Fragmenty jubieluszowego albumu wydanego z okazji 30-lecia istnienia Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach. Album podzielony jest na częśc historyczną, prezentującą zawiłe losy muzeum oraz część albumową, prezentującą najciekawsze zabawki w zbiorach muzeum.

1. Muzeum
Zabawek
i Zabawy

2. Dzieje pewnych zabawek
The History of Some Toys

3. Dzieje pewnych zabawek
The History of Some Toys
Kielce, grudzień 2009

4. Album jubileuszowy wydany z okazji 30-lecia Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach
Redakcja
Agnieszka Kozłowska-Piasta
Autorzy tekstów
dr Jolanta Podsiadło Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach, dawne Muzeum Zabawkarstwa, istnieje 30 lat. Album
Aneta Bąk Tłumaczenie Dzieje pewnych zabawek to próba uporządkowania historii tej unikatowej placówki.
Anna Myśliwiec Magdalena Moryc Z perspektywy tych kilkudziesięciu lat to ludzie w muzeum wydają się być najważniejsi. To
Ryszard Zięzio
oni zmagali się z trudnościami, osiągali to, co niemożliwe: tworzyli muzeum, przygotowywali
Fotografie
Opracowanie eksponatów Zbiory Muzeum Narodowego w Kielcach wystawy, opisywali eksponaty, organizowali imprezy, pracowali nad wydawnictwami. Dzięki
Aneta Bąk – AB Archiwum Muzeum Narodowego w Kielcach ich wizjom i ciężkiej pracy, muzeum, mimo niesprzyjających okoliczności, trwało, rozwijało się
Magdalena Górecka – MG Zbiory specjalne Biblioteki Uniwersytetu i zmieniało. A nie było łatwo: początki, dalsze dość burzliwe losy, kilka przeprowadzek i zmian
Katarzyna Hodurek-Kiek – KH Jana Kochanowskiego w Kielcach instytucji nadzorujących, brak stałej siedziby aż do roku 2006. Nam jest teraz już prościej. Stylowy
Paulina Kosmala – PK Archiwum Muzeum Zabawek i Zabawy gmach, zabytkowy budynek hal targowych mieści zbiory muzeum, wystawy, eksponaty. Pozwala
Marcin Gawliński – GM w Kielcach
Agnieszka Kozłowska-Piasta – AK Archiwum Państwowe w Kielcach na większy rozmach działań i planów.
Patrycja Dereniewicz – PD Zbiory prywatne Henryka Białczyńskiego Nie ludzie są jednak głównymi bohaterami tego wydawnictwa. Chcemy pokazać nasze zbiory,
Przemysław Krystian – KP i Ryszarda Zięzio mozolnie i z rozmysłem powiększane. Niektóre zabawki musieliśmy kupić, niektóre dostawaliśmy
Agencja Reklamowo-Wydawnicza w prezencie, o niektóre musieliśmy walczyć. Mają wyjątkową wartość historyczną, etnograficzną,
Korekta Arkadiusz Grzegorczyk a czasami sentymentalną. Nie chcemy wyróżniać żadnej z nich, lubimy i podziwiamy je wszystkie.
Dorota Grzegorczyk
Mamy nadzieję, że spodobają się także czytelnikom.
ISBN 978-83-928895-0-2 Pracownicy Muzeum Zabawek i Zabawy*
Wydawca: Muzeum Zabawek i Zabawy
25-367 Kielce
pl. Wolności 2
www.muzeumzabawek.eu The Museum of Toys and Play in Kielce, the former Toy Museum, has existed for 30 years. The
picture album entitled The History of Some Toys is an attempt to organize the history of this unique
Dobór materiałów archiwalnych
Anna Myśliwiec institution.
Agnieszka Kozłowska-Piasta Looking back on the museum history several years later, these are people that appear to be
the most important in the museum. These are people who grappled with difficulties and achieved
Wybór zabawek all that that seemed to be impossible, that is, they formed the museum, prepared the exhibitions,
Magdalena Górecka, Aneta Bąk, Katarzyna Hodurek-Kiek, Paulina Kosmala described the exhibits, organized the events, worked on publications. Despite unfavourable
Design circumstances, yet thanks to these people’s ideas and hard work, the museum lasted, has been
Monika Cybulska developing and changing. Still, it was not an easy task as the beginnings were quite tumultuous:
Agnieszka Kozłowska-Piasta some moves and changes of the institutions that supervised the museum work, lack of the
permanent seat until 2006. It is much easier for us right now. The stylish edifice, historic building
Projekt, skład i druk of the former covered market houses the museum collections, exhibitions, exhibits. It allows for
Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk
www.grzeg.com.pl activities and the accomplishment of plans on a grand scale.
Projekt graficzny: Grażyna Dziubińska Yet these are not people who are the main characters of this publication. We want to show
Montaż elektroniczny: Bożena Rociek our collections which have been arduously and deliberately extended. Some of them we had to
buy, the others we received as a gift, and yet for the others we had to fight. They are of unique
historical ethnographical and sometimes sentimental worth. We do not want to favour any of
these toys. We like and admire all of them. We hope that our readers will like them as well.
Dobroczyńcy
The workers of the Museum of Toys and Play*
Urząd Miasta Kielce PGNiG – Gazownia Kielecka Antykwariat Naukowy im. A. Metzgera
* Aneta Bąk, Marta Bieniek, Monika Cybulska, Patrycja Dereniewicz, Marcin Gawliński, Magdalena
Górecka, Katarzyna Hodurek-Kiek, Lesław Kielin, Paulina Kosmala, Agnieszka Kozłowska-Piasta,
Edyta Kraska, Przemysław Krystian, Jerzy Kuzka, Anna Myśliwiec, Magdalena Pak, Jolanta
Podsiadło, Piotr Reliszka
5

5. Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Introduction
dr Jolanta Podsiadło
Od zabawek do muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
From Toys to the Museum
Aneta Bąk, Anna Myśliwiec
Dzieje pewnego muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
The History of a Certain Museum
Ryszard Zięzio
Moje tragikomiczne życie wśród zabawek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
My Tragicomic Life Among Toys
Aneta Bąk
Dzieje pewnych zabawek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
The History of Some Toys
Wzorcownia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Wzorcownia
Od narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
From the Public
Sąsiedzki dar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Neighbourly Gift
Zabawki z biwaku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Toys from the Camp
Powiew Zachodu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
A Hint from the West
W muzeum od niedawna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
In the Museum for a Short Time
Z pól, łąk i wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
From Fields, Meadows and Villages
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
7

6. Aneta Bąk
Kilkanaście tysięcy zabawek w zbiorach Muzeum Zabawek i Zabawy usystematyzowano
w trzech działach.
Zbiór zabawek historycznych zawiera eksponaty najcenniejsze, XVIII i XIX-wieczne m.in.
XVIII-wieczną lalkę woskową (najstarszy eksponat w zbiorach muzeum), chodzącą lal-
kę tekturową z XIX w., lalki biskwitowe i porcelanowe, gry, klocki i mebelki pamiętające
czasy prababci, garbate misie wypchane trocinami o długich łapkach. W zbiorach jest
też duży dziecięcy wózek z międzywojnia na metalowych kołach bez amortyzatorów,
z pięknym, wiklinowym koszem.
Dział zabawki współczesnej obejmuje wyroby nie istniejących już w większości polskich
spółdzielni zabawkarskich, zakładów produkcyjnych przemysłu terenowego, rzemieślni-
ków, działających obecnie firm polskich i zagranicznych.
Najmłodszy zbiór to zabawki etnograficzne ze wszystkich ośrod-
ków zabawkarstwa ludowego w Polsce. Kolekcję
zapoczątkował I Konkurs na Zabawkę Ludową, zor-
1
ganizowany w muzeum w roku 1995. Wzięło w nim
udział kilkudziesięciu zabawkarzy z różnych regionów,
Aneta Bąk
2
A dozen or so thousands of toys in the collection of the Muse-
um of Toys and Play are systematized in three sections.
The collection of historical toys contains the most valuable
exhibits, among others, the 18th and the 19th century showpieces
(the 18th century wax doll, the oldest exhibit), a walking cardbo-
ard doll from the 19th century, biscuit and china dolls, games,
blocks and pieces of furniture which remember the times of
a great-grandmother, teddy bears stuffed with sawdust with
long limbs and humps on the top of their backs. In the col-
lection, there is also a big baby’s pram of the interwar period
with a beautiful wicker basket on a metal wheeled frame
without shock absorbers.
The section of a modern toy includes the items by the toy
cooperatives, the majority of which no longer exist, pro-
duction plants of local industry, craftsmen, currently ope-
rating Polish and international companies.
3
75

