katalog towarzyszący wystawie świętokrzyskich zabawek ludowych. Wystawę można oglądać w Muzeum Zabawek i Zabawy, Kielce, pl. Wolności 2

2. Cudoki, cacka, trzeszczydła
Świętokrzyskie zabawki, po ludowemu cacane i cudacznE, niektóre nieco zapomniane, dotknięte zębem
czasu, trzeszczące ze starości, są świadectwem najlepszych, dziś zanikających tradycji rzemieślniczych tego
regionu. Za każdą z tych zabawek – i tą najprostszą i tą najbardziej wymyślną - stoi człowiek: rzemieślnik, artysta
Wystawa: Cudoki, cacka, trzeszczydła
ludowy ze swoimi umiejętnościami, pasjami, inspiracjami. To on czarował świat rzezając czy lepiąc, wycinając
Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach i malując swoje zabawki. Te niepoważne przedmioty - czasami niezgrabne, siermiężne, czasami misterne, staranne
Koncepcja i organizacja wystawy - zespół: Patrycja Dereniewicz, Marcin Gawliński, Jacek Gonciarz, Magdalena Górecka, Lesław Kielin, – są małymi dziełkami sztuki, świadectwem lokalnych tradycji i dziedzictwa kulturowego. Nie zapominamy
Paulina Kosmala, Agnieszka Kozłowska-Piasta, Jerzy Kuzka, Anna Myśliwiec, Piotr Reliszka.
o tym jako muzealnicy. Wybierając obiekty do wystawy nie kierowaliśmy się gustem, ale przede wszystkim chęcią
Projekt aranżacji plastycznej: Jacek Gonciarz pokazania wszystkich zjawisk, dotyczących świętokrzyskich zabawek ludowych.
Te najstarsze wypożyczyliśmy od twórców oraz ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach. Te nowsze
Współpraca:
pochodzą z kolekcji Muzeum Zabawek i Zabawy. Wiemy, że warto pokazać je na wystawie, bo zabawki
ludowe były obiektem westchnień, marzeń i pragnień wszystkich wiejskich dzieci. Dzięki cackom, cudokom
Muzeum Narodowe w Kielcach i trzeszczydłom rozwijały wyobraźnię i umiejętności, radośnie spędzały czas, budując swój własny niezwykły świat
daleki od domowych i gospodarskich obowiązków. Zabawki ludowe podobają się nadal. Wykonane z naturalnych
materiałów ptaszki, motylki, koniki i bryczki budzą zachwyt maluchów, przyzwyczajonych do klocków, lalek
z plastiku, minisamochodów czy miniodkurzaczy, grających zabawek na baterię.
Muzeum Wsi Kieleckiej
Freaky dolls, hunky dories, creakers
Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie
The local toys and playthings, called by the folk people “cacane” and “cudaczne” (these terms can be
translated, more or less, as “hanky dory” and “creakers” however this is rather less than more), some of them
Katalog: almost forgotten, out of fashion, creaking and cracking due to their age, are the testimony of the best, now
Tekst i część edukacyjna: Agnieszka Kozłowska-Piasta, Magdalena Górecka
Tłumaczenie: Radosław Nowakowski disappearing, handicraft tradition of the Świętokrzyski (The Holy Cross Mountains) region. Each of these toys,
Fotografie i skład: Monika Cybulska the most simple or the most sophisticated one, has its creator: a craftsman, a folk artist having his (or her)
Rysunki babajadzi: Jacek Gonciarz
passions, skills and inspirations. Curving, moulding, cutting and painting the toys he was enchanting the world.
These small objects – sometimes clumsy and rough, sometimes fine and delicate – are small art works, the testimony
Katalog zrealizowano przy wsparciu finansowym
of local traditions and cultural heritage. As museologists, we don’t forget about it. This was not our taste that
Samorządu Województwa Świętokrzyskiego
prompted us which items should be chosen for the exhibition, but our will, first of all, to show all phenomena
Wydawca: Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach encompassed by the vast topic: folk toys from the Holy Cross Mountains.
pl. Wolności 2, 25-67 Kielce
www.muzeumzabawek.eu
The oldest toys have been borrowed from the artists and craftsmen, as well as from the National Museum
in Kielce. Those not so old are part of the collection of The Museum of Toys and Play. We know it is worth to
Sponsor show them at the exhibition, for folk toys were desired and admired by all country kids. With the help from
these freaky-mickey-creaky things the kids could develop their imagination and skills, could spend nicely their
time, had fun constructing their own, particular world so distant from home and farm duties. Folk toys are
Wydanie: 1 still enjoyed and admired. Kids who got used to plastic blocks, dolls, mini cars, mini vacuum cleaners or battery
Kielce Kielce 2010
ISBN: 978-8-928895-8-8
driven singing toys are delighted when they can see little birds, butterflies, horses and coaches made of natural
Druk: Apla, ul. Sandomierska 89, 25-24 Kielce materials.

