1. Cultureel
erfgoed
op waarde
geschat
Economische waardering,
verevening en erfgoedbeleid

2. Cultureel
erfgoed op
waarde
geschat
Economische
waardering,
verevening en
erfgoedbeleid
Redactie
Simon van Dommelen
Cees-Jan Pen
Foto omslag: De Wilhelminaberg in
Landgraaf is ontstaan als afvalberg van de
staatsmijn Wilhelmina, die daar van 1906 tot
1969 gevestigd was. Het was de grootste
steenberg van Nederland. In de
herstructureringsoperatie “van zwart naar
groen” kreeg de Wilhelminaberg een Een samenwerking van
recreatieve functie met ondermeer Platform31
Snowworld, een park en de langste trap Vrije Universiteit
van Nederland. (zie verder hoofdstuk 5) Universiteit Twente
Foto: Rijckheyt Heerlen

3. Inhoudsopgave
P.5 Over deze publicatie P.85 8. Cultureel erfgoed
Simon van Dommelen en verevening
Cees-Jan Pen Marnix Smit
Marlijn Baarveld
P.13 1. Waarde in meervoud Geert Dewulf
Jos Bazelmans
P.101 9. De Werkplaats in de
P.25 2. Cultureel erfgoed en Tilburgse Spoorzone
de waardeontwikkeling Lucien Kuijsters
van vastgoed Dirk van Alphen
Faroek Lazrak
Jan Rouwendal P.113 10. Het effect van
investeringsprojecten
P.31 3. Historie en erfgoed als op het maatschappelijk
marketinginstrument rendement van
Karel Willems
cultureel erfgoed
P.45 4. Cultureel erfgoed en Faroek Lazrak
het vestigingsgedrag 11. Governance
P.119
van huishoudens Margot Haasdonk
Mark van Duijn
Jan Rouwendal P.129 12. Nieuwe waarde maken
met cultureel erfgoed
P.55 5. Erfgoed is identiteit Jeroen Saris
Bram de Groot
P.63 6. Binnenlands toerisme P.144 Literatuur en bronnen
en cultureel erfgoed P.146 Over de auteurs
Ruben van Loon P.149 Projectconsortia
P.151 Colofon
P.75 7. De toeristische potenties
van het Zaans Erfgoed
Marieke Ros

4. Over deze publicatie
Simon van Dommelen & Cees-Jan Pen
In het voorjaar van 2009 startte Nicis Institute [tegen-
woordig Platform31, red.] twee onderzoekstrajecten rond
cultureel erfgoed binnen het onderzoeksprogramma Kennis
voor Krachtige Steden. De Vrije Universiteit vormde een
consortium met de gemeenten Haarlem, Zaanstad, Dord-
recht, Heerlen en Helmond en zette vier onderzoekers van
de afdeling Ruimtelijke Economie aan het werk, ieder op een
ander onderdeel binnen het thema economische waarde-
ring van cultureel erfgoed. Er vonden deelonderzoeken
plaats op het gebied van vastgoedwaarde en over het vesti-
gingsgedrag van huishoudens, (creatieve) bedrijven en
toeristen in relatie tot cultureel erfgoed. Adviesbureau De
Stad bv werd gevraagd om met deze partners een Commu-
nity of Practice (CoP) te vormen, waarin de steden onderling
en met de onderzoekers kennis uitwisselden. Het Kadaster,
NVM en Projectbureau Belvedere (later de Rijksdienst voor
Cultureel Erfgoed) participeerden in het onderzoek en
stelden data ter beschikking. Het onderzoek stond onder
leiding van prof. dr. Piet Rietveld en prof. dr. Jan Rouwendal. 5
In dezelfde periode is door prof. dr. Geert Dewulf, verbonden
aan de faculteit Construerende Technische Wetenschappen
van de Universiteit Twente, een consortium gevormd dat
zich richtte op implementatiestrategieën: verevening van
kosten en baten, en coalitievorming voor de ontwikkeling
van cultureel erfgoed. In dit project participeerden publiek-
private gebiedsontwikkelingsprojecten waarin cultureel
erfgoed een centrale plaats innam, waaronder Spoorzone
Tilburg, het Hembrugterrein in Zaanstad, de Wagenwerk-
plaats in Amersfoort en Hart van Zuid in Hengelo.
De beide consortia deden onafhankelijk van elkaar onder-
zoek en maakten daarbij gebruik van de casuïstiek bij de
diverse consortiumpartners. Om een vertaalslag van
wetenschap naar praktijk te kunnen maken, nieuwe onder-
zoeksvragen te formuleren en ook de stakeholders uit de
beleidspraktijk met elkaar en andere (stedelijke) partners in
gesprek te brengen, werden expertmeetings georganiseerd.
Hier stonden de lokale vraagstukken centraal, zoals de
toekomst van de Zaanse Schans, het herprofileren van het
Cultureel erfgoed op waarde geschat

5. mijnerfgoed in Heerlen en de ontwikkeling van de monu- Marlijn Baarveld gaan in de bijdrage van de Universiteit
mentale Spaarnwouderstraat in Haarlem. Het interactieve, Twente in op de mogelijkheden van verevening en coalitie-
reflexieve en interdisciplinaire karakter van deze bijeen- vorming in gebiedsontwikkelingen, op basis van de erva-
komsten leverde tal van nieuwe inzichten en concrete ringen in tien herontwikkelingslocaties met cultureel
handelingsperspectieven op voor de probleemeigenaren. erfgoed. In het laatste deel gaat Lazrak in op de Cultureel
Erfgoedrapportage als mogelijk instrument voor
De wetenschappelijke resultaten werden in aparte sessies gemeenten bij de beoordeling van cultureel erfgoed.
besproken met de consortiumpartners. Vanwege de duide-
lijke complementariteit hebben we, in twee miniconferen- De wetenschappelijke bijdragen worden afgewisseld door
ties, de krachten van beide consortia gebundeld door artikelen van gemeenteambtenaren. Zij reflecteren op hun
onderling en met externe experts kennis uit te wisselen. eigen praktijk en staan stil bij de dagelijkse werkelijkheid
Dit boek markeert het einde van het interactieve proces van het erfgoedbeleid. Marieke Ros (gemeente Zaanstad)
van beide onderzoekstrajecten. beschrijft het spel van balanceren tussen verschillende
belangen van de erfgoedprofessional, op basis van het
Cultureel Erfgoed op Waarde Geschat toont opvallende industrieel erfgoed en de Zaanse Schans. In het artikel van
onderzoeksresultaten en draagt met praktijkbeschrijvingen Karel Willems (gemeente Dordrecht) wordt beschreven hoe
bij aan het debat over de toekomst van het gemeentelijk het cultureel erfgoed van Dordrecht de afgelopen jaren
erfgoedbeleid en gebiedsontwikkelingen met cultureel sterk in de schijnwerpers is komen te staan als onderdeel
erfgoed. Dat is waardevolle kennis, juist in een tijd waarin van een citymarketingstrategie. Bram de Groot (gemeente
(grootschalige) gebiedsontwikkeling niet meer vanzelfspre- Heerlen) laat zien hoe Heerlen een renaissance doormaakt
kend is, en het hergebruik van cultureel erfgoed onder druk op basis van het immaterieel erfgoed uit het mijnverleden.
6 staat door bezuinigingen en hoge leegstandscijfers in de Uit het consortium rond verevening beschrijven Lucien 7
vastgoedmarkt. Dit boek toont de meerwaarde van erfgoed Kuijsters en Dirk van Alphen van de gemeente Tilburg welke
aan, met harde cijfers en inspirerende verhalen. Om de plek het cultureel erfgoed inneemt in de Spoorzone, het
lezer bewust te maken van de veelvormigheid van het omvangrijke binnenstedelijke gebieds-ontwikkelingspro-
begrip waarde en de verschillende belangen die daarmee ject van de zuidelijke textielstad. Margot Haasdonk
samenhangen, openen we de publicatie met een inleidend (gemeente Haarlem) beschrijft tot besluit de ontwikke-
hoofdstuk van Jos Bazelmans (Rijksdienst Cultureel lingen in het gemeentelijk erfgoedbeleid en de uitdagingen
Erfgoed). Bazelmans heeft het waardebegrip en de misver- waar de monumentenambtenaren de komende jaren voor
standen daarover in het erfgoedveld uitgebreid geanaly- komen te staan.
seerd. Hoewel de laatste jaren logischerwijs steeds meer
nadruk is komen te liggen op de economische waarde van In de conclusie wordt door Jeroen Saris van de Stad bv een
erfgoed, bestaan er ook andere (meer)waarden, zoals iden- rode draad getrokken door de hoofdstukken, een visie
titeit en binding (cohesie), die minstens even belangrijk zijn gegeven op de toekomst van het erfgoedbeleid, en op
voor omwonenden en bezoekers. de rol van cultureel erfgoed in gebiedsontwikkelingen.
Namens de Vrije Universiteit gaat onderzoeker Faroek Een belangrijke doelstelling van het programma Kennis
Lazrak, in samenwerking met Jan Rouwendal, in op de vast- voor Krachtige Steden is het vertalen van wetenschappe-
goedwaarde van cultureel erfgoed. Mark van Duijn (i.s.m. lijke onderzoek in praktisch hanteerbare kennis voor de
Rouwendal) behandelt het vestigingsgedrag van verschil- deelnemende steden. Andersom biedt de praktijk van de
lende groepen huishoudens en Ruben van Loon analyseert erfgoedprofessionals in de steden casuïstiek voor weten-
het gedrag (dagrecreatie en overnachting) van toeristen in schappelijk onderzoek en onderschrijft de praktijk de maat-
relatie tot cultureel erfgoed. Onderzoekers Marnix Smit en schappelijke relevantie (valorisatie) van deze exercities.
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

