1. Валютын зах зээл
Дэлхий даяар асар хурдтай даяаршиж олон улс хооронд чөлөөтэй харилцах болсоноор улс
хоорондын арилжаанд олон янзын саад бэрхшээл тохиолдож байна. Энэ харилцаанд чухал
үүрэг гүйцэтгэдэг механизм бол валютын зах зээл. Дэлхийн эдийн засагт нүүрлсэн
томоохон хямарлууд нь валютын зах зээлээс үүдэн гарч байсан. Тухайлбал 1994 оны
Латин Америкийн хямрал, 1997 оны Зүүн Азийн хямрал зэргийг дурдаж болох юм.
Монгол Улсын валютын систем 2000 оноос хөвөгч системд шилжсэн гэдэг ч
Монголбанкнаас үе үе валютын хүчтэй интервенц хийдгээс харахад хөвөгч системтэй
гэсэн нэр төдий зүйл болж хувирсан уу гэлтэй. Эндээс манай төв банкны зорилго үйл
ажиллагаа