3. Kielecczyzna Kram z zabawkami ludowymi, Kielce pl. Wolności, 1930, Fot. Jan Kłodawski,
zbiory Muzeum Narodowego w Kielcach
Jest obszarem zróżnicowanym geograficznie, gospodarczo i kulturowo. Ten teren w centralnej Polsce,
położony pomiędzy Mazowszem i Małopolską, oddzielony od zachodu i północy rzeką Pilicą, a Wisłą od wschodu,
obejmuje Góry Świętokrzyskie, ale i obszary nizinne, jak Dolina Nidy. Kielecczyznę pokrywają liczne bujne lasy
i puszcze, obok pozbawionych lasów lessów sandomierskich czy piasków w okolicach Rakowa i Staszowa.
Zróżnicowane geograficznie warunki wpłynęły na rozwój i różnorodność gospodarczą Kielecczyzny. Część
południowa jest rolnicza, w północnej, zwłaszcza w obszarach pokrytych lasami (Ostojów, Łączna, Suchedniów),
dominuje rzemieślnictwo związane z obróbką drewna. Na terenach bogatych w glinę (Iłża, Denków, Chałupki)
rozwinęło się garncarstwo, a tam, gdzie wydobywano rudy żelaza, ołowiu, w czasach prehistorycznych wytapiano
metale w dymarkach, a w XIX wieku dzięki Stanisławowi Staszicowi powstał Staropolski Okręg Przemysłowy.
Sąsiedztwo dwóch ważnych historycznie i kulturowo krain geograficznych – Mazowsza i Małopolski także
miało wpływ na historię i niejednolitość etnograficzną Kielecczyzny. W lokalnym zabawkarstwie decydujące
okazały się wpływy małopolskie, zwłaszcza w przypadku zabawek drewnianych.
Kielce region
As for its geography, economy and culture this area is quite differentiated. It’s sited in central Poland, between
Mazowsze (Mazovia) in the North and Małopolska (Lesser Poland) in the South, having the Pilica river as a border
in the West and the Vistula river in the East; it encompasses both mountain ranges (The Holy Cross Mountains)
and flatlands (The Nida River Valley). Kielce region is covered with abundant forests and wildernesses, however
there are no woods near Sandomierz (due to the loess soils) and round Raków and Staszów (due to the sandy
soils). Various geographical conditions determined the development of industry and its variety. The southern part
is more agricultural, while the northern part, especially the forest areas of Ostojów, Łączna and Suchedniów,
is the domain of wood industry and craftsmanship. The terrains with abundant clay deposits (Iłża, Denków,
Chałupki) have rich pottery tradition; where iron and lead ores have been exploited, metals had been smelted
in primitive furnaces in the prehistoric times and Staropolski Okręg Przemysłowy (Old Poland Industrial Area)
had been founded by Stanisław Staszic in the 19th century. Two neighbouring geographical regions – Mazowsze
and Małopolska – so important historically and culturally have had strong impact on ethnographic variety
of Kielce region. However, in the case of toys, especially the wooden ones, the crucial influence was the one of
Małopolska.
4 5
5

4. Jarmark na św. Michała, Studzianna, 1987, fot. Krzysztof Chojnacki,
arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
Jarmark na św. Michała, Studzianna , 1958, fot. Stefan Deptuszewski,
arch. Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
6 7

5. Jarmark na św. Michała, Studzianna,
1972, fot. Piotr Szacki.
Arch. Państwowego Muzeum
Etnograficznego w Warszawie.
Tadeusz Żak Bąk, drewno, Kielce - łazy 1976. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.
Zabawki drewniane
Kieleckie zabawkarstwo rozwinęło się z powodu biedy. Uprawa niezbyt urodzajnych ziem nie pozwalała
na utrzymanie rodzin. Nic dziwnego, że mieszkańcy kieleckich wiosek szukali dodatkowych źródeł dochodu,
które zapewniało m.in. zatrudnienie w sąsiednich fabrykach, zakładach czy tartakach. Trudnili się także
rzemieślnictwem, zwłaszcza w zimie, gdy prace gospodarskie nie zajmowały zbyt wiele czasu. W okolicach Łącznej,
Wooden toys
Toy making in Kielce region developed due to poverty. Cultivating the poor land was not enough to support
families. It’s not strange the country people were looking for additional income working, for example, in local
factories or lumber mills. They also earned for their living as craftsmen, especially in wintertime, when farming
works were not so time consuming. In the forest area of Łączna, Ostojów and Suchedniów they made furniture
8
8 9

6. Adam Zegadło Kowale, drewno, Krzyżka 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Józef materek Tracz i kobieta robiąca masło, Zabawka ruchoma, drewno, Skarzysko-Kamienna l. 80.
Ostojowa, Suchedniowa, otoczonych lasami, najczęściej wykonywano drewniane meble, przedmioty codziennego Na początku lat 0. XX w. popyt na wyrabiane przez świętokrzyskich rzemieślników przedmioty znacznie
użytku: drewniane łyżki, nosidła do wody, niecki i wrzeciona, znane w całej centralnej Polsce. Sprzedawano się zmniejszył. W tym czasie w Łącznej osiedliły się dwie rodziny z Lachowic w Żywieckiem: Sitarze (w niektórych
je na targach i jarmarkach. Najpopularniejszym z nich był odpust Św. Michała Archanioła w Studziannie, źródłach nazywani Sitarskimi)1 i Krawczykowie. Pierwsi zaczęli wyrabiać składane krzesełka, drudzy – zabawki.
(miejscowości w woj. łódzkim pow. opoczyńskim z Sanktuarium Św. Rodziny), który odbywał się 29 września. Co Rodowici mieszkańcy Kielecczyzny nazywali ich Galicjokami. Mieszkańcy Łącznej, na początku nieufni przybyszom
roku na ten odpust jeździło z Kielecczyzny kilkadziesiąt furmanek, wypełnionych po brzegi solidnie wykonanymi z zewnątrz, z czasem przekonali się do nowych sąsiadów i zaczęli wykonywać zabawki, wzorując się na tych
stołami, ławami i drewnianymi sztućcami. Sprzedawano je także na kieleckim targu na placu Wolności. wykonanych przez rodzinę Krawczyków. W sąsiadującej z Łączną wsi Czerwona Górka na początku XX wieku
and objects for everyday use: wooden spoons and ladles, bowls, basins and trenchers, yokes for carrying water In the beginning of the 190s the demand for the products made by the Holy Cross Mountain craftsmen
buckets, spindles, well known in the whole central Poland. These things used to be sold at markets and fairs. decreased significantly. Two families coming from Lachowice in Żywiec region (South of Poland) settled in that
The most popular was Saint Michel Archangel church fair in Studzianna (a small town in Łódź voivodeship, in time in Łączna: Sitarze (the Sitarzs) (sometimes called Sitarscy – the Sitarskis)* and Krawczykowie (the Krawczyks).
Opoczno county, where Saint Family Shrine is located) taking place on September 29th. Each year several tens of Sitarze were producing folding chairs, while the latter ones – toys. The native people used to call the newcomers
wagons full of solidly made tables, benches and wooden cutlery used to go there. The products were being sold Galicyoki (the part of Poland they came from was called Galicya). At the beginning the inhabitants of Łączna
also at the fair in Kielce in Plac Wolności (The Freedom Square). didn’t trust the newcomers, however later accepted them and began to produce toys imitating the ones made by
the Krawczyk family. In the beginning of the 20th century Karol Sowula coming from Pieskowa Skała near Ojców
(not far from Cracow) settled in Czerwona Góra, a village adjacent to Łączna. His little carts (britzkas) and
cradles were copied very soon by his neighbours.
10 11