6. In deze publicatie lopen wetenschappelijk onderzoek en prak- de maatschappelijke realiteit, maar de laatste jaren zijn de
tisch toepasbare kennis uit de steden mooi in elkaar over. kaarten wel flink herschud. Sinds het Belvedere-memo-
In het proces van de afgelopen jaren kwam de uitwisseling randum en opvolgende -programma is de ruimtelijke orde-
echter niet altijd vanzelfsprekend tot stand. Zo was het voor ning steeds meer doordrongen geraakt van de meerwaarde
de onderzoekers niet altijd makkelijk om geschikte data te die erfgoed kan bieden in ruimtelijke projecten; van eigen-
bemachtigen om gedetailleerd op een casus in te kunnen heid, identiteit en draagvlak tot aan het vestigingsklimaat en
gaan, met name op microniveau (viercijferige postcode). quality of life. Beleidsmatig is dit verbond en de uitdagingen
Niet alle gemeenten beschikken over gedetailleerde databe- die er nog liggen op het nationale niveau beschreven in de
standen. En sommige onderwerpen zijn lastig meetbaar. Visie Erfgoed en Ruimte. Ook wettelijk is de integratie steeds
Via de toeristenbelasting kan bijvoorbeeld makkelijk het verder gevorderd, nu de borging van cultuurhistorische
aantal overnachtingen in kaart worden gebracht, maar voor waarde volledig via ruimtelijke plannen wordt geregeld.
dagrecreatie is dat een ander verhaal. Voor het in kaart Terwijl deze werelden zo naar elkaar zijn toegegroeid, liggen
brengen van de economische waarde van cultureel er grote, nieuwe uitdagingen. Sinds de financiële en vast-
erfgoed is het essentieel dat er aandacht is voor het goedcrisis ligt de gebiedsontwikkeling immers vrijwel
verzamelen van data. volledig stil. De centrale overheid laat steeds meer verant-
woordelijkheden over aan decentrale overheden en bezuinigt
In het proces van de afgelopen vier jaar was er soms ook – weliswaar noodgedwongen – op de koop toe. De verantwoor-
sprake van een bepaalde ‘taalafstand’ tussen wetenschap en delijkheden van de lokale erfgoed- en ruimtelijke professi-
overheid. Ambtenaren hadden moeite met het vertalen van onal zijn dus steeds groter geworden, terwijl het aantal
onderzoeksgegevens en bijbehorende formules naar hun mensuren door de onvermijdelijke lokale bezuinigingen
eigen praktijk. Wetenschappers zijn bovendien terughoudend afneemt.
8 in het doen van locatie-specifieke uitspraken als die niet 9
direct voortkomen uit de onderzoeksresultaten. De weten- Het is dan ook niet verwonderlijk dat er een breed scala aan
schappers worstelden soms met de vraag hoe abstracte nieuwe beleidsvragen opborrelt, waaraan (deels) ook weten-
kennisvragen uit de complexe beleidspraktijk vertaald schappelijk onderzoek een bijdrage kan leveren. Dit wordt
konden worden naar economische modellen. Jos Bazelmans opgepakt door het Netwerk Erfgoed en Ruimte, een collectief
beschrijft in het inleidend hoofdstuk de verschillende beteke- van vier hoogleraren uit verschillende disciplines verbonden
nissen van het begrip waarde en plaatst deze discussie aan drie universiteiten. Naast eerdergenoemde Jan Rouwendal
daarmee in een ander daglicht. Tot slot behoort het doen (erfgoed en economie, VU) zijn dit Eric Luiten (erfgoed en
van specifieke beleidsaanbevelingen niet tot de core busi- ontwerp, TU Delft), Hans Renes (erfgoed en geschiedenis, VU)
ness van wetenschappers , terwijl onderzoek en reflectie niet en Joks Janssen (Erfgoed en planning, Wageningen Universiteit).
tot de dagelijkse routine van de betrokken beleidsambte- Het netwerk heeft van de drie opdrachtgevende ministeries
naren en projectmanagers behoren. Door rond concrete (OCW, IenM, EZ) specifiek als taak meegekregen om ook de
vraagstukken het gesprek op gang te brengen tussen weten- beleidspraktijk te bedienen. Na een eerste inventarisatie van de
schap en de praktijk wordt deze afstand overbrugd en direct meer generieke opbrengst van Belvedere en de uitdagingen
toepasbare kennis geproduceerd. Belangrijk daarin is de rol waar de praktijk nu voor staat1, ontwikkelt het Netwerk momen-
van ‘vertalers’, de convenors in de sessies. teel een Nationale Onderzoeksagenda Erfgoed en Ruimte, in
opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Deze
Om tot een nieuwe erfgoedpraktijk te komen is kennisontwik- agenda inventariseert de prioritaire kennisvragen en biedt
keling essentieel en moet er ruimte blijven voor reflectie op hand-reikingen hoe de diverse onderzoeksinstellingen deze
de praktijk van de professional. Immers, de context waar- kunnen op-pakken (zie www.netwerkerfgoedenruimte.nl,
binnen deze professional opereert is aan constante waar deze agenda naar verwachting in april 2013 zal worden
verandering onderhevig. Dat is een inherent gegeven van gepubliceerd).
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

7. De afgelopen jaren waren turbulent voor gemeenten in
Nederland, en het is nog niet voorbij. De crisis noopt het gros
van de steden tot omvangrijke bezuinigingen. Zo ook onze
partners in het onderzoekstraject. De Gemeente Helmond kon
deze bezuinigingsronde niet verenigen met een voortzetting
van het onderzoek en haakte halverwege af. Bij de andere
gemeenten in beide consortia tekenden zich ook duidelijke
veranderingen af. Ambities in gebiedsontwikkelingen werden
flink teruggeschroefd (consortium UT) en monumentenambte-
naren zijn een zoektocht gestart naar een nieuwe invulling van
het monumentenbeleid. Diverse artikelen in deze publicatie
gaan in op de consequenties van hun keuzes. Duidelijk is in elk
geval dat de economische legitimatie voor investeringen in
erfgoed(beleid) steeds meer op de voorgrond is komen te
staan. De auteurs zijn niet somber gestemd, ze zien interes-
sante openingen voor een nieuwe invulling van het erfgoedbe-
leid. Dat zal nodig zijn nu het erfgoedbeleid steeds meer op het
bordje van de gemeenten wordt geschoven. In gebiedsontwik-
kelingen met cultureel erfgoed voelen partners zich sterker
dan voorheen met elkaar verbonden in hun zoektocht naar
10 creatieve oplossingen voor de grote opgaven waarvoor ze
staan. Gemakzucht maakt plaats voor realiteitszin en
samenwerking.
Het Belvedere-beleid, “behoud door ontwikkeling”, heeft
grote gevolgen gehad. Dit is een eerste review van de resul-
taten. We zijn er nog lang niet, want er zijn nog duizenden
monumenten aan herontwikkeling toe, en zoals beschreven
zijn de huidige condities niet bepaald gunstig. Maar dit boek
laat zien dat we wel leren; niet alleen van onderzoek, maar
vooral van de wisselwerking met de praktijk. Er zijn nieuwe
mogelijkheden ontdekt om monumentenbeleid in barre tijden
vorm te geven. Dat biedt perspectief op een mooie toekomst.
1 Zie publicatie ‘Van gearrangeerd huwelijk tot dynamische verhouding’
op www.netwerkerfgoedenruimte.nl.
Cultureel erfgoed op waarde geschat

8. 1. Waarde in
meervoud
Naar een nieuwe
vormgeving van
de waardering
van erfgoed
Jos Bazelmans
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed /
Vrije Universiteit Amsterdam
12
Inleiding samen, maar ze zijn maar tot op zekere 13
Waarde is een van de kernbegrippen in de zorg hoogte onder een gemeenschappelijke
voor het erfgoed. Immers, wat als waardevol noemer – bijvoorbeeld geld – te brengen.
wordt beschouwd, verdient het om (her) Een vitale en geëngageerde vorm van erf-
gebruikt, behouden of gekoesterd te worden. goedzorg heeft aandacht voor de waarde van
Hetgeen waarvan men denkt dat het geen erfgoed in meervoud.
waarde heeft, wordt verwaarloosd, vernietigd
of weggegooid. Afval of erfgoed: het betreft De betekenis van het begrip ‘waarde’ is niet in
een verschil in waardering. Van oudsher speelt een paar woorden te omschrijven. Het is zelfs
een cultuurhistorisch perspectief op de een uitgesproken lastig begrip. We gebruiken
waarde van erfgoed een hoofdrol. Tegen- het in zeer uiteenlopende betekenissen.
woordig bestaat daarnaast veel aandacht voor Zo wordt het, zoals hieronder zal worden
de vraag naar economische waardering van getoond, gebruikt als synoniem van prijs – het
erfgoed: wat kost het en wat levert het op? bedrag dat je voor iets moet betalen – , maar
De waarden van erfgoed zijn daarmee niet ook voor aanzien. Waarde kan echter ook
uitputtend beschreven. In dit essay wordt staan voor een nastrevenswaardig principe
erfgoed beschreven als ‘waarde in meervoud’: voor gedrag, zoals in de frase ‘normen en
erfgoed heeft gebruikswaarde, marktwaarde, waarden’. Hoe gebruiken we het begrip in de
cultuurhistorische waarde, belevingswaarde, erfgoedzorg? Hoe verhoudt dat gebruik zich
statuswaarde (dat wil zeggen: het verleent tot de vele betekenissen die waarde in onze
aanzien) en levensbeschouwelijke waarde. taal heeft? Beide vragen komen in dit hoofd-
Genoemde waarden hangen zeker met elkaar stuk aan de orde. Het bezien welke beteke-
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

