1. TEMA 6.- A DIVERSIDADE
DA ECONOMÍA ESPAÑOLA

2. 1.- A evolución da economía española
En España, o proceso de renovación da actividade económica
foi débil e moderado ao longo do século XIX e comezos do XX,
arrancando con forza desde mediados do pasado século,
especialmente na década de 1960. Desde entón, o
desenvolvemento económico pasa por períodos de expansión e
crecemento e por outros de contracción e crise, dependendo das
circunstancias internas e da conxuntura internacional.
1.1.- A recente modernización
Nas décadas finais do século XX e nos inicios do século XXI,
España viviu un proceso de modernización e desenvolvemento
económico que é apreciable en aspectos como:
 Crecemento estable e continuado do PIB e, consecuentemente, da
renda per cápita, manifestada nunha notable melloría das
condicións de vida dos españois e no seu poder adquisitivo, con
melloras nos servizos de educación, sanidade, subsidio de
desemprego, pensións de xubilación... cubertas polas institucións
públicas, o que se denomina estado do benestar.
 Terciarización da economía manifestada na diminución dos
sectores primario e secundario e un elevado crecemento do
terciario.
No entanto, existían e existen numerosas trabas e dificultades
que limitan o crecemento e dificultan unha maior transformación
do conxunto da economía, como:

3.  Reducidos investimentos en investigación,
desenvolvemento e innovación tecnolóxica (i+D+i),
tanto por parte das administracións públicas como da
empresa privada, que alcanzan unicamente Ao 1,05%
do PIB. Como consecuencia, existe unha forte
dependencia do estranxeiro nas innovacións
tecnolóxicas e científicas.
 Predominio das pequenas e medianas empresas e
industrias, con escasa presenza de multinacionais
(telefónica, Repsol, Pescanova, Inditex...).
 A escaseza de materias primas para a industria e de
fontes de enerxía, especialmente das non renovables, e
que son as máis utilizadas (petróleo, gas natural),
limita o crecemento económico, enrarece a produción e
obriga a investir elevadas cantidades de capitais na súa
adquisición aos países produtores.
 Existen obstáculos físicos que dificultan o
desenvolvemento económico de determinadas zonas
(disposición do relevo, que dificulta e encarece as
infraestruturas; ríos que non permiten a navegación; a
deficiente calidade de moitas terras de cultivo; a aridez
e escaseza de auga...).

5. 1.2.- A crise económica
A crise financeira iniciada en 2007 en Estados Unidos
provocou unha crise económica global, que afectou a todos os
países, pero en maior medida aqueles máis directamente
vinculados coa economía norteamericana. España foi un dos países
máis duramente afectados e desde entón pasa por unha fase de
contracción e retroceso manifestada en:
 O descenso continuado do PIB. Tamén se produce unha
diminución da renda per cápita dos españois, que en 2009 era un
4,1% inferior a de 2008.
 Incremento considerable da taxa de desemprego, unha das
máis elevadas da UE (do 20,33% no 2010). O desemprego afecta
máis as mulleres, que seguen cobrando menos que os homes por
igual traballo, e os mozos e mozas, especialmente os cualificados,
que buscan o seu primeiro emprego.
2.- As actividades do sector primario
Agricultura, gandaría, aproveitamento do bosque e pesca, as
actividades básicas do sector primario ven reducir cada vez máis o
seu peso no conxunto da economía (arredor do 2,3% do PIB) e no
número de persoas que nel traballa (4,1% no 2009, fronte ao
63,3% en 1900).

7. Vendimia

8. 2.1.- As actividades agrícolas
A agricultura española superou, en termos xerais, o
sistema tradicional e presentando hoxe características
dunha agricultura modernizada tales como: emprego
de novas técnicas, tendencia á especialización por
rexións, crecente mecanización, selección de sementes,
ampliación do regadío, cultivos transxénicos...
Entre os principais cultivos destacan:
 Os cereais: -trigo, cebada, avea, centeo, millo- con
grandes superficies dedicadas nas provincias do interior
de España.
 A vide, utilizada como froita e para a elaboración de
viño,destacando a produción de Castela-A Mancha.
Noutras zonas de menor extensión lógranse boas
calidades e prestixio (cava catalán, A Rioxa, Xerez,
Montilla, Ribeira do Douro, Rías Baixas).
 A oliveira, empregada para oliva de mesa e para a
obtención de aceite, ten concentrada a súa produción
en Estremadura e Andalucía, especialmente nas
provincias de Xaén e Córdoba. España é o primeiro
produtor mundial de aceite de oliva.