7. Mieczysław Kołomański Koń klockowy na kółkach, drewno, Ostojów 1967. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Roman Piwowarczyk Bryczka z konikami, drewno, ŁĄczna 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.
osiedlił się Karol Sowula z Pieskowej Skały obok Ojcowa. Wykonywane przez niego bryczki i kołyski także szybko Aby sprawnie i szybko wykonywać drewniane zabawki, rzemieślnicy wymyślali i konstruowali urządzenia
podpatrzyli sąsiedzi. Wszystkie kieleckie zabawki w tym czasie zdobiono tymi samymi technikami jak te żywieckie. i narzędzia. Do wycinania trzonków do klepaków i karuzelek do dziś używa się ośników, do rzezania - kozika, do
Do bryczek, koników i kołysek szybko dołączyły zabawki ruchome: klepaki (czyli motyle lub ptaki na kółkach, wykrawania rowków specjalnego nożyka o nazwie fuk. Najlepszym tworzywem do wyrobu zabawek jest drewno
które pchane na kijku przez dziecko ruszają skrzydełkami), karuzelki (obracająca się platforma z figurkami na lipowe, sosnowe, brzozowe, w mniejszym stopniu osikowe. Wszyscy zajmujący się produkowaniem zabawek twórcy
kółkach), konie na biegunach czy taczki. W dużej ilości produkowano także nieznane współcześnie bociany na odtwarzali wzory, jakich nauczyli się od swoich mistrzów, czy swoich rodziców i dziadków. Fach przekazywali
biegunach, najczęściej darowane dzieciom z okazji Mikołaja2. sobie z pokolenia na pokolenie.
All Kielce toys produced in that time were ornamented with the same techniques as the Żywiec ones. To produce wooden toys skilfully and quickly the craftsmen invented and constructed new tools and
“Klepaki” (clappers – wooden butterflies or birds on wheels; while pushed with a long stick they roll machines. A simple “ośnik” (a spokeshave – a metal blade with two handles) has been used till now to make handles
clapping their wings), merry-go-rounds and carousels (a round, turning platform with figures on it), for clappers and little marry-go-rounds, a “kozik” (simple wooden handled pocket knife, similar to French opinel)
rocking horses or wheel-barrows soon joined britzkas and cradles. The rocking-storks, not known for cutting, a “fuk” (a special little knife to carve grooves). Lime, pine and birch wood is the best for producing
now, were also produced in large numbers; they used to be given to kids as gifts on Saint Nicolas day
toys; aspen wood is used, too. All toy-makers repeated the patterns they learned from their masters, or their
(December 6 ).**
th parents and grandparents. The skills were handed down from generation to generation.
12 1

8. Stanisław Ciszek Wiatrak z piórami, drewno, Ostojów l.80.
Włodzimierz Ciszek z Ostojowa od najmłodszych lat przyglądał się pracy ojca Stanisława w warsztacie
zabawkarskim, teraz „kontynuuje rodzinną tradycję wykonując drewniane konie na biegunach, bryczki” - jak sam
pisze na swojej stronie internetowej. Nieżyjący już Józef Materek ze Skarżyska-Kamiennej uczył się fachu od swego
ojca Jakuba. Wyposażone w narzędzia, urządzenia i szablony do wycinania zabawek warsztaty, dziedziczyli nie
tylko synowie, ale także dalsi członkowie rodzin. Gdy brakowało następcy, do zawodu niekiedy przyuczali się
sąsiedzi. Część warsztatu po rodzinie Materków wykorzystuje dziś zięć Jakuba – Jerzy Łakomiec z Podłazia.
Włodzimierz Ciszek from Ostojów observed as a kid his father working, and now he himself “continues
the family tradition making wooden rocking horses and britzkas” as it is written on his website***. The late
Józef Materek from Skarżysko-Kamienna was taught by his father, Jakub, too. The studios with tools, machines
and stencils for cutting toys were inherited by sons, and by cousins as well. When there was no heir, then the
neighbours could learned the skills. The part of the Materek family studio is now used by Jerzy Łakomiec from
Podłazie, the Jakub’s son-in-law.
Włodzimierz Ciszek przy pracy, Ostojów 2010.
14 15

9. Marian Brzeziński Klepak, drewno, Ostojów l.80 . Franciszek Skóra, Klepak, drewno, Krzyżka l.80.
Antoni Zemsta z Krzyżki precyzyjnie odwzorowuje tradycyjne formy zabawek: karuzelki, „klepoki” czy Antoni Zemsta, Klepak, Drewno, Krzyżka 2010.
kołyski. W pracy pomagają mu żona i córka, które malują zabawki. Fachu nauczył się od okolicznych zabawkarzy
starszego pokolenia – Adama Zegadły i Wacława Dupaka. Nowe pokolenia wprowadzały nowe kształty zabawek
i zdobienia. Ich pomysły często przejmowali następni, podpatrując kramy „konkurencji” na jarmarkach. Teresa
Lewińska przytacza rozmowę ze Stanisławem Ciszkiem z Ostojowa, który przyznał, że jego sąsiad „ściągnął” od
niego koniki, ale wykonuje je tandetnie, niestarannie i „jak dzieciak usiądzie to konikowi nogi odpadną”4.
Antoni Zemsta from Krzyżki precisely copies the traditional forms of the toys: little carousels, clappers
or cradles. His wife and daughter help him painting the toys. He learn the profession from the local toy-makers
of older generation: Adam Zegadło and Wacław Dupak.
New generations of producers introduced new shapes, forms and ornaments. Their ideas were often
adopted by the others who simply watched the stands of their rivals at the fairs. Teresa Lewińska quotes an
excerpt from the conversation with Stanisław Ciszek from Ostojów, who admitted his neighbour had just “cribbed”
his ponies, but made them shoddily, „so if a kid sat, then the horse would get its legs broken”.****
16 17

10. Włodzimierz Ciszek Konik z bryczką, drewno, Ostojów l.90. Stanisław Ciszek Tańczący - Karuzelka, drewno, Ostojów l.80.
Twórcy czerpali pomysły z różnych źródeł. Często eksploatowanymi motywami i tematami zabawek Wierzono, że jako jedna z wielu zlatywała na sabaty na najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich – Łysicę. W XX
świętokrzyskich była praca i życie codzienne na wsi. Stąd wiele zachowanych zabawek mechanicznych wieku ubrano ją w regionalny strój: czarno-czerwoną zapaskę. Świętokrzyskie Baby Jagi jako figurki, czy
przedstawiających wiejskich tancerzy, traczy czy zwierzęta gospodarskie, Bohaterką wielu zabawek, rzeźb
zabawki wykonuje do dziś twórca ze Skarżyska-Kamiennej, Andrzej Kozłowski, znany także ze smukłych, dużych
i scenek jest znana ze świętokrzyskich legend i podań ludowych czarownica Baba Jaga. fantastycznych ptaków-cudaków.
The inspiration used to come from various sources and sides. The motifs of the countryside everyday life She was believed to participate in witch jamborees taking place on the highest peak of the Holy Cross Mountains
and farm work were used quite often. That is why we have now many mechanic toys often representing village – Łysica (Bald Mountain). In the 20th century she was dressed in local folk attire: a kind of cape with black and
dancers, timber cutters or livestock. Baba Jaga (Baba Yaga), a witch known very well from numerous local fairy red vertical stripes, made of wool. Andrzej Kozłowski from Skarżysko-Kamienna has been producing the Baba
tales and legends, can be met quite often among toys, sculptures and puppets. Jaga toys and figurines; he’s also known to make big and slim, fancy freak-birds.
18 19

11. Stanisław Ciszek Koń na kółkach, drewno, Ostojów 1995.
Z upływem lat i zmianą pokoleń, przyjęte na Kielecczyźnie żywieckie wzory zabawek stopniowo odchodziły
w niepamięć, a wśród twórców ukształtował się typowy kielecki typ zdobień. Świętokrzyskie koniki mają owalne
brzuszki wyrzeźbione z jednego kawałka drzewa, grzywy i ogonki z pakuł, końskiego włosia lub króliczej skórki.
Najczęściej są białe z ozdobami w kształcie kwadratów, trójkątów i kółek w intensywnych kolorach niebieskim
i czerwonym. Te zdobienia przypominają nieco rozkład świętokrzyskich pól i zagonów z miedzami, które dzielą
teren na proste figury geometryczne w różnych kolorach i o różnych fakturach.
The time has passed and the patterns of Żywiec toys adapted in Kielce region have been gradually forgotten,
while typical local shapes and ornaments have been worked out. Little horses and ponies have oval bellies
sculpted out of one piece of wood, manes and tails made of oakum, horse hair or rabbit fur. Most often they
are white with sharp blue and red squares, triangles and circle ornaments. The ornaments vaguely reminds
the composition of fields so characteristic for this region: simple geometrical figures of various colours and
textures.
20 21

12. Bronisław Dziopa Tracz, drewno, Kielce 1984. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Jan rafalski Tracz, drewno, Jagodne 1970. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach.
Współczesne krajobrazy świętokrzyskie są już inne. Pola łączą się w większe połacie terenu, zmienił się nieco Zdobienia na zabawkach wykonuje się współcześnie droższymi farbami akrylowymi, emulsyjnymi i ekologicznymi,
profil i technika upraw. Zabawki drewniane na Kielecczyźnie nadal wykonywane we wsiach okolic Suchedniowa, wcześniej szkodliwymi aniliną, fuksyną i dużo tańszymi od farb mazakami. Obok tradycyjnych zabawek pojawiają
Ostojowa, Łącznej także się zmieniają. Dzięki dostępowi do mediów: telewizji, radia, gazet, czy Internetu, współcześni się współczesne drewniane samochody, helikoptery, pociągi samoloty, choć na Kielecczyźnie te tendencje nie są
twórcy ludowi mają więcej źródeł inspiracji, a przyswajanie nowych wzorów nie trwa już przez kilka pokoleń. tak widoczne. Wiele świętokrzyskich zabawek ludowych wyróżnia nie tylko precyzyjne wykonanie, ale obok cech
typowo rzemieślniczych, również indywidualne, artystyczne podejście.
The contemporary landscape is of course different. The small fields have merged into bigger units, both Ornaments are now made with more expensive acrylic, emulsion and eco paints, while earlier the harmful aniline
profile and methods of cultivation have been changed. The wooden toys still produced in the area of Suchedniów, and fuchsine were widely used, as well as simple markers and felt pens. Besides traditional toys, wooden cars,
Ostojów and Łączna have changed, too. Thanks to TV, radio, newspapers, Internet, the folk artists have more helicopters, trains and planes are produced, although this tendency is not strong here. Many toys from The
sources of inspiration, and adapting new patterns doesn’t last for generations. Holy Cross Mountains are quite unique not only due to fine workmanship, but because of individual, artistic
attitude of the toy-maker.
22 2

13. Julianna kowalska Ptak gwizdek, ceramika, Chałupki 1964. Zbiory Muzeum narodowego w kielcach. Elżbieta Klimczak Twardowski na kogucie, ceramika, Chałupki l. 90.
Zabawki gliniane Od XIV wieku istniał cech gliniany w Iłży, z 1564 roku pochodzą pierwsze informacje o ceramicznych
wyrobach z Denkowa (obecnie dzielnica Ostrowca Świętokrzyskiego), dokumenty z połowy XVI wieku wskazują także
Świętokrzyskie pokłady glin garncarskich znane były mieszkańcom od tysiącleci. Pierwsze odnalezione na tradycje gliniane w Chałupkach, wsi koło Morawicy. Pod koniec XIX i w XX wieku dołączyły Kąty Denkowskie,
gliniane naczynia pochodzą sprzed 6 tysięcy lat z okolic Krzemionek Opatowskich, prehistorycznych kopalń Głowaczów, Rędocin i Odrowąż. W tych okolicach najbardziej znana jest rodzina Rokitów z Rędocina, w której
krzemienia pasiastego, te z okresu wpływów rzymskich i średniowiecza znajdowano w okolicach Opatowa kolejne pokolenia uczą się garncarskiego fachu. Początkowo produkowano ceramikę użytkową, kafle, wyroby
i Sandomierza. Tradycje garncarskie na Kielecczyźnie są znacznie starsze od stolarskich. fajansowe i kamionkowe oraz cegły.
The clay toys Since 14th century Iłża had a potter guild; the first pieces of information about the ceramic products
from Denków (nowadays the district of Ostrowiec Świętokrzyski) come from 1564; the documents from the mid
The Holy Cross Mountains deposits of pottery clay have been known to the local people for millennia. The 16th century proves the tradition of using clay in Chałupki, a village near Morawica. In the end of the 19th and
oldest clay vessels are almost 6 thousands years old; they were found in Krzemionki Opatowskie area, where the the beginning of the 20th centuries Kąty Denkowskie, Głowaczów, Rędocin and Odrowąż joined this group. The
pre-historic flint mines are located. The clay vessels from the period of Roman influences and Middle Ages were Rokita family, where generations have been learning the pottery skills, is the best known in this area. At first
found in the area of Opatów and Sandomierz. The tradition of clay pottery is here significantly older than the stove tiles, faience and stoneware things, as well as bricks were produced.
tradition of making wooden objects.
24 25

14. Krystyna mołdawa Dziecko w kolebce, ceramika, Rędocin l.90. Elżbieta Klimczak Dinozaur, ceramika, Chałupki 2006.
Gdy na przełomie XIX i XX wieku zaczęto produkować żeliwne i metalowe naczynia, popyt na ceramikę Wzory i motywy przekazywano z pokolenia na pokolenie. Drobne zabawkowe przedmioty z gliny bardzo często
użytkową znacznie się zmniejszył, zmniejszyły się także zarobki garncarzy. Zamiast naczyń rzemieślnicy zaczęli wyrabiały dzieci, przyuczające się w ten sposób do rzemiosła. Toczyły je na kołach garncarskich lub lepiły
produkować ceramikę ozdobną: figurki świątków, postaci z baśni, legend i zabawki: gwizdki, ptaszki, fujarki ręcznie.
okaryny, zwierzątka naczyńka i kropielniczki. Sprzedawane na jarmarkach i odpustach pozwalały ratować Technika wyrobu glinianych przedmiotów jest skomplikowana. Garncarz obijał porcję gliny, zwaną
domowy budżet. Garncarze pracowali głównie jesienią i zimą, gdy uprawa pól nie zajmowała już tak wiele pniokiem na drewnianej konstrukcji zwanej kobylicą. Potem z pnioka wycinał metalowym nożem płaskie krążki
czasu. gliny, które wyrabiał, aby stały się klusą – porcją gliny przeznaczoną do toczenia. Klusę kładł na koło garncarskie,
The demand for applied ceramics decreased in the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries The technique of producing objects from clay is very complex. With a help of a wooden construction, kind
when metal and cast-iron vessels were begun to be produced; the incomes of potters also decreased. Instead of of vice, called “kobylica” a potter used to beat a clump of clay called “pniok” (trunk). Then, using a metal knife, he
various vessels, the craftsmen began to produce the decorative ceramics: figurines of saints, of characters from cut out of “pniok” flat circles, kneaded them and turned into “klusa” – a portion of clay ready to be thrown. He
well known legends, as well as toys: whistles, singing birds, simple flutes, ocarinas, animal-vessels and little put the “klusa” on the potter’s table, spun it, slowly shaping the vessel. Not to let the clay glue to his fingers, he
stoups. Sold at the fairs, markets and church fairs they helped to support family budgets. The potters could used to dip his hands in water container called “moćka”. To make ornaments potters used wooden stamps; they
work mainly in autumn and wintertime, when farm works were not so intense. Patterns and motifs were handed pressed various shapes on vessels and toys. The moulded, shaped and ornamented vessel was put on the perch – a
down from generation to generation. Quite often these were kids who made small clay toys, thus learning the shelf where it had to get dry, and a week later it was fired in the kiln, heated with wood, which was located in
future profession. They either used potter’s wheel or made them manually. the potter’s studio or in the yard. The temperature and the time were indicated very precisely. The potters had to
26 27

15. kręcił kołem, powoli nadając kształt naczyniu. Aby glina nie kleiła się do rąk, rzemieślnik moczył ręce w pojemniku
z wodą zwanym moćką. Do zdobienia garncarze używali drewnianych stempelków, którymi odciskali kształty
w naczyniach i zabawkach. Ulepione, wyprofilowane i ozdobione naczynie czy zabawka trafiało najpierw
na grzędę – półkę, na której było suszone, a po tygodniu - do garncarskiego pieca opalanego drewnem, który
stał w warsztacie lub na podwórku garncarza. Temperatura i czas wypału były ściśle określone. Rzemieślnicy
musieli uważać, aby temperatura w piecu za szybko nie podniosła się lub nie opadła, bo to uszkadzało naczynia i
zabawki. Po wypaleniu i ostudzeniu, gliniane przedmioty wyjmowano z pieca. Świętokrzyscy rzemieślnicy zwykle
ich nie malowali, a jedynie je szkliwili. Polewa składała się z wody, do której dodawano składniki chemiczne:
mączkę ołowianą dla uzyskania żółtej barwy, tlenek żelaza dla czerwieni i tlenek miedzi dla zielonego odcienia
szkliwa.
Tradycje garncarskie regionu świętokrzyskiego podtrzymują twórcy, ale także całe społeczności.
W niewielkiej miejscowości Chałupki niedaleko Kielc w gminie Morawica w latach świetności funkcjonowało
kilkadziesiąt warsztatów garncarskich m.in. rodziny Głuszków, 4 pokoleń rodziny Armańskich. Współcześnie
funkcjonuje tam Ośrodek Tradycji Garncarstwa, organizujący warsztaty garncarskie, prezentujący
zrekonstruowane techniki wypalania w glinie. Dzisiejsi garncarze produkują głównie formy użytkowe: dzbanki,
dwojaki czy donice. Zabawkarstwem nadal para się m.in. Elżbieta Klimczak z Obic, która wykonuje nie tylko
tradycyjne gliniane ptaszki, ale również - dbając o klienta turystę - gwizdki w kształcie Baba Jagi, czy grzechotki
- dinozaury.
Andrzej Kozłowski Baba Jaga na huśtawce, drewno, Skarżysko-Kamienna, 1997.
be careful not to make the temperature up or down too quickly, otherwise the vessels or toys would be damaged.
When already fired and cooled down, the clay objects were taken out of the kiln. The Holy Cross Mountains
craftsmen usually didn’t paint them, only glazed them. The glaze was composed of water and some chemical
ingredients: lead flour (to get yellow colour), iron oxide (to get red colour) and copper oxide (to get green
colour).
The pottery traditions of the Holy Cross Mountains region are supported not only by the folk artists,
but the whole local society as well. In the “golden age” a few dozens of pottery studios worked in the small place
called Chałupki near Kielce in Morawica community; they belong to Głuszka family, and four generations of
Armański family, and the others. Nowadays there’s The Pottery Tradition Centre there, and it organizes pottery
workshops, and presents the reconstructed techniques of firing clay objects. Contemporary potters produce
mainly things for everyday usage: jars, double jars, flower pots, etc. Clay toys are produced by Elżbieta Klimczak
from Obice, who makes not only the traditional clay birds, but Baba Yaga whistles and dinosaurs-rattles as
well, just to satisfy the demands of tourists.
28 29

16. Lucyna kozłowska, Pająk, Skarżysko-Kamienna 2009. Nie tylko drewno i glina
W wiejskich rodzinach, gdzie zajmowano się rzemiosłem zabawkarskim często nie brakowało i innych
talentów. Kobiety i dzieci poza malowaniem zabawek, wykonywały także prace plastyczne: wycinanki z papieru,
pająki ze słomy i z bibuły – dziś tak bardzo kojarzone z polskim folklorem. Zabawki robiło się na sprzedaż, wycinanki
i pająki - głównie na domowy „dekoracyjny” użytek. Delikatne i misterne pająki podwieszano u powały przede
wszystkim z okazji Świąt Bożego Narodzenia i uroczystości rodzinnych. Różniły się kształtem i kolorystyką:
biało-różowe pastelowe na ślub, kolorowe na święta. Niektóre przypominały kościelne żyrandole, inne parasole,
gwiazdy czy olbrzymie romby zbudowane z malutkich kryształków. Były bardzo nietrwałe: szybko się kurzyły,
blakły i niszczyły, a praca nad nimi zajmowała wiele godzin. Nietrwale były także wycinanki, dlatego stosunkowo
szybko przestano nimi ozdabiać domy mieszkalne. Jeszcze do I wojny światowej można było je spotkać w każdej
chałupie Sukowa, Bielin, powiatu sandomierskiego czy buskiego. Przybierały różne formy i kształty: typowe dla
całej Polski gwiazdy, koła i kwadraty, zwane cyrkami. Gospodynie wycinały także krótkie wstęgi połączonych ze
sobą drzewek, czy bardzo charakterystyczne dla Kielecczyzny szeregi połączonych rączkami lalek. Tradycja
wycinanek z papieru wróciła podczas II wojny światowej we wsi Skadla pod Chmielnikiem. Gospodynie wykonywały
wycinanki w kształcie dużych kwadratów wycinanych w siatkę. To właśnie ten wzór uznaje się współcześnie za
typowo świętokrzyski. Wycinanki i pająki wykonują obecnie głównie twórczynie ludowe. Jedną z nich jest pani
Lucyna Kozłowska ze Skarżyska-Kamiennej.
Not only wood and clay
The members of toy making families often had other talents. Women and kids, besides painting the toys,
made other things: paper cut-outs, straw and crepe paper spiders – today so much associated with Polish folklore.
The toys were made for sale while paper cut-outs and spiders mainly for home, as a “decoration”. Delicate and
fine spiders were usually hung under the main ceiling beam, mainly at the Christmas time or in the case of
family celebrations. They had various shapes and colours: white-and-pink pastel in the case of wedding, motley
in the case of Christmas. Some of them were similar to church chandeliers, others to umbrellas, stars or huge
rhombuses constructed of small crystals. They were very impermanent: dusts covered them quickly, colours got
pale and vanished, while making them needed hours of hard work. Also the paper cut-outs were not so durable,
and this is why they stopped to be used as a dwelling house ornaments. Before the World War I they could be
found in every cottage in Suków or Bieliny, in Sandomierz or Busko counties. They had different shapes and
forms: stars, circles and squares typical for whole Poland, called circuses. Housewives used to cut out ribbons
of trees or, so typical for Kielce region, of dolls keeping their hands. The tradition of paper cut-outs revived
during World War II in Skadla village, near Chmielnik. Housewives made cut-outs having mainly the form of big
net squares. This pattern is considered as typical for our region. Paper cut-outs and spiders are now made by folk
0 1

17. Wykonanie tych papierowych i słomkowo-bibułkowych ozdób było doskonałym zajęciem na długie jesienne Lucyna kozłowska, Wycinanka, Skarżysko-Kamienna 2009.
i zimowe wieczory. Dzieci spędzały ten czas ze swoimi bliskimi, nie tylko ucząc się rzemiosła, ale także słuchając
rodzinnych i lokalnych opowieści. Obecnie wiejskie dzieci, podobnie jak rówieśnicy z miasta mają już zupełnie
inne pomysły na spędzanie wolnego czasu. Wzory pająków i wycinanek, utrwalone tradycją, stanowią kopalnię
inspiracji dla współczesnych projektantów form użytkowych. Ludowe wzory pojawiają się np. na modernistycznych
kubkach ceramicznych, breloczkach, meblach a nawet torbach na laptopa!
Ludowe zabawkarstwo jako rzemiosło w ciągu kilkudziesięciu lat przeskoczyło kilka szczebli
w hierarchii postrzegania go przez społeczeństwo – na początku traktowane mało poważnie, jako sposób
zarobku dla biedniejszych mieszkańców wsi, dziś jest zajęciem unikatowym, kilkanaście lat temu uznanym za
zawód ginący w jednym z programów operacyjnych ministerstwa kultury. Stopniowo znikają też etnograficzne
podziały terytorialne, a ludowość traci powiązanie z terenem, na jakim powstaje. Twórcy ludowi z naszego
regionu obok typowych świętokrzyskich zabawek, wykonują inne, charakterystyczne np. dla Żywiecczyzny, czy
okolic Leżajska. Zdarza się także, że zabawki niektórych współczesnych rzemieślników trafiają nawet tysiąc
kilometrów od miejsca wytworzenia. To, co ludowe, staje się po prostu ludowe, a nie regionalne. Staje się
alternatywą dla industrialności, nowoczesności lub designerskim, przetworzonym motywem. Ważne, że ciągle
jest i ciągle zachwyca.
artists, mainly. One of them is Ms Lucyna Kozłowska from Skarżysko-Kamienna.
Making paper and straw-crepe-paper decorations was an excellent way of spending long autumn and
winter evenings. Children could stay with their relatives not only learning skills and crafts, but listening to
family and local tales. Nowadays the village kids have totally other ideas how to spend their free time. The
patterns of spiders and paper cut-outs, preserved by tradition, are an abundant source of inspirations for the
modern designers. Folk patterns can appear on modernistic cups, furniture, even on laptop bags!
As a craft folk toy making has climbed significantly high the leader of social hierarchy – at first it was
perceived not seriously, just as a way for poor villagers to earn some money, today it is a unique job, but a dozen
of years ago it was considered a vanishing profession in one of the operation programmes of the Ministry of
Culture. Gradually the ethnographic divisions of territory are less clear, less visible, and folkness is less and less
connected and related to the territory where it grows and develops. Besides typical Holy Cross Mountain toys
folk artists form our region produce Żywiec toys or Leżajsk toys as well. It can happen, that the toys made by
some contemporary craftsmen can be found thousands of kilometres from the place they have been made. What
is folk is only folk, it stops to be regional. Folk has been becoming an alternative to industry, to something
industrial, to something modern, or it has been becoming a redesigned motif. But it is, it still exists and delight
us – this is the most important.
2

18. Przypisy:
1
O Sitarzach wspomina Teresa Lewińska („Kolorowy świat zabawek. zabawki ludowe w Polsce”, Kielce 1995, s. 47), o Sitarskich – Małgorzata Oleszkiewicz w tekście
o wystawie w Muzeum Etnograficznym w Krakowie „Zabawki z Jarmarku. Kielecki ośrodek zabawkarstwa ludowego”, http://www.etnomuzeum.eu).
2
Cyt za:. R. Zięzio, „Kielecki Ośrodek Zabawkarski - Tradycja i współczesność”, w: „Sami o sobie. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej”, Kielce 1997,
s. 100.
http://ciszek-zabawki.webpark.pl/index2.html
4
T. Lewińska, „Kolorowy świat zabawek. Zabawki ludowe w Polsce”, Kielce 1995, s. 51.
* Sitarze are mentioned by Teresa Lewińska („Kolorowy świat zabawek. Zabawki ludowe w Polsce”, Kielce 1995, p. 47), Sitarscy are mentioned by Małgorzata Oleszkiewicz
who wrote about an exhibition at The Ethnographic Museum in Cracow (Zabawki z jarmarku. Kielecki ośrodek zabawkarstwa ludowego, http://www.etnomuzeum.eu).
** R. Zięzio, „Kielecki Ośrodek Zabawkarski – tradycja i współczesność”, in: „Sami sobie. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej”, Kielce 1997, p. 100.
*** http://ciszek-zabawki.webpark.pl/index2.html
**** T. Lewińska, „Kolorowy świat zabawek. Zabawki ludowe w Polsce”, Kielce 1995, p. 51
Bibliografia:
Grabowski Józef „Sztuka ludowa. Formy i regiony w Polsce”, Warszawa 1967.
Jackowski Aleksander „Polska sztuka ludowa”, Warszawa 2007.
„Katalog pokonkursowej wystawy garncarstwa, tkactwa świętokrzyskiego, zabawek ludowych oraz kowalstwa artystycznego.”, Kielce 1967.
Lewińska Teresa „Kolorowy świat zabawek”, Kielce 1995.
Oleszkiewicz Małgorzata, Pyla Grażyna „Zabawki z jarmarku. Kielecki ośrodek zabawkarstwa ludowego”, http://www.etnomuzeum.eu
Panecka Aleksandra „Stanisław Ciszek – rzeźbiarz ludowy”, praca napisana pod kierunkiem dr. Kazimierza Głowackiego na podyplomowych studiach „Edukacja
artystyczna w zakresie sztuk plastycznych” w Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2002.
Seweryn Tadeusz, „Podłaźniki. Studia z dziedziny sztuki ludowej z 64 rycinami w tekście”, Kraków 192.
Seweryn Tadeusz, „Polskie zabawki ludowe”, Warszawa 1960.
Skuza Zbigniew Adam „Ginące zawody w Polsce”, Warszawa 2006 ss. 270-281.
Tyszewicz Anna „Twórcy ludowi województwa świętokrzyskiego. Wyniki badań terenowych z roku 2007 zleconych przez Muzeum Zabawek i Zabawy”, opracowanie
wewnętrzne.
Zięzio Ryszard „Kielecki Ośrodek Zabawkarski – tradycja i współczesność”, w: „Sami sobie. Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej”, Kielce 1997,
ss. 9-110.
drzan ia!
Zięzio Ryszard „Ośrodki zabawkarskie w Polsce na tle porównawczym” w: „Kontynuacja i zmiana w kulturze współczesnej wsi polskiej”, Kielce 1996, ss. 109-124.
Dość te go wymą
awę!
por a na zab wasza Ba
bajadzia
4 5

19. A K L E P A K N B K
K I A N I L G A R A
T E K O Ł O P I Y K
O E D L E I C C C L
H C Z Z L Y Ś O Z E
C K A T I Z Ę B K Z
lalki kieleckie E I R O N W G A A U
Popularny do I Wojny Światowej wzór wycinanki świętokrzyskiej
Z N U K T U G O K R
(Podgaj, Pow. Pińczowski, Woj. Kieleckie)
wzór - Józef Grabowski, „Sztuka ludowa w Polsce”, Warszawa 1967.
R O K O K A R Y N A
1. Przetnij kartkĘ papieru A4 na pół wzdłuż dłuższego boku
2. Ten długi prostokąt złóż na pół wzdłuż krótszego boku
. Złóż jeszcze raz wzdłuż krótszego boku G K O P I A R K I K
4. Złóż go trzeci raz w tym samym kierunku
5. Wytnij szablon
6. Przyłóż szablon do odpowiedniej krawędzi złożonego papieru i odrysuj lalkę
7. PamiĘtaj o zaznaczonych liniach, nie przecinaj ich bo wycinanka rozpadnie się na części.
Znajdź 16 słów wymienionych poniżej i wykreśl je z diagramu.
Słowa zapisane są pionowo, poziomo lub ukośnie.
Litery, które pozostaną nieprzekreślone, czytane rzędami poziomymi, utworzą rozwiązanie.
SZABLON Nie przecinaj do końca kartki
w miejscu czerwonej linii
KLEPAK GRZECHOTKA KOPIARKI GWIZDEK KARUZELKA BOCIAN
OKARYNA LIPA KONIK KOGUT BRYCZKA KURA KOT GĘŚ GLINA KOŁO
Tutaj zapisz rozwiązanie ........................................................................................................................
6 7

20. krzyżówka
1. stolica województwa świętokrzyskiego
2. rodzaj ludowej tkaniny
. otrzymywane ze ściętych drzew
4. śpiewa o koniku na biegunach
5. dzieci lubią je najbardziej
6. kolor charakterystyczny dla kielecczyzny
7. z niej robi się gwizdki i garnki
8. narzędzie do wycinania zabawek
9. ciągną ją konie
8 9

21. ją
t wo
ic
w dz ę!
ra dz
sp wie
cę
Le
Rozwiąż test i przekonaj siĘ, jak dużo wiesz o świĘtokrzyskich zabawkach ludowych.
W każdym pytaniu tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.
1. Jak nazywa się ozdoba wieszana w wiejskich chałupach z okazji świąt i rodzinnych uroczystości?
a) motyl b) mucha c) pająk
2. Miejscowości, w których wyrabia się zabawki gliniane w kieleckim ośrodku zabawkarskim to
a) Iłża, Chałupki i Denków b) Starachowice, Chęciny i Łączna c) Oblęgorek, Strawczyn, Tokarnia
Który konik uciekł z zielonego tła? 3. Świętokrzyskiego konika poznamy po:
a) kwiatku na siodle, drewnianym ogonie i szpiczastych uszach
b) kółkach lub biegunach przymocowanych do kopyt
c) brzuszku wyrzeźbionym z jednego klocka drewna i ozdobach w kształcie prostych, geometrycznych
figur
4. Zabawka na kółkach z ruchomymi skrzydłami nazywa się:
a) klepak b) klakier c) bijak
5. Świętokrzyska czarownica to:
a) Lady Witch b) Hermiona Granger c) Baba Jaga
6. Frucka to:
a) lokalna nazwa krowy b) zabawka c) nożyk do obierania owoców
7. Ludowa zabawka dźwiękowa wykonywana najczęściej z gliny to:
a) pozytywka b) cymbałki c) okaryna
8. miejscowość, w której pod koniec XIX w. na Kielecczyźnie zaczęto wykonywać zabawki drewniane
a) Wzdół Rządowy b) Bodzentyn c) Łączna
9. Klusa to:
a) Wielki makaron b) Porcja gliny do toczenia c) Rodzaj tańca ludowego
10. Jakie geometryczne figury można znaleźć na świętokrzyskich konikach?
a) trójkąt, kwadrat i koło b) ośmiokąt, romb i stożek c) kwadrat, sześciokąt i trapez
40 41

22. MAm na imię anielka.
Właśnie oglądam żółtego motyla.
Mama mówi, że on ma na imię klepak.
Dziwne imię dla motyla...
Ale kółka ma niezłe.
Za każdą prawidłową odpowiedź przyznaję Ci
1 punkt.
Dodaj punkty i sprawdź, jaki wynik osiągnąłeś/-aś.
Wyniki:
9-10 punktów
Jesteś mistrzem. Z pewnością uważnie przeczytałeś/-aś
katalog i słuchałeś/-aś przewodnika na wystawie.
8-7 punktów.
Jest nieźle, ale mogło być lepiej. Może warto jeszcze raz
przeczytać katalog?
5-6 punktów
Musisz jeszcze popracować. Obejrzyj katalog i wystawę
jeszcze raz.
3-4 punkty
Do pracy! Chyba niezbyt przyłożyłeś/-aś się do testu albo
nie uważałeś/-aś na wystawie.
1-2 punkty
Czy ty w ogóle byłaś/-eś na wystawie?
1. c), 2. a), . c), 4. a), 5. c), 6. b), 7. c), 8) c), 9. b), 10. a)
Prawidłowe odpowiedzi:
42