1. Îðøèë
Óðãàìàë ñóäëàëûí õºãæèë, ò¿¿íèé ñóäëàõ ç¿éëñ. Óðãàìàë ñóäëàë áîë áèîëîãèéí
øèíæëýõ óõààíû íýã õýñýã ìºí. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí àìüä áàéãàëèéí ¿¿ñýë,
õºãæèë, ò¿¿íèé ìºíõèéí õºäºë㺺í õóâèðàëòóóäûã ñóäàëäàã þì. Èéìýýñ õàìãèéí ýãýë
á¿ä¿¿ëýã á¿òýö á¿õèé áèå á¿õèé áèå ìàõ áîäèîñ ýõëýí íàðèéí á¿òýöòýé áèå ìàõáîäü
õ¿ðòýë á¿ãäèéã õàìààðóóëàí òýäãýýðèéí õºãæëèéí õóóëèéã ñóäàëäàã þì.
18-ð çóóí õ¿ðòýë áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä ìåòàôèçèê îíîë íî¸ðõîæ áàéãàëèéã
áóðõàí áóé áîëãîñîí áºãººä öààøèä õóâèð÷ ººð÷ëºãäºõã¿é ãýäýã áàéâ. Õàðèí 19-ð
çóóíû ýõýí ¿åä Ëàìàðê ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûã áóé áîëãîñîí íü öààøèä Äàðâèíû
á¿òýýë¿¿äýä òóñãàëàà îëæ, õºãæèæ èðñýí áàéíà. Åðòºíöºä áàéãàà àìüä áèå ìàõáîäü áîë
á¿ä¿¿ëýã áèå ìàõáîäèòîíãîîñ õºãæëèéí çàìààð õýäýí ñàÿ æèëèéí õóãàöàà çàðöóóëàí
¿¿ññýí áîëîõûã òîãòîîæýý. Ëàìàðê ººðèéõºº îíîëä àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæèõºä
ãàäààä îð÷íû íºëºº àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã çààæ ºã÷ýý. Äàðâèí íü õóâüñëûí
ò¿ãýýìýë áîëîõûã òîãòîîæ, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýí àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæèë ÿâàãäàõ áà
áàéãàëèéí øàëãàðëûí çàìààð àøèãòàé õóâüñàë áèå ìàõáîäèä õóðèìòëàãäàæ óëìààð òýð
íü óäàìøëààð äàìæèí áýõæèíý ãýäãèéã íýýñýí áàéíà. Äàðâèí áà Ëàìàðêèéí ñóðãààëèéã
îðîñûí ýðäýìòýä õàëóóíààð õ¿ëýýí àâ÷ öààøèä òýäãýýðèéí îíîëûí àëäààòàé òàøàà
õýñãèéã ¿ëäýýí õàÿæ æèíõýíý øèíæëýõ óõààíû áèîëîãèéí ¿íäñèéã òàâüæýý.
Ǻâëºëòèéí áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã òàâèã÷ È.Â. Ìè÷óðèí áîë
Äàðâèí, Ëàìàðê íàðààñ á¿òýýñýí ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýí áèå
ìàõáîäèéí àìüäðàëûí õºãæèèéí õóóëèéã íýýâ. Ýíý õóóëèéã ýðäýìòýä ¿ðãýëæë¿¿ëýí
óðãàìëûí øàòàëñàí õºãæëèéí îíîëûã áèé áîëãîâ. Àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí
õóóëèéã èéíõ¿¿ íýýñýí íü îðãàíèê åðòºíöèéã çºâõºí òàéëáàðëàõ ÷àíàðòàé áàéñàí
äàðâèíèçìûã îðãàíèê åðòºíöèéã õóâèðãàí ººð÷ëºõ îíîë ººðººð õýëáýë á¿òýýë÷
äàðâèíèçì áîëãîæýý. Ìè÷óðèíû áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí áîë àìüä áàéãàëèéí òóõàé
æèíõýíý ìàòåðèàëèñò ñóðãààë ìºí áºãººä òýð íü åðòºíöèéã ¿çýõ ãàíö øèíæëýõ óõààí
äèàëàêòèê ìàòåðàëèçì äýýð òóëãóóðëàí ñóóðèëæýý.
Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí áîë àìüòàí ñóäëàë, óðãàìàë ñóäëàë, áè÷èë àìüç¿é
çýðýã õýäýí õýñãýýñ á¿ðäýë áîëíî.
Óðãàìàë ñóäëàë ãýäýã áîë óðãàìëûí àìüäðàë, á¿òýö, ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é
òîãòîëûã ñóäëàõ øèíæëýõ óõààí ìºí. Óðãàìëûí ñóäëàë áîë õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè),
äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè), ôèçèîëîãè, àíãèëàë ç¿é, ãàçàð ç¿é, ýêîëîãè, ãåîáîòàíèê çýðýã
¿íäñýí õýëáýð¿¿äýýñ á¿ðäýë áîëíî.
Õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè) áîë óðãàìëûí õýëáýð, ãàäíà á¿òýö, ÿíç á¿ðèéí ýðõòýíèé
áàéðøèë, ò¿¿íèé ä¿ðñ õóâèðëûã ñóäàëäàã.
Óðãàìëûí àíãèëàë íü õýëáýð ä¿ðñ, ãàðàë ¿¿ñëýýð óðãàìëûã òîäîðõîé íýãæ¿¿äýä
àíãèëàí, óëìààð óðãàìëûí àéìãèéã ñóäëàõàä ýìõ æóðàìòàé áîëãîõ õýñýã þì. ̺í
óðãàìëûã àíãèëàõàä (ä¿ðñ) òîîöîîëîõ àæèë õàìààðàãäàíà.
Äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè) óðãàìëûí ÿìàð íýã ýðõòýíèé áè÷èë á¿òöèéã (ýñ, ýä
òýäãýýðèéí ãàðàë, õºãæèë ãýõ ìýò )-èéã ñóäàëíà.
Óðãàìëûí ôèçèîëîãè óðãàìëûí áèåä ÿâàãäàæ áóé àìüäðàëûí ÷óõàë
ÿâöóóäûã(õîîëëîõ, àìüñãàëàõ, áîäèñûí ñîëèëöîë, ºñºëò õºãæèëò ãýõ ìýò) ñóäàëíà.
Óðãàìàëûí ãàçàð ç¿é ºíãºðñºí áà îäîî ¿åä äýëõèé äýýð óðãàæ áàéñàí áîëîí óðãàæ
áàéãàà óðãàìëûí áàéðøèë, òîäîðõîé ç¿éë, á¿ëýã óðãàìëûí òàðõàëò çýðãèéã ñóäàëíà.
Ãåîáîòàíèê óðãàìëûí á¿ëãýìäëèéã ãàäààä îð÷íû íºõöºëòýé óÿëäóóëàí ñóäàëíà.
Óðãàìàë ñóäëàë áîë ãýíýò øèíæëýõ óõààí áîëîí ãàð÷ èðýýã¿é áºãººä ýíý íü
õºãæëèéí îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õòýé. Ìàíàé òîîëëîîñ ãóðâàí çóó ãàðóé æèëèéí ºìíº
ãðåêèéí ýì÷ Ãèïïîêðàò õýìýýã÷ àíõ óäàà ýìèéí 200 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëîí áè÷æýý.
Ò¿¿íèé äàðàà ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Àðèñòîòàëü, Òåîôðàñò íàð òýð ¿åä öóãëóóëñàí
ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð óðãàìëûã àíãèëàõ ñàíààðõëûã òºð¿¿ëæ áàéâ. Òåîôðàñò ãàçàð

2. òàðèàëàíãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 500 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëæýý. Òýðýýð á¿õ
óðãàìëûã ìîä, ñººã, ºâñ õýìýýí àíãèëñàí íü îäîî ¿åä õýâýýð õýðýãëýãäýæ áàéãàà þì.
Èíãýýä 16-ð çóóíûã õ¿ðòýë óðãàìëûí ñóäëàëä òîäîðõîé ¿çýãäýõ¿éö õºãæèë
ãàðààã¿é áà õàðèí 16-ð çóóíààñ ýõëýí õóäàëäàà áîëîí äàëàéãààð àÿëàõ ÿâäàë íèëýýä
õºãæñºí ó÷èð øèíý ãàçàð îðíûã íýýæ óðãàìëûí øèíý ç¿éëèéã îëæ òîîöîîëîõ áîëîâ.
Óðãàìëûí ñóäëàëûã æèíõýíý øèíæëýõ óõààí áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò Øâåäèéí
ýðäýìòýí Ëèííåé èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí áºãººä òýð íü îäîî ¿åèéí óðãàìëûí àíãèëëûí
¿íäñèéã áóé áîëãîâ. Ãýâ÷ Ëèííåé, ç¿éëèéã õóâèðàí ººð÷ëºãäºõã¿é, òîãòìîë ãýæ
îéëãîñîí áóðóó ¿çýëòýí õ¿í áàéñàí þì. Îðãàíèê åðòºíöèéí ¿¿ñýë õºãæëèéã ýâîëþöè
õºãæëèéí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ àíõ Ëàìàðê òàéëáàðëàí óðãàìàë áà àìüòíû ç¿éë (ä¿ðñ)
áîë òîãòìîë áóñ, ãàäààä îð÷íû ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íºõöëèéí àÿñààð çîõèöîí õóâèð÷
áàéäàã ãýäýã çºâ ñàíààã ãàðãàñàí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý ýâîëþöè õºãæëèéí àñóóäëûã
òàâèàä ò¿¿íèéãýý øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é þì. 19-ð çóóíû ýõýí ¿åä Ëàìàðê àìüòíû
àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã òàâèõ ñàíààðõëûã àíõ óäàà õèéñýí áîë îðîñûí
ýðäýìòýí Ï.Ô.Ãîðÿíèíîâ óðãàìëûí àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã àíõ ºã÷ýý.
Òýð ¿åä íî¸ðõîæ áàéñàí ìåòàôèçèê îíîëûã ×.Äàðâèí áóò öîõèæ ò¿¿íä õóâüñãàëûã
õèéí óëìààð àìüä áèå ìàõáîäèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéí òóõàé îíîëûã áóé
áîëãîâ.
Òýðýý𠺺ðèéíõºº ìàòåðèàëèñò ñóðãààëààð ç¿éë áîë òîãòìîë ãýæ íîìîí÷èëæ
áàéñàí èäåàëèñò ñóðãààëûã öîõèæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ õºãæèæ
áàéäàã ãýñýí áàéãàëèéí õóóëèéã òîãòîîæýý. Åðòºíöèéã ¿çýõ èäåàëèñò ¿çýëä õ¿÷òýé
öîõèëòûã Äàðâèí ºãñºí ó÷èð õºðºíãºòíèé îíîë÷äîîñ ò¿¿íèé ýñðýã çîõèõ òýìöëèéã
ÿâóóëæ ýõëýâ.
Èäåàëèçìèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð áà õàðãèñ óðñãàëóóäòàé òýìöýõ ÿâäàëä Äàðâèíû
ýíýõ¿¿ îíîë òýð ¿åèéí òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñò çýâñýã íü áîëæ áàéæýý. Äàðâèí õýäèéãýýð
äýâøèëòòýé îëîí îíîëóóäûã áóé áîëãîñîí áîëîâ÷ òýð àëäààòàé òàëóóä áàéñàí ó÷èð
õºðºíãºòíèé çàðèì îíîë÷äîä àøèãëàãäàæ áàéâ.
18-ð çóóíû äóíä ¿å áà 19-ð çóóíû ýõíèé õàãàñò îðîñ îðíîîð ýâîëþöè õºãæëèéí
îíîë íèëýýä õºãæèæ ýíý òàëààð áàðóóí åâðîïûí îíîë÷äûã äàâñàí áºãººä òýä ÷óõàë
õýäýí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ ýöýñòýý ýäãýýð àñóóäëààð ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûí
¿íäñèéã òàâüæýý. Æèøýýëáýë îðãàíèê áóñ åðòºíöººñ îðãàíèê åðòºíö ¿¿ññýí áîëîõ àìüä
áèå ìàõáîäèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí íýãäìýë áà òýäãýýðèéí õîîðîíäûí òºðëèéí õîëáîî,
ò¿¿íèé ýâîëþöè õºãæèëä ãàäààä îð÷íû íºëºº çýðýã àñóóäëûã îðîñûí ýðäýìòýä
áîëîâñðóóëæýý.
Ìàòåðèàëèñò øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã õºãæ¿¿ëýí îðîñûí óðãàìàë÷ ýðäýìòäýýñ
19, 20-ð çóóíû ¿åä ÷óõàë íýýëò¿¿äèéã õèéâ. Æèøýýëáýë: Áººìèéí øóóä áóñ õóâààãäàë,
ýñèéí Ẻìèéí ðåäóêöè õóâààãäàë, ýñ¿¿ä õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìààð õîëáîãäîõ, á¿ðõ¿¿ë
¿ðò óðãàìëûí äàâõàð ¿ð òîãòîëò çýðýã íü á¿ãä îðîñûí ýðäýìòäèéí íýýëò þì. Îðîñ îðîíä
äàðâèíèçìûã äýëãýð¿¿ëýõ õýðýãò Ê.À.Òèìèðÿçåâ èõèéã á¿òýýæ óäàìøèë, õóâüñàë
áàéãàëèéí øàëãàðëûí òàëààð óðãàìëûí àìüäðàë äýýð æèøýýëýí ñóäëàâ.
Áàéãàëèéã õóâèðãàí ººð÷ëºã÷ È.Â.Ìè÷óðèí áà ò¿¿íèé õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷
ýðäýìòýí íàð óäàìøëûí ìàòåðèàëèñò øèíý îíîëûã áóé áîëãîí àìüä áèå ìàõáîäèéí
õóâüñëûí øàëòãààíûã èëð¿¿ëæ óëìààð óðãàìàë àìüòíû óäàìøëûã ººð÷ëºõ àðãà çàìûã
çààæýý. Òýä íàð Äàðâèíû ìàòåðèàëèñò îíîëîîñ óõàðñàí àëäààòàé õýñã¿¿äèéã áèîëîãèéí
øèíæëýõ óõààíààñ ¿ëäýí õàñàæ, äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçì äýýð ¿íäýñëýí, æèíõýíý
ìàòåðèàëèñò áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã áóé áîëãîõûí õàìò ãàäààä îð÷íû íºõöºë áîë
àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí ãîë øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë ìºí áîëîõûã òîãòîîæýý. Òýä
íàð íýãýí áèåèéí õºãæëèéí õóóëèéã íýýæ, óðãàìàë àìüòíû ç¿éëèéí ¿¿ñýëä àìüäðàëûí
òóðøèä øèíýýð îëæ àâñàí øèíæ òýìäýã øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ òóõàé, íýãýí
ç¿éëä õàìààðàãäàõ áèå ìàõáîäèéí õàðèëöàí íºëººëºõ íºëººã øèæëýõ óõààíû