7. 5
Nasze „zabawowe” eksponaty są często wypożyczane przez inne muzea. Od roku 1981
6
były prezentowane na kilkudziesięciu wystawach w różnych instytucjach w kraju, min.:
Technika w zabawkach w Muzeum w Rawiczu i w Białej Podlaskiej, Magia lalki w Muzeum
Okręgowym w Toruniu, Lalka i jej dom w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego w War-
szawie, Zabawka ludowa w BWA w Zamościu i Orawskim Parku Etnograficznym w Zu-
brzycy Górnej, Technika i modele w Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Świnoujściu,
Tajemnice św. Mikołaja w Muzeum Narodowym w Gdańsku i Muzeum Zagłębia w Będzi-
nie, Gry, zabawy i zabawki od pradziejów do współczesności w Muzeum Śląska Opolskiego
w Opolu, Proszę państwa oto miś w Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku, Zabawki
ludowe w Galerii Foksal w Warszawie, Ośrodki zabawkarstwa ludowego w Polsce, ekspo-
nowana na Targach Poznańskich w 2004 r., W świecie żaglowców w Miejskim Muzeum Za-
bawek w Karpaczu, W ogrodach dzieciństwa w Muzeum Przyrody i Techniki w Staracho-
4 wicach, Ośrodki zabawkarstwa ludowego w Muzeum Rolnictwa w Szreniawie, Tra la la la
miś i lala – zaczarowany świat zabawek, Urok dawnej zabawki w Muzeum Zamek Górków
w Szamotułach.
Zabawki wyjeżdżają także za granicę. W ramach współpracy miast partnerskich Mu-
zeum Zabawkarstwa pokazało w roku 1998 w niemieckim mieście Gotha reprezen-
większość prac po konkursie została w muzeum. Z biegiem lat zbiór zabawek ludowych tatywną wystawę polskiej zabawki ludowej. Kieleckie zabawki pojawiły się również
rozszerzono o eksponaty zagraniczne: czeskie, węgierskie, słowackie, ukraińskie, rosyj- w 2001 w Twardoszynie na Słowacji, w tym samym roku kilka ludowych karuzelek
skie, chorwackie, portugalskie. reprezentowało Polskę na międzynarodowej wystawie zabawek ludowych w Sintra
Muzeum ma także ciekawe kolekcje: unikatową na skalę europejską kolekcję żab Toy Muzeum w Portugalii. Wystawa z naszego muzeum trzykrotnie gościła na Wę-
(ok. 4 tys. egzemplarzy), przekazaną muzeum przez państwa Ewę i Stanisława Rusieckich grzech (w 2002 r. – w pałacu Zichy Palota w Gyõr, w 2004, 2007 r. – w Muzeum Kuny
z Londynu, kolekcję kilkuset szopek z całego świata podarowaną przez Martina i Teresę Domokos w Tacie). W przyszłym roku planowana jest wystawa zabawek w Muzeum
Bickel ze Szwajcarii czy kolekcję żaglowców Rafała Polaka. Etnograficznym w Zagrzebiu.
7
The ethnographic toys from all centres of folk toy making in Poland constitute the youn- The Charm of the Old Toy in
gest collection. The collection was initiated by the First Contest for a Folk Toy (I Konkurs the Górków Castle Museum
na Zabawkę Ludową), organized in the museum in 1995. A several dozen of toy makers in Szamotuły.
from different regions took part in the contest, most of the works were left in the Muse- The toys also go abroad. As
um. Over the course of the years the collection of toys was extended to foreign exhibits, a part of cooperation be-
8
namely: Czech, Hungarian, Slovak, Ukrainian, Russian, Croatian, Portuguese. tween partnership cities,
The Museum also has the interesting collections: the unique on an European scale col- the Toy Museum handed
lection of frogs (about 4 thousand of specimens), donated to the Museum by Ewa and over the representative
Stanisław Rusiecki from London, the collection of several hundred nativity scenes from exhibition of a folk toy to
the whole world donated by Martin and Teresa Bickel from Switzerland or the collection the German city of Gotha
of sailing ships by Rafał Polak. in 1998. The Kielce toys also
Our toy exhibits are often lent to other museums. Since 1981 they have been presented appeared in Twardoszyn
on several dozen of exhibitions in different institutions in the country, among others: The in Slovakia in 2001, in the
Technique in Toys in the Museum in Rawicz and Biała Podlaska, The Magic of a Doll in To- same year several folk mer-
ruń Regional Museum, A Doll and its House in the Institute of Industrial Design in Warsaw, ry-go-rounds represented
A Folk Toy in the Zamość Gallery (BWA) and in the Orava Ethnographic Park Museum in Poland on the international exhibition of folk toys in Sintra Toy Museum in Portugal.
Zubrzyca Górna, Technique and Models in the Museum of Sea Fishery in Świnoujście, The The exhibition from our museum was held three times in Hungary (in 2002 in Zichy
Secrets of St Nicolas in the National Museum in Gdańsk and in the Museum of Zagłębia in Palota Palace in Gyõr, in 2004, 2007 in Kuny Domokos County Museum in Tata). Next
Będzin, Games, Plays and Toys from the Prehistory to the Present Time in the Museum of the year the exhibition of toys is planned to be organized in the Ethnographic Museum
Opolian Silesia, Ladies and Gentleman, here comes the Teddy Bear in the Baltic Sea Culture in Zagrzeb.
Centre in Gdańsk, Folk Toys in Foksal Gallery in Warsaw, The Centres of Folk Toy Making in The toys beckon film-makers, the authors of TV programmes and theatre directors
Poland on display during the Poznań Fair in 2004, In the World of Sailing Ships in the City alluringly. In 1986 the toys from the museum played in as many as two films. In
Museum of Toys in Karpacz, In the Gardens of a Childhood in the Museum of Nature and the Australian, Chinese and Polish television series Spellbinder: Land of the Dragon
Technology in Starachowice, The Centres of Folk Toy Making in the National Museum of Lord which deals with the sibling living in parallel universes as much as 50 exhibits
Agriculture in Szreniawa, Tra la la la a Teddy Bear and a Doll – the Enchanted World of Toys. were used in the film set. In Children’s Room directed by Aleksander Czekanowski
76 77