9. nissen van waarde onbesproken blijven in het Dit is niet de plaats om bovengenoemde heeft betrekking op zowel kracht of nut (of verschil zichtbaar tussen het gebruik van het
vigerende wetenschappelijk-inhoudelijke trends verder uit te werken. Het is echter bruikbaarheid), als op prijs (ruilwaarde of begrip binnen en buiten de economie.
biedt perspectief op de waardering van duidelijk dat opvattingen over erfgoed en de verkoopwaarde). Laatstgenoemde waarde kan
roerend en onroerend erfgoed. vormgeving van de erfgoedzorg aan ingrij- worden uitgedrukt in geld. Iets is van waarde De grote rol van het begrip waarde in het alle-
pende wijzigingen onderhevig zijn. Ook de omdat het in het leven van alledag wordt daagse leven en in het financiële en economi-
In de professionele erfgoedzorg wordt de definitie en het gebruik van het begrip waarde gebruikt of omdat het kan worden gekocht of sche domein, komt tot uitdrukking in het feit
waardering van erfgoed vrijwel uitsluitend in veranderen. Onderstaande beschouwing biedt verkocht. Beide betekenissen hangen nauw dat het begrip in deze bronnen blijkt te staan
wetenschappelijk-inhoudelijke of cultuurhis- daarom een perspectief dat het mogelijk met elkaar samen maar zijn niet helemaal voor het meten van de omvang, eigenschap
torische termen gedefinieerd. In de waarde- maakt de discussie over de waardering van hetzelfde: iedereen zal een afweging maken of of samenstelling van een stof of verschijnsel
ring wordt uitdrukking gegeven aan de erfgoed inhoudelijk te verbreden en het waar- het praktisch nut – de waarde voor de koper (zoals in ‘voedingswaarde’, ‘isolatiewaarde’ of
objectieve staat of conditie van het object – deren van erfgoed als een participatief proces – zich verhoudt tot de prijs die zich in een spel ‘sluitertijdwaarde’). Deze waarde kan berekend
denk bijvoorbeeld aan gaafheid – en aan de vorm te geven. Dit in antwoord op de uitdaging van vraag en aanbod vormt – een waarde die worden en in getalsmatige zin van klein naar
betekenis die het erfgoed heeft voor de die de genoemde ontwikkelingen stellen aan afhankelijk is van de omstandigheden.– Prijs is groot geordend worden (vergelijk ‘drempel-
geschiedschrijving van professionele archeo- de erfgoedzorg. Het geboden perspectief sluit wat je betaalt; waarde is wat je krijgt. waarde’ of ‘normale waarde’). Zeer omvangrijk
logen, kunst- en architectuurhistorici, histo- welbewust aan bij de verschillende beteke- is het aantal samenstellingen en combinaties
risch-geografen en historici. Het perspectief nissen van waarde(n) in het alledaagse spraak- De tweede groep van synoniemen refereert dat laat zien dat waarde een kernbegrip is in
van eigenaren, gebruikers, belanghebbenden gebruik in Nederland. Essentieel voor aan een andere betekenis van het begrip het economische verkeer (vergelijk ‘markt-
en belangstellenden wordt niet of slechts onderstaande beschouwing is de notie dat waarde. Waarde heeft betrekking op de goede waarde’, ‘boekwaarde’, ‘executiewaarde’,
zijdelings meegewogen. Andersoortige verschillende waarden niet één-op-één verge- of slechte eigenschappen van iets of iemand: ‘inruilwaarde’, ‘beurswaarde’, ‘dagwaarde’,
waarden, zoals bijvoorbeeld gebruikswaarde, lijkbaar zijn en eenvoudig tegen elkaar afge- waarde in de zin van allooi (gehalte), belang ‘getaxeerde waarde’, ‘contante waarde’, ‘waar-
marktwaarde, belevingswaarde of levens- wogen kunnen worden. De onderscheiden (significantie), betekenis of verdienste (merite). debon’ etc.). Naast ‘hebben’ en ‘zijn’ wordt het
14 beschouwelijke waarden spelen nauwelijks waarden vormen, met andere woorden, een Het betreft zowel voorgegeven eigenschappen, werkwoord ‘schatten’ – in de letterlijke bete- 15
of geen rol. hiërarchie.1 denk aan intrinsieke of innerlijke waarde, als kenis van het woord – het vaakst met waarde
eigenschappen die na een handeling of inspan- gecombineerd als het in deze betekenis wordt
De professionele systematiek van het waar- ning tot stand komen, zoals waarde in de bete- gebruikt. Dergelijke waarden kunnen worden
deren van erfgoed staat echter onder druk.
Twee domeinen van waardering: kenis van verdienste. Vaak kunnen genoemde ‘afgeschreven’, ‘gemaximeerd’, ‘getaxeerd’,
Verschillende, samenhangende, politiek-
economisch en niet-economisch eigenschappen in een maat, en soms in geld ‘omgerekend’ of ‘becijferd’. Ze ‘fluctueren’,
bestuurlijke en maatschappelijke trends zijn Woordenboeken maken duidelijk dat voor het worden uitgedrukt (waarde als peil, meet- ‘devalueren’ of ‘verveelvoudigen’.
hiervoor verantwoordelijk. Zonder uitputtend begrip ‘waarde’ een op eerste blik onontwar- waarde of uitslag) – bijvoorbeeld bij voedsel
te zijn: bestuurlijke decentralisatie; veranke- bare kluwen van uiteenlopende synoniemen (calorieën) of diamanten (karaat) – , maar De taalkundige gegevens laten ook goed zien
ring van de zorg voor het onroerende erfgoed beschikbaar zijn.2 De grafische weergave van soms nadrukkelijk niet, zoals bij verdienste of wat de niet-alledaagse of niet-economische
in de ruimtelijke ordening; krimpende finan- de vele relevante woordverbanden op de aanzien. In laatstgenoemd geval gaat het om betekenis van waarde is. Veelgebruikte samen-
ciële middelen en een versterking van de website synoniemen.net spreekt in dit verband goede intenties of het tonen van goed gedrag stellingen en combinaties zijn: ‘intrinsieke
neoliberale vraag naar de directe en indirecte boekdelen. 3 Nadere beschouwing leert echter en is een normatief-zedelijk perspectief domi- waarde’, ‘vaste waarde’, ‘hoogste waarde’,
financiële opbrengsten van investeringen in dat op hoofdlijnen twee groepen van betekenis nant. ‘onschatbare waarde’, ‘(cultuur-)historische
de erfgoedzorg; de uitbouw van een op bele- te onderscheiden zijn: waarde als prijs, en waarde’, ‘eigenwaarde’, ‘belevingswaarde’,
ving georiënteerde, postmoderne economie; waarde als gehalte. In zijn eerste betekenis Op basis van verschillende webgebaseerde ‘natuurwaarde’ en ‘landschappelijke waarde’.
de ontwikkeling van nieuwe media en het speelt het begrip een grote rol in het economi- databases4, waarin van het begrip waarde Het is ongebruikelijk waarde in deze beteke-
ontstaan van laagdrempelige mogelijkheden sche domein; in zijn tweede betekenis juist samenstellingen, combinaties met adjectieven nissen te gebruiken in combinatie met het
om informatie en kennis te publiceren en te erbuiten. en met werkwoorden, en het gebruik van werkwoord ‘schatten’. Het is wel gebruikelijk
delen; en een grotere assertiviteit van de zijde waarde in gevleugelde woorden en zegswijzen ze te combineren met het werkwoord
van het maatschappelijke middenveld en De eerste groep van synoniemen heeft een te vinden zijn, kunnen we bovenstaand beeld ‘hechten aan’. Genoemde waarden kun je ook
particulieren. uitgesproken praktische oriëntatie: waarde in meer detail uitwerken. Opnieuw wordt het ‘toekennen’, ‘vertegenwoordigen’, ‘uitdragen’,
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

10. ‘herstellen’, ‘kwijtraken’, ‘verabsoluteren’, ‘vast- van kwaliteiten die in de samenleving worden In de derde plaats wordt duidelijk dat het op aanzien en distinctie. Deze waarde kan
houden’, of ze kunnen ‘vervagen’. hooggeacht’. ‘In waarde doen’, bijvoorbeeld, onderhavige waardebegrip verschilt van de niet los gezien worden van idealen en
betekende ‘een persoon eerbied betuigen’. principes en werking van de markt of het principes of sociaal en levensbeschouwelijk
Significant is dat waarde in haar niet-alledaagse economische domein. Het is juist op de gebied.
of niet-economische betekenis voorkomt in Op het eerste gezicht staat waarde in de zin gespannen relatie tussen waarde als iets
nevenschikking met woorden zoals norm, van aanzien of waardigheid op gespannen voet nastrevenswaardig en waarde als prijs (en nut) Hieronder zullen deze inzichten gebruikt
deugd, betekenis, principe, uitgangspunt, met prijs: “het bedrag dat in ruil voor het dat de meeste zegswijzen en gevleugelde worden om de verschillende waarden van
traditie, ideaal, zingeving, opvatting en fatsoen. leveren van een zaak of het verrichten van een woorden betrekking hebben6: “Wat waardevol erfgoed te benoemen en te duiden.
Waarde speelt, met andere woorden, een dienst gevraagd of geboden, ontvangen of is, is niet hetzelfde als wat waarde heeft”
hoofdrol in de manier waarop mensen tegen de besteed wordt” (Van Dale). Waardigheidsbekle- (onbekende auteur), “Alles van waarde is nutte-
gemeenschap en de wereld aankijken: hoe ders, bijvoorbeeld, die zich naast hun publieke loos” (Kees Fens), “Al wat gekocht en verkocht
Erfgoed op waarde schatten:
denken en doen in termen van goed of fout beloning laten betalen voor diensten zijn wordt is waardeloos” (Greshoff) en “Een
nut en prijs
worden beoordeeld. Wat word je geacht in de corrupt. In de geschiedenis van beide cynicus is iemand die overal de prijs en In haar meest basale betekenis verwijst waarde
omgang met anderen, de natuur en het godde- begrippen is de tegenstelling echter minder nergens de waarde van kent” (Oscar Wilde, naar gebruikswaarde: nuttig voor het alle-
lijke of bovennatuurlijke te doen of na te laten? sterk. Vroeger, zo laat de WNT zien, kon prijs maar onlangs nog gebruikt in het politieke daagse leven of dienstbaar aan vanzelfspre-
Het nastreven van eigenbelang behoort, in ook worden gebruikt voor gewaardeerdheid debat over marktwerking in de zorg). kend gebruik in niet-alledaagse context. Ook
tegenstelling tot in het economische domein, en roem (vergelijk Engelse prize en praise). erfgoed heeft vaak gebruikswaarde. In een
niet centraal te staan. Naastenliefde, duurzaam- Dat wordt begrijpelijk als we denken aan ons Deze beknopte en zeker niet systematische rijksbeschermd monument wordt bijvoorbeeld
heid of eerbied bijvoorbeeld wel. In het motief hedendaagse gebruik van het woord prijzen. beschouwing van de betekenissen van het gewoond of gewerkt. De gebruikswaarde kan
voor of de intentie van de handeling dient belan- Dat betreft niet alleen het vaststellen of schrif- begrip waarde maakt duidelijk dat we bij een door slijtage, breuk, functieverlies of over-
geloosheid zichtbaar te zijn. telijk noteren van een prijs of het schatten van verkenning van de waarde van erfgoed reke- dracht in eigendom verloren gaan. Dat is een
16 de waarde van een goed of een dienst, maar ning moeten houden met: belangrijk moment omdat pas dan de vraag 17
Welke orde kunnen we ontdekken in de bete- ook loven, roemen, of ‘gunstig’ of ‘met lof boven komt drijven of het onbruikbaar en afval
kenis van waarde buiten het alledaagse en spreken’. Denk aan een prijs (in de vorm van 1 een pluriform waardebegrip; wordt of dat het – in weerwil van het verlies
economische domein? In de eerste plaats, en een beker, medaille of geld) als een stoffelijke van zijn oorspronkelijke gebruikswaarde –
de etymologie en gebruiksgeschiedenis van het blijk van verworven roem of succes in sport en 2 een conceptueel en deels ook praktisch bewaard moet worden. Pas ‘in crisis’ is de aan-
begrip laten dit zien, heeft waarde betrekking op spel. onderscheid tussen waarde in de betekenis of afwezigheid van andere waarden in het
personen, in de zin van waardigheid (vergelijk van werking, nut en prijs enerzijds, en geding en is ‘waardering’ aan de orde.
het Duitse Würde en het Engelse worth(y)) en als In de tweede plaats wordt duidelijk dat waarde waarde als ideaal en principe anderzijds.
equivalent voor het meer gangbare ‘aanzien’. betrekking heeft op dat wat als belangrijk en Waarde heeft betrekking op zakelijke Erfgoed heeft veelal ook een financiële
Waarde (Middelnederlands werth en werde) had nastrevenswaardig wordt geacht. In dat transacties enerzijds, en zin- en waarde.7 De primaire functie van geld is
en heeft betrekking op mensen van rang en verband is sprake van een grote samenhang betekenisgeving anderzijds. Waarde speelt, uitdrukking te geven aan de ruilwaarde van
stand (zoals tegenwoordig nog in (hoog)waar- tussen waarde en begrippen zoals norm, opmerkelijk genoeg, een dominante rol in een object of dienst. Deze waarde komt op de
digheidsbekleder, zoals burgemeesters of principe, belang, beginsel, ideaal, betekenis zowel het financieel-economische domein, markt tot stand in het spel van vraag en
bisschoppen) die op basis van hun (krijgshaftige, en opvatting. Het betreft een domein waarin als in het sociale en levensbeschouwelijke aanbod. We spreken dan ook van marktwaarde.
vrijgevige of herderlijke) verrichtingen en een waarde nooit in enkelvoud wordt gedefinieerd. domein. Eerstgenoemd domein is in De onderzoekers van de Vrije Universiteit die
deugdzame vervulling van een ambt eerbied, We spreken dan ook van een waardestelsel of principe alledaags en zakelijk van karakter; in deze publicatie hun onderzoek naar de
achting of respect verdienen. In het Woorden- waardesysteem, en van een waardengemeen- het tweede domein overstijgt het economische waardering van cultureel
boek van de Nederlandse Taal (WNT) is deze schap. Deze waarden verschillen van groep tot alledaagse en heeft betrekking op wat erfgoed presenteren proberen de erfgoed-
betekenis goed gedocumenteerd, met de kant- groep. Begrippen als grondwaarden of kern- wezenlijk is; waarde (deels) uit te drukken in financiële
tekening dat het gaat om een verouderde bete- waarden maken duidelijk dat dergelijke waarden, zoals vastgoedwaarde of betalings-
kenis: waarde is ‘het aanzien dat iemand heeft, waarden een verschillend gewicht kennen: 3 van oudsher heeft waarde betrekking op bereidheid. Geld maakt het mogelijk om zaken
of de achting die hem verschuldigd is, op grond ze zijn hiërarchisch geordend. hiërarchisch onderscheid tussen mensen, die onvergelijkbaar zijn met elkaar te verge-
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

11. lijken en zo de uitruil ervan mogelijk te maken. erfstukken is alleen aan de orde als men in onderzoek dat empirisch (waarheidsstreven), waardering, het laatste aan belevingswaarde.
Geld wordt dan ook, zo bijvoorbeeld door de hoge financiële nood verkeert. Erfgoed staat logisch, systematisch, openbaar, controleer- Emotie en gevoel is belichaamd, persoonlijk
Duitse filosoof Georg Simmel (1907), gezien dus voor meer dan de marktwaarde. baar, geannoteerd (hervindbare bronnen), (subjectief) en lastig onder woorden te
als “de grote gelijkmaker”. Dit vermogen is in herhaalbaar en ethisch neutraal is. Deze door brengen, en dus ongrijpbaar. Op basis van een
het economische verkeer zijn kracht, maar de eeuwen heen gegroeide eisen aan onder- goede vraagstelling zijn de meeste mensen
vormt tegelijkertijd een bedreiging voor zaken
Aan erfgoed waarde hechten: zoek geven aan de professionele waardering echter wel degelijk in staat te vertellen wat
en diensten die hun absolute eigenheid onder
betekenis van erfgoed zeker geen objectieve status. erfgoed hen doet: van welke betekenis of
alle omstandigheden moeten behouden.8 Hoewel wetenschappers of professionals in de De grote waarde ligt echter in de open, voor waarde het is en welk verhaal het hen vertelt.
Ouderschap, bijvoorbeeld, – als kernwaarde erfgoedzorg vaak zorgvuldig afstand houden kritiek vatbare werkwijze. In de vormgeving Steeds beter wordt beseft dat de menselijke
van onze samenleving – staat de verkoop van tot de markt en tot taxateurs, zijn in de bepa- van een bredere, meer participatieve vorm van kennis van zijn omgeving niet alleen iets van
kinderen in de weg. Over betaald draagmoe- ling van de wetenschappelijk-inhoudelijke waardering zal het een grote opgave zijn deze het woord is, maar ook van het lichaam. Kennis
derschap lopen de meningen echter om cultuurhistorische waarde van roerend of methodiek te combineren met vormen van komt niet alleen tot stand door abstracte
morele en pragmatische redenen uiteen. Een onroerend erfgoed veel van bovengenoemde waardering waarvan de claim op waarheid beschouwing, maar ook door concrete erva-
voorbeeld uit het erfgoeddomein: hoewel het criteria van taxateurs en makelaars relevant. berust op niet-wetenschappelijke principes. ring en beleving. Je zou kunnen zeggen dat
Rijk op dit moment voornemens is alle rijks- In de archeologie, de architectuur- en kunstge- Hoe kunnen we bijvoorbeeld een plek geven expert en leek zich in de waardering van
monumenten te verkopen die niet dienstbaar schiedenis en de historische geografie wordt aan de waardering van verondersteld sacrale erfgoed verhouden als ontwerper tot
zijn aan de eigen huisvesting, is bij voorbaat de waarde bepaald op basis van de relatie met plaatsen door ‘nieuwe heidenen’? ambachtsman: de eerste maakt overwegingen
een uitzondering gemaakt voor het Haagse historische gebeurtenissen, gaafheid, conser- en keuzes expliciet en gaat daarover in dialoog,
Binnenhof. vering, zeldzaamheid, samenhang en context, De wetenschappelijk-inhoudelijke proceseisen terwijl de tweede in de uitvoering van zijn werk
betekenis voor de kennis over het verleden en zijn (nog) niet of minder aan de orde bij het laat zien wat hij kan. De expert brengt de
In het bepalen van de marktwaarde van representativiteit. Vanaf de 19e eeuw werden vaststellen van wat experts belevingswaarde cultuurhistorische waarde onder woorden,
18 roerend of onroerend erfgoed spelen taxa- deze kenmerken door experts gedefinieerd in noemen. Het gaat hier om het directe en terwijl de leek de emotionele waarde ervaart. 19
teurs en makelaars vaak een vooraanstaande relatie tot een door iedereen (verondersteld) onmiddellijke contact met het verleden: wat In het bepalen van de waarde van erfgoed is de
rol. Zij richten zich op gaafheid, ouderdom gedeelde nationale identiteit. In Nederland – Huizinga de “historische ervaring” of “histori- invalshoek van de rationele beschouwer én
(en zeldzaamheid), materiaal, bewerking, stijl, een combinatie van een unitaire staat en een sche sensatie” noemde. Dat betekent echter van de betrokken gebruiker nodig.
naam en bekendheid van de maker (indien veelvormige natie – bestond daarbij ook altijd niet dat geloofwaardigheid of authenticiteit,
bekend en relevant), en op gebruikswaarde ruimte voor een positieve beoordeling van het echtheid en waarheid, hier niet van belang zijn. Zoals in de algemene beschouwing hierboven
(of de investeringen die nodig zijn om erfgoed van de verschillende zuilen en van Men beschouwt of ervaart iets als echt of over de betekenis van waarde is besproken,
gebruikswaarde te herstellen). Daarnaast zijn verschillende regio’s. Tegenwoordig is, door onecht, waar of onwaar, op basis van een heeft het begrip van oudsher betrekking op
ze bekend met de vraag uit de markt: zijn er uiteenlopende emancipatieprocessen die ook complex samenspel van suggestie, vertrouwen, waardigheid, eerbied, achting, respect en
potentiële liefhebbers, verzamelaars of zichtbaar zijn in de wetenschap, te zien dat overreding, verwachting en ervaring.9 Op alle aanzien. Waarde staat dan ook voor het hiërar-
gebruikers voor het object? Zijn of haar erfgoed wordt gedefinieerd in relatie tot de zintuigen wordt een beroep gedaan. De mens chisch onderscheid tussen mensen en
inschatting van de marktwaarde kan werkelijk- identiteit van de vele deelgroepen binnen de is niet de beschouwer van het historisch object groepen, voor distinctie. Soms speelt erfgoed
heid worden door het te veilen of te verkopen. samenleving en zelfs in relatie tot verbanden maar ondergaat de macht van het object en een belangrijke rol in het zichtbaar maken van
We moeten echter bedenken dat veel eige- die de natiestaat overstijgen (vergelijk het wordt overrompeld door het verleden. Het lijkt posities van waardigheid. Daarbij kan gedacht
naren van erfgoed helemaal niet bereid zijn werelderfgoed van UNESCO of het nieuwe alsof de afstand in tijd tussen heden en worden aan de onderscheidingstekens
het op de markt te brengen. Denk aan de vele European Heritage Label). verleden kortstondig wegvalt. waarmee ambtsdragers worden bekleed, zoals
mensen die bij het tv-programma Tussen de ambtsketen van een burgemeester of de
Kunst en Kitsch erfstukken laten taxeren. Daar waar de marktwaarde tot stand komt in Belevingswaarde is een lastig begrip omdat het regalia van een koning; aan de prestigieuze,
Men is weliswaar benieuwd naar de financiële een spel van vraag en aanbod, wordt de zijn betekenis ontleent aan de tegenstelling oude gebouwen van bedrijven of instituties;
waarde van een object, maar de vraag of cultuurhistorische waarde gevormd in het tussen rede of ratio enerzijds, en gevoel of maar ook aan collecties van erfstukken en
men het wil verkopen wordt in veel gevallen wetenschappelijke debat. Dat debat kent een emotie anderzijds. Het eerste ligt ten grond- erfgoederen van instellingen, dorpen, steden
ontkennend beantwoord. Het opgeven van theoretische grondslag en is gebaseerd op slag aan een wetenschappelijk-inhoudelijke (city branding) of families. Een mooi voorbeeld
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

12. van het laatste is het vaak eeuwenoude bezit van eerlijke voeding en duurzame energieop- gebruikswaarde. Een monument dat betekenis waarde van erfgoed te spreken in een brede
van adellijke families. De relatie tussen wekking. Daarnaast wil deze molen “herboren heeft voor onze nationale geschiedenis – het betekenis van het woord of van de waarden
erfgoed en positie is hier zo sterk dat de relatie worden” en “herrijzen”, als eerbetoon aan de heeft cultuurhistorische waarde – is ongetwij- van erfgoed in meervoud. Dit vraagt denk-
tussen subject en object omgedraaid wordt: bevrijders en waar zij voor stonden.11 Impliciet feld meer waard op de markt als het geschikt is werk van en discussie onder erfgoed-
het is niet de adellijke familie die het naamdra- in het project is de lokale gemeenschapszin die voor alledaags gebruik. professionals. Duidelijk is echter ook dat
gende landgoed of kasteel met inventaris met de ondersteuning en uitvoering ervan aan betrokkenheid van niet-professionele belang-
bezit, maar omgekeerd. De onderscheidings- de dag gelegd wordt. In deze publicatie staan Het lijstje van besproken waarden is waar- hebbenden meer centraal moet komen te
waarde van erfgoed hoeft overigens niet altijd meer voorbeelden. Zo wordt in het artikel over schijnlijk niet uitputtend.12 Zo heeft Ruijgrok in staan. Cultuurhistorisch onderzoek en
betrekking te hebben op hiërarchisch onder- Heerlen beschreven hoe de gemeente steeds verschillende publicaties geprobeerd de waardering is steeds minder het exclusieve
scheid. Het kan ook uitdrukking geven aan beter de positieve waarden van het mijnbou- economische waarde(n) van erfgoed beter te privilege van academisch geschoolde onder-
horizontale verschillen. Zo maakt de voor- werfgoed (hard werken, vertrouwen, tolerantie, conceptualiseren en te operationaliseren zoekers. Er is een ontwikkeling zichtbaar
liefde voor uiteenlopende muziekstijlen deel vereniging) weet uit te dragen. En in Dordrecht (Ruijgrok 2004) (Ruijgrok 2006). Ze spreekt naar transdisciplinair onderzoek: “Bij trans-
uit van levensstijlen die niet noodzakelijk is citymarketing verbonden met de waarden niet alleen van “(in)directe gebruikswaarde” disciplinair onderzoek gaat het om het
terug te voeren zijn op verschillen in maat- die worden toegeschreven aan Calvijn. maar ook van “optiewaarde”, “bestaanswaarde” creëren van een omgeving waarin mensen
schappelijk succes of stands- of klassenver- Het uitroepen van een Calvijnjaar bleek en “verervingswaarde”; respectievelijk “de uit verschillende – ook niet-academische –
schillen. bijzonder effectief in de profilering van het waarde van de mogelijkheid om erfgoed te werelden vormgeven aan wederzijdse relaties
Dordts cultureel erfgoed. Deze voorbeelden bezoeken of te bekijken”; “de waarde van een en betekenisgeving. Het gaat om een geza-
De meerduidigheid van het waardebegrip is maken duidelijk dat erfgoed kan staan voor erfgoed ook al zal men er nooit direct van menlijke zoektocht, waarbij de partners aan
hiermee nog niet uitputtend beschreven: sociale waarden die levensbeschouwelijk zijn genieten”; en “de waarde van een erfgoed voor elkaar gelijkwaardig zijn”.13 Tot de partners
Tot slot moet waarde besproken worden in de gedefinieerd. volgende generaties zoals gedefinieerd door behoren onderzoekers, beleidsmakers, advi-
betekenis die het begrip heeft in ‘normen en de huidige generatie”. De centrale boodschap seurs en – natuurlijk – eigenaren en burgers/
20 waarden’. Deze frase wordt vaak onzorgvuldig van haar studies is: investeren in erfgoed bewoners: 21
gebruikt, alsof normen en waarden syno-
Verbreding loont.13 In andere studies zijn alternatieve
niemen zijn. Dat is niet zo. Daar waar normen Bovenstaande verkenning maakt duidelijk dat opsommingen te vinden voor de niet-econo- “alle mogelijk andere relevante partijen met
staan voor concrete, betrekkelijk instrumen- een strikt cultuurhistorische opvatting van mische waarden van erfgoed. Zo wordt in een verschillende kennis, ervaring en vaardig-
tele gedragsregels, hebben waarden betrek- erfgoed geen uitputtend beeld geeft van de recente publicatie over de maatschappelijke heden werken intensief samen. Zij hebben
king op nastrevenswaardige, diepbeleefde waarde(n) ervan. Erfgoed vertegenwoordigt ook betekenis van musea gesproken over de allemaal de rol van co-innovator en co-onder-
idealen en motieven.10 Om slechts enkele gebruikswaarde, economische waarde, emotio- “collectiewaarde”, “verbindende waarde”, zoeker en integreren de inhoud van hun
voorbeelden te noemen: liefde, gelijkheid, nele of belevingswaarde, sociaal kapitaal en “educatieve waarde”, “belevingswaarde” en verschillende disciplines en professionele
rechtvaardigheid, vrijheid en respect. Uit een waarden die betrekking hebben op ‘het goede’. “economische waarde” – in die volgorde – van achtergronden. Het is daarbij van belang dat
recente studie blijkt dat veel Nederlanders Het gaat hier om zeer ongelijksoortige vormen musea (DSP-groep 2011). Deze type waarden kennisproductie ontstaat in de context waarin
Paleis Soestdijk associëren met koningin van waarden, waarvan we niet mogen veronder- zijn voor een belangrijk deel in overeenstem- de nieuwe kennis wordt toegepast. De kennis
Juliana én met de waarden waar Juliana voor stellen dat ze allen op dezelfde wijze worden ming te brengen met de hierboven geschetste die geproduceerd wordt, noemen we sociaal
stond: verbondenheid en betrokkenheid, gewogen. Het is daarom niet mogelijk ze één- indeling: de notie van een hiërarchie ontbreekt robuust. Het uitgangspunt van transdiscipli-
tussen de mensen (Van Dijk en Graumans op-één te vergelijken, of de ene waarde in de echter. Klamer, ten slotte, spreekt over “sociale nair onderzoek is dat kennis ontwikkeld wordt
2012). Een ander bijzonder voorbeeld is het andere te vertalen. Dat wil overigens niet en culturele waarden” van erfgoed en “het in een onderzoekend gesprek over een geza-
lokale initiatief om te komen tot het (intussen zeggen dat ze niet met elkaar samenhangen. vermogen om mensen in verrukking te menlijke praktijk.” 14
geslaagde) herstel van een molen in het De uitbouw van onderscheidingswaarde zal brengen” of “misschien wel een spirituele
Noord-Brabantse Eerde. Deze werd in ongetwijfeld geld kosten. Denk bijvoorbeeld aan ervaring te geven” (Klamer 2009). Transdisciplinair werken stelt nieuwe
september 1944 vernietigd tijdens operatie de renovatie van een gemeentelijk museum. eisen aan het onderzoeksproces en aan
Market Garden en niet meer hersteld. Een Een kerk staat weliswaar in de eerste plaats voor Het is duidelijk dat onder erfgoedprofessionals de betrokken regisseurs en uitvoerders.
opnieuw werkende molen, zo stellen de initia- sociale waarden die levensbeschouwelijk zijn geen sprake is van consensus of van een Het veronderstelt vaardigheden die zijn
tiefnemers, maakt ons bewust van het belang gedefinieerd, maar heeft ongetwijfeld ook gedeeld begrippenapparaat, om over de ontleend aan de sociologie, antropologie en
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

13. volkskunde, zoals interviews, workshops en Dat is voor velen nog onbekend terrein. 6 Geld zelf kan zelfs erfgoed worden. Denk bijvoorbeeld aan
de gouden tientjes die door vrouwen van de vooroorlogse
participerende observatie. Wat is het en hoe breng je het in de praktijk? generaties als sieraad werden gedragen.
7 Zie Klamer 2009 en Sandel 2012 voor de spanning tussen
Tot slot past een relativering van het waarden- commercie en culturele waarden.
Slot perspectief. Waarde en waardering vormen van 8 Ankersmit meent dat authenticiteit meer is dan empi-
In dit hoofdstuk zijn de verschillende waarden oudsher het vanzelfsprekende beginpunt van rische waardheid: “in het authentieke contact met de
wereld [loopt] de zelfervaring en de ervaring van de wereld
van erfgoed verkend. Wat betekent deze erfgoedzorg. Wat van waarde is, verdient
parallel. De historische ervaring voert ons daarmee terug
verkenning voor de verbinding van de immers onze zorg. Het is daarom gebruikelijk naar een prekentheoretische denkwereld (…).” (Ankersmit
erfgoedzorg met ruimtelijk-maatschappelijke om na een inventarisatie van cultuurhistori- 1993).
ontwikkelingen? Verschillende opgaven sche verschijnselen deze ook te waarderen. 9 Normen zijn gebaseerd op waarden en waarden kunnen
worden bereikt door de toepassing van normen.
tekenen zich in mijn ogen af: De waardering maakt duidelijk wat wel of niet
10 http://www.eerdsemolen.nl/.
behouden dient te worden en vormt de grond-
11 In veel beleidsstukken, debatten en studies wordt belang
1 Ook in de toekomst zal de traditionele slag voor de aanraakbaarheid van het erfgoed
gehecht aan het begrip ‘intrinsieke waarde’ van cultuur en
cultuurhistorische waardering van erfgoed dat blijft. Maar is een absolute scheiding van erfgoed. Zie echter Duineveld & Van Assche 2009 voor een
belangrijk zijn. Voor een goede integratie waardevol en waardeloos, van behoudwaardig overtuigende, principiële relativering van de waarde van
dit begrip.
van de erfgoedzorg in het ruimtelijk en niet-behoudwaardig erfgoed op basis van
12 Zie Van Hilvoorde et al. 2012 voor een indringende, liberale
domein is echter een verdere uniformering een waardering altijd de beste werkwijze?
kritiek op het gebruik van externe economische effecten
en objectivering van de door experts Waardevol erfgoed hoeft immers niet uitge- ter legitimering van investeringen in en subsidies voor cul-
gehanteerde waarderingssystematiek zonderd te worden van ontwikkeling – vaak is tuur: “cultuur wordt gedegradeerd tot een werktuig in de
noodzakelijk; dat zelfs wenselijk – en weinig waardevol keynesiaanse gereedschapskist”. De kritiek is deels prin-
cipieel van aard – het gaat immers om intrinsieke waarde
erfgoed kan door ontwikkeling versterkt van kunst en cultuur en niet om afgeleide waarde, en deels
22 2 In een meer op economie en maatschappij worden. Een brede karakterisering van alles praktisch van aard: de twijfelachtige ‘hardheid’ van de 23
georiënteerde erfgoedzorg zal het begrip wat voor handen is daarvoor wellicht een beter berekeningen (“stel dat het weinig oplevert, stoppen we
dan met kunst en cultuur”) en de mogelijke opbrengsten
belevingswaarde een vooraanstaande rol alternatief. Het maakt een open en creatieve
van alternatieve, niet-culturele subsidiebestedingen.
spelen. Hoe brengen we deze op de discussie mogelijk over de kwaliteiten van
13 Wiki professionaliseren via leren op de werkplek.
zintuigen gebaseerde waarde echter tot gebouwen en gebieden, en over de mogelijk-
14 Idem.
spreken in de plan- en besluitvorming heden die ze bieden voor de vormgeving van
over ruimtelijke projecten?; een nieuwe toekomst.
3 Voor een goede besluitvorming is de
weging van alle waarden van erfgoed
1 Bazelmans 2012 biedt een eerste verkenning van een
belangrijk. issue. Het vraagt om een
hiërarchisch perspectief op de waarden van erfgoed.
cultuurpolitiek debat, waarin de nabijheid
2 Van Dale, lemma ‘waarde’.
of afstand tot een (neo)liberaal standpunt
3 Zie ‘waarde’ op http://synoniemen.net/grafisch.
centraal zal staan. Het is goed om dat in elk php?w=waarde. Vergelijk het Handwoordenboek van
ruimtelijk plan of proces expliciet te Nederlandsche Synoniemen (1908).
maken; 4 http://odur.let.rug.nl/~vdplas/DemoS/browse.
php?id=waarde (Semantic networks, Universiteit Gronin-
gen); http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/waarde
4 Een goede plan- en besluitvorming over (Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN)),
erfgoed en ruimtelijke ontwikkeling vraagt N. van der Sijs; http://corpora.informatik.uni-leipzig.
om een grotere en betere betrokkenheid de/?dict=nld_web_2002 (Wordschatz Universität Leipzig);
www.citaten.nl en www.citaten.net.
van alle betrokkenen. Hierboven werd
5 http://www.citaten.net/, vide ‘waarde’.
gesproken over transdiciplinair werken.
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

14. 2. Cultureel erfgoed
en de waarde-
ontwikkeling van
vastgoed
Faroek Lazrak & Jan Rouwendal
Vrije Universiteit Amsterdam
24
Inleiding overheid beschikbaar heeft gesteld voor 25
De Amsterdamse binnenstad bestaat voor een restauratie, en onderhoud en daarmee het
groot deel uit monumentale panden. In combi- behoud van dat erfgoed. Het binnen dat kader
natie met de grachten dragen die veel bij aan ontwikkelde programma Belvedere (1999-
de aantrekkelijkheid van de stad voor bewo- 2009), dat cultuurhistorie in de ruimtelijke
ners en bezoekers. Dat geeft Amsterdam ook ontwikkeling tracht te verankeren, heeft vaste
iets extra’s als een bedrijf zijn locatie moet voet aan de grond gekregen in de praktijk,
kiezen. Hoe meer economische activiteit er in waardoor de visie, missie en het daaruit voort-
een stad is, hoe hoger doorgaans de waarde vloeiende ruimtelijke beleid van gemeenten
van het vastgoed. Dat geldt op Europese en provincies rekening houden met die
schaal – Londen en Parijs zijn de duurste cultuurhistorie. Hoe moet je als beleidsmaker,
steden – maar ook op kleinere schaal binnen of bijvoorbeeld als wethouder van een
landen, provincies en regio’s. gemeente ergens in Nederland, deze kennis
gebruiken om tot effectiever beleid te komen?
Cultureel erfgoed draagt bij aan de waardeont- In dit hoofdstuk zullen we de kennis over de
wikkeling van vastgoed. Uit onderzoek dat is invloed van cultureel erfgoed op huizenprijzen
verricht aan de Vrije Universiteit Amsterdam samenvatten met die vraag in het achterhoofd.
blijken woningeigenaren extra geld over te
hebben om in of nabij een gemeente met veel
cultureel erfgoed te wonen. In de beleidsprak-
Het oude en het nieuwe bouwen
tijk werd dat reeds onderkend, zoals blijkt uit De Amsterdamse grachtengordel is voor een
de aandacht en financiële middelen die de groot deel ontstaan als gevolg van de uitbrei-
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

15. ding van de stad in de 17-de eeuwse bloeipe- lijk al – is duurzaam. Het wordt doorgegeven aan dragen bij aan het woongenot. Ze wegen De economische theorie leert dat overheids-
riode, de Gouden Eeuw. In het boek Het oude komende generaties. Erfgoed dus. We hebben kennelijk op tegen de nadelen van het ingrijpen alleen tot verhoging van de welvaart
en het nieuwe bouwen hebben Jaap Evert er allemaal belang bij dat grote teleurstellingen, ontbreken van centrale verwarming en een kan leiden als de markt faalt. Een belangrijke
Abrahamse en Rogier Noyon die uitbreiding zoals vastgoed dat snel aan het einde van haar modern ingerichte keuken in het oorspronke- vraag is dus waarom juist cultureel erfgoed te
vergeleken met de naoorlogse stadsuitbrei- levensduur komt, vermeden worden, vooral als lijke ontwerp. Zo kan het met erfgoed zijn: een maken zou hebben met een niet efficiënt
ding in Amsterdam. Het oude bouwen komt er die noodzaken tot omvangrijke nieuwe investe- grachtenpand uit de 17-de eeuw is nog steeds werkende markt. Een belangrijk verschil zit
daarbij veel beter vanaf dan het nieuwe. De ringen. De huidige maatschappelijke tendens van grote waarde. hem in het individueel versus collectief belang.
waardeontwikkeling van het vastgoed dat in om kavels grond te verkopen en deze door de Individuen hebben andere prikkels om hun nut
de westelijke en zuidoostelijke uitbreidingsge- kopers, binnen ruime grenzen, naar eigen Naast woningkenmerken wordt de prijs van de te maximaliseren dan de maatschappij als
bieden is neergezet vertoont dramatische inzicht te laten ontwikkelen draagt bij aan klein- woning beïnvloed door omgevingskenmerken. geheel. Zo kan een verbetering voor een indi-
verschillen met die van het veel oudere schaliger vastgoedontwikkeling die, net als in Een woning die in het centrum staat en dichter vidu, voor het collectief een verslechtering
binnenstedelijke vastgoed. Het verschil laat de 17-de eeuw, op de lange termijn goed zou bij de economische bedrijvigheid zit zal meer betekenen. Denk bijvoorbeeld aan het schil-
zich samenvatten in de observatie dat de kunnen uitwerken. Denk ook aan kleinschalige waard zijn. Daarnaast kan men denken aan de deren van een Zaans huisje in de lievelings-
17-de eeuwse stadsuitbreiding erfgoed heeft inbrei-projecten die in potentie nieuw erfgoed bereikbaarheid van een woning. Vele Amster- kleur van de eigenaar dat voor het algehele
opgeleverd dat we graag willen bewaren, voor de toekomst op kunnen leveren. dammers zijn Amsterdam ontvlucht omdat ze beeld voor de buurt een enorme verslechte-
terwijl nu al duidelijk is dat de nieuwbouw- niet in staat waren hun auto bij de woning te ring betekent.
wijken uit de jaren 1950 en 1960 de tand parkeren. De aanwezigheid van erfgoed is ook
van de tijd niet zullen doorstaan.
Woningwaarde beïnvloed een omgevingskenmerk. Naast het gegeven De regelgeving over beschermde stads- en
door erfgoed dat potentiële woningbezitters het extra woon- dorpsgezichten en rijksmonumenten biedt
Het verschil ligt niet aan de goede bedoe- Kapitaalgoederen verouderen in de loop van genot dat een monument geeft kunnen waar- eigenaren van onroerende goederen waarop
lingen van de planners. In de 17e eeuw de tijd. Daarom moet er onderhoud worden deren, kan eenieder zich voorstellen dat die regelgeving betrekking heeft de garantie
26 speelden die vrijwel zeker een minder promi- gepleegd en afgeschreven worden, zodat wonen in een historische omgeving ook dat de woonomgeving over de tijd een 27
nente rol dan in de 20ste eeuw. Het lag ook niet middelen vrijkomen om op den duur te kunnen waarde heeft voor diegene die niet in een bepaalde kwaliteit heeft. Immers, de kwaliteit
aan de bouwtechnieken of het beschikbare vervangen. Een woning is ook een kapitaalgoed. monument wonen. Het is niet voor niets dat wordt gerealiseerd door de regelgeving na te
materiaal, want de kennis daarover is alleen Het levert woongenot, economen spreken van bij de uitbreiding van Bataviastad er door de leven. In die zin dient regelgeving als een soort
maar toegenomen. Abrahamse en Noyon woondiensten. Als het bouwmateriaal goed is en projectontwikkelaar is gekozen voor een histo- verzekering voor eigenaren. De kosten hangen
maken duidelijk dat de uitvoering van de de staat van de woning op peil wordt gehouden rische enscenering van de nieuwbouw. samen met de beperking van de eigendoms-
plannen volstrekt verschillend was. In de 17-de kan er vele generaties lang gebruik van worden rechten en daarmee de alternatieve ontwik-
eeuw beperkte de overheid zich tot de aanleg gemaakt. Onderzoek naar de bepalende
Meer waard door bescherming kelingsmogelijkheden van het eigendom. De
van de infrastructuur en de verkaveling. De factoren van de waarde van de woning vindt Het is eigenlijk paradoxaal dat de overheid eigenaar is verzekerd van een bepaalde (histo-
kopers van de kavel konden vervolgens gaan doorgaans wel dat oudere woningen wat minder beleid voert om erfgoed te beschermen en in rische) woonomgeving in de toekomst en is
bouwen. In de naoorlogse periode waren de waard zijn dan nieuwe, wanneer kenmerken goede staat te houden, terwijl dat erfgoed juist bereid om voor deze zekerheid een hogere
plannen een uiting van het idee dat de samen- zoals aantal kamers, vloeroppervlakte en ligging bijdraagt aan de waarde en duurzaamheid van vastgoedprijs te betalen.
leving in grote mate maakbaar, en vooral overeenkomen, maar dat effect is niet groot. woningen. Aan de ene kant beperkt de Rijks-
verbeterbaar was. Stadsontwikkeling zou daar Woningen die zijn gebouwd in de jaren 1930 zijn overheid met dat beleid het eigendomsrecht
een belangrijke bijdrage aan kunnen leveren. doorgaans nog steeds zeer in trek, en dat komt door restricties op te leggen voor onroerende
Rijksmonumenten en beschermde
niet alleen doordat ze vaak wat groter zijn. goederen die als beschermwaardig erfgoed
stads- en dorpsgezichten
De geschiedenis stemt tot bescheidenheid. De kamer en suite heeft er vast mee te maken, worden gezien. Aan de andere kant compen- We onderscheiden directe en indirecte
Wie grote pretenties heeft kan ook grote net als de voor die tijd gebruikelijke meer seert zij eigenaren voor die beperkingen in het effecten van erfgoed op de waarde van
fouten maken. Niet alle vastgoed hoeft vijf ambachtelijke wijze van bouwen. Die zorgt niet eigendomsrecht door beleidsmatig financiële woningen. Eigenaren van woningen met een
eeuwen mee te gaan, maar het is wel jammer alleen voor goede kwaliteit, maar hangt ook prikkels te geven die dat erfgoed in stand rijksmonumentenstatus of beschermde stads-
als het binnen vijftig jaar al in hopeloze staat samen met het – moeilijk meetbare – eigen dienen te houden. en dorpsgezichten kennen een grotere
verkeert. Vastgoed – de naam zegt het eigen- karakter van zulke woningen. Deze aspecten gebruikswaarde toe aan de woning die ze
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

16. Tabel 1
prijs* m2 prijs/m2 beschermde dorps- en stadsgezichten minder geren voor deze woningkenmerken expliciet
rijksmonument € 266,000 135 € 1,970 strikt zouden mogen worden. Bewoners die een betekent dat we rekening houden met het
dakkapel aan de achterkant van hun woning feit dat monumenten soms minder goed
overige verkochte huizen € 160,000 103 € 1,550
wilde plaatsen zouden in de toekomst niet aansluiten bij de (modernere) wooneisen van
percentage 66% 31% 27% meer door wet- en regelgeving aangaande de eigenaren. Doordat we desondanks zien dat
bescherming van cultureel erfgoed moeten woningen met de monumentenstatus waarde-
worden belemmerd. Uit onze onderzoeksresul- voller blijken te zijn (kopers zijn dus bereid extra
Tabel 2 taten blijkt echter dat eigenaren en hun buren geld te betalen voor woningen die de monu-
prijs* m2 prijs/m2 waarde toekennen aan het bestaan van cultu- mentstatus bezitten of die binnen en
beschermd dorps- of stadsgezicht € 241,000 124 € 1,940 reel erfgoed. Daarbij valt op dat eigenaren in beschermd stads- of dorpsgezicht liggen) is
verschillende steden bereid zijn tussen de 6 en duidelijk dat het huidige beleidsinstrumenta-
overige verkochte huizen € 160,000 103 € 1,550
de 20 procent extra te betalen voor een woning rium voldoende in staat is om monumenten te
percentage 51% 20% 25% die de monumentenstatus heeft. Voorts valt op beschermen.
dat eigenaren in een beschermd stads- of
*2000 prijzen dorpsgezicht bereid zijn 20 procent extra te Investeringen van rijkswege in erfgoed leiden
betalen. De voorgenomen beleidsrichting kan onder andere tot hogere overdrachtsbelas-
derhalve enorme financiële consequenties tingen, onroerendzaakbelasting en overige aan
hebben op de waarde van de woningen van de waarde van de woning gerelateerde over-
eigenaren en hun buren. Hiermee samenhan- heidsinkomsten. In situaties waarin er voor
bezitten vanwege de extra ‘schoonheid’ die het Als het om twee woningen gaat waarbij de een gend dienen we ons te realiseren dat de projectontwikkelaars of individuele eigenaren
heeft. Daarnaast is het mogelijk dat de officiële wel en bij de ander geen monumenten in de erfgoedstatus, die we in ons onderzoek financieel aantrekkelijke ontwikkelmogelijk-
28 status van erfgoed (bijv. rijksmonument), los van buurt staan, dan meten we het indirecte effect. gebruiken om erfgoed van andere objecten te heden zijn door erfgoed af te breken, dienen we 29
de objectieve kenmerken, bijdraagt aan de onderscheiden, niet alleen positieve aspecten in het achterhoofd te houden dat dit mede te
waarde van een object. Dat is het directe effect. In Zaanstad vonden we dat rijksmonumenten 27 heeft. De beschermde status beperkt de maken heeft met het feit dat individuen de
Bij het indirecte effect gaat het om het effect procent per m2 meer waard zijn als we niet corri- handelingsvrijheid van de eigenaren, waardoor negatieve cultuurhistorische externaliteiten van
van rijksmonumenten en woningen binnen een geren voor overige kenmerken (zie tabel 1). de marktwaarde juist negatief zou kunnen hun handelen niet meenemen in hun beslissing.
beschermd stads- en dorpsgezicht op de andere Verder vonden we in Zaanstad dat alle woningen worden beïnvloed. Voor omwonenden betekent Voor een beleidsmaker is het derhalve van
woningen in de nabijheid. Dit indirecte effect is binnen een beschermd dorps- of stadsgezicht die beschermde status juist dat het erfgoed en belang om een integrale kosten-batenanalyse te
gelimiteerd over de ruimte. Monumenten die 25 procent per m2 meer waard zijn als we niet de daarbij behorende positieve uitstraling ook maken waarin een duidelijke cultureel erfgoed-
verder weg liggen van een woning hebben corrigeren voor overige kenmerken (zie tabel 2). in de toekomst aanwezig zullen zijn. Doordat de effectrapportage (CER) is opgenomen. Met het
minder invloed op de waarde van die woning Dit prijseffect varieert voor de verschillende status ook het handelen van hun buren beperkt onderzoek dat er aan de Vrije Universiteit wordt
dan monumenten die dichterbij liggen. steden in Nederland. Deze ongecorrigeerde biedt het voor hen de zekerheid dat de buurt verricht kan het pro memorie-karakter van een
cijfers vormen een belangrijke indicatie dat waar ze gaan wonen in de toekomst dezelfde dergelijke cultureel erfgoed-effectrapportage
Door gebruik te maken van hedonische prijsana- cultureel erfgoed een effect heeft op de (positieve) omgevingskenmerken heeft als worden gereduceerd. Cultureel erfgoed is een
lyse kunnen we beide effecten van monu- woningwaarden. waarvoor ze geld over hadden op het moment maatschappelijk goed. Zodoende is het van
menten meten. Die techniek stelt ons in staat dat ze hun woning kochten. belang om verder te kijken dan het bedrijfseco-
om twee verkochte huizen die identiek zijn in nomisch perspectief van individuen. Onderhoud,
alle opzichten, behalve de monumentken-
Erfgoed is van ons allen De genoemde prijseffecten voor monumenten behoud en restauratie van erfgoed moet altijd in
merken, met elkaar te vergelijken. Het prijsver- Bij de behandeling van de Modernisering Monu- en beschermde stads- en dorpsgezichten een integraal maatschappelijk perspectief
schil is dan toe te schrijven aan dat verschil in mentenwet in de Tweede Kamer liet toenmalig bestaan als we niet corrigeerden voor overige worden bezien. Cultureel erfgoed is door de
monumentkenmerken. Als het om twee staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en karakteristieken van de woning. Echter blijft dit tijdgeest van de maatschappij geproduceerd en
woningen gaat waarvan de een wel en de ander Wetenschap Halbe Zijlstra weten dat wat hem positieve prijseffect bestaan indien we corri- is zodoende verankerd in haar collectieve
geen monument is, meten we het directe effect. betreft de restricties die er bestaan binnen geren voor overige kenmerken. Waarbij corri- geheugen.
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat

17. 3. Historie en erf-
goed als marketing-
instrument
Karel Willems
Gemeente Dordrecht
30 Het kan je zomaar overkomen. Je rijdt op de A16 ‘Hoe dichter bij Dordt, hoe…’ is op feestjes en 31
vanuit Rotterdam richting Breda en voor je het recepties een veelgehoorde uitdrukking.
weet heb je Dordrecht al achter je liggen. Veelal wordt het gezegde op een (om inhoude-
Een lange, imposante en half over de weg lijk-historische redenen) misplaatste manier
hangende geluidswal heeft ervoor gezorgd dat gebruikt, wanneer men de behoefte heeft
je geen glimp hebt op kunnen vangen van een Dordrecht te typeren. De uitdrukking ‘onbe-
stad waar in 1572, met de Eerste Vrije Staten- kend maakt onbemind’ heeft inhoudelijk veel
vergadering, Nederland is begonnen. Kom je meer raakvlakken met Dordrecht. Waar steden
via het spoor of het water dan gloort de stad als Leiden, Maastricht, Nijmegen en Haarlem
aan de horizon in z’n volle historische omvang. door het grote publiek doorgaans geassocieerd
De grote blikvanger is de uit 1504 stammende, worden met oudheid en historie, en daardoor
licht uit het lood staande, onafgebouwde vanuit toeristisch oogpunt opvallen, blijft
toren van de Grote of Onze-Lieve-Vrouwekerk. Dordrecht nog onbemind. Het grote publiek is
In 1651 werd de toren door Jan van Goyen voor nog te onbekend met de diverse kwaliteiten
de eeuwigheid vastgelegd in zijn Gezicht op die Dordrecht te bieden heeft. Op een of
Dordrecht. De verschillende toegangswegen andere manier weet men de weg naar
naar Dordrecht roepen hele verschillende Dordrecht onvoldoende te vinden. Je zou bijna
emoties en belevingen op. Dit contrast staat in de verleiding komen dat te wijten aan de
symbool voor de tragiek van een stad die op het geluidswal die Dordrecht afschermt van de
gebied van ligging, historie en monumenten buitenwereld. Echter, de oorzaken liggen
veel te bieden heeft, maar worstelt met het wat breder en genuanceerder.
gegeven dat relatief weinigen dat weten.
Cultureel erfgoed op waarde geschat Cultureel erfgoed op waarde geschat