3. ¿íäýñëýëòýé àâ÷ ñóäëàí óëìààð óðãàìàë àìüòíû õºãæëèéã õ¿ì¿¿ñ æîëîîäîõ àñóóäëûã
áîëîâñðóóëæýý. Èíãýñíýýð ýäãýýð ýðäýìòýä àìüä áàéãàëèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã íýýæ
óëìààð ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ èõ áîëîëöîîã áóé áîëãîâ.
Áàéãàëü, àðäûí àæ àõóéä óðãàìëûí à÷ õîëáîãäîë. Õîðâîî åðòºíöºä ÿíç á¿ðèéí
óðãàìàë óðãàíà. Óðãàìàë çºâõºí ýõ ãàçàðò óðãààä çîãñîõã¿é äàëàé, ãîë ìºðºí, òýíãèñ,
öººðìèéí óñíàà õ¿ðòýë óðãàäàã þìàà. Óðãàìàë óðãààã¿é í¿öãýí ãàçàð òóí õîâîð áîëíî.
Åðòºíöºä èéíõ¿¿ óðãàìàë ãàçàð ñàéã¿é òàðõàõäàà áàéãàëüä òîäîðõîé ¿¿ðã¿¿äèéã
ã¿éöýòãýíý.
Äýëõèé äýýð óðãàæ áàéãàà áàðàã á¿õ óðãàìàë (öººí òîîíû äîîä óðãàìëààñ áóñàä)
õ¿÷èëòºðºã÷èéí õèéãýýð áàéãàëèéã òýòãýæ áàéäàã áèëýý. Óðãàìàë àìüòíû àìüñãàëàõ,
øàòàõ, èñýëäýõ çýðýã ïðîöåññîîð àãààðò òîãòìîë õýìæýýòýé (21% îð÷èì) áàéõ
õ¿÷èëòºðºã÷ óëàì áàãàñ÷ áàéäàã. Õýðýâ íîãîîí óðãàìàë áàéãààã¿éñýí áîë òýð íü ýöýñòýý
¿ã¿é áîëæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ñºíºõ áàéæýý. Ãýâ÷ ýíý õèéã ÿëãàðóóëàã÷ íîãîîí
óðãàìàë áàéäàã ó÷èð õ¿÷èëòºðºã÷ öàã ÿìàãò òýòãýãäýæ ñýëáýãäýæ áàéíà.
Óðãàìëûí íîãîîí õýñýãò áàéãàëü äýýð ÿâàãääàã íàðèéí ¿çýãäë¿¿äèéí íýãýí áîëîõ
ôîòîñèíòåç ÿâàãäàíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð óðãàìàë àãààðò áàéãàà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí
õèé áà ãàçðûí õºðñíºº áóé óñíààñ îðãàíèê íýãäë¿¿äýýñ ãàäíà õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðóóëíà.
Èéíõ¿¿ îðãàíèê áóñ áîäèñîîñ óðãàìëûí áóé áîëæ áóé áîëãîæ ºãñºí îðãàíèê
íýãäë¿¿äèéã õ¿í àìüòàí ººðñäèéí õ¿íñ òýæýýë áîëãîí çàìààñ íü àøèãëàõààñ ãàäíà
óðãàìàë ººðºº ÷ àìüäðàëäàà çàðöóóëíà.
Óðãàìàë èõ óðãàñàí ãàçàð öàã óóðûí áàéäàë íýëýýä 纺ëºí áàéäàã ó÷èð òýð íü
áàéãàëü äýýð áàñ öàã óóðûã 纺ëð¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Óðãàìàë áîë ìàëûí òýæýýëèéí ¿íäñýí áààç áîëäîã áºãººä ãýðèéí òýæýýìýë áîëîí
áóñàä àìüòàä ãîë òºëºâ óðãàìëààð õîîëëîíî.
Äýýðõ ãîë à÷ õîëáîãäëîîñ ãàäíà óðãàìëûã õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðò ò¿¿õèé ýä áîëãîõ,
ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ñóðâàëæ àøèãëàõ, ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íèéã ýì õýðýãë¿¿ðèéã ãàðãàæ àâàõ
çýðýã àñàð îëîí òàëòàéãààð àøèãëàíà.

4. Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Óðãàìëûí ýñò á¿òöèéí òóõàé
Óðãàìëûí àëü ÷ ýðõòíýýñ æèæèã õýñãèéã àâ÷ áè÷èë õàðóóð áàãàæààð
(ìèêðîñêîïîîð) ¿çâýë òýð íü ýñò á¿òýöòýé áàéäàã þì. Ýñò á¿òöèéã õàðàõàä çºãèéí ¿¿ð
ìýò òîðëîã ç¿éëñ ¿çýãäýõ áºãººä ¿¿ð òóñ á¿ðèéã (æèæèã òàñàëãààíóóä) ýñ õýìýýí íýðëýæ
áàéãàà þì. Ýñò á¿òýö çºâõºí óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéí á¿òýö òºäèéã¿é, àìüòíû
ìàõáîäèéí íýã øèíæ áîëîé.
Äýýä óðãàìëóóä ¿éë àæèëëàãààãààðàà õîîðîíäîî íýãäýí á¿õýë á¿òýí áèå
ìàõáîäèéã ¿¿ñãýæ áóé õýëáýð ä¿ðñ, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õóâüä èæèëã¿é òîî òîéìã¿é îëîí
ýñýýñ òîãòæýý. Æèøýýëáýë: àëèìûí çºâõºí íýã íàâ÷ 50 ñàÿ îð÷èì ýñýýñ òîãòñîí áàéõ
áîëîâ÷ òýäãýýð ýñ¿¿ä íèéëæ ãàíö ýðõòýíã áóé áîëãîñíîîðîî íýã òîäîðõîé ¿¿ðãèéã
àëèìûí àìüäðàëä ã¿éöýòãýæ áàéãàà þì. Äîîä óðãàìàë ãýãäýõ çàðèì 캺ã, çàìàã áîëîí
áàêòåðè çºâõºí ãàíö ýñýýñ òîãòñîí áàéíà. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ¿¿ä áàéðøëûí
õóâüä ººð ººð áàéõ òóë òóñãàé ìýðãýæèëòýé áîëîí òîäîðõîé íýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áîë
íýã ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü
ÿëàíãóÿà çàìàãò èõýýõýãí òîõèîëäîíî. Æèøýýáýë: Chlamydomanas çàìàã øèëá¿¿ð á¿õèé
ãàíö ýñýýñ òîãòîõ áºãººä øèëá¿¿ðýýðýý óñàí äîòîð õºäºëæ ÿâíà.
Óðãàìëûí ýñ ãàäààä áàéäëààðàà íÿëöãàé õàãàñ øèíãýíýýð ä¿¿ðãýãäñýí öýâð¿¿ ìýò
þì. Ýäãýýð öýâð¿¿í¿¿ä áèå áèåòýéãýý ìàø îëíîîð íààëäàí èø, íàâ÷, ¿íäýñ ãýõ ìýò
ýðõòýí¿¿äèéí àìüä ýäèéã ¿¿ñãýíý. Ýñ áîë àìüä áèå ìàõáîäèä òîõèîëäîõ áàãà íýãæ
áîëíî. Íýã ýñò áèå ìàõáîäèéã á¿òýýã÷ ãàíö ýñ áîë ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí íàðèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé áºãººä îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ ìºí ÿëãààã¿é íàðèéí þì. Àìüä ýñ áîë
àìüñãàëàõ, õîîëëîõ, ¿ðæèõ, ºñºõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ öàã ¿ðãýëæ áîäèñûí ñîëèëöîî ÿâóóëæ
áàéäàã.
Àìüä áèå ìàõáîäèéí øèíæ áîëîõ òîäîðõîé íýã àæëûã ýñ¿¿ä ã¿éöýòãýæ áàéäãààðàà
àìüã¿é áàéãàëèàñ ÿëãààòàé áîëíî. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ãàíö ýñ áèåý äààñàí òóñãàé
ç¿éë îãò áèø õàðèí òèéì îëîí ýñ¿¿ä íýãäýæ îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéã á¿òýýíý. Èéì
ó÷ðààñ îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ òóñ á¿ð òóñãàéëàí ñàëãàí àâ÷ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é. Ãàíö
ýñèéã ñóäëàõäàà îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí á¿ðýëä¿¿íèé çºâõºí º÷¿¿õýí õýñýã ãýæ ¿çâýë
çîõèíî.
Óðãàìàë, àìüòíû áèå ìàõáîäèóä, ýñèéí ÿëãààã¿é á¿òýöòýé áîëîâ÷ òýäãýýðèéí ýñ¿¿ä
õîîðîíäîî òàíèãäàõ ÿëãàâàðóóäòàé áàéäàã þì. ¯¿íä: óðãàìëûí ýñ ãàäíà òàëäàà íÿãò
õàëüñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéäàã áîë àìüòíû ýñ òîäîðõîé ¿çýãäýõ þì áàðàã ¿ã¿é áîëíî.
Óðãàìëûí áýëãèéí ýñ¿¿äýä òîäîðõîé õàðàãäàõ õàëüñ áàéäàãã¿é. ̺í óðãàìëûí àéìàãò
áàãòàõ ñàëñòàí õºãæëèéíõºº çàðèì ¿åä õàëüñã¿é ýñòýé áàéäàã. Óðãàìëûí ýñ ïðîòîïëàñò
áà ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äýýñ òîãòîíî.
Ïðîòîïëàñò íü öèòîïëàçì (ñèéâýí), Ẻ캺ñ òîãòîíî. Ïðîòîïëàñòûí ¿éë àæèëëàãààíû
¿ð ä¿íä ýñèéí õàëüñàí á¿ðõ¿¿ë áóé áîëæ, ìºõëºã, ìºí ÿíç á¿ðèéí îðóóëãà áîäèñ,
ÿëãàäàñ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿¿ñäýã (1-ð çóðàã).
1-ð çóðàã. Ñîíãèíûí õàéðñàí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñèéí
á¿òýö (Allium cepa)
À. Ýïèäåðìèéã õóóëæ áàéãàà íü Á. õàéðñàí íàâ÷íû
ýïèäåðìèéí ýñ
1. Ýñèéí õàíà 2. Öèòîïëàçì 3. Áººì 4. Áººìõºí 5.
Âàêóîëü

5. Óðãàìëûí ýñèéí õýëáýð îëîí ÿíçûí øàëòãààíààñ áîëæ øîî äºðâºëæèí, çóóâàí,
Ẻðºíõèé áîðòãîí, óðòàâòàð, îëîí ºíöºãò, öýöãýí õýëáýðèéí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéíà.
Ýñèéí õýëáýð ä¿ðñýä æèøýýëáýë: ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, çýðãýëäýý ýñ¿¿äýýñ ò¿¿íä ó÷ðóóëàõ
äàðàëò, îðøèõ áàéäàë çýðãèéí íºëººíººñ øàëòãààëàí íºëººëíº. Ãýâ÷ òýäãýýð íü
ïàðåíõèì, ïðîçåíõèì ãýäýã õî¸ð õýëáýðò ÿëãàãäàíà. Ïàðåíõèì õýëáýðòýé ýñèéí óðò,
ºðãºí íü õîîðîíäîî àäèë áóþó ýñâýë áàãà çýðãèéí ÿëãààòàé áàéõààñ ãàäíà äóãóé áóþó
ìóõàð ¿ç¿¿ðòýé áàéíà. Ïàðåíõèì ýñä Ẻðºíõèé, çóóâàí, îëîí ºíöºãò ãýõ ìýòèéí
õýëáýðèéí ýñ áàãòàíà. Ïðîçåíõèì õýëáýðò óðò íü ºðãºíººñºº õýä äàõèí èë¿¿ ãîíçðîé
ñóíàñàí ýñ¿¿ä áàãòàíà. Ýñ ïàðåíõèì þì óó? Ýñâýë ïðîçåíõèì õýëáýðòýé áàéíà óó?
ãýäãèéã òîäîðõîéëîõîä ãóëä îãòëîëûã õèéæ ¿çýõýä õÿëáàð ìýäýãäýõ áºãººä õºíäëºí
îãòëîõîä áàðàã ÿëãààã¿é àäèë áàéäàã þì. Ïðîçåíõèì ýñ¿¿ä áàðàã ãîë òºëºâ øîâõ
¿ç¿¿ðòýé áàéäàã. Óðãàìëûí ýñ¿¿ä òîì æèæãýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Óðãàìëûí
ýñèéã èõýâ÷ëýí áè÷èë õàðóóð áàãæèéí òóñëàìæòàéãààð ¿çýõ áºãººä ýñ äóíäæààð 10-50
ìêì õýìæýýòýé áàéäàã. Çàðèì ýñèéí òîì æèæãèéí õýìæýý ìèëëèìåòðèéã õýäýí çóó
õóâààñíû íýãòýé òýíöýõ òèéì º÷¿¿õýí áàéõàä çàðèì óðãàìëûõ áèäíèé åðäèéí í¿äýíä
õàðàãäàõóéö òîì áàéíà. Æèøýýëáýë: øèéãóà, íèìáýã ìýòèéí óðãàìëûí ýñ õ¿íèé í¿äýíä
õààÿà õàðàãäàíà. Íýõìýëèéí óðãàìëóóäûí øèðõýãèéí ýñ èõ òîì áàéäàã. Íýõìýëèéí
ìààëèíãûí øèðõýãèéí ýñèéí óðò 4ñì, õàëãàéõ 7ñì òóñ òóñ õ¿ðäýã þì. Õºâºíãèéí ¿ðèéí
ãàäóóð áàéäàã ¿ñ 5,0-6,5 ñì óðò íýã ýñýýñ òîãòäîíî.
Åð íü öýöýãò óðãàìëóóäûí ýñ òîì õýìæýýòýé áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí áèå
ìàõáîäèéí èõýíõèéã ýçýëäýã ¿íäñýí ýäèéí ïàðåíõèì ýñ¿¿ä õºíäëºí îãòëîëîîðîî
äóíäæààð 0,015-0,066 ìì áàéíà. Óðãàìëûí áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñûã õàäãàëàõ
ïàðåíõèì ýñ¿¿ä íýëýýí òîì õýìæýýòýé. Æèøýýëáýë: ø¿¿ñëýã æèìñ, áóëöóó çýðýãòíèé ýñ
õºíä뺺øºº 1ìì õ¿ðäýã þì. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñò óðãàìëóóäûí ñ¿¿ëýã ø¿¿ñèéã äàìæóóëàã÷
õîîëîéä õýäýí ìåòð õ¿ðòýë óðò ýñ¿¿ä òîõèîëäîõ ÿâäàë áèé. Íýã ýñò Caulerpa ãýäýã çàìàã
óðòààðàà 60ñì õ¿ðäýã þì.
Îäîî áèä óðãàìëûí ýñèéí ýðõòýí¿¿ä ò¿¿íä òîõèîëäîõ çàðèì áîäèñûã òîäðóóëàí
àâ÷ ¿çüå.
Öèòîïëàçìà (ñèéâýí). Ýñèéí ÷óõàë õýñýã áîë öèòîïëàçì áºãººä ãàäààä áàéäëààðàà
ºíãºã¿é, òóíãàëàã, íÿëöãàéâòàð, õàãàñ øèíãýí îð÷èí þì. Öèòîïëàçìûã ººðººð
ïðîòîïëàçìûí Ẻìã¿é õýñýã áóþó ïëàçì ãýæ íýðëýíý. Ïëàçì çàëóó ýñýä áàðàã á¿õ
äîòîîä çàéã ýçëýí îðøèõ óëìààð ýñ õºãøðºõºä áèé áîëäîã õîîñîâ÷èíä (âàêóîëü)
õººãäºí õàíà (õàëüñ) ðóó ò¿ðýãäýíý. Àíõ ýñ çàëóó áàéõàä æèæèã õîîñîâ÷óóä ýñèéí äîòîð
ýíä òýíä òàðõàé îðøèõ áºãººä ñ¿¿ëäýý Ẻãíºðºí íèéëæ íýã òîì õîîñîâ÷ áîëíî.
Õºãøèí ýñèéí õîîñîâ÷ ýñèéí äîòîðõ ýçýëõ¿¿íèé èõýíõèéã ýçëýõ áºãººä ò¿¿í äîòîð óñàíä
óóññàí ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí óñàí óóñìàë àãóóëàãäàõûã ýñèéí ø¿¿ñ ãýíý.
Öèòîïëàçì áîë óðãàìëûí á¿õ àìüä ýñ¿¿äýä áàéõ áºãººä òîâ÷îîð õýëýõýä òàõèàíû
ºíäºãíèé óóðàã ìýò ç¿éë áîëîé. Öèòîïëàçì ãýðýë ñàéí õóãàëäàã òóë áè÷èë õàðóóðààð
¿çýõýä õÿëáàðõàí õàðàãäàíà.
Àìüä ýñèéí öèòîïëàçì õºäºë㺺íòýé áàéäàã. Öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í ÿíç á¿ðèéí
óðãàìëûí ýñýä õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýòýé áàéõ áºãººä ãàäààä îð÷íû íºõöºë, ÿëàíãóÿà
õàëóóí õ¿éòíýýñ èõ õàìààðíà. Õýòýðõèé õ¿éòýí, ýñâýë õàëóóí áàéõàä õºäºë㺺í íü
ñóëàðäàã.
Öèòîïëàçì æèãä õºäºë㺺íòýé áàéõ áîëîâ÷ çàðèì ¿åä òóí ààæèì õºäëºõ ó÷ðààñ
àæèãëàãääàãã¿é øàõàì áàéíà. Óðãàìëûí ýðõòýíã øàðõäóóëàõ áóþó îãòîëæ öî÷ðîîõîä
öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í øèð¿¿ñýí áè÷èë õàðóóðààð õàðàõàä àìàð áîëäîã.
Ïðîòïëàçìûì õºäºë㺺í ìàø áàãà áàéäàã, òåìïåðàòóðûã èõýñãýõýä ò¿¿íèé
õºäºë㺺í øèð¿¿ñíý. Õàëãàéí ¿ñ, ñàõàë ºâñ, ýëîäåé (Elodia) çýðãèéí öèòîïëàçìûí
õºäºë㺺íèéã àìàðõàí ¿çýæ áîëíî. Óðãàìëûí ýñèéí öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í áîë ýñèéí

6. àìüäðàëä àìèí äýì õýðýãöýýòýé, ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íèé òóñëàìæòàéãààð áîäèñûí
ñîëèëöëûí ïðîöåññ õóðäàñíà.
Ïðîòîïëàçìûí õºäºë㺺íèéã õýëáýëçýõ, ýðãýëäýõ, ìóøãèðàõ, îðãèëóóí ãýæ äºðºâ
ÿëãàíà (2-ð çóðàã). Õýëáýëçýõ õºäºë㺺í ýñèéí æèæèã õýñã¿¿ä õàãàñ øèíãýí îð÷èíäîî
íýã äîð óñàíä õºâºõ çàâü ìýò õºäëºíº. Ýðãýëäýõ áóþó òîéðîã õºäºë㺺í ÿâàãäàõàä
ïðîòîïëàçì ýñèéí õàíûã (õàëüñèéã) äàãàí íýãýí ÷èãýýð óðñàí ÿâíà. Èéì õºäºë㺺í
õºãøèí ýñèéí öèòîïëàçìä áàéõ áºãººä çàëóó ýñèéí öèòîïëàçì ìóøãèðàõ õºäºë㺺íòýé
áàéíà. Öèòîïëàçìûí ìóøãèðàõ õºäºë㺺í ýñèéí õàíàíààñ òºâ õ¿ðòýë, òºâººñ õàíà
õ¿ðòýë çºðæ ÿâíà.
2-ð çóðàã. Ýëîäåéí (Elodea canadensis) íàâ÷
À. Á. Áàãà ºñãºëòººð õàðâàë Â. Íàâ÷íû ýñèéí
öèòîïëàçìûí õºäºë㺺íèé ÷èãèéã ñóìààð çààâ.
1. Ýñèéí õàíà 2. Âàêóîëü 3. Öèòîïëàçì 4.
Õëîðîïëàñò
Çàëóó ýñýä áàéäàã æèæèã õîîñîâ÷óóä ñàðíèóí áàéõ òóë òýäãýýðèéí õîîðîíäóóð
öèòîïëàçì ìóøãèðàõ õºäºëãººíººð òºâººñ õàíà óðóó, õàíàíààñ òºâ óðóó ÿâäàã. Çàëóó
ýñèéí òºâä ãîë òºëºâ Ẻì íü áàéõ áºãººä Ẻì, õàíà õî¸ðûí õîîðîíä öèòîïëàçì íààø
öààø õºäëºõèéã ìóøãèðàõ ãýíý. Èõ õàëóóí þìóó õ¿éòýí ¿åä öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í
ñóëàð÷ çºâõºí òºâ人 ÿâàãäàõûã îðãèëóóí õºäºë㺺í ãýíý. Öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í
çºâõºí ìåçîïëàçìûí (äóíä äàâõàðãà) äàâõàðãàä ÿâàãäàíà. Õàðèí ¿õñýí ýñèéí
ïðîòîïëàçì ÿìàð ÷ õºäºë㺺í áàéõã¿é áºãººä ñ¿¿ëäýý ïðîòîïëàçì ÷ áàéõã¿é áîëíî.
Ïðîòîïëàçì çîõèõ õýìæýýíèé õºäºë㺺íòýé áàéõààñ ãàäíà ôèçèêèéí òóñãàé
øèíæ¿¿äòýé áîëíî. Ïðîòîïëàçì ôèçèêèéí øèíæýýðýý êîëëîèäûí íàðèéí ñèñòåì áîëíî.
Êîëëîèä áàéäàëòàé áîäèñûí ãîë øèíæ áîë òàëñæèõã¿é áºãººä ò¿¿íèé æèæèã
õýñýã¿¿ä óñàíä óóñàõã¿é èëýí õàëèí õºâæ ÿâäàã. Êîëëîèä æèæèã õýñã¿¿ä 0,1-0,001 ìêì
çàðèìäàà ò¿¿íýýñ ÷ áàãà õýìæýýòýé áºãººä çîãñîëòã¿é õºâæ ÿâíà. Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí
êîëëîèä áàéäàë ¿íýíäýý äèñïåðñèéí ñèñòåì ìºí. Ò¿¿íèéã æèøèæ ¿çýõýä ÿìàð íýãýí
óóñäàãã¿é áîäèñûã æèæèãëýýä øèíãýí äîð õèéæ ñýãñýðõýä æèíõýíý óóñìàë áîëîõã¿é,
õàðèí äèñïåðñèéí õîëèìîã áîëäîã. Áîäèñûí æèæèãëýëòèéã ñàéí õèéæ ÷àäâàë òóíàëò íü
óäààí, ìóó æèæèãëýâýë õóðäàí òóíàæ êîëëîèä òºñã¿é áîëîõ æèøýýòýé þì. Êîëëîèäûí
æèæèã õýñã¿¿ä óäààíäàà õîîðîíäîî íèéëæ àìàðõàí òóíàæ áîëîõ ìýò ñàíàãäàâ÷ òýäãýýð
íü öàõèëãààíû èæèë áèø öýíýãòýé áàéõ òóë áèå áèåý ò¿ëõýí îðøèí. Òºñººëæ ¿çýõýä
òàõèàíû ºíäºã, öàðäóóë çýðãèéã óñàíä õèéæ ñàéí õóòãàâàë êîëëîèä áîëíî.
Öèòîïëàçì êîëëîèä øèíæ ÷àíàðòàé áàéõ íü ýñèéí àìüäðàëä àìèí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Êîëëè¿èäûí òýð æèæèã îëîí õýñã¿¿ä òóñ á¿ðäýý òîõèðñîí çîõèõ

7. õýìæýýíèé ãàäàðãóóòàé áàéõ áºãººä íèéòäýý íèëýýä òîì ãàäàðãóóã áèé áîëãîæ
òýãñíýýðýý ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöàõ òàëáàé èõñýí ôèçèê õèìèéí ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññ
ÿâóóëäàã þì. Èéì ó÷ðààñ ýñèéí öèòîïëàçìûí º÷¿¿õýí õýñýã íü ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññ
ÿâóóëæ íýëýýä òîì ãàäàðãóóòàé áàéäàã þì. Öèòîïëàçìûí êîëëîèä øèíæ ÷àíàðòàé
áàéñíààñ þóíû óðüä àäñîðáöèé áèé áîëíî. Àäñîðáöèé áèé áîëîõîä íýãýí òºðëèéí
áîäèñóóä íºãºº áîäèñûí ãàäàðãóóä òóíàæ Ẻãíºðºí öóãëàðäàã þì.
Öèòîïëàçìûí êîëëîèä æèæèã õýñã¿¿ä ººðòºº èõ õýìæýýíèé óñûã øèíãýýõ
÷àäâàðòàé (ãèäðîôèë ÷àíàð) áàéäàã. Óñ øèíãýñíýýñ êîëëîèäûí õýñã¿¿ä õººæ òîìðîõ
áîëîâ÷ òýð íü óñíààñ òóñãààðëàãäñàí õýâýýð áàéíà. Èéìýýñ öèòîïëàçìûí îíöãîé íýã
øèíæ ÷àíàð áîë óñòàé õîëèëääîãã¿é ÷àíàð áîëíî. Ýíý ÷àíàð áîë ýñèéí àìüäðàëä ìàø
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë þì. Öèòîïëàçì óñòàé õîëèëäîõã¿é øàëòãààíûã îäîî ¿åä ÿâ
öàâ òîäîðõîéëîîã¿é áîëîâ÷ öèòîïëàçì óñàíä óóñàõã¿é íèìãýí äàâõàðààãààð á¿ðõýãäñýí
áàéäàã áîëîâ óó? ãýæ òààâàðëàäàã áàéíà.
Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä õýäèéãýýð óñ çîíõèëîõ õóâèéã ýçýëäýã áîëîâ÷ òýð íü
æèðèéí øèíãýíòýé àäèëã¿é þì. Åðäèéí øèíãýíýýñ ïðîòîïëàçì íèëýýä ÿëãààòàé áàéäàã.
Óñ èõ áàéâàë ïðîòîïëàçìûí íààëäàíãè ÷àíàð èõ áîëäîã áºãººä èéì ÷àíàð áóñàä åðäèéí
øèíãýí¿¿äýä áàéäàãã¿é. Ïðîòîïëàçì, õýäèéãýýð õàãàñ øèíãýí óÿí õàòàí ÷àíàðòàé,
ñóíãàæ òàòàõàä íàðèéí óòàñ ìýò áîëòëîî òàñðàõã¿é. Õàðèí æèðèéí øèíãýí¿¿ä óÿí õàòàí
÷àíàðã¿é òóë ñóíàõã¿é æèðèéí øèíãýí¿¿äýýñ îíöãîé ïðîòîïëàçìûí äýýðõ øèíæ íü
êîëëîèäûí æèæèã õýñã¿¿äèéí õîîðîíä ÿìàð íýã õîëáîî ¿¿ñãýí ïðîòîïëàçìä òîäîðõîé
á¿òýö áèé áîëãîíî. Èéì ó÷ðààñ ïðîòîïëàçì øèíãýí ç¿éë ìºí áîëîâ÷ áóñàä
øèíãýí¿¿äýýñ ýðñ ÿëãàãäàõ òóí íàðèéí á¿òýöòýé áàéõ áºãººä òýð íü ýñèéí õºãæèë ¿éë
àæèëëàãààíû ÿâöàä ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.
Ïðîòîïëàçìûí íàðèéí á¿òýö òýð ÷ áàéòóãàé ò¿¿íèé äàâõàðãà òóñ á¿ð õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäàã. Ýíý íü þóíû ºìíº àìüä ýñýä àìüä ïðîòîïëàçìûã á¿ðýëä¿¿ëýã÷
áîäèñóóä õîîðîíäîî õèéãýýä ãàäààä îð÷íîîñ îðæ èðæ áàéãàà áîäèñóóäòàé õàðèëöàí
¿éë÷èëãýýòýé áàéäãààðàà òàéëáàðëàãäàíà.
Öèòîïëàçì õýäýí äàâõàðààñ òîãòîõ áºãººä äàâõàðãóóäûí òîî ýñèéí çàëóó
õºãøèíººñ øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Çàëóó ýñèéí öèòîïëàçì õî¸ð
äàâõàðãàòàé õºãøèí ýñèéõ ãóðâàí äàâõàðãàòàé áîëíî. Öèòîïëàçìûí õàìãèéí ãàäíà
òàëûí íèìãýí õàëüñàí äàâõàðãèéã ïëàçìîëåìì ãýæ íýðëýíý. Ïëàçìîëåìì áîë öýãëýã
á¿òýöã¿é áºãººä ýñèéí á¿ðõ¿¿ë õàëüñòàé øóóä õèëëýíý.
Õî¸ðäóãààð äàâõàðãûã ìåçîïëàçì ãýæ íýðëýíý. Ýíý íü ïðîòîïëàçìûí òîãòîöûí
¿íäñýí õýñýã áºãººä öýãëýã á¿òýöòýé áîëíî. Öèòîïëàçìûí ãóðàâäóãààð äàâõàðãûã
òîíîïëàñò ãýæ íýðëýíý. Òîíîïëàñò áîë öèòîïëàçìûí õàìãèéí äîòóóð îðøèõ íèìãýí
õàëüñ òóë ýñýä áàðàã áàéõã¿é þì. Õàðèí ýñ õºãøèðºõ äóñàì õîîñîâ÷ áèé áîëæ ò¿¿íýýñ
öèòîïëàçì íü òîíîïëàñò ãýãäýõ ýíýõ¿¿ íèìãýí õàëüñààð òóñãààðëàãäàíà.
Ýñèéí öèòîïëàçì èéìýðõ¿¿ íýä õýä õýäýí äàâõàðãààñ á¿ðääýã íü ýñèéí àìüäðàëä
÷óõàë à÷ òóñòàé þì. Èéì îëîí äàâõàðãà áàéñíààñ öèòîïëàçì õàãàñ íýâòð¿¿ëýõ ÷àíàð
á¿õèé áàéíà. ¯¿íä öèòîïëàçìûí äàâõàðãóóä çàðèì áîäèñûã àìàðõàí íýâòð¿¿ëýõ áîëîâ÷
çàðèìûã äóðã¿éõýí áóþó îãò íýâòð¿¿ëäýãã¿é. ªºðººð õýëáýë öèòîïëàçì òýð á¿õ áîäèñûã
íýâòð¿¿ëýõã¿é õàðèí òýäãýýðýýñ çàðèìûã íü ñîíãîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé þì.
Öèòîïëàçìûí ýíý ÷àíàð (õàãàñ íýâòð¿¿ëýã÷) ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöîë òóðãîð
ïëàçìîëèçûí ¿çýãäýëä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ýñèéí àìüäðàëûí ÿâöàä öèòîïëàçì ÿìàð ÷ ººð÷ëºëò õóâèðàëã¿é îðøèõ òîãòìîë
øèíæ ÷àíàðòàé áóñ, ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.
Öèòîïëàçìûí àìüäðàõ ÷àäâàð ãàäààä îð÷íû îëîí íºõöºëººñ õàìààðíà. Èõ
õàëóóí áóþó õ¿éòýí áàéõ ÿâäàë íü öèòîïëàçìä ìóóãààð íºëººëºí ¿õ¿¿ëäýã þì. Åð íü
öèòîïëàçì óóðãèéí áîäèñûí íàéðëàãàòàé òóë èõ õàëáàë àìàðõàí á¿ëýãíýíý.