9.  As leguminosas –lentellas, garavanzos, fabas-
cultívanse asociadas aos cereais e fan de
España o primeiro país produtor da UE.
 As froitas e hortalizas, con rexións
especializadas e produtos de alta calidade:
Valencia en cítricos, Navarra en espárragos,
Canarias en plátanos, Lleida en peras e mazás,
Murcia en pementos e tomates...
 O arroz, un cereal cultivado especialmente no
baixo Ebro, Valencia, Sevilla e Badaxoz.
 Os cultivos industriais, aqueles que precisan ser
transformados para ser consumidos (tabaco,
algodón, xirasol, remolacha azucreira).
 A floricultura, en plena expansión en Levante e
Cataluña.

10. Recollida de olivas

11. Produción de laranxas

12. 2.2.- A gandaría
É un sector que experimentou unha gran
transformación na súa estrutura e produción, o que
permitiu un importante crecemento dos rendementos.
En 2006 había en España:
 - + de 180 millóns de aves
 - 20 millóns de cabezas de gando porcino
 - 6 “ bovino especializadas en
carne e leite
Téndese a potenciar a gandaría intensiva,
concentrando os animais en granxas. A gandaría
extensiva, na que os animais pacen ao aire libre, a
mecanización é mínima e os rendementos baixos.
Segue especializada por zonas: gando vacún no norte
peninsular; ovino e caprino no interior e Andalucía;
porcino en Estremadura.
2.3.- O aproveitamento forestal
As especies máis abundantes son as frondosas
(castiñeiro, chopo, eucalipto, carballo, faia) e coníferas

13. (piñeiro). Nos últimos vinte anos a produción
mantívose arredor dos 15 millóns de metros cúbicos,
pero o seu valor económico vai en progresivo aumento.
Ademais da obtención de madeira resina e cortiza, as
árbores proporcionan a materia prima para a
elaboración de produtos como os taboleiros de
aglomerado, cartón e papel. As masas boscosas máis
importantes están na franxa cantábrica, no noroeste e
no suroeste peninsular.
2.4.- Paisaxes agrarias españolas
A combinación das condicións naturais e a acción
humana permite diferenciar en España cinco tipos
básicos de paisaxes agrarias.
a) Paisaxe agraria da España oceánica ou húmida
Tipo de hábitat: disperso, con moitos núcleos de
poboación.
Propiedade da terra: parcelas pequenas
(minifundismo); hai zonas con parcelas de maior
tamaño onde se implantou a concentración parcelaria.

14.  A agricultura baséase no policultivo tradicional que
tende á especialización en cultivos de horta e forraxe
para o gando.
 A gandaría é a principal actividade económica,
especializada no gando vacún.
 A explotación forestal é importante pola abundancia
de árbores (carballos, castiñeiros, piñeiros,
eucaliptos).
b) Paisaxe agraria mediterránea
 Tipo de hábitat: conviven o poboamento disperso máis
tradicional coa tendencia a concentración.
 A propiedade da terra: pequena e mediana nas terras
de secaño e pequenas nas de regadío.
 A agricultura é de secaño no val do Guadalquivir e nas
zonas prelitorais (cereais, vide, oliveira, amendoeira);
a de regadío alcanza elevados rendementos
(hortalizas e froitas –cítricos no Levante e tropicais
nas zonas de Granada e Málaga).
 A gandaría ovina e caprina é abundante nas terras de
secaño; no val do Guadalquivir (reses bravas);
Cataluña posúe unha importante gandaría bovina e

15.  A explotación forestal aproveita especialmente a
aciñeira, o piñeiro e a sobreira.
c) Paisaxe agraria do interior peninsular
 Tipo de hábitat: concentrado.
 A propiedade da terra: minifundio no val do Douro e
latifundios no resto.
 A agricultura de secaño domina na meseta e zonas non
regadas do val do Ebro (cereal, vide e oliveira). A de
regadío nas veigas dos ríos (froitas, hortalizas, forraxes
e plantas industriais – tabaco, lúpulo, remolacha
azucreira, etc.
 A gandaría ovina e caprina domina no centro e sur da
Meseta e, no oeste, a porcina.
 A explotación forestal ten pouca importancia.
d) Paisaxe agraria de montaña húmida
 Tipo de hábitat: disperso e escaso.
 A propiedade da terra: pequenas parcelas, con
abundancia de propiedade comunal.
 A agricultura do fondo dos vales produce cultivos de
horta; a maiores alturas (cultivos herbáceos e

16.  A gandaría bovina, ovina e caprina pace ao aire
libre en réxime extensivo.
 A explotación forestal (piñeiros, eucaliptos e
castiñeiros).
e) Paisaxe agraria das illas Canarias
 Tipo de hábitat: concentrado e cada vez máis
escaso.
 A propiedade da terra: pequenas e medianas
explotacións conviven coas grandes dedicadas
ao regadío.
 A agricultura de secaño (vide e patacas); nos
regadíos abundan os monocultivos (plátano,
tomate, piña, aguacate, pemento).
 A gandaría é escasa (ovina e caprina).
 A explotación forestal é mínima pola escasa
presenza de arborado.

17. 3.- A pesca
É a actividade destinada a obter recursos
alimenticios das augas do mar, os ríos e lagos. A
costa española está organizada en 8 rexións,
sendo a do noroeste a máis importante.
A maioría das capturas son peixes (pescada,
sardiña, anchoas, atún, bonito...) e unha cuarta
parte do total son moluscos (polbo, lura,
choupa). Cada vez cobra maior importancia a
acuicultura (cría en catividade de especies de
mar ou de río).

19. O destino básico é o consumo humano, ben en fresco
ou transformado (salgadura, conxelación, conserva), e
tamén para a obtención de fariñas e aceites.
Na actualidade esta actividade ten moitos
problemas: esgotamento de moitos caladoiros,
restricións que impoñen determinados países a pescar
nas augas de control exclusivo, as cotas que impón a
UE, fixando topes as capturas, a necesidade de
renovación e modernización das flotas, a carestía dos
combustibles e a inseguridade dalgunhas zonas de
pesca.
Como consecuencia de todo o anterior, a poboación
dedicada á pesca descende progresivamente, así como
a porcentaxe da achega do sector pesqueiro no PIB.
3.- A industria e a súa reestruturación
Os avances da tecnoloxía actual obriga a todas as
industrias a renovarse para poder competir no mercado
internacional (globalización).

20. 3.1.- As bases da industria
As materias primas e as fontes de enerxía son as
bases fundamentais da industria.
 As materias primas son os recursos que emprega a
industria para elaborar os seus produtos. Segundo a
súa orixe, poden ser orgánicas, as que proceden das
actividades do sector primario, ou minerais, as
procedentes de xacementos mineiros (ferro, cobre,
chumbo...) e de canteiras (granito, lousa, mármore,
arxila...). España é deficitaria nalgunha das orgánicas
(algodón, madeira...) e moitas das minerais.
 As fontes de enerxía permiten o funcionamento da
industria para que transforme as materias primas.
Unhas son renovables (hidráulica, eólica, solar) e
outras non (petróleo, gas, carbón). España é deficitaria
xa que importa o 85% da enerxía que consume. Entre
as máis utilizadas están: - o petróleo, a máis
empregada en todo tipo de industrias e nos
transportes. España aínda que non produce si ten unha
importante capacidade de refino do cru que importa de
países como Libia, Nixeria, Arabia Saudí e México;

22. • - o carbón foi a fonte principal dos inicios da
industrialización. Segue a ser importante para a
produción eléctrica nas centrais térmicas. O
autoabastecemento cobre o 35% do total consumido,
destacando a produción da conca asturleonesa; - gas
natural é unha enerxía que aumenta progresivamente o
seu consumo por ser barato, ter unha elevada
capacidade calorífica e baixo nivel de contaminación.
España produce o 2,5% do que consume, importando
de Alxeria, Nixeria e Noruega a maior parte; - a enerxía
nuclear, obtida da fisión dos átomos de uranio
(xacementos en Salamanca e Badaxoz), é toda ela de
produción nacional e serve fundamentalmente para a
produción de electricidade. A súa produción está
estancada polo perigo que representan os seus
residuos; - enerxía hidráulica, a obtida das augas
embalsadas que moven turbinas que xeran
electricidade, é a máis abundante en España. Na
produción destaca Galicia e os grandes encoros dos
ríos Ebro, Douro e Teixo; - outras enerxías que
aumentan lentamente a súa produción e consumo son :
a solar, na que destaca a produción de Canarias,
Andalucía e Baleares;

23.  a eólica, cunha produción en aumento especialmente en Galicia,
Navarra, Aragón e Canarias; a biomasa, na que destaca a
produción de Andalucía.
 3.2.- Características e localización da industria
A industrialización española desenvolvese con forza
a partir da segunda metade do século XX debido, en
gran parte, ao impulso do Estado. Entre 1977 e 1985
atravesou unha dura fase de axuste e reconversión. Na
última década, experimentou un crecemento global
continuado grazas a renovación e modernización que
permitiu a mellora da produción en cantidade e
calidade. . Pero a partir de 2008 entrou nunha nova
crise. A industria española presenta hoxe as seguintes
características:
 Forte dependencia do exterior en materias primas,
fontes de enerxía e tecnoloxía.
 Importantes cambios pola incorporación das novas
tecnoloxías e nos sistemas de produción
(descentralización, subcontratas, produción flexible...).
 Progresiva mellora da calidade dos produtos.
 Aumento progresivo das exportacións
 Predominio das pequenas e medianas empresas

24.  Redución da intervención do estado
 Cambio no perfil dos traballadores, aumentando o
número de técnicos e diminuíndo os manuais.
 Escasos investimentos en I+D+i
 Crecente preocupación polas cuestións
medioambientais.
En canto a localización, a industria española
presenta fortes desequilibrios, cunha elevada
concentración nunhas zonas –todas periféricas agás
Madrid- e un gran déficit noutras. Pódense diferenciar:
 As áreas históricas: Cataluña e Levante (téxtil,
maquinaria, química, alimentación), País Vasco e
Asturias (minaría, siderurxia, metalurxia). Madrid pode
incluírse neste grupo, aínda que o seu
desenvolvemento é posterior e por causas diferentes
(política estatal de favorecer á capital).
 Áreas de recente creación, a partir de mediados do
século XX, o estímulo estatal axuda a xurdir novos
focos industriais na periferia de cidades como
Valladolid, Zaragoza, Sevilla, Vigo e A Coruña, entre
outras.

25. 3.3.- Os sectores industriais
Co desenvolvemento da industria na década de
1960, España multiplicou e diversificou a súa industria
de modo que, na actualidade, conta cunha gran
variedade de sectores entre os que destacan:
 Os sectores tradicionais: Siderurxia, localizada en
Cataluña, Levante, País Vasco e Asturias; a industria
naval, concentrada en grandes estaleiros (Ferrol, Vigo,
Cádiz, Valencia, Bilbao). A parte da construción de
barcos, momento no que hai unha forte recuperación,
se lle engade as reparacións e a construción de
plataformas petrolíferas; a industria téxtil do coiro e do
calzado, importante en Cataluña, Andalucía e Valencia,
ten que enfrontarse á competencia con menores
prezos, ademais da pirataría industrial; o sector da
minaría está en retroceso polo esgotamento dos
mellores filóns ou en vías de extinción (carbón, cinc,
piritas, mercurio...).
 Os sectores máis dinámicos. Presentan boas
expectativas de futuro pola calidade dos seus produtos
e unha demanda en aumento.

27. • Posúen unha organización flexible e, polo xeral, contan
con abundante capital estranxeiro. A maioría son
industrias de bens de consumo. Destacan a industria
automobilística, na que España e o 4º produtor
europeo, conta cunha alta participación de capital
estranxeiro e que ten as principais fábricas en Vigo
(PSA Peugeot – Citroën), Valladolid (FASA – Renault),
Valencia (Ford), Barcelona (SEAT); industrias
alimentarias –lácteas, cárnicas, conservas, aceite,
bebidas, tabaco... - están moi repartidas por toda
España. A presenza de capital estranxeiro é notable xa
que en seis de cada dez empresas son filiais de
empresas multinacionais; industria química e
farmacéutica, con múltiples actividades e empresas
tanto de actividades de base (petroquímica,
plásticos...) como de consumo (deterxentes, cosmética,
medicamentos); téxtil e confección, un sector de gran
importancia en Galicia, Cataluña e Valencia (Inditex,
Mango...); o sector da edificación e das obras públicas
achega case o 20% da produción industrial e da
emprego ao 10% da poboación.

28. 4.- Os servizos
É o motor da economía, o máis importante na creación
do PIB (60%), na creación de emprego (71% da
poboación ocupada) e o número de empresas (arredor
de 2 millóns) dedicadas ao transporte, comercio,
turismo, tecnoloxías da información, inmobiliarias e de
aluguer, servizos a empresas, actividades recreativas e
culturais e servizos persoais. Todo isto permite falar da
terciarización da economía española.
4.1.- O desenvolvemento do sector terciario
O seu forte crecemento está relacionado con:
- Aumento da capacidade adquisitiva dos españois
- A mellora da capacitación profesional
- A mellora das infraestruturas viarias (autovías,
autopistas, liñas de alta velocidade...)
- Aumento dos servizos públicos (educación,
sanidade, asistencia) proporcionados polo Estado e as
Comunidades Autónomas
- Os cambios producidos nas traballadoras e
traballadores da industria actual, co aumento de
técnicos cualificados.

29. Entre as características máis salientables están:
 Máis da metade das empresas teñen menos de
2 traballadores o que indica o elevado número
de negocios familiares; só 2,5% teñen máis de
20 traballadores, aínda que o seu negocio
supera o 35% do total do sector.
 As comunidades autónomas con maior
participación no volume de negocios son Madrid
e Cataluña, que suman algo máis da metade do
conxunto español.
4.2.- Transportes e comunicacións
 Os transportes poden realizarse por:
– Estradas (9.600 km de autovías, 2.700 km de
autoestradas, 170.000 de estradas principais e
510.000 de secundarias) polas que circulan uns 31
millóns de vehículos. A disposición da rede é radial,
con centro en Madrid.

31. – Ferrocarril (13.000 km de vía ancha por RENFE e
2.000 km de vía estreita por FEVE) que está
modernizando as unidades e acurtando os tempos
dos traxectos coas liñas de alta velocidade (AVE). O
ferrocarril segue a ser un importante medio de
transporte para mercadorías pesadas.
– Metro, o transporte máis utilizado nas cidades que o
posúen para transporte de viaxeiros: Madrid,
Barcelona, Valencia, Bilbao.
– Transporte aéreo utiliza avións e aeroportos, entre
os que destacan os de Baraxas (Madrid), El Prat
(Barcelona). Os que reciben máis turistas son os de
Palma de Mallorca, Málaga, Gran Canaria e Tenerife.
– Transporte marítimo serve, fundamentalmente para
o comercio de mercadorías de gran volume co
exterior. España posúe unha importante flota de
mercantes e numerosos portos.
 As comunicacións destacan polo auxe das novas
tecnoloxías, especialmente das telecomunicacións:

33. de comunicacións entre particulares e empresas
(teléfono fixo e móbil, Fax, correo electrónico, internet)
e servizo rápido de mercadorías (mensaxaría urxente).
4.3.- As actividades comerciais
O comercio representa o 65% do volume de
negocio do conxunto do sector servizos. España está
entre os cinco primeiros países da UE por volume de
negocio do comercio. A balanza comercial é deficitaria,
pois son maiores as importacións que as exportacións;
os ingresos por turismo e os investimentos estranxeiros
compensan en parte este déficit.
 O comercio interior sofre un proceso de
transformación derivado, esencialmente, da instalación
de grandes superficies comerciais, moitas delas filiais
de multinacionais, e supermercados, que obrigan a
unha reestruturación do pequeno comercio tradicional.
 No comercio exterior, España intercambia o maior
volume de mercadorías cos países da UE, América
Latina, EE UU, Xapón e Oriente Próximo. As maiores
importacións corresponden a petróleo, gas natural e
produtos industriais de alta tecnoloxía.

34. Nas exportacións destacan os produtos agrarios, o
sector automobilístico e produtos semielaborados.
4.4.- O turismo
España é un dos primeiros países do mundo en
número de turistas, atraídos polo sol e as praias, as
paisaxes naturais, e a riqueza e variedade da oferta
cultural. É unha actividade que dá emprego a miles de
españois e de estranxeiros.
Os aloxamentos turísticos poden ser hoteis (uns
17.000 que ofertan 1.600.000 prazas), apartamentos
(130.000 con capacidade para 500.000 persoas,
cámpings, aloxamentos de turismo rural, etc.
 O turismo tradicional en España é o que busca sol e
praia. Os destinos favoritos dos españois son Canarias,
Andalucía, Cataluña e a Comunidade Valenciana. Os
dos estranxeiros –ingleses, alemáns, franceses- son as
Baleares, Canarias, a Costa do Sol malagueña e a
Costa Brava catalá. É un turismo masivo que ten fortes
efectos medioambientais (excesiva urbanización,
elevado consumo de auga, densidade de tráfico...).

36.  Outras modalidades turísticas: o turismo rural,
que potencia vivir uns días de ocio en contacto coa
natureza e as xentes do mundo rural; o de balnearios,
unha modalidade que recobra importancia como
medicina alternativa; o deportivo, que ofrece
múltiples variantes, desde o golf aos deportes de neve;
o cultural e historiográfico, que trata de atraer
turistas mediante o deseño de programas musicais, de
teatro, danza, exposicións, circuítos que inclúen visitas
a centros históricos e artísticos.
5.- Os desequilibrios territoriais
O desenvolvemento económico actual
mantén un dos trazos característicos dos inicios
da industrialización, é dicir, os fortes contrastes
rexionais, que tratan de paliarse mediante
políticas oficiais destinadas a corrixilos.

37. 5.1.- Os contrastes entre comunidades autónomas
 Comunidades máis desenvolvidas, nas que se
inclúen os territorios industrializados inicialmente
(Cataluña, País Vasco). Madrid, beneficiada por unha
política económica que fixo da súa área metropolitana
un importante foco industrial e de servizos.
Comunidades de desenvolvemento máis recente como
Navarra, que lidera hoxe o crecemento económico por
comunidades autónomas, ben situada xeograficamente
no corredor do Ebro, onde tamén se sitúa A Rioxa.
Baleares, grazas á achega do sector servizos.
 Comunidades de desenvolvemento medio, un
grupo formado por Valencia, Murcia, Asturias, e
Cantabria, unha no interior –Castela e León- e o
arquipélago de Canarias.
 Comunidades de baixo desenvolvemento, formado
por dúas comunidades situadas na periferia – Andalucía
e Galicia- e outras dúas no interior –Castela A Mancha
e Estremadura.

38. Estes contrastes veñen de antigo, intensificándose
coa industrialización do século XIX e hoxe son
apreciables en datos como: a poboación (con
densidades moito menores as menos desenvolvidas e
cunha poboación moito máis envellecida); os sectores
económicos (mentres que en Madrid e no País Vasco o
sector agrario achega só o 1% do PIB, en Andalucía e
Estremadura alcanza o 14%); a porcentaxe de
empresas en relación á poboación, onde se aprecia
claramente a disparidade entre comunidades
tradicionalmente agrarias que manteñen índices de
desenvolvemento menor.
5.2.- Medidas correctoras dos desequilibrios
Co obxecto de aproximar os valores económicos das
comunidades autónomas e da calidade de vida dos seus
habitantes, os diferentes gobernos puxeron en práctica
políticas correctoras. Entre as medidas adoptadas
destacaron a creación dos Polos de Desenvolvemento
nos anos sesenta, Axencias de Desenvolvemento
Rexional (1980), os fondos procedentes da UE (FEDER,
FEOGA, FEP, FSE...).