8. Zabawki kuszą także filmowców, autorów programów telewizyjnych i reżyserów sztuk te-
atralnych. W 1986 roku zabawki z muzeum grały aż w dwóch filmach. W australijsko-chiń-
sko-polskim serialu W krainie władcy smoków o rodzeństwie przebywającym w dwóch
równoległych światach, do scenografii wykorzystano aż 50 historycznych eksponatów.
1. Zabawki na kółkach z kieleckiej spółdzielni Gromada, prezentowane
na wystawie Wesoła Gromada (2006-2008). Fot. Monika Cybulska.
The wheeled toys from Gromada the Kielce Toy Cooperative, presented on
W Pokoju dziecinnym w reżyserii Aleksandra Czekanowskiego z Kazimierzem Kaczorem, display entitled Merry Gromada (2006-2008). The photo by Monika Cybulska.
Danutą Szaflarską i Zygmuntem Hübnerem – kilkanaście innych. Jeden z filmów z cyklu
Niezwykłe muzea opowiada o kieleckiej placówce (1994), zaś w roku 1996 sale muzeal-
ne stały się planem dla programu Kawa czy herbata poświęconego zabawkom. Zabawki
wypożyczali także autorzy współczesnych programów telewizyjnych m.in. Europa da się
2. Misie w swoim wiklinowym domku na wystawie Misie w lesie (2009).
Fot. Monika Cybulska.
Teddy bears in their wicker house on display entitled Teddy Bears in the Forest
lubić (2008). Muzealny bączek kręci się także w spektaklu Trzy siostry Antoniego Czecho- (2009). The photo by Monika Cybulska.
wa w reżyserii Nataszy Parry i Krystyny Jandy w teatrze Polonia w Warszawie.
Oto dzieje pewnych zabawek. Przyjrzyjmy się najcenniejszym z nich... 3. Guwernantka – celuloidowa lalka przy biurku retro na wystawie Pobawmy się
w szkołę (2007-2009). Fot. Monika Cybulska.
The Governess – a celluloid doll at the retro secretaire on display entitled Let’s
Play at Being at School (2007-2009). The photo by Monika Cybulska.
4. Wystawa Zabawka ludowa w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego
w Warszawie (1996). Fot. autor nieznany.
The display entitled The Folk Toy exhibited in the Institute of Industrial Design
in Warsaw (1996). The author of the photo is unknown.
5. Wystawa Zabawka wczoraj i dziś w Zabrzu (1985). Fot. Ryszard Zięzio.
The display in Zabrze entitled Toy – Yesterday and Today (1985). The photo by
Ryszard Zięzio.
6. Prośba o przedłużenie wypożyczenia bąka do spektaklu Trzy siostry
w warszawskim Teatrze Polonia. Pismo podpisane osobiście przez Krystynę
Jandę (2009).
The request for lending the spinning top to Three sisters, the performance
in the Polonia Theatre in Warsaw. The letter signed personally by Krystyna
Janda (2009).
7. Dyrektor Ryszard Zięzio podczas programu Kawa czy herbata (1996).
9
Na zdjęciu także prowadząca program Monika Luft. Fot. Mariusz Kosela.
The director Ryszard Zięzio during the programme Tea or coffee (1996).
with Kazimierz Kaczor, Danuta Szaflarska and Zygmunt Hübner – a dozen or so others. There is also the programme’s host Monika Luft on the photo. The photo by
One of the films from a sequel Amazing museums tells about the Kielce institution (1994), Mariusz Kosela.
whereas in 1996 the museum halls became the set for the programme Tea or coffee dedi-
cated to toys. Toys were lent to the authors of the contemporary TV programmes, among
others, Europe is likeable (2008). The museum spinning top also turns in Three sisters, the
play by Anton Chekhov directed by Natasha Parry and Krystyna Janda in the Polonia
8. Prośba producentów filmu Pokój dziecinny o wypożyczenie historycznych
zabawek. Archiwum Muzeum Zabawek i Zabawy.
The request of the film producers of Children’s Room for lending them the
Theatre in Warsaw. historical toys. The Archive of the Museum of Toys and Play.
Here is the history of some toys. Let’s have a look at the most valuable ones...
9. Dzieci przyglądają się lalkom podróżującym koleją na wystawie Lalki świata
– strojnisie, ikony, fetysze (2008). Fot. Mariusz Kosela.
Children are watching the dolls that are travelling by train on display entitled
Dolls of the World: the Dressy Figures, Icons, Fetishes (2008). The photo by
Mariusz Kosela.
78 79

9. wreszcie
zabawki

10. Zabaw
k
i pierw i ze spółdzie
sze za lni zab
bawki a
history wkarskich, w
Wzorcow czne k
upowa zory zabawe
nia ne do k
Toys fr
om th zbioró wdrożonyc
and th e toy c w muz h do p
e first ooper eum. roduk
historic atives, cji
al toys mode
bough ls of to
t for th ys imp
e mus lem
eum’s ented to pro
collect ductio
ions. n

11. Kot w butach
MZK/H/485
wys. 23 cm
Spółdzielnia Pracy Przemysłu
Zabawkarskiego „Gromada” ,
Kielce, 1950-1959
Maskotka z drewna i tkaniny produkowana
przez kielecką spółdzielnię zabawkarską
w wersji limitowanej, współcześnie uzna-
wana za perełkę kolekcjonerską. Ta niepo-
zorna figurka stała się symbolem szczęścia
małżeńskiego pewnej pary z Warszawy,
a wiemy to dzięki zachowanej korespon-
dencji Gromady ze swoimi klientami.
Wybranka pana Krzysztofa z Warszawy
w 2. połowie lat 50. XX w. marzyła o tym,
aby dostać od ukochanego drewnianego
kota. Niestety, nie można go było kupić –
jedynie ozdabiał wystawę jednego z war-
szawskich sklepów zabawkarskich. Pan
Krzysztof napisał list do Gromady z proś-
bą o przysłanie kota. Spółdzielnia prośbę
spełniła, a uradowana prezentem ukocha-
na pana Krzysztofa przyjęła oświadczyny.
Młoda para przysłała pracownikom Gro-
mady zaproszenie na swój ślub. (MG)
Puss in Boots
MZK/H/485
height: 23 cm
„Gromada” Labour Cooperative of Toy
Industry, Kielce, 1950-1959
A toy animal made from wood and fabric
was produced by the Kielce toy coopera- receiving a wooden cat from her beloved.
tive in a limited edition. In our times it is Unfortunately, the cat was impossible to
acknowledged to be a collector’s pearl. be bought – it only decorated one of the
This inconspicuous-looking figurine be- Warsaw shop windows. Krzysztof wrote a
came a symbol of marital bliss of a certain letter to Gromada with a request to send
couple from Warsaw, and we know that him the cat. The cooperative answered po-
thanks to the preserved correspondence sitively for the request and Krzysztof’s be-
of Gromada with its clients. loved, overjoyed at the gift, accepted his
In the second half of the 1950s Krzysztof’s proposal. The young couple sent Gromada
chosen one from Warsaw dreamt about workers a wedding invitation.
84 85

12. Manitius’s Ladybird Biedronka Manitiusa.
87
at. Boletus
e Billy-Go
ołek th
. Mat
wik
oro
B
łek.
Koziołek Mato
86

13. Koziołek Matołek Tunezja, USA, czy Japonia. Gromada słu- Koziołek Matołek i Borowik są wzorami se- from folk designs, began to search for new racter toys: Jacek i Agatka, Little Orphan and some of the assortment and archive
żyła swym branżowym doświadczeniem rii toczonych z drewna lalek, dostępnych solutions. Next to wooden toys such as pop Mary, Snow White and the Seven Dwarfs, records found its place in the Toy Museum,
MZK/WS/1674 innym spółdzielniom, wprowadzając je w wielu wersjach. Najpopularniejsze i do- guns or pushes & pulls, soft toys and dolls Matołek the Billy-Goat. The company dis- at present the Museum of Toys and Play.
wys. 22 cm w tajniki sprzedaży krajowej, eksportowej, stępne w każdej Cepelii były lalki w stro- made of fabric and fur were started to be played its goods at national fairs and often Matołek the Billy-Goat and Boletus (Bo-
zarządzania produkcją. Nic dziwnego, że jach ludowych. (MG) produced. For many years of its activity, the was awarded for its products. Recognized rowik) are the designs of a series of dolls
Borowik w gronie tak wybitnych działaczy, którzy cooperative manufactured over 300 mo- as solid and attractive (thanks to a success- turned from wood, available in many ver-
stali za sukcesami Gromady, w 1972 r., dels of toys, among other things, wooden ful advertisement and strong brand) the sions. The most popular and accessible in
MZK/WS/1664
właśnie w Kielcach i w oparciu o tę spół- Matołek the Billy-Goat alphabet blocks, which had been produced Gromada’s toys were exported to many each Cepelia (the central guild of folk arts
wys. 21 cm
Spółdzielnia Pracy Przemysłu dzielnię postanowiono powołać Krajowy MZK/WS/1674 for almost 30 years, since 1960. The design countries, even so exotic and distant like and crafts) were dolls in folk costumes.
Zabawkarskiego „Gromada” , Związek Spółdzielni Zabawkarskich. Sama height: 22 cm reached the company all the way from Ja- Nigeria, Tanzania, Libya, Tunisia, the US
Kielce, 1980-1982 Gromada, jak większość spółdzielni zakoń- pan through the Coopexim export compa- or Japan. Gromada offered its trade expe- Biedronka Manitiusa
czyła produkcję w latach 90. XX w., a część Boletus ny, and the Polish patent was worked out rience to other cooperatives, acquainting
MZK/H/172/4
asortymentu oraz archiwaliów trafiło do by the talented designer, Marian Manecki. them with the tricks of domestic sales and
Spółdzielnia Gromada w Kielcach powsta- MZK/WS/1664 wys. 4,5 cm, szer. 9,5 cm, dł. 7,8 cm
zbiorów ówczesnego Muzeum Zabawkar- sales for export, production management.
ła na długo przed powołaniem Krajowe- height: 21 cm Polska, 1920-1930
stwa, obecnie Muzeum Zabawek i Zabawy. Marketing and public relations were the It is no wonder then that having so many
go Związku Spółdzielni Zabawkarskich, „Gromada” Labour Cooperative of Toy most important for Gromada. The toys outstanding activists who were respon-
bo już w 1939 r. jako Centrala Handlowa Industry, Kielce, 1980-1982 Biedronka, podobnie jak inne zwierzątka
of this company were presented in radio sible for Gromada’s success, basing on this
Przemysłu Ludowego i Chałupniczego, zaprojektowane przez Edwarda Manitiusa,
programmes and appeared in a number of cooperative, it was just in Kielce that the
a nazwę Gromada uzyskała w 1948 roku. była opakowaniem na słodycze produko-
The Gromada labour cooperative in Kiel- reportages in the local press. The coopera- decision was made to establish the Na-
Jej działalność była bezpośrednio związa- wanym dla firmy Wedel, jednej z najstar-
ce was established long before the Na- tive introduced onto the market new doll’s tional Union of Toy Cooperatives in 1972.
na z ludowymi tradycjami zabawkarskimi szych polskich fabryk czekolady.
tional Union of Toy Cooperatives was set designs connected with the topical eve- Gromada itself like most of the coopera-
na Kielecczyźnie. Twórcy związani ze spół- Manitius, absolwent warszawskiej Wyższej
up. It was as early as in 1939 when it came ning programmes for children and cha- tives finished its production in the 1990s,
dzielnią, czerpiąc początkowo inspiracje Szkoły Handlowej był właścicielem fabryki
into existence as the Head of Commerce zabawek drewnianych. Poza opakowania-
ze wzornictwa ludowego, zaczęli poszu- of Folk and Outwork Industry and it was
kiwać nowych rozwiązań. Obok zabawek mi dla Wedla w zakładzie przy ul. Kępnej
named Gromada in 1948. Its activity was w Warszawie produkował także wesołe kulki,
drewnianych, takich jak pukawki czy kle- connected directly with folk toy traditions
paki, zaczęto produkować maskotki i lalki ślimaki, samochodziki i tygrysy. W latach
in Kielce regions. The artists connected 50. był uznawany za autorytet w dziedzi-
z tkaniny, futerka. Przez lata działalności with the cooperative, drawing inspiration
ta spółdzielnia stworzyła ponad 300 wzo- nie produkcji zabawek drewnianych, opi-
rów zabawek, m.in. drewniane klocki ABC, niował książki, podręczniki i publikacje
które były produkowane przez prawie 30 poświęcone tej tematyce. (KH)
lat, od 1960 r. Wzór dotarł do przedsiębior-
stwa za pośrednictwem firmy eksportowej Manitius’s Ladybird
Coopexim aż z Japonii, a polski patent MZK/H/172/4
opracował uzdolniony konstruktor Marian height: 4.5 cm, width: 9.5 cm,
Manecki. length: 7.8 cm
Poland, 1920-1930
Gromada stawiała na marketing i public
relations. O zabawkach z tego przedsię- Alike other animals designed by Edward
biorstwa powstawały audycje radiowe, re- Manitius, a ladybird was the wrapping for
portaże w prasie codziennej. Spółdzielnia the sweets produced for Wedel, one of the
wprowadzała na rynek nowe wzory lalek oldest chocolate factory.
związanych z aktualnymi dobranockami Manitius, the graduate of Warsaw School
i postaciami z bajek: Jacka i Agatkę, Sierot- of Economics (SGH), was the owner of
kę Marysię, Królewnę Śnieżkę i 7 krasno- the wooden toys’ factory. Apart from the
ludków, Koziołka Matołka. Firma prezento- wrappings for Wedel, he also produced
wała swoje artykuły na targach krajowych Merry Balls, snails, toy cars and tigers in
i często zbierała laury za swoje wyroby. the company at Kępna Street. In the fifties
Uznawane za solidne i atrakcyjne (dzięki he was an authority in the field of wooden
udanej reklamie i wypracowanej marce) toys’ production, gave opinions on books,
zabawki z Gromady, były eksportowane textbooks and publications devoted to
do wielu krajów, nawet tak egzotycznych this subject matter.
i odległych jak Nigeria, Tanzania, Libia,
88 89

14. o-
być „k
usiały różnym
ek m tacji
e Cat
a ryn wi
ni em n do akcep Związko -
adze wiano
abaw ek mu rz y
h
prow edsta Krajo
we
ek, ic
hp
t. T
ed w
typy z
ów
Ko
z
w ki prz awek pr znego czy ść zabaw ch wzor o
Proto
zaba py zab ętr jako any od
stkie ototy lu We
wn
sposó
b tow zan Kot Barabasz
wszy Pr akcep rzeka
sac h PRL rdzone”. Hand no w ten Wiele za dukcji, p
twu o
W cza ie zatwie Ministers Sprawdza rynkową. sowej pr G) MZK/WS/1660
jn .: . a
misy cjom, np karskich lano cenę afiły do m czątku. (M wys. 16 cm
tu aw a tr o
insty ielni Zab rtość, ust y lub nie samym p Spółdzielnia Pracy Przemysłu
Spó łdz a fił
az w otem tra twa już na Zabawkarskiego „Gromada”,
ść or p rs
datno ek, które Zabawka d to
be Kielce, 1971
aw
zab w Muze um ey ha proval
d th r ap
ó rkete o l
zbior g ma esented f e Nationa
ys ein Wykonany z pluszu wiskozowego czarny
s of To before b were pr de or th e value kot ma czerwone buty i kołnierzyk. Do-
o toty pe l toys toys al Tra
nd al otypes of of Intern fulness a y accepte r
nd th d
The Pr
ola łączona metka opieczętowana przez Ko-
of P rot
blic n”. The p he Mini stry use ed. Man ed o ve
the misję Cen Prezydium Wojewódzkiej Rady
Repu io ,t ality, ablish hand
e Pe ople’s commiss r instance ay the qu e was est tion were Narodowej w Kielcach, na której zatwier-
In th ved by a tions, fo In that w rket pric ss produc dzono detaliczną cenę za zabawkę w wy-
ro itu . a a
“app rent inst peratives ll as the m in the m sokości 26 zł. (MG)
ffe o e
to di of Toy Co ssed, as w ere or n g. ot
n e w in
Unio were ass hich later ry beginn
b bas the Cat
. Bara
ys w ve
of to s of toys m at the
asz
n u
desig Toy Muse
to t he
b Lisek Su
Lisek Sum m. Sum th
ara
e r e Young F
Tig ox
Kot B
MZK/WS/1695
e
k th
wys. 8 cm
Tygrys Gratek Spółdzielnia Pracy Przemysłu
Tygrys Gratek. Grate
Zabawkarskiego „Gromada”,
MZK/WS/1677
Kielce, 1972
wys. 12 cm, szer. 7 cm
Spółdzielnia Pracy Przemysłu
Lisek wykonany z drewna i zamszu z plu-
Zabawkarskiego „Gromada”,
szowym plastycznym ogonkiem na druci-
Kielce, 1972
ku. Głowa liska to kulka z mniejszą kulką
w środku – lisek grzechocze podczas po- Kot
Tygrys wykonany z pluszu, oczka plastiko-
ruszania. Zabawka ma trzy metki akcepta- MZK/WS/1658
we, język z filcu, plastyczny ogon. Brzuszek
cyjne: Komisji Oceny Zabawki, Prezydium wys. 12 cm, szer. 8 cm, dł. 11 cm
(uszyty z materiału w kratkę) i główka pu-
Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach Spółdzielnia Pracy Przemysłu
ste w środku. Wzór wyrobu zatwierdzone-
i Komisji Cen Urzędu Wojewódzkiego. Zabawkarskiego „Gromada”,
go przez komisję przy Centralnym Związku
Ustalono cenę detaliczną na 25 zł. (MG) Kielce, 1972
Spółdzielczości Pracy. Wzorzec był załącz-
nikiem do zezwolenia produkcji. (MG)
Wykonany z pluszu wiskozowego, wy-
Sum the Young Fox pchany watą. Kot ma plastyczny ogon
Gratek the Tiger MZK/WS/1695 z drucikiem w środku. Zaakceptowana
height: 8 cm cena detaliczna: 27 zł 50 groszy. (MG)
MZK/WS/1677
height: 12 cm, width: 7 cm
Barabbas the Cat „Gromada” Labour Cooperative of Toy
„Gromada” Labour Cooperative of Toy MZK/WS/1660 Industry, Kielce, 1972 The Cat
Industry, Kielce, 1972 height: 16 cm MZK/WS/1658
„Gromada” Labour Cooperative of Toy The fox with a plastic tail that is set on a wire is height: 12 cm, width: 8 cm,
The tiger is made from plush, he has got Industry, Kielce, 1971 made of wood and suede. A ball with a smal- length: 11 cm
plastic eyes, a felt tongue, and a plastic tail. ler ball inside is the head of the young fox „Gromada” Labour Cooperative of Toy
Its tummy is made of checked fabric and Made of viscose plush, the black cat has got – the fox rattles while being moved. The toy Industry, Kielce, 1972
its head is empty inside. The design of the red boots and a collar. An attached label is has got three labels approved by the Com-
product was approved by the commission impressed with a stamp of the Price Com- mittee of Toys’ Assessment, the Presidium of Made out of viscose plush, stuffed with
from the Central Union of Labour Coope- mittee of the Presidium of the Provincial Na- the Provincial National Council in Kielce and cotton wool. The cat has got a plastic tail
rative. The model was enclosed to the per- tional Council in Kielce. The retail price of 26 the Committee for Prices of the Governor’s with a wire inside. The approved retail pri-
mit for production. zlotys for a toy is approved on the label. Office. The retail price was 25 zlotys. ce was 27 zlotys 50 gr.
90 91

15. -
rajo
197
9
n a k alo-
70- lem met ił
c m ie, 19 eda owa, jeźdz u
m tik Samochody Star therefore, it comes as no surprise that toy later – plastic remote controls. The vehicles
. 28 karsk m las ód nem
5p , dł rny och manufacturers made a decision to produce produced by the Częstochowa Toy Making
cm abaw reb eria p . Sam ołączo ałał na
t 12 s MZK/WS/1361, wys. 14 cm, toy Stars. The Museum of Toys and Play has Plants had a characteristic in those times
0,5 Z ony aros ami i p dzi ,
Fia WS/102, szer. 1 akłady
2 nię po rozłożeniu drabiny 71 cm,
odz ku. K opon lniczk . Pilot ekład 46,
gr ro in its collections one of the biggest set of number plate, namely CZZ 4046.
K/ eZ a i yde wód i prz F-40 a- szer. 12,5 cm, dł. 34 cm
m
MZ . 9,5 c owski pn 1 ym plastic toys in the country: cars branded as
125 w 197 umow łcie m prze ziczki yjną S , że s MZK/WS/1712/1, wys. 16 cm, szer. 12 cm,
s
wy stoch fiat niu z g kszta ącym 2 gu strac ującą
the Stars. The vehicles have various trailers: Milicjantka
ny dł. 31,5 cm
C zę wa Pozna , koła i w , kryj ny w ę reje suger bo- there are firetrucks with ladders, oil tanks,
tero u w m o ic i Oso wie MZK/WS/1077, wys. 16 cm, szer. 12 cm, MZK/WS/2822
lni e s ach w ochod piloto znure posaż a tabl 6-76 . cement mixers, as well as ordinary truck ve-
5 dów sta wys. 19,5 cm
Zda h targ e sam emu wym s ył wy Fiat m ch 19 wickim ocho a pod iązy- dł. 31 cm hicles. Vehicles were made with attention
z B ch.
c
wy wnętr stikow gumo R12). ni lata ato am 1n bow Zabawkarska Spółdzielnia Pracy Spółdzielnia Pracy Przemysłu
la em ( 3 ze d ały w wie k ryce S a 199 cja o GM) l
to detail: they had lights, indicators, bum-
Zabawkarskiego „Gromada” ,
we ki p d ,5 V ł pr zyw dzt Fab rwc icen 00. ( da „Synteza”, pers, and, first of all, the Star’s logo. All toy
o
ę
dzi moch aską 4 kręt kó owią ojewó o w 29 cze oku. L O 15 me etal Bydgoszcz, 1970-1989 Kielce, 1960-1969
ł b n r S er cars were made in the Synteza Bydgoszcz
z sa rię p jące s kie o o w w kowa 67 do 1965 lub F ilv , m stic
e wia
bat żli i, ja wan du 9 tz
1 ia 25 p m 9 a s ody pla ub- toy cooperative.
o tym tro pro ada F O1 8 c 97 th b e
wi tic th he ery
r Fabryka Samochodów Ciężarowych w Sta- In 1979 vehicles produced in Synteza took
Drewniane lalki w stroju milicyjnym – wzór
um dną z arejes 125p listop firmą się FS : 2 0-1
th 97 ed plas s to by t batt of rachowicach powstała w 1948 roku. Produ- z serii toczonych lal z Gromady – nie cie-
zgo hód z Fiata od 28 łoską t stał ng , 1 ard a nk ar lt rn s
part in the toy exhibition organized by the
szyły się zainteresowaniem kupujących.
oc ego aniu j z w
m ki Fia , le nts
m la aw got tha he c 5-vo e tu gree t kowała lekkie i średnie samochody ciężaro- Institute of Industrial Design on the occa-
s e r jn e otem c P 5 p s d t . th it a tha we, popularne stary, do końca lat 90. Polskie Aby pozbyć się zalegającego towaru, spół-
Pol h na Ż ency ku. P .5 12 ha ve ith a 4 d sion of the International Children’s Year.
yc y lic 3 ro 10 king iat 1. It r mo d w n on able and gest
s dzielnia zainteresowała tym konkretnym
5p 2 idth:y Ma
ciężarówki cieszyły się dużą popularnością,
w
ow 198 e F 97 ca nke l ra en 46 ug an
d
12 102 m, w To
wzorem Komendę Główną Milicji Obywa-
um a do f th in 1 he x li tro ich F-40 It s 67 dów nic dziwnego, że producenci zabawek Radiowóz
ł t el ń
o
. T bo on h S 6. 9
Fia K/WS 9.5 c chow
wa / a ,1 o y zdecydowali się na produkcję małych sta- telskiej. I tak niechciane przez klientów mi-
od zna tyres oap te c ion w late: 197 28 och pan e MZK/WS/1019
m Po r s mo iss r p nd er am om , th rów. Muzeum Zabawek i Zabawy posiada licjantki, zakupione przez Komendę Głów-
t: o d
lle in be of a re m mb S
MZ igh ęst e a
ve yka lian 198
c 3 wys. 10,5 cm, szer. 10,5 cm, dł. 28 cm ną i komendy wojewódzkie MO, stały się
e Cz
h e tro airs rub pe The rans umb 956 .
n f No abr Ita in
w swych zbiorach jedną z większych kolek-
ith sha ide. nd t a n n 1 ince en (F at nt Częstochowskie Zakłady Zabawkar- prezentami dla wzorowych kierowców. Po
Th -co al cji plastikowych zabawek – samochodów
a dio ation els w the ins ns a got twee rov twe les e Fi me marki Star w kraju. Auta mają różne nacze- skie, 1970-1979 przeprowadzonej akcji na drogach, MO od-
e r n he l in ire o as e e P be ic th ee
Th the r, w ntro e w butt iat h ed b wic red r Veh ith agr py: są wozy strażackie z drabinami, cysterny znaczyła prezesa Gromady za przyczynienie
at erio e co th th two he F s us Kato actu oto nt w ense 00. do przewozu oleju, betoniarki, a także zwy- Fiat 125 p z oznakowaniem „Milicja”, wyko- się do podnoszenia kultury na jezdni, a cha-
int ot e wi ad ls. T late d in anuf of M me e lic O 15 kłe samochody ciężarowe. Samochody wy- nany z tworzywa sztucznego i metalu. Ra- łupniczce produkującej ten konkretny wzór
rem r lin . It h hee er p tere s m ory gree f th e FS konywano z wielką dbałością o szczegóły: diowóz prawie stuprocentowo odzwiercied- lalek wręczono nagrodę pieniężną w wyso-
be 12) nt w umb egis p wa Fact se a on o r th lał wozy milicyjne: ma świecącego „koguta”, kości 1000 zł. (MG)
(3R e fro e n as r 125 he icen nati 5p o miały doczepiane światła, migacze, zderza-
th th th le w Fiat by T r a l rmi O 12 ki, a przede wszystkim logo samochodów reflektory, napisy na nadwoziu, a nawet
wi ehic lish 991 nde e te e FS Star. Wszystkie wykonano w bydgoskiej namalowany układ rur, tłoków i silnika na Policewoman
a v e Po 9, 1 h) u er th s th spółdzielni zabawkarskiej Synteza. spodzie. Montowano w nich również napęd
Th ne 2 wyc . Aft ed a na tylne lub przednie koła, w późniejszych MZK/WS/2822
Ju obo 965 and W 1979 r. auta produkowane w Syntezie
height: 19.5 cm
Os m 1 s br brały udział w wystawie zabawek zorgani- latach – plastikowe piloty. Samochody pro-
„Gromada” Labour Cooperative of Toy
fro t wa zowanej przez Instytut Wzornictwa Prze- dukowane przez Częstochowskie Zakłady
Fia mysłowego w Warszawie z okazji Między- Zabawkarskie miały w tych latach charakte- Industry, Kielce, 1960-1969
narodowego Roku Dziecka. (AB) rystyczną rejestrację CZZ 4046. (MG)
Wooden dolls in police costumes – model
from a series turned in Gromada – they
Star Radio Car did not enjoy popularity among buyers.
MZK/WS/1361, MZK/WS/1019 In order to get rid of the goods that filled
height: 14 cm, with the ladder unfolded: height: 10.5 cm, width: 10.5 cm, the shelves, the cooperative made the He-
71 cm, width: 12.5 cm, length: 34 cm length: 28 cm adquarters of Citizens’ Militia interested in
MZK/WS/1712/1, height: 16 cm, The Częstochowa Toy Making Plants, that particular model. As a result, unwan-
width: 12 cm, length: 31.5 cm 1970-1979 ted by clients policewomen were bought
MZK/WS/1077, height: 16 cm, by the Headquarters and provincial head-
width: 12 cm, length: 31 cm The Fiat 125p, with “the Militia” sign made quarters of Citizens’ Militia and became the
„Synteza” Toy Labour Cooperative, of plastic and metal. The radio car reflected gifts for model drivers. After the campaign
Bydgoszcz, 1970-1989 the militia vehicles almost in one hundred on roads, the Citizens’ Militia decorated
per cent: it had a glowing roof light, head- the president of Gromada for contribution
to dissemination of road manners, and the
5p The Truck Factory in Starachowice was es- lights, notices on the bodywork, and even
Fiat 125p. Fiat 12 tablished in 1948. It manufactured light and
medium trucks, popular Stars, till the end of
the painted engine, pistons, and system
of pipes at the bottom. They also had the
outwork maker who produced this particu-
lar model was awarded with a prize in mo-
the 1990s. Polish trucks enjoyed popularity, front-wheel or rear-wheel drive installed, ney of 1000 zlotys.
92 93