8. 50-60 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààõàä öèòîïëàçì ¿õýõ áîëîâ÷ çàðèì íýã áèå ìàõáîäü 90
ãðàäóñûí õàëóóíûã òýñâýðëýäýã þì. Çàðèì ñïîðóóä 100 ãðàäóñûí õàëóóíûã, 200
ãðàäóñûí õ¿éòíèéã òýñâýðëýæ ÷àääàã áàéíà. ̺í òîäîðõîé õýìæýýíèé êîíöåíòðàöè
á¿õèé õèìèéí ÿìàð íýãýí áîäèñîîð ¿éë÷èëýõýä öèòîïëàçì àìàðõàí ¿õíý.
Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí êîíöåíòðàöè (ºòãºí, øèíãýí, õàòóó, 纺ëºí ÷àíàð) ÿíç á¿ð
áàéäàã. Øèíýýð ¿¿ñ÷ ºñºæ áàéãàà ¿ðèéí ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàò 50-80% óñ áàéõ òóë
ïðîòîïëàçì íÿëöãàé øèíãýí áàéäàëòàé áàéíà. Õàðèí ã¿éöýä áîëîâñîðñîí (õàòñàí) ýñèéí
ïðîòîïëàçì õàòóó áàéäàëòàé áàéõ áºãººä ýíý ¿ðýíä 10-15% èàñ õýòðýõã¿é óñ áàéäàã.
Ãýâ÷ ïðîòîïëàçì øèíãýíýýñ õàòóó áàéäàëä, õàòóóãààñ øèíãýí áàéäàëä òóñ òóñ øèëæäýã
þì. Æèøýýëáýë ¿ðèéã óñàíä äýâòýýâýë õººæ òîìðîõ íü õàòóó áàéäàëä áàéñàí
ïðîòîïëàçì øèíãýí áàéäàëä øèëæèæ áóé ¿çýãäýë äàðóé ìºí.
Ïðîòîïëàçìûí õàòóó, øèíãýí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéäàë íü ò¿¿íèé õàëóóí
õ¿éòíèéã òýñâýðëýõ ÿâäàëä èõýýõýí íºëººòýé. Æèøýýëáýë: õóóðàé ¿ðèéã 80-100 ãðàäóñ
õ¿ðòýë õàëààõàä óðãàõ ÷àäâàðàà àëäààã¿é áàéäàã áîë óðãàæ áàéãàà ¿ðèéã (èéì ¿ðèéí
ïðîòîïëàçì øèðãýí áàéäàëòàé áàéíà) 50-60 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààâàë ýñèéí ïðîòîïëàçì
¿õíý.
Íýãýí ýñèéí äîòîð îðøèõ ïðîòîïëàçì ãàäóóðàà ýñèéí õàëüñààð á¿ðõýãäñýí áàéõ
òóë áóñàä ýñ¿¿äèéí ïðîòîïëàçìòàé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é òàñàðõàé ìýò áîäîãäîíî.
Ýíý áîë òèéì áèø, àìüä ýñ¿¿äèéí ïðîòîïëàçì õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìà ãýæ
íýðëýãäýõ íàðèéí óòàñ ìýò ïðîòîïëàçìûí õýñãýýð õîëáîîòîé îðøäîã áàéíà.
Ïðîòîïëàçì õèìèéõýý øèíæ ÷àíàðààð íèëýýí íàðèéí áºãººä ýñ òóñ á¿ðä ºâºðìºö
îíöëîãòîé ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí íèéëìýë áîäèñ áàéäàã þì. Ò¿¿íèé íàéðëàãàä îðãàíèê,
îðãàíèê áóñ (ýðäýñ áîäèñ) áîäèñóóä îðîëöîõîîñ ãàäíà èõýýõýí õýìæýýíèé óñ áàéíà.
ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä óñ ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé áàéõ áîëîâ÷ èõýâ÷ëýí ººðèéõºº
(ïðîòîïëàçì) æèíãèéí 60-80% õóâèéã ýçýëíý. Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä áàéãàà îðãàíèê
íýãäëèéí 50-èàñ äýýø õóâèéã óóðàã ýçýëäýã þì. Óóðãèéí ìîëåêóëä í¿¿ðñòºðºã÷ (50,7-
55%), óñòºðºã÷ (6,7-7,3%), àçîò (15.4-19,3%), õ¿÷èëòºðºã÷ (19,1-23,7%), ôîñôîð (0,0-0,5%),
õ¿õýð (0,4-1,5%) òóñ òóñ îðîëöñîí áàéíà.
Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàíä áàéãàà óóðãèéã îðóóëãà áîäèñûí (òýð íü ìºí
óóðàãò íýãäýë¿¿äòýé áàéäàã þì.) óóðãààñ ÿëãàõûí òóëä ¿íäñýí óóðàã ãýæ íýðëýäýã þì.
Æèøýýëáýë áàéöààíû íàâ÷íû öèòîïëàçìûí õóóðàé áîäèñûí 63,1 õóâèéã óóðàãò áîäèñ
ýçýëíý. Óóðãààñ ãàäíà ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä í¿¿ðñ óñ ººõ òîñëîãèéí áîäèñ îðîëöîíî.
̺í ýäãýýðýýñ ãàäíà íàðèéí íàéðëàãàòàé òîñîðõóó áîäèñ áîëîõ ëèïîèä öèòîïëàçìûí
íàéðëàãàä òîõèîëääîã þì. Ëèïîèä áîë ïðîòîïëàçìûí ãàäíà äàâõàðãà ïëàçìîëåììûí
íàéðëàãàä îðîëöäîã, óñàíä óóñäàãã¿é áîäèñ òóë ãàäíà îð÷íîîñ ýñýä øèì òýæýýë íýâòðýí
îðîõîä à÷ òóñòàé áàéäàã þì. ¯¿íä óñàíä óóñàõã¿é ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóä ëèïèîäèä óóñ÷
÷àäñàíààñ ýñèéí õàíûã íýâòëýí îðíî.
Ïðîòîïëàçìûí õèìèéí íàéðëàãà òîãòìîë áàéõã¿é ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.
Ïðîòîïëàçì ººðèéíõºº çàðèì áàéäëààð õàòóó áèåòýé òºñòýé áàéíà. ¯ð ã¿éöýä
áîëîâñðîõûí õàìòàä óñàà àëäàæ õàòóó áîëäîã þì. Ýíý ¿åä ïðîòîïëàçì íü ìºí õàòóóðàõ
áîëîâ÷ àìüäðàõ ÷àäâàðàà àëääàãã¿é áîëíî. Áîëñîí ¿ðèéã óñàíä äýâòýýãýýä äóëààí ãàçàð
áàéëãàâàë õººæ, öèòîïëàçì ººð÷ëºãäºí øèíãýí áàéäàëòàé áîëíî.
Áººì. Áººì áîë ïðîòîïëàñòûí ¿íäñýí õýñýã áºãººä àìüä ýñ á¿ãäýä îðøèíî.
Èõýâ÷ëýí ýñ á¿ðä íýã Ẻì áèé. Çàðèì óðãàìàëä õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí Ẻìòýé ýñ¿¿ä
(캺ã, çàìãóóä) òîõèîëääîã þì. Ãýâ÷ áàêòåðè, çàìàãò Ẻì íü òîäîðõîé áóñ îãò
¿çýãäýõã¿é ÿâäàë ¿çýãäýíý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäãýýð óðãàìëûí Ẻìèéã òàðõàé áóòàðõàé
îðøäîã þì ãýæ òàéëáàðëàõ áîëæýý.
Áººì áîë ïðîòîïëàçìûã áîäâîë òèéì èõ òóíãàëàã áóñ áºãººä ãîë òºëºâ
Ẻðºíõèé áóþó çóóâàí õýëáýðòýé áàéíà. Ãýâ÷ çàðèì óðãàìëûí ýñèéí Ẻì íàðèéí óðò
ýñâýë ìóøãèðñàí ñàëààëñàí òîõèîëäîíî. Ýñèéí Ẻìèéí õýëáýð ä¿ðñ òýðõ¿¿ ýñèéí íàñíû

9. áàéäëààñ øàëòãààëíà. Çàëóó ýñ¿¿ä èõýâ÷ëýí Ẻðºíõèé Ẻìòýé õºãøèí ýñýä çóóâàí
áóþó òàâãàí õýëáýðòýé áîëäîã þì.
Áººìíèé õýìæýý æèãäã¿é, õºãöíèé 캺㿿äèéí Ẻì äºíãºæ 1-2,5 ìêì áàéõàä
õàìãèéí òîì Ẻì 1,5 ìì õ¿ðíý.
Áººìèéí îðøèëò ýñèéí äîòîð ÿíç á¿ð áàéíà. Çàëóó ýñ¿¿äèéí Ẻì ãîë òºëºâ
òºâèéí õýñýãò îðøèæ ò¿¿íèé õºãøèð÷ õîîñîâ÷ ¿¿ñýõèéí õàìò ò¿ëõýãäýí õàíà óðóóãàà
îéðòîíî. Çàðèì ¿åä ýñèéí Ẻì èõýýõýí õºäºëíº. ßëàíãóÿà ýñèéí õàíà ãýìòýæ øàðõëàõ
áóþó ýñâýë ò¿¿íèé çóçààðàëò ÿâàãäàõàä òýð õàâüöàà Ẻì î÷ñîí áàéäàã.
Áººì áîë ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Áººìèéí àæèëëàãàà íýëýýí
íàðèéí áºãººä òýð íü öèòîïëàçìûí õàìò ýñèéí ¿éë àìüäàðëûã æîëîîääîã þì. Áººìã¿é
ýñ áàðàã áàéõã¿é, çºâõºí õºõ-íîãîîí çàìàã, áàêòåðè ìýòèéí á¿ä¿¿ëýã äîîä óðãàìëóóäûí
ýñýä áººì ¿ã¿é áºãººä Ẻìèéí ¿¿ðãèéã äàí ãàíö ÄÍÕ óòàñ ã¿éöýòãýäýã áàéíà.
ªíãºðñºí çóóíû 90-èýä îíû ¿åä îðîñûí ýðäýìòýí ïðîôåññîð È.È.Ãåðàñèìîâ
Spirogóra çàìãèéí Ẻì ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì þó õèéæ áàéäãèéã ñóäàëæýý.
È.È.Ãåðàñèìîâ ÿíç á¿ðèéí àðãûã õýðýãëýæ Ẻìã¿é, õîñ Ẻìòýé ýñ¿¿äèéã ãàðãàí àâ÷ýý.
Ýíýõ¿¿ ãàðãàæ àâñàí Ẻìã¿é ýñýä õóâààãäëûí ïðîöåññ åð áóñûí ÿâàãäñàíààñ ãàäíà òýð
ýñ öààø ºñºõºº áîëüæ, îðãàíèê íýãäýë ¿¿ñãýõ ÷àäâàðàà àëäàí áîäèñûí çàäàðëûí ïðîöåññ
õýòýð÷ ñ¿¿ëäýý ¿õæýý. Çàðèì ýñýä öàðäóóë ¿¿ñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ áàñ ë ÿëãààã¿é ¿õñýí
áàéíà. Õàðèí õîñ Ẻìòýé áîëñîí ýñ õóðäàí ºñºæ òîì áîëæýý. Áººìã¿éãýýð ýñèéí
öèòîïëàçì àìüäðàõã¿éí íýãýí àäèë öèòîïëàçìã¿éãýýð Ẻì àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é. Áººìèéí
õóâààãäàë ÿâàãäñàíû äàðàà ýñèéí õóâààãäàë ÿâàãäàíà. Ïðîòîïëàçìààñ Ẻì øèíýýð
¿¿ñýõã¿é. Øèíý Ẻì çºâõºí õóó÷èí áàéñíààñàà ¿¿ñíý (ýõ ýñýýñ õóâààãäëûí çàìààð).
Áººì áîë ýñèéí àìüäðàëä àìèí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ ºñºëò, áîäèñûí
ñîëèëöîë, ýñýä õàëüñ áóé áîëîõ, ýñèéí õóâààãäàë çýðýã ÷óõàë ïðîöåññóóä çààâàë ò¿¿íèé
îðîëöîîòîé ÿâàãääàã áèëýý. Áººì õèìèéí íàéðëàãààðàà ïðîòîïëàçìòàé òºñòýé áîëîâ÷
ò¿¿íä íóêëåîïðîòåéä ãýæ íýðëýãäýõ îíöãîé øèíæ ÷àíàðòàé óóðàã áàéäàã áîëîé.
Íóêëåîïðîòåéä-óóðãèéí íàéðëàãàä óñòºðºã÷, õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, àçîò
õ¿õðýýñ ãàäíà ôîñôîð îðîëöäîã þì. Íóêëåîïðîòåéäûí íàéðëàãàä òèìîíóêëåéíû õ¿÷èë
îðîëöîíî. Òèìîíóêëåéí õ¿÷èë çºâõºí Ẻìèéí íàéðëàãàä îðîëöîõ áºãººä ò¿¿íèé
õóâààãäàõ ïðîöåññò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Áººì ôèçèê-õèìè øèíæýýðýý êîëëèîä ñèñòåì
áºãººä ïðîòîïëàçìûã áîäâîë àðàé ºòãºí êîíñèñòåíöèòýé þì.
Áººì ãàäíà òàëäàà õàëüñòàé áàéíà. ̺í ò¿¿íèé äîòîð íýã áóþó õýä õýäýí Ẻìõºí
áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ Ẻì õàëüñ, Ẻìèéí øèíãýí îð÷èí, Ẻìõºí ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí
õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Áººìèéí ýäãýýð á¿ðäýë õýñãèéã òóñãàé áóäàã÷ áîäèñîîð áóäààä
áè÷èë õàðóóðààð õàðàõàä òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Áººìèéí õàëüñ ò¿¿íèé òàéâàí áàéäàëòàé
áàéõàä ïðîòîïëàçìààñ òóñãààðëàæ, õóâààãäëûí ¿åä àëãà áîëîîä õóâààãäàæ äóóñàõûí
çýðýãöýýãýýð äàõèí áóé áîëíî.
Áººìèéí øèíãýí îð÷íûã êàðèîïëàçì áóþó Ẻìèéí ïëàçì ãýæ íýðëýíý.
Êàðèîïëàçì íü õðîìàòèí Ẻìèéí ø¿¿ñ ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí ç¿éëýýñ á¿ðäýíý. Õðîìàòèí
æèæèã öýãëýã á¿òýöòýé, àìàðõàí áóäàãääàã áîäèñîîñ òîãòîíî. Õðîìàòèíû öýãëýã¿¿ä
õîîðîíäîî íàðèéí óòñààð õîëáîãäîí õðîìàòèíû òîð ¿¿ñãýõ áºãººä òýäãýýðèéí äóíäàõ
çàéä Ẻìèéí ø¿¿ñ áàéíà. Õðîìàòèíû íàéðëàãà íèëýýí íàðèéí áîäèñîîñ òîãòñîí óóðàã
îðîëöîíî. Áººìèéí ø¿¿ñ, õðîìàòèíûã áîäâîë øèíãýõýí áºãººä áóäàã÷ áîäèñîîð
¿éë÷ëýõýä ºí㺺 õóâèðãàäàãã¿é áîëíî. Õðîìàòèíóóä Ẻìèéí ø¿¿ñýí äîòîð õºâñºí
áàéäàëòàé îðøèíî. Áººìèéí äîòîð ò¿¿íèéã áîäâîë àðàé õàòóó êîíñèñòåíö á¿õèé
Ẻìõºí áàéðëàíà. Áººìõºí ãîëäóó Ẻðºíõèé öàãèðàã õýëáýðòýé áºãººä ãýðýë ñàéí
õóãàëäàã ó÷èð ÿìàð ÷ áóäëàãà øààðäàõã¿é ñàéí õàðàãäàíà. Áººìõºí ýñèéí àìüäðàëä
÷óõàì ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã ñàéí ìýäýýã¿é áàéãàà þì. Ãýâ÷ òýð íü
ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàíû óóðàã áèé áîëîõîä îðîëöäîã õýìýýí ¿çäýã.

10. Áººì ýñèéí äîòîð ÿâàãääàã áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññûã èäýâõæ¿¿ëäýã ÿíç
á¿ðèéí ôåðìåíò¿¿äèéã ÿëãàðóóëíà.
Áººì òàéâàí áàéõäàà ãàäíà òàëààðàà ïðîòîïëàçìààð á¿òýí õ¿ðýýëýãäñýí áàéõ
áîëîâ÷ ò¿¿íòýé õîëèëäîæ õóòãàëääàãã¿é þì.
̺õëºã¿¿ä. Íîãîîí óðãàìëûí ýñèéí îíöëîã áîë ìºõëºã¿¿äòýé ÿâäàë þì. Õºõ-
íîãîîí çàìàã, áàêòåðè, ñàëñò, 캺ã, ìºí çàðèì íýã ïàðàçèò àìüäðàëòàé óðãàìëûí ýñýä
ìºõëºã áàéõã¿é. ̺õëºã áîë çºâõºí óðãàìëûí ýñýä áàéäàã, àìüòíû ýñýä áàéäàãã¿é. Ýíý
áîë óðãàìàë, àìüòàí õî¸ðûí ýñèéí ãîë ÿëãàà þì. Óðãàìëûí ýñýä ìºõëºã áàéãàà íü
ò¿¿íèé õîîëëîõ îíöëîãòîé øóóä õîëáîîòîé áîëíî. ̺õëºã ïðîòîïëàçìûí äîòîð ¿çýãäýõ
áºãººä îð÷èí òîéðíûãîî áîäâîë íýëýýä íÿãò êîíñèñòåíöèòàé ó÷ðààñ áè÷èë õàðóóðààð
¿çýõýä òºâºãã¿é áàéäàã. ̺õëºã ãýäýã áîë ïðîòîïëàçìûí äîòîð îðøèã÷, ôèçèê-õèìè
÷àíàðààð ò¿¿íòýé òºñòýé óóðàã, ëèïîéäûí æèæèã öîãöñóóäûã õýëæ áàéãàà þì.
̺õëºã¿¿ä ºñºõ, ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé. ̺õëºã ìºõëºãººñºº õóâààãäëûí çàìààð ¿¿ñíý.
Òýäãýýð íü ºíãº, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñ, õýìæýýíèé õóâüä àäèëã¿é áàéäàã.
̺õëºã, ïðîòîïëàçìûí õàìò ýñèéí äîòîð õºäëºí ÿâíà. ̺õëºã¿¿ä ººð ººð ºíãèéí
ïèãìåíò¿¿äòýé áàéäãààñ îëîí ÿíçûí ºíãºò ìºõëºã òîõèîëäîíî. Íýã ýñèéí äîòîðõè
ìºõëºã¿¿äèéí òîî òîãòìîë áèø (èõýâ÷ëýí 20-50 øèðõýã) áàéíà. Íýã ýñò äîîä çàðèì
óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä ãàíö øèðõýã áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî.
̺õëºã¿¿ä ãîë òºëºâ çýýðýíöýã õýëáýðòýé áàéíà. Íîãîîí ìºí ºíãºã¿é
ìºõëºã¿¿äèéí õýëáýð ãîëäóó òîãòìîë áºãººä çàìàãò ñàâõàí, óõàãäñàí, ç¿ðõýí, àÿãàí ãýõ
ìýò îëîí õýëáýðòýé òîõèîëäîæ áîëîõ þì. ¯ðò äýýä óðãàìëóóäûí ìºõëºã äóíäæààð 5
ìêì îð÷èì õýìæýýòýé. ̺õëºã á¿ð ñòðîìà ãýæ íýðëýãäýõ ºíãºã¿é ïðîòîïëàçìûí ç¿éë,
ïèãìåíò ãýã÷ áóäàã÷ áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Õýðýâ ò¿¿íèé áóäàã÷ áîäèñûã àâ÷èõâàë ñòðîìà
íü ººðèéí õýëáýðýý õàäãàëàí ¿ëäýíý.
Óðãàìëûí ýñýä òîõèîëäîõ ìºõëºãèéã, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä
ãóðâàí òºðºë áîëãîíî. ¯¿íä: õðîìîïëàñò (øàð, õ¿ðýí, óëààí ìºõëºã¿¿ä), õëîðîïëàñò
(íîãîîí ìºõëºã), ëåéêîïëàñò (ºíãºã¿é ìºõëºã) ãýõ ìýò (3-ð çóðàã).
À
â
3-ð çóðàã. ßíç á¿ðèéí ìºõëºã¿¿ä
À. Äîëîîãîíûí æèìñíèé ýñèéí õðîìîïëàñòèä (1. Õðîìîïëàñòûí ìºõëºã 2.
Áººì 3. Ýñèéí õàíà)
Á. Õºâäèéí íàâ÷íû ýñèéí õëîðîïëàñòèä (1. Ïàðåíõèìè ýñ 2. Ïðîçåíõèìè ýñ 3.
Õëîðîôèëëûí ìºõëºã)
Â. Íîãîîí ñ¿ëæãýíèéí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñèéí ëåéêîïëàñòèä (1.

11. 1. Õëîðîïëàñò (õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãòýé) áîë íîãîîí ºíãºòýé. Ïëàñòèäàä
õëîðîôèëë ãýäýã ïèãìåíò øèíãýí ó÷èð íîãîîí ºíãºòýé áîëæýý. Õëîðîïëàñò á¿õ íîãîîí
óðãàìàëä çàéëøã¿é áàéõ áºãººä ò¿¿íèé äîòîð óðãàìëûí ãàéõàìøèãò ÷àíàð áîëîõ
ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàíà. Ãàçðûí õºðñíººñ àâñàí óñ, àãààðààñ àâñàí
í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé íýãäýí íàðíû ãýðëèéí íºëººíä ÿâàãäàõ îðãàíèê áîäèñóóäûí
íàðèéí ïðîöåññûã ôîòîñèíòåç ãýõ áºãººä òýð íü ÷óõàìõ¿¿ óðãàìëûí õëîðîôèëëûí
íîãîîí ìºõëºãò ÿâàãääàã þì. Äýýä óðãàìëûí íîãîîí õëîðîôèëëûí íîãîîí õýëáýðýýðýý
ëèíç øèë ìýò, õàæóóãààñàà çóóâàí äóãóé áàéäàã þì.
Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã äóíäæààð 4-9 ìêì ãîë÷òîé áàéäàã. Íýã ýñýíä 50
õ¿ðòýë øèðõýã õëîðîïëàñò áàéíà. Çàðèì óðãàìëûíõ Ẻðºíõèé áóþó ýýð¿¿ë õýëáýðòýé ÷
òîõèîëäîíî. Çàìãèéí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã îëîí ÿíçûí (òóóç, õàâòãàé, àÿãà ãýõ
ìýòèéí) õýëáýðòýé, ò¿¿íèéã õðîìîòîôîð ãýæ òóñãàé íýðëýíý.
Óðãàìàë ýíýõ¿¿ ïëàñòèäààñ áîëæ íîãîîí ºíãºòýé áàéíà. Õëîðîïëàñò óðãàìëûí
èø, íàâ÷ ìýòèéí âåãàòàòèâ (óðãàë) ýðõòýíä ýëáýã àæãóó. Ãýâ÷ óðãàìëûí ¿ð áîëîí ìîäëîã
õýñýãò ÷ ¿çýãäýõ ÿâäàë áàéäàã (íèìáýã).
Íîãîîí ïèãìåíò õëîðîôèëë, õëîðîïëàñòûí ñòðîìûã øèíãýýñíýýñ èõ íàðèéí
íàéðëàãàòàé áîëäîã. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã èõýâ÷ëýí äºðâºí ç¿éëèéí
ïèãìåíòòýé áàéäàã. ¯¿íä: à áà á ãýñýí õî¸ð õëîðîôèëë áàéõààñ ãàäíà êàðîòèí,
êñàíòîôèëë ãýäýã ïèãìåíò¿¿ä áàéäàã áîëíî. Õëîðîôèëë à ãýäýã ïèãìåíò õºõºâòºð
òóÿàòàé õëîðîôèëë á íü øàðàâòàð òóÿàòàé áàéäãèéã øèíæëýí òîäîðõîéëæýý
(Ì.Ñ.Öâåò.). Êàðîòèí óëáàð øàð, ÿãààí ºíãºòýé, êñàíòîôèëë àëòàí øàðãàë ºíãºòýé þì.
Õëîðîôèëë áîë õèìèéí á¿òöýýðýý öóñíû áóäàã÷ áîäèñ ãåìîãëîáèíòàé òºñòýé
íýëýýí íàðèéí á¿òýöòýé áàéäàã áîëíî. à õëîðîôèëëûí õèìèéí òîìü¸î Ñ55Í72Î5N4Mg á
õëîðîôèëëûõ Ñ55Í70Î6N4Mg þì.
Óðãàìàëä à, á õëîðîôèëë íºãºº êàðîòèí, êñàíòîôèëë õî¸ðûã áîäâîë àðàé èõ
áàéäàã àæýý.
Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã íàðíû ãýðëèéí õ¿÷èéã ìýäðýõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ
ãýðëýýñ áîëæ ýñèéí äîòîð èéø òèéø õºäºëíº. Õóðö ãýðýëòýé ¿åä õëîðîïëàñò ýñèéí
äîòîð òàëûí õàíà óðóó ÿâæ, ãýðýë áàãàòàé áîë ãàäààä õàíà óðóó îéðòîíî.
Õëîðîïëàñòûí õëîðîôèëë ïèãìåíò çºâõºí íàðíû ãýðýëä áèé áîëäîã þì.
Õëîðîïëàñò åðäèéí õóâààãäëûí çàìààð ¿ðæèíý. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò
ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõàä í¿¿ðñ-óñ áèé áîëîí ò¿¿íýýñ öàðäóóë [Ñ6Í10Î5] h ¿¿ñíý.
¯¿ññýí öàðäóóëûí çàðèì õýñýã õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ¿ðëýí õýëáýðòýéãýýð
õàäãàëàãäñàí áàéäàã.
2. Õðîìîïëàñò. Ýíý íü øàð áóþó ÿãààí, óëààí ºíãºòýé. Õðîìîïëàñò (ñàâõàí)
ãóðâàëæèí õýëáýðòýé ó÷ðààñ áóñàä ìºõëºã¿¿äýýñ ãîö ÿëãàãäàíà. Õðîìîïëàñòûí ºíãº
ººðòºº áàéãàà ïèãìåíòýýñ õàìààðíà. Õýðýâ êàðîòèíòîé áàéâàë õðîìîïëàñò ÿãààí
ºíãºòýé, êñàíòîôèëë áàéâàë øàð ºíãºòýé áàéíà. Õðîìîïëàñò èõýâ÷ëýí óðãàìëûí
öýöãèéí äýëáýý èõýâ÷ëýí, ¿ð æèìñýíä áàéõ áîëîâ÷ õàÿà ¿íäñýí ÷ ¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë:
íîõîéí õîøóó, óëààí ëîîëèéí æèìñ óëààí ºíãºòýé, øàð ëóóâàíãèéí ¿íäýñ øàð áàéäàã
çýðýã íü õðîìîïëàñòàãóóëæ áàéãààãààñ áîëæ áàéíà. Õðîìîïëàñòûí à÷ààð òîä ãàíãàí
ºíãºòýé (øàð, ÿãààí, óëààí) áîëñîí óðãàìëûí öýöýã, ¿ð æèìñèéã øàâüæóóä àëñàà õàðæ
öóãëàí òýäãýýðèéã òàðààäàã áàéíà .
Åð íü îëîí óðãàìàë äîòãîîñ òîä ñîäîí ºíãèéí öýöýã, ¿ð æèìñò óðãàìëûã øàâúæ
øóâóó àìàðõàí ÿëãàæ õàðààä î÷íî. Ýíý ÿâäàëä õðîìîïëàñòûí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã
þì. Õðîìîïëàñò óðãàìëûí âåãåòàòèâ ýðõòýíä òîõèîëäîõ ÿâäàë õîâîð ¿çýãäýë áèëýý.
Çàðèì óðãàìëûí õðîìîïëàñòèä öàðäóóë áàéäàã þì.
Õðîìîïëàñò ýñèéí ïðîòîïëàçìûí äîòîð æèãä òàðõàí îðøèõ áîëîâ÷, çàðèìäàà
Ẻìèéã òîéðîí õ¿ðýýëñýí áàéõ íü áèøã¿é òîõèîëäîíî. Õðîìîïëàñòûí õýìæýý íü 4-12
ìêì áàéäàã.

12. 3. Ëåéêîïëàñò. Ýíý íü ºíãºã¿é áºãººä íýëýýí æèæèã õýìæýýòýé. Ëåéêîïëàñòèä áîë
ãàçðûí õºðñºí äýýðõè çàëóó èø ìº÷ð¿¿ä, ¿íäýñ, ¿ð ãýõ ìýòèéí ýðõòýíä ýëáýã òîõèîëäîíî.
Ëåéêîïëàñò ãîë òºëºâ Ẻðºíõèé õýëáýðòýé áºãººä ýñèéí äîòîð Ẻìèéí îéðîëöîî
îðøäîã þì. Ò¿¿íèé äîòîð õî¸ðäîã÷ áóþó áýëòãýë öàðäóóë ¿¿ñýí õàäãàëàãääàã ó÷èð õàÿà
öàðäóóë ¿¿ñãýã÷ ãýæ íýðëýõ ¸ñîí áèé.
Ëåéêîïëàñò õ¿ð÷ èðñýí ãëþêîçûã õóâèðãàí öàðäóóë áîëãîí ¿ðëýí õýëáýðòýéãýýð
õàäãàëíà. Ëåéêîïëàñò óðãàìëûí ýðõòýíãèéí ºíãºã¿é õýñýã áîëîí á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä¿¿äýä
ýëáýã þì. Òýð íü ýñèéí äîòîð ìàø îëîí áàéõ áºãººä èõ æèæèã õýëáýðòýé ó÷èð òîîëîõîä
áýðõøýýëòýé áàéäàã áèëýý.
Íýãýí òºðëèéí ïëàñòèäàä ÿìàð íýãýí íºõöºëººñ øàëòãààëàí ººð òºðëèéí áîëîí
õóâèðàõ ÿâäàë îëîí ¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë: óëààí ëîîëèéí æèìñ áîëîîã¿é ò¿¿õèé áàéõäàà
çºâõºí õëîðîôèëëûí ìºõëºãòýé áàéõ òóë íîãîîí ºíãºòýé áàéãààä ààæèìäàà
áîëîâñðîõûí õàìò óëààí ºíãºòýé áîëäîã íü õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã ãýðýë, äóëààíû
íºõöºëººñ øàëòãààëæ õëîðîïëàñò áîëîí õóâèð÷ áàéãàà õýðýãýý. ̺í òºìñíèé áóëöóó
ãàçðààñ èë èë ãàðñàí õýñýãòýý íîãîîðñîí áàéõ íü ýëáýã òîõèîëääîã. Òºìñíèé áóëöóóíä
ëåéêîïëàñò èõ áàéõ áºãººä õýðýâ íàðàíä óäààí õóãàöààãààð áàéâàë òýäãýýð íü
õëîðîïëàñò áîëîí õóâèðíà. Òºìñíèé íîãîîðñîí áóëöóóã äàõèí øîðîîãîîð áóëâàë ýðãýýä
ëåéêîïëàñò áîëíî.
Øàð ëóóâàíãèéí ¿íäñýíä õðîìîïëàñò áàéõ òóë óëààí øàð ºíãºòýé áºãººä ò¿¿íèé
õºðñíººñ èë ãàðñàí õýñýã íü ìºí ë íîãîîð÷èõñîí ¿çýãääýã íü ìºí ë õðîìîïëàñò íàðíû
èë÷èíä õóâèðàí õëîðîïëàñò áîëæ áàéãààã ãýð÷èëíý.
Óðãàìëûí ýñýä ïëàñòèäóóä ¿¿ñýõ øàëòãààí íü ñàéí ñóäëàãäààã¿é áàéãàà íü íýëýýí
òºâºãòýé àñóóäàë þì. Òýð íü ïðîòîïëàçì, Ẻ캺ñ ¿¿ñ÷ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ õýðýã þì.
Á¿õ òºðëèéí ïëàñòèäóóä õîîðîíäîî õîëáîîòîé, íýã íü íºãººäºº õóâèðäàã áîëîõûã áèä
îäîî ìýäëýý. Ïëàñòèäóóä èéíõ¿¿ íýã íýãýíäýý øèëæäýã áîëîõûã áàéãàëü äýýð àìàðõàí
àæèæ áîëíî.
Á¿õ òºðëèéí ïëàñòèäóóä õóâààãäàõ çàìààð ¿ðæèíý. Æèøýýëáýë: õëîðîôèëëûí
íîãîîí ìºõëºã õóâààãäàí õî¸ð áîëîõäîî ýõëýýä ñóíàñàí çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áîëæ
äóíäóóðàà íàðèéñàí (íàéìûí òîî õýëáýðòýé áîëîí) òàñàð÷ áèåý äààñàí õî¸ð ìºõëºã
áîëäîã.
Èõýíõ ýðäýìòäýýñ ïëàñòèäûã õîíäðèîçîìîîñ ¿¿ñäýã õýìýýí ¿çäýã áºãººä çàðèì íü
ïðîòîïëàçìûí äîòîð áàéõ ïðîòîïëàñòèä ãýæ íýðëýãäýõ òóñãàé æèæèã ¿ðëýí õýëáýðò
ç¿éëýýñ ¿¿ñíý ãýäýã.
Õîíäðèîçîì. Õîíäðèîçì áîë óðãàìàë, àìüòíû ýñèéí ïðîòîïëàçìûí õýñýãò çààâàë
òîõèîëääîã óòñàí, ñàâõàí, áóþó ¿ðëýí õýëáýðèéí æèæèã öîãöñóóä áîëíî. Õîíäðèîçîì
ôèçèê õèìèéíõýý øèíæýýð ïðîòîïëàçìòàé òºñòýé ç¿éë þì. Òýð íü ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èë
áîëîí ººõ òîñëîãèéí óóñãàã÷ áîäèñîîð ¿éë÷èëýõýä àìàðõàí ýâäýðíý. Ïðîòîïëàçìûã
áîäâîë õîíäðèîçîì íýëýýí íÿãò áàéäàëòàé, ãîëäóó óóðãèéí áîäèñîîñ á¿ðäýíý.
Õîíäðèîçîì áàðàã á¿õ óðãàìëûí ýñ¿¿äýä áàéõ áîëîâ÷ õºõ íîãîîí çàìàã, áàêòåðè ìýòèéí
çàðèì äîîä óðãàìëóóäàä áàéäàãã¿é þì
Õîíäðèîçîì íü ýñèéí äîòîð ÿâàãäàõ áîäèñûí ñîëèëöîë, àìüñãàëàõ ïðîöåññò ÷óõàë
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ̺í ýôèðèéí òîñ, èäýýë¿¿ëýõ áîäèñ, öàðäóóë çýðýã áîäèñûí
õóðèìòëàëä îðîëöäîã áîëîâ óó ãýæ òààâàðëàäàã þì.
Àìüä ýñèéí õîíäðèîçîì òîãòìîë õºäºë㺺íòýé áàéíà. Õîíäðèîçîì õóâààãäëûí
çàìààð ¿ðæèíý. Ò¿¿íýýñ ìºõëºã¿¿ä ¿¿ñíý. Õîíäðèîçîì ýñèéí ïðîòîïëàçìûí õýñýãò
òàðõñàí áàéõ áîëîâ÷ õàÿà Ẻìèéí òîéðñîí ¿çýãäýíý.
Ýñèéí äîòîðõ îðóóëãà áîäèñóóä. Ýñèéí ïðîòîïëàñò ººðèéíõºº àìüäðàëûí ¿éë
àæèëëàãààíû òóðø ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóäûã áèé áîëãîäîã þì. Ýñ îëîí òºðëèéí îðãàíèê
íýãäë¿¿äèéã ¿¿ñãýæ òýäãýýðèéã øèíý ýñ áóé áîëîõ, ººðèéí àìüñãàëàõ, íýã áîäèñûã íºãºº
áîäèñ áîëãîí õóâèðãàõ çýðýãòýý õýðýãëýíý. Ýäãýýð áîäèñ íü ýñèéí õî¸ðäîã÷ õýñýã áóþó

13. îðóóëãà áîäèñ áîëíî. Îðóóëãà áîäèñ íü ýñèéí àìüäðàëä äàâ äýýð õýðýãëýãäýõã¿é, ãîëëîõ
õýñýã íü áýëòãýë øèì òýæýýë ìàÿãòàé áàéíà. Îðóóëãà áîäèñîíä òàëñò õýëáýðèéí óóðãóóä,
òîñëîãèéí áºìáºëºã¿¿ä, öàðäóóëûí ìºõëºã¿¿ä, ñàõàð, ýðäýñ áîäèñûí òàëñòóóä, ýñèéí
ø¿¿ñ, ò¿¿íä óóññàí ÿíç á¿ðèéí ýðäýñ äàâñ çýðýã áàãòàíà. Ýäãýýð áîäèñûí èõýíõ õýñýã íü
áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñ áàéõ áîëîâ÷ áàãà õýñýã íü óðãàìëûí ÿëãàäàñ áîëíî.
Îðóóëàãà áîäèñûã óóñäàã, óóñäàãã¿é ãýæ õî¸ð àíãèëíà. Óóñäàãã¿é îðóóëãà áîäèñîíä
áýëòãýë öàðäóóë, áýëòãýë óóðàã, òîñëîãèéí ç¿éëñ, ýôèðèéí áîäèñ çýðýã áàãòàíà. Óóñäàã
îðóóëãà áîäèñò ÿíç á¿ðèéí õ¿÷ë¿¿ä ãëþêîçèä, àëêàëèîä ìýòèéí îëîí áîäèñ áàãòàíà.
Îðóóëãà áîäèñ ÿíç á¿ð áîëîâ÷ òýäãýýðèéí äîòðîîñ í¿¿ðñ óñ, óóðàã, ººõ òîñëîãèéí
ç¿éë¿¿ä èõýýõýí ýëáýã áàéäàã þì.
Í¿¿ðñ óñ. Õèìèéí íàéðëàãà íü õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, óñòºðºã÷ îðîëöäîã þì.
Í¿¿ðñ óñíû íàéðëàãàíä áàéã÷ õ¿÷èëòºðºã÷ áà óñòºðºã÷èéí õàðüöàà óñíû
ìîëåêóëûíõòàé àäèë þì. ªºðººð õýëáýë õî¸ð àòîì óñòºðºã÷ òóñ á¿ðä íýã àòîì
õ¿÷èëòºðºã÷ áàéíà.
Í¿¿ðñóñ ÿíç á¿ð áàéõ áîëîâ÷ óðãàìàëä ñàõàð, öàðäóóë, ýñëýã áàéäàëòàé ýëáýã
òîõèîëäîíî.
Í¿¿ðñóñûã ìîíîñàõàðèä (Ñ6H12O6 ), äèñàõàðèä (C12H22O11), ïîëèñàõàðèä (C6H12O5) n
ãýæ ãóðàâ õóâààíà. Ìîíîñàõàðò-ãëþêîç, ôðóêòîç, äèñàõàðò-ìàëüòîç, ñàõàðîç,
ïîëèñàõàðò-ýñëýã öàðäóóë çýðýã òóñ òóñ áàãòàíà.
Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä îðóóëãà áîäèñ õýëáýðòýéãýýð äýýð äóðüäñàí í¿¿ðñ óñíààñ
ýëáýã òîõèîëääîã íü öàðäóóë þì. Öàðäóóë áîë óðãàìëûí ìºõëºãò õàäãàëàãäàí
îðøèõäîî çóóâàí äóãóé, Ẻðºíõèé, îëîí òàëò, ñàâõàí ãýõ ìýòèéí îëîí ä¿ðñ á¿õèé ¿ðëýí
õýëáýðòýé áàéäàã áîëíî.
Óðãàìëóóäàä õàäãàëàãäñàí öàðäóóë õýëáýð ä¿ðñýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ áîëîâ÷
íýãýí ç¿éëèéí óðãàìëóóäûíõ õîîðîíäîî òºñòýé áàéäàã þì. ªºðººð õýëáýë ç¿éë á¿ðèéí
óðãàìàëä õàäãàëàãäñàí áýëòãýë öàðäóóë òîì æèæèã, õýëáýð ä¿ðñýýðýý ÿëãààòàé áàéäàã.
Æèøýýëáýë òºìñíèé öàðäóóë íýëýýä òîì õýìæýýòýé, çóóâàí õýëáýð ä¿ðñòýé áàéõàä
áóóäàéí öàðäóóë çºâ äóãóé õýëáýðòýé æèæãýâòýð áàéäàã þì (4-ð çóðàã).
Çàðèì óðãàìëûí öàðäóóëûí ìºõëºãèéã òîìðóóëàí õàðàõàä ãàäíà òàëäàà ¿å
äîëãèîíòîé áàéäàã. Ýíý äîëãèîí íü óðãàìàë á¿ðèéí öàðäóóëûí ìºõëºãò àäèëã¿é áàéäàã.
Æèøýýëáýë òºìñíèé öàðäóóëûí ¿å äîëãèîíû òºâ íü ãîíçãîé äóãóéíõàà øîâõ ¿ç¿¿ðòýé
òàëä íü õýëòãèé îðøèõ áºãººä áóóäàéí ¿ðèéíõ äóãóéí áàðàã òºâ äóíä îðøèíî.
Öàðäóóëûí ìºõëºãèéã ýíãèéí, õàãàñ íèéëìýë, íèéëìýë õýìýýí ãóðàâ àíãèëíà.
Öàðäóóëûí ýíãèéí ìºõëºã áîë äîëãèîíû ãàíö òºâòýé (äîëãèîíû òºâèéã ¿¿ñãýõ òºâ ãýæ
íýðëýäýã þì) áàéíà. Õàðèí öàðäóóëûí íèéëìýë ìºõëºãò õýä õýäýí ¿¿ñãýõ òºâ áàéõ
áºãººä òýäãýýðèéí òóñ á¿ðèéí ãàäóóð ìºí áèåý äààñàí öàãèðàã äîëãèîíóóäòàé áàéíà.
4-ð çóðàã. Öàðäóóëûí ìºõëºã
À. Òºìñ Á. Âàíäóé Â.Áóóäàé Ã.
Îâú¸îñ

14. Öàðäóóëûí õàãàñ íèéëìýë ìºõëºãèéí äîëëèîí íü ¿¿ñãýã÷ òºâ (¿¿ñãýã÷ òºâ íü õýä
õýä áàéíà) òóñ á¿ðä áàéõààñ ãàäíà òýäãýýðèéã íèéòýä íü ºðººñºí åðºíõèé äîëãèîíòîé
áàéíà.
Óñàíä öàðäóóë óóñàõã¿é, õàëóóí óñàíä èõýýð õººæ íÿëöãàé æîíõóó ìýò áîëíî.
Öàðäóóëûã õ¿÷èë, ø¿ëòèéí óóñìàëä õèéæ õàëààâàë çàäðààä ñàõàð áîëíî. Àìüä ýñèéí
äîòîðõè öàðäóóë ÿíç á¿ðèéí ôåðìåíòèéí (ìàëüòîç, àìèëëàç) ¿éë÷èëãýýíèé äîð õóâèðàí
óñàí ¿çìèéí ñàõàð ýñâýë ãëþêîç áîëíî. Öàðäóóëûã èîäûí óóñìàëààð ¿éë÷ëýõýä õºõ
ºíãºòýé, çýñèéí áàéâàí áóþó èäýìõèé êàëèéãààð ¿éë÷ëýõýä ÿãààí ºíãºòýé áîëíî.
Óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä öàðäóóëûã àññèìëÿöèéí, çàìûí /òðàíçèòîðèéí/ áà
áýëòãýë ãýæ ãóðàâ õóâààíà. Àíõäàã÷ àññèìëÿöèéí öàðäóóë ôîòîñèíòèçèéí ïðîöåññèéí ¿ð
ä¿íä óðãàìëûí íàâ÷èíä ¿¿ñíý. Òýíä ¿¿ññýí öàðäóóë ôåðìåíòèéí ¿éë÷èëãýýí äîîð ñàõàð
áîëîí õóâèð÷ óóñìàëûí áàéäàëòàéãààð õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà õ¿ðýëöýí î÷èæ äàõèí
öàðäóóë áîëíî. Õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà ¿¿ññýí öàðäóóëûã õî¸ðäîã÷ áóþó áýëòãýë ãýæ
íýðëýíý. Çàìûí áóþó äàãàâàð öàðäóóë íü ôîòîñèíòèçèéí ïðîöåññ ÿâóóëàã÷ ýðõòýí (ãîë
òºëºâ íàâ÷èíä ÿâàãäàíà) õàäãàëàõ áàéð õî¸ðûí õîîðîí äàõü çàìä ÿâæ áàéãàà öàðäóóë
áîëíî. Áýëòãýë áóþó õî¸ðäîã÷ öàðäóóë áîë õàäãàëàãäàõ áàéðàíäàà á¿ðýí î÷ñîí áàéõ
áºãººä ìºõëºã õýëáýðòýé áîëíî. Òºðºë á¿ðèéí óðãàìëóóäûí äîòîðõè öàðäóóëûí èõ
áàãà õýìæýý àäèëã¿é þì. Òýð ÷ áàéòóãàé íýã óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí óðãàìëóóäàä öàðäóóë
õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýòýé áàéäàã áèëýý. Çàðèì óðãàìëûí ¿ð, áóëöóó, ¿íäýñ, æèìñ,
¿íäýñëýã èøýíä èõ õýìæýýíèé áýëòãýë öàðäóóë õóðèìòëàãäàíà. Áýëòãýë öàðäóóë äýýðõè
ýðõòí¿¿äèéí ëåéêîïëàñòàä õàäãàëàãäàíà.
Áóóäàé, òóòàðãà, ýðäýíý øèø ìýòèéí óðãàìëûí ¿ð áîëîí òºìñíèé áóëöóóíä
öàðäóóë èõýýõýí õàäãàëàãäñàí áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí äóíäàæ õýìæýý 5-20 ìêì áàéõ
áîëîâ÷ 100 ãàðóé ìêì-ûí õýìæýýòýé öàðäóóëûí òîì ìºõëºã¿¿ä ÷ òîõèîëääîã þì.
Öàðäóóëààñ ãàäíà óðãàìëûí ýñýä ñàõàð, èíóëèí ìýòèéí í¿¿ðñ óñ ¿¿ñäýã áºãººä
ýäãýýð áîäèñóóä ýñèéí ø¿¿ñýíä óóññàí áàéíà.
Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãã¿é áàêòåðè, 캺ã çýðýã äîîä óðãàìàë öàðäóóëûí
îðîíä ãëèêîãåíûã áýëòãýë áîëãîí õàäàãëàíà. Ãëèêîãåí áîë öàðäóóëûí àäèë õàòóó
áàéäàëòàé áàéõã¿é, õàðèí ïðîòîïëàçìòàé õîëèëäîí øèíãýí êîëëîèä õýëáýðòýé îðøèíî.
ͺºöëºí õàäãàëñàí í¿¿ðñ óñ-öàðäóóëûã óðãàìàë, áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññèîð
õýðýãëýíý. Óðãàìàëä èíãýæ íººöëºãäñºí (áýëòãýë) öàðäóóëûí õ¿í òºðºëõòºí ººðèéíõºº
õýðýãöýýíä àøèãëàí ¿éëäâýðò îðóóëààä ãëþêîç, ñïèðò ìýòèéí áîäèñûã ãàðãàæ àâíà.
̺í ò¿¿íèéã ìàëûí òýæýýë õ¿íñíèé ç¿éë (ãóðèë, áóäàà) áîëãîí õýðýãëýíý.
ªºõ, ýôèðèéí òîñ. Í¿¿ðñ óñíààñ ãàäíà ýñèéí îðóóëãà áîäèñîíä ººõ òîñëîãèéí
áîäèñóóä áàéíà. ªºõ òîñëîã íü í¿¿ðñòºðºã÷, õ¿÷èëòºðºã÷, óñòºðºã÷ººñ òîãòîíî.
ªºõ òîñëîãèéí ç¿éë ýñèéí ïðîòîïëàçìä ýëáýã. Óðãàìëûí ººõ òîñ óñàíä óóñäàãã¿é,
ñïèðòýíä íýëýýä õýö¿¿ óóñíà. Õàðèí áåíçèí, ýôèð ìýòèéí áîäèñîíä òóí àìàðõàí óóñíà.
ªºõ òîñëîãèéí áîäèñ ïðîòîïëàçìä ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé á¿õèé áºìáºëºã õýëáýðòýéãýýð
òîõèîëäîíî. ªºõ òîñëîã áîë áóñàä áîäèñûã áîäâîë íýëýýä èë÷ëýã (êàëîðèéòàé) áàéäàã
áîëíî. ªºõ òîñëîã ÿëàíãóÿà òîñíû óðãàìëûí ¿ðýíä èõ áàéäàã þì. Æèøýýëáýë:
íàðàíöýöýã, îëñ, õºâºíò, ìààëèíãè, ãàçðûí ñàìàð çýðãèéí ¿ð èõ òîñëîãòîé. Óðãàìàëä
õàäãàëàãäñàí ººõ òîñûã õ¿ì¿¿ñ õ¿íñýíä áóþó ¿éëäâýðò àøèãëàíà.
¯ðèéí òîñëîãèéí õýìæýý íü óðãàìëûí ç¿éë, ìºí ãàäààä îð÷íû íºõöºëººñ áîëæ
ÿíç á¿ð áàéäàã. Æèøýýëáýë: áóóäàéí ¿ðýíä òîñëîã äºíãºæ 2 õóâü áàéõàä ýðäýíý øèø,
õóøóó áóäààíû ¿ðýíä 4-6 õóâü ãàçðûí ñàìðûõàíä 50 õóâü õ¿ðòýë áàéäàã áèëýý. Òîñíû

15. óðãàìëûí ¿ðýíä ãîë òºëºâ öàðäóóë áàéäàãã¿é. ªºõ, òîñëîã áîë óðãàìëûí ¿ðýíä
õàäãàëàãäñàí ÷óõàë õýðýãöýý øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëíî.
Åðäèéí ººõ òîñëîãîîñ ãàäíà óðãàìëûí ýñýíä îðóóëãà áîäèñ ìàÿãòàéãààð ýôèðèéí
òîñ òîõèîëäîíî. Ýôèðèéí òîñ íü ººõèéã áîäâîë õ¿÷èëòºðºã÷ººð áàãà, þìóó îãò áàéõã¿é
áàéíà. Ýôèðèéí òîñ áîë ñïèðò, ýôèð óóðøäàã õ¿÷ë¿¿ä ìýòèéí îðãàíèê íýãäë¿¿äèéí
õîëüö þìàà. Ýäãýýð íü óðãàìàëä òóñãàé õàäãàëàãäàõ áàéðàíä áóþó ýñâýë ýñ¿¿äèéí
õîîðîíäîõ çàéä áàéæ áàéäàã. Óðãàìëûí ýôèðèéí òîñ áîë ãîë òºëºâ ñàéõàí àíõèëàì
áàéõàä, ñàðèìàñíûõ ìóóõàé ¿íýðòýé áèëýý. Èõýíõ ýôèðèéí òîñ àìàðõàí óóðøèíà. Ãîíüä,
íèìáýã, æ¿ðæ, òýðã¿¿ëýã÷ ìýòèéí óðãàìàë ýôèðèéí òîñîîð áàÿëàã áîëíî. Ýôèðèéí
òîñûã õ¿íñíèé, ñàâàíãèéí, ¿íýðòíèé çýðýã çýðýã îëîí ¿éëäâýðò àøèãëàíà.
Åð íü óðãàìàëä ìàø áàãà õýìæýýíèé ýôèðèéí òîñ áàéäàã áºãººä 1 ã ýôèðèéí
òîñûã òîñûã ãàðãàæ àâàõàä 4êã òýðã¿¿ëýã÷ öýöãèéí äýëáèéí õýðýãëýäýã æèøýýòýé þì.
Óóðàã. Óóðàã áîë óðãàìëûí àìüä ýñ á¿õýíä òîõèîëäîíî. Òýð íü ýñèéí Ẻì,
ïðîòîïëàçì, ìºõëºã¿¿äýä áàéäàã. Óðãàìàëä áàéõ óóðãèéã õî¸ð àíãèëæ ¿çýõ áºãººä
òýäãýýðèéã õîîðîíä íü ÿëãàæ ¿çýõ õýðýãòýé þì. ¯¿íä: íàéðëàãûí, áýëòãýë óóðàã ãýæ
áàéíà. Íàéðëàãûí óóðàã (àìüä óóðàã) áîë ïðîòîïëàñòûí íàéðëàãàä îðîëöîíî. Õàðèí
áýëòãýë (¿õñýí óóðàã) óóðàã áîë ýñèéí äîòîð øîî äºðâºëæèí òàëñò õýëáýðòýéãýýð ãîë
òºëºâ óðãàìëûí ¿ðýíä õàäãàëàãäàíà. ¯ðýíä õàäãàëàãäñàí áýëòãýë óóðãèéã àëåéðîíû
áóþó ïðîòåéíû ìºõëºã ãýæ íýðëýíý. Áýëòãýë óóðàã ÿëàíãóÿà áóóðöàãò óðãàìëûí ¿ðýíä
íýëýýä õàäãàëàãäàíà. ̺í áóóäàé, àðâàé õºõ òàðèà ìýòèéí óðãàìëûí ¿ðèéí çàõûí õýñýãò
àëåéðîíû ìºõëºã òóñãàé ¿å äàâõàðãûã ¿¿ñãýñýí áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã àëåéðîíû
(àíõäóãààð äàâõàðãà) äàâõàðãà ãýíý (5-ð çóðàã).
5-ð çóðàã. Îâú¸îñíû ¿ðèéí çàõûí
õýñãèéí îãòëîë
1. Àëåéðîíû äàâõàðãà 2. Öàðäóóëûí
ìºõëºã¿¿ä á¿õèé ýñ 3. Øàäàð æèìñýâ÷ áà
¿ðèéí õàëüñ
Õàðèí áóóðöàãò óðãàìëûí ¿ðèéí àëåéðîíû ìºõëºã äýýðõè óðãàìëóóäûõàíòàé
àäèë àäèë òóñãàé äàâõàðãûã ¿¿ñãýäýãã¿é áºãººä öàðäóóëûí ìºõëºãèéí õàìò íýãýí ýñèéí
äîòîð îðøèíî.
Óðãàìëûí ýñýíä àãóóëàãäñàí áýëòãýë öàðäóóë õèéãýýä óóðãèéí áîäèñóóä ãàäààä
áàéäëààðàà íèëýýä ÿëãààòàé þì. Óóðãèéí ìºõëºã öàðäóóëûíõûã áîëâîë æèæèãõýí
áîäèñ áàéõààñ ãàäíà çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áºãººä èîäûí óóñìàëààð ¿éë÷ëýõýä øàð
õ¿ðýí ºíãºòýé áîëíî.
Ýñèéí äîòîðõ öàõèóð, äàâñíû õàòóó áèåò¿¿ä. Ýñèéí ø¿¿ñýíä ÿíç á¿ðèéí äàâñíû
ç¿éëñ òàëñò õýëáýðòýéãýýð íèëýýä òîõèîëäîíî. Óðãàìëûí ýñèéí äîòîðõè õàòóó áèåèéí
òàëñòóóäààñ õóðãàí ÷èõèéí õ¿÷ëèéí øîõîé ýëáýã òîõèîëäîíî. Òàëñòóóä òýð áîëãîí
óðãàìëóóäàä áàéäàãã¿é áèëýý. Æèøýýëáýë: ºëºíãèéí îâãèéí óðãàìëóóäàä õàòóó
òàëñòóóä ¿¿ññýí áàéõ íü ¿ã¿é áîëíî. Ýñèéí ø¿¿ñýíä õóðãàí ÷èõèéí õ¿÷ëèéí øîõîéíîîñ
¿¿ññýí òàëñòóóä õýëáýð ä¿ðñýýðýý îëîí ÿíç áàéäàã þì. Òàëñòóóäûã õýëáýðýýð íü
åðºíõèé人 ãóðàâ õóâààíà. Ñàâõàí ñàëñòóóä (îäèíî÷íûå), ç¿¿í òàëñò (ðàôèä), îäîí
õýëáýðèéí (äðóçû) ãýæ àíãèëíà. Ñàâõàí òàëñò áîë áîãèíî áóþó óðòàâòàð òàéðäàñ

16. õýëáýðòýé áàéíà (6-ð çóðàã À.). Ñàâõàí òàëñò æèøýýëáýë, ñîíãèíû õàéðñàí íàâ÷èíä
ýëáýã ¿çýãäýíý. Õî¸ð ñàâõàí òàëñò áèå áèåòýéãýý çºðæ íèéëýí çàãàëìàé õýëáýðòýé áîëñîí
áàéõ áóþó õýä õýäýýð íèéëñíýýñ äàðìàë “æ” ¿ñãèéí õýëáýðòýé ÷ áîëñîí áàéíà. Ç¿¿
õýëáýðèéí òàëñò áîë íèëýýä óðãàìëóóäàä òîõèîëäîíî. ¯¿íä ãàíö ç¿¿ áóþó ýñâýë áàãö ç¿¿
õýëáýðòýé ÷ áàéäàã þì. Ç¿¿ õýëáýðò ãàíö òàëñò áîë óðò íàðèéí áºãººä æèøýýëáýë çóóí
íàñò (àëîå) -ûí ýñèéí ø¿¿ñýíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Õàðèí ç¿¿ õýëáýðèéí áàãö òàëñò áîë
íèëýýä îëíîîðîî áàãöëàí (6-ð çóðàã Â.).
Îä õýëáýðò òàëñòûã õàéòàí öýöýã (Begonia), õóðãàí ÷èõ ìýòèéí óðãàìëûí èø,
íàâ÷íû áàðèóëààñ àìàðõàí ¿çýæ áîëíî. Æèæèã æèæèã òàëñòóóä øîâõ ¿ç¿¿ðýý ãàäàãø
õàðóóëàí øàâààðàëäàí íààëäñàí áàéõ áºãººä çàðèìäàà çàõèäëûí äóãòóé õýëáýðòýé ÷
áàéõ ÿâäàë áèé (6-ð çóðàã Á.). Çàðèì óðãàìëûí òàëñò áºíæëºã /öèñòîëèò/ õýëáýðòýé
áàéäàã. Ýíý íü òóñãàé íàðèéí õºë äýýð áýõëýãäñýí (ãàäíààñ íü õàðàõàä ìàëûí äàâñàã ìýò
ç¿éë þì) áºíæãºð ç¿éë áºãººä ýïèäåðìèñèéí ýñèéí õàíà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí øîõîé áóþó
öàõèóðûã øèíãýýñíýýñ äîòîãøîî ö¿ëõèéæ óð ìýò ç¿éë áîëîí õàäãàëàãäàíà.
Óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñýíä áàéãàà ýðäýñ áîäèñûí ÿíç á¿ðèéí òàëñòóóä äàâñíû
õ¿÷èëä àìàðõàí óóñàæ õýëáýð ä¿ðñýý àëäàíà. Òàëñòóóä ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì ÿìàð
¿¿ðýãòýé áîëîõûã íàðèéí ÷àíä òîãòîîã¿é áîëíî. Ãýâ÷ óðãàìàë ººðòºº õýðýãöýýã¿é ýðäýñ
áîäèñûã æèë á¿ð õàãäàð÷ óíàäàã ýðõòýíäýý òàëñò áîëãîí öóãëóóëæ ãàäàãøëóóëäàã áîëîâ
óó?
6-ð çóðàã. Òàëñòóóä
À. Ñîíãèíûí õàéðñàí íàâ÷íû ñàâõàí
òàëñò
Á. Õàéòàí öýöãèéí íàâ÷íû áàðèóëûí
îäîí òàëñò
Â. Ìóõàð öàãààíû ¿íäýñëýã èøíèé ç¿¿í
òàëñò
Ýñèéí ø¿¿ñ, ò¿¿íä îðøèõ çàðèì áîäèñóóä. Çàëóó ýñèéí äîòîðõè áàðàã á¿õ çàéã
ïðîòîïëàñò ýçýëñýí áàéõ áºãººä ýñ õºãøðºõ äóòàì áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññ
ýð÷èìæèæ ò¿¿íèé äîòîð âàêóîëü áèé áîëäîã áèëýý. Âàêóîëü ýõëýýä áèé áîëæ áàéõ ¿åäýý
(ýñèéí çàëóó áàéõàä) æèæèã öýâð¿¿ õýëáýðòýé áàéãààä ààæèìäàà (ýñ õºøðºõºä) íèéëæ
íýã òîì áîëäîã þì. Âàêóîëü áîë ýñèéí ø¿¿ñ ãýäýã øèíãýíýýð ä¿¿ðãýãäýíý. Ýñèéí ø¿¿ñ
íü ïðîòîïëàçìûí ¿éë àæèëëàãààíû ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áºãººä ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí
óóñìàë øèíãýí þì. Çàëóó ýñèéí ø¿¿ñ áàãà áàéõ òóë òèéíõ¿¿ âàêóîëü íü ýíä òýíä
öàöàãäñàí áàéíà. Ýíý ¿åä âàêóîëèéí äîòîðõè ø¿¿ñ íèëýýä íààëäàìòãàé, êîëëîèä
÷àíàðòàé áàéõ áºãººä ñ¿¿ëäýý óñàðõàã øèíãýí áîëæ æèæèã âàêóîëü õîîðîíäîî
ø¿ðãýëöýí õ¿ðýëöýõèéí õàìò íèéëæ òîì áîëñîîð áàéãààä ýöñèéí á¿ëýãò ýñ ãàíöõàí òîì
âàêóîëüòàé áîëäîã áàéíà. Ýñ ãàíö òîì âàêóîëüòàé áîëñîí ¿åä òýð íü ýñèéíõýý òºâèéí
õýñãèéã ýçëýí Ẻì, öèòîïëàçì, ìºõëºã, õîíäðèîçîì íü õàíà ðóó ò¿ëõýãäýíý. Õýäèéãýýð
ýñ òîìîð÷ ã¿éöñýí áîëîâ÷ çàðèìäàà ò¿¿íèé Ẻì òºâ îð÷èìäîî áàéðëàñàí áàéõ ÿâäàë
áèé. Áººì òºâ人 áàéâàë ò¿¿íèéã ïðîòîïëàçìûí íàðèéí óòñóóä òàë á¿ðýýñ íü õàíàòàé
õîëáîõ òóë òºâèéí òîì âàêóîëü íü õýä õýäýí æèæèã õýñã¿¿äýä õóâààãäàíà.

17. Äýýð ºã¿¿ëñýí ¸ñîîð ïðîòîïëàçì íü âàêóîëüòàé (ýñèéí ø¿¿ñòýé) õàìààã¿é
õîëèëäîõã¿é áºãººä ïðîòîïëàçìûí õàìãèéí äîòîîä äàâõðàãà òîíîïëàñò òýäãýýðèéã
õîîðîíä íü òóñãààðëàíà.
Ýñèéí âàêóîëü Ẻðºíõèé, óòñàí, ñàâõàí ãýõ ìýòèéí îëîí õýëáýð ä¿ðñòýé áàéäàã
þì. Åð íü ò¿¿íèé õýëáýð ä¿ðñ ïðîòîïëàçìûí ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìààðíà.
Âàêóîëèéí äîòîð îðøèõ ýñèéí ø¿¿ñ áîë øèíãýí ç¿éë áºãººä ò¿¿íèé õèìèéí
íàéðëàãà óóë óðãàìëûíõàà ç¿éëýýñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ð áàéíà. Ãîë òºëºâ ýñèéí ø¿¿ñ
óñàíä óóññàí îðãàíèê, îðãàíèê áóñ áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Ò¿¿íèé íàéðëàãûí èõýíõ õóâèéã óñ
ýçýëíý. Óñàíä ÿíç á¿ðèéí îðãàíèê õ¿÷ë¿¿ä, ñàõàð, äàâñíóóä, ïèãìåíò, èäýý áîäèñ,
ãëþêîçèä, àëêàëîéä, óóðãèéí áîäèñ ãýõ ìýòèéí ç¿éëñ¿¿ä óóññàí áàéíà. Äýýðõè
áîäèñóóäûí èõ áàãààñ øàëòãààëàí ýñèéí ø¿¿ñ íü àìò, õèìèéí íàéðëàãà, êîöåíòðàöèéí
çýðãýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áîëíî.
Ç¿éë á¿ðèéí óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñèéí õèìèéí íàéðëàãà õîîðîíäîî àäèëã¿é
áîëîâ÷ ãîë òºëºâ õ¿÷èëëýã øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã àæãóó. Òýð ÷ áàéòóãàé íýãýí ç¿éëä
áàãòàõ õî¸ð ººð çýðýãò óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñèéí íàéðëàãà àäèëã¿é áàéäàã þì. Õóëóó,
õýìõ, àìòàò ãóà, õàëãàé çýðãèéí óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñ ø¿ëòëýã ÷àíàðòàé áîëíî. Ýñèéí
ø¿¿ñíèé íàéðëàãàä îðîëöäîã çàðèì áîäèñûã òîâ÷ ¿çüå.
Îðãàíèê õ¿÷ë¿¿ä. Ýñèéí ø¿¿ñ áîë îðãàíèê õ¿÷ëýýð áàÿëàã þì. Ýñèéí ø¿¿ñýíä
õóðãàí ÷èõíèé, àëèìíû, óñàí ¿çýìíèé, íèìáýãíèé çýðýã îëîí õ¿÷ë¿¿ä òîõèîëäîíî.
Ýäãýýð õ¿÷èë ýñèéí ø¿¿ñèéã ýñãýëýí àìòòàé áîëãîäîã áºãººä óðãàìëûí àìüäðàëä ÿíç
á¿ðèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýíý õ¿÷ë¿¿ä ýñ, ýäèéí íàéðëàãàíä áàéãàà óñûã òàòàæ
àâàõààñ ãàäíà ïðîòîïëàçìûí ø¿ëòëýã ÷àíàðûã ººð÷ëºí õ¿÷èëëýã áîëãîäîã þì. Ø¿¿ñëýã
æèìñ, íîãîî, äàðøèíä áàéãàà äýýðõ õ¿÷ë¿¿äýýð õ¿í, ìàë õîîëëîõ íü ÷óõàë à÷ òóñòàé þì.
Íèìáýãíèé õ¿÷ëèéí íàòðèéí äàâñûã ºâ÷òýé õ¿íèé öóñ þ¿ëýõ õýðýãöýýíèé ¿¿äíýýñ öóñûã
óäààíààð õàäãàëàõä àøèãëàíà. Àëèìíû õ¿÷èë àëèì æèìñýíä èõ õýìæýýãýýð áàéõ áîëîâ÷
òýñ, Ẻðºëçãºíº ìýòèéí óðãàìàëä áàéäàã. Íèìáýãíèé õ¿÷èë íèìáýã, òîøëîé,
ã¿çýýëçãýíý çýðýã óðãàìàëä ýëáýã. ÿèø¿¿íý, áàæóóíà, õóðãàí ÷èõ çýðýã íü õóðãàí ÷èõíèé
õ¿÷ëýýð áàÿëàã óðãàìëóóä þì.
Äýýðõ õ¿÷ë¿¿äýýñ ãàäíà óðãàìàëä íèëýýä òîõèîëäîõ õ¿÷èë áîë áåíçîéíû õ¿÷èë
þì. Áåíçîéíû õ¿÷èë àíèñ, öýíãèñ ìýòèéí óðãàìëûí æèìñýíä áàéõ áºãººä òýð íü
æèìñèéã ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íººñ õàìãààëíà.
Ýñèéí ø¿¿ñíèé íàéðëàãàíä í¿¿ðñ óñ ñàõàð èõ áàéíà. Ñàõàðûí ç¿éëýýñ ãëþêîç,
ôðóêòîç õî¸ð ýëáýã þì. Ñàõàð íü óðãàìëûí ÿíç á¿ðèéí ýðõòýí¿¿äèéí ýñèéí ø¿¿ñýíä
õóðèìòëàãäàõäàà áýëòãýë ìàÿãòàé áàéíà. Ñàõàðûí ç¿éëñýýð æóãàð, ýðäýíýøèø, øàð
ëóóâàí, øèéãóà, àìòàò ãóà, óñàí ¿çýì, ÷èõðèéí ìàíæèí, ÷èõðèéí íèøýíãý çýðýã
óðãàìëóóäàä áàÿëàã. ßëàíãóÿà ÷èõðèéí ìàíæèíãèéí ¿íäñýíä ñàõàð 12-25%, ÷èõðèéí
íèøýíãýä 50% õ¿ðòýë ñàõàð áàéäàã òóë òýäãýýðýýñ áèäíèé ºäºð äóòìûí õ¿íñýíä
õýðýãëýãäýõ ¸îòîí, ýëñýí ÷èõðèéã ãàðãàæ àâäàã þì.
Ãàçðûí ëèéð, äàëü, ìàíäèðâàà, áàãâààõàé öýöýã ìýòèéí äýëãýðýíã¿é öýöýãòíèé
çàðèì óðãàìëûí ýñèéí ø¿¿ñýíä èíóëèí ãýäýã í¿¿ðñ óñ áàéäàã. Èíóëèíèéã ñïèðòýýð
¿éë÷ëýõýä Ẻðºíõèé òàëñòóóä áîëîí òóíàíà. Èíóëèí áîë óñàíä óóñäàã àòëàà ñïèðòýä
óóñäàãã¿é. Äýýðõ óðãàìëóóäàä èíóëèí öàðäóóëûí îðîíä ¿¿ñíý.
Àëêàëëîéä. Ýíý íü àçîò á¿õèé íèëýýä íàðèéí á¿òýöòýé îðãàíèê íýãäýë áºãººä
ø¿ëòòýé çàðèì íýã òàëààðàà íèéòëýã ÷àíàðòàé þì. Óðãàìëûí àìüäðàëä ÿìàð ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã áîëîõ íü òèéì òîäîðõîé áóñ áà ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöëûí ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í ÿëãàäàñ áàéæ ìàãàäã¿é.
Ãîë òºëºâ ãàøóóí àìò á¿õèé õîðò áîäèñ ìºí òóë óðãàìëûã ìàë àìüòíû èäýëòýýñ
õàìãààëíà. Àëêàëîéäûã õ¿í ýìíýëýãò òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýìèéí áîäèñ áîëãîí
àøèãëàíà. Àëêàëîéä äîîä óðãàìàëä áàéõ íü õîâîð òîõèîëäîõ áºãººä ãîëäóó äýýä
óðãàìàëä áàéíà. ßëàíãóÿà õîñ òàëò ¿ðò óðãàìëûí çàðèì îâãèéí òºëººëºã÷äºä àëêàëîéä