mesmo pelo.
-Morto o burro cebada ao rabo.
-O burro ao sol fai sombra.
-Carne de burro non é transparente.
-Ao pé do banco férrase a besta.
-Ao cabalo regalado non se lle mira o dente
-Patadas de burro non chegan ao ceo.
CRENZAS:
-Cando se deita o cabalo é que vai facer vento.
-As ferraduras traen boa sorte. Para que fagan
efecto cólganse coa abertura cara arriba para
que a sorte non escape.
86. OS ALBARDEIROS
Manufacturan o coiro, a tea de saco, o ferro e a madeira, para fabricaren
albardas, selas, estribos, alforxas e todo tipo de aditamentos para as
cabalerías.
87. OS FERRADORES
Son ferreiros especializados. As ferraduras encárganllas aos ferreiros ou
mércanas, aínda alguns fannas eles mesmos. Empregan unha pequena zafra ou
bigornia e unha ferramenta sinxela para ferrar as cabalerías e poñer canelos ao
vacún.
APARELLOS DOS
FERRADORES
DEBUXO DE XAQUÍN
LOURENZO:
1-puxavante
2-cravo
3-martelo
4-derrematador
5-escofina
6-tanaza do casco
5-tanaza dos cravos
8-bigornia
9-coitela
10-ferradura
11-canelo para as
vacas e bois
Vitrina no Museo do pobo Galego
88. Antigo
carro
tirado por
un cabalo
As rastras ou corzas eran
aparellos de arrastre de
estrutura variable tirados por
animais.
Debuxo de Xaquín Lourenzo
89. O gando
REFRÁNS
•Familia a que Deus dé, e gando o que se poida manter.
•San Fernando (maio), pulgas á xente e moscas ao gando.
•Nas tardes de marzo recolle o teu gando.
•Festa na aldea, o gando se ensea.
•Ao rico empréñalle a besta (ou a porca) e máis a vaca; e ao probe a muller e a
gata.
•Sol e boa herba fan o bo gando, non o pegureiro sonado.
•Queixo de ovella, leite de cabra e manteiga de vaca.
CANTIGA
San Antoniño garda o gando,
San Xoán garda as ovellas,
Santa Lucía as costureiras
que andan polas casas alleas.
90. COELLO
Críase fundamentalmente para o aproveitamento de carne. En Galiza
eran animais correntes nas casas do campo. Vivían en pequenas
cortes pechadas ou en xaulas e moitas veces eran os rapaces os
encargados de coidalos. Case desapareceron como animais
domésticos coa chegada da peste dos coellos (mixomatose).
A maior parte dos coellos que hai na actualidade críanse en granxas.
91. AVICULTURA
En Galiza hai unhas mil granxas con capacidade para producir uns
22 millóns de polos, galiñas para carne poñedoras; 72 granxas
que crían pavos e 7 que producen patos. Ademais hai granxas de
cría de paspallás, faisáns e perdices destinadas á repoboación
para a caza.
92. Nalgunhas casas críanse tamén
mesturados coas galiñas algúns
patos e pavos.
As pombas eran máis numerosas
nas grandes casas de campo onde
tiñan construccións específicas, os
pombeiros. Aproveitanselle os
pichóns como carne.
93. Galiña
Críase para carne e ovos. A gran maioría pertencen á cría industrial que
comezou arredor de 1960 introducida por empresas norteamericanas.
En moitoas casas de campo críanse pequenos grupos de galiñas.
Todas as galiñas de granxa pertenecen a razas seleccionadas (poñedoras ou
produtoras de carne). Os grupos que se conservan nas casas de campo adoitan
ser de varias razas e maioritariamente cruces entre elas.
94. Galiña de Mos
É unha raza autóctona galega, unha das
máis antigas da Península Ibérica.
O nome da raza débese á parroquia de San
Xiao de Mos (Castro de Rei-Lugo), xa que
foi nesta zona onde se comezou o proceso
de selección para a recuperación da raza
orixinal que estaba en perigo de
desaparecer. En 1935, coa creación da
Estación Pecuaria Rexional de Lugo, o
veterinario Blas Martínez Inda iniciou o
traballo de recuperación publicando ese
mesmo ano o primeiro patrón da raza. En
1942 o veterinario Juan Rof Codina
estudou e promocionou a galiña de Mos.
Na década de 1960 coa aparición das
explotacións instensivas estivo a piques de
desaparecer de novo e a partir do ano
2000 comezou de novo a recuperación da
raza.
95. A ggaliña de Mos é unha raza robusta, de cor castaña crara e crista en piña ou
chícharo. O peso dos galos acada ata 4 quilos mentres que o das galiñas chega aos
3 quilos. Adáptase con facilidade a condicións climatolóxicas adversas. É boa
produtora de carne e moi boa nai. É a raza que cría os capóns de Vilalba.
96. Nalgúns lugares de Galicia críanse os capóns, polos machos capados que reciben unha
alimentación e un coidado especial e son moi apreciados para as festas. Como di o refrán
“Capón de oito meses, comida para mesa de reises”.
Uns cuarenta días antes de matalos, son encerrados nas capoeiras, pequenas gaiolas
onde apenas poden moverse, que normalmente están dentro das casas, ao pé das
lareiras, para que estén quentes. Durante este tempo son “embicadados”, obrigados a
comer unha pasta de millo triturado mollada en viño branco ou en leite, para que collan
graxa.
En Vilalba (Lugo) celébrase
todos os anos, en datas
próximas ao Nadal, a feira
dos capóns.
97. TRADICIÓN ORAL
REFRÁNS:
-Gran a gran, a galiña fai o papo.
-Ave de pico non pon ao seu amo rico.
-O polo de xaneiro polo San Xoán está comedeiro.
-O polo de xaneiro vale carneiro.
-A galiña nada no xaneiro pon o ovo no colmeiro.
-Maio tolo, nin bo gato nin bo polo.
-A galiña vella fai o mellor caldo.
-Caldo de galiña, para o enfermo a mellor mediciña.
-Por Santa Mariña deita a túa galiña.
-Sete pitas e un galo comen a renta dun cabalo.
-Ovos fritos non dan pitos.
-Polo San Antón a galiña pon.
98. DITOS:
-Cando mexen as galiñas.
-Ser un galo
-Ser un galiña
-Deitarse coas (ou canda) galiñas.
-Porse a carne de galiña.
CANTARES:
Miña nai e mais a túa
quedan no río berrando (ou na eira…)
por culpa dunha galiña
que ten amores co galo.
Unha vella no corral
cun peido matou a un polo,
e se non llos quitan de adiante
mata galiñas e todo.
99. ADIVIÑAS:
-Unha señora moi enseñoreada, chea de remendos e sen unha puntada (A GALIÑA)
-Érguese á mañanciña, déitase ao anoitecer, tatarexa cando fala e da cousas de
comer (A GALIÑA) .
-Cocorico ten pés, cú e bico, e os fillos de cocorico non teñen pés, nin cú, nin bico
(A GALIÑA E OS OVOS)
-Alto, alteiro, gran cabaleiro, gorro lucido e espora de aceiro (O GALO)
-Unha caixiña redonda, branca coma o azahar, ábrese moi facilmente e non se
pode pechar (O OVO).
-Branco coma o cal, todos o saben abrir, ninguén o sabe pechar (O OVO).
-Unha casiña branca, sen porta nin tranca (O OVO).
100. APICULTURA
A abellas críanse para aproveitarlles o mel e a cera.
A mediados do século XVIII había en Galiza máis de catrocentas mil
colmeas. A súa cría tivo un gran baixón coa chegada dos azucres e
da corrente eléctrica. Nestes momentos está experimentando un
incremento pola valoración do mel como alimento natural.
101. O mel de Galiza está amparado como Indicación Xeográfica Protexida.
Galiza está á cabeza de Estado en produción de mel con denominación de orixe.
Hai uns 3.500 apicultores que producen máis de 500 toneladas de mel ao ano.
Prodúcense diferentes tipos de mel: multifloral ou monofloral de castiñeiro,
eucalipto, silva ou queiroga.
102. Colmeas
Estructuras de madeira (prismáticas
ou cilíndricas) ou de cortiza (trobos,
cortizas ou cortizos) onde se crían as
abellas. Poden estar instaladas na
horta, na eira, debaixo do hórreo, no
corredor da casa ou no monte.
Debuxos de Xaquín Lourenzo
103. TRADICIÓN ORAL
REFRÁN
-Se queres sacar mel, castra polo San Miguel.
ADIVIÑA
Moitas monxas
nun convento,
visitan as frores
e fan dóces dentro.
(As abellas)
104. CONSTRUCIÓNS PARA
O GANDO E A FACENDA
Restos dos chozos de verán de Queguas (Entrimo)
105. Cabanas, chozos, chivanas
Refuxios temporais para os pastores. Usábanse pemanentemente nos meses
de verán e o resto do ano en ocasións. Son típicas das zonas de pastoreo libre.
Son construcións moi sinxelas feitas cos materiais da zona (pedra, madeira,
palla) que se situaban illadas ou en grupos arredor do curro onde se gardaba o
gando. Nalgúns casos aproveitaban abrigos naturais.
Refuxio en Cabo Udra Chivana no Xurés
107. Curros
Construcións circulares ou de planta irregular con muros altos de pedra e unha
entrada por onde se mete o gando. Na actualidade fanse con madeira ou
estruturas metálicas. Úsanse para xuntar o gando para marcalo, separalo antes de
vendelo...
Os curros están formados por varios recintos: un amplo no que se xunta todo o
gando e outros máis pequenos ao carón nos que se encerra o gando que se vai
marcar ou vender.
Curro de Racamonde no Forgoselo.
108. Cortes
Espazos para o gando que se ten na casa.
Poden formar parte do mesmo edificio que a vivenda, na planta baixa a carón
da adega ou da cociña, ou estar separados. Cando se tiñan animais distintos
facíanse divisións con táboas ou paus para separar as vacas, as bestas, as
ovellas ou cabras ou os porcos. As ovellas e cabras e os porcos podían ter un
espazo independiente (cortello, cortella).
109.
110. As instalacións modernas deséñanse tendo en conta as condicións necesarias para facilitar
unha boa hixiene e salubridade (boa ventilación e limpeza doada) e espazo suficiente para o
desenvolvemento e o correcto manexo dos animais.
111. Galiñeiros
Pequenas construcións pechadas e telladas habilitadas con pousadoiros
(poleiros) e niños. Úsanse para gardar as galiñas pola noite. Ás veces
complétanse cun recinto valado.
112.
113. Alvarizas, abellarizas, albizas ou cortíns.
Recintos de forma circular ou oval pechados por un valado de pedra. Úsanse
para protexer os colmeares das inclemencias do tempo, dos animais e das
persoas.
Serra do Xurés
Os Ancares
114. Entrada para as abella na
parede dun alboio.
Pasarela (Vimianzo)
115. Pombais
Construcións para a cría de pombas. Poden ser sinxelos caixóns de madeira
con troneiras que se poñen nas paredes dos hórreos, dos alpendres... ou
construcións de pedra moi elaboradas, xeralmente asociadas a casas
señoriais.
116. Palleiras, palleiros ou secadeiros
Son construcións destinadas a almacenar a palla e a herba seca. Instálanse
xeralmente achegadas ás cortes do gando en lugares ben aireados e sen
humidade. Para garantir a circulación do aire as paredes están construídas con
algún sistema de aireación: táboas separadas entre sí, ocos...
118. Feiras e mercados
Construcións e recintos temporais ou permanentes destinados á realización de
transaccións comerciais.
A maioría eran pendellos coa parte frontal aberta e con mostradores ou
bancos para expoñer as mercadorías. Podían estar cubertos ou descubertos.
As actuais son grandes naves dotadas de todos os servizos: postos de venta,
recintos para os animais, oficinas, auga, almacéns...
Construccións da feira do Páramo
119. O comercio de animais realízase en lugares especialmente axeitados:
as feiras de gando. As feiras celébranse en moitos lugares de Galiza e
nelas, ademais do gando, tamén se mercan e venden outros produtos
relacionados co campo e a casa.
Santiago Monterroso
Silleda
120.
121. A carón da gandería creáronse e desenvolvéronse nas propias casas,
e en pequenos obradoiros, actividades de transformación dos
produtos: elaboración de queixos, manteiga, embutidos, curtido e
elaboración de obxectos de coiro, fiado e tecido de la, traballos en
cera... Na actualidade aínda conviven coas modernas industrias
empresas de carácter familiar e obradoiros tradicionais.
122. Museo do coiro. Allariz
O curtido de peles foi unha actividade
importante en Galiza ata a aparicións das
industria modernas. Os obradoiros
tradicionais desapareceron e algúns
convertéronse en museos.
123. En tempos máis recentes foron xurdindo as empresas industriais que
recolleron a riqueza e a variedade dos valores tradicionais e
incorporaron á produción as máis modernas técnicas de elaboración
e comercialización. As máis representativas son as lácteas, as
cárnicas e as de alimentación animal.
As industrias agroalimentarias teñen carácter estratéxico para Galiza
porque constitúen un elemento clave para desenvolver o sector
agrario e gandeiro.
124.
125. MONTAXE E TEXTOS: Adela leiro, Mon Daporta
FOTOS: Adela leiro, Mon Daporta, Juan Maceira, Lucía Leiro
Novembro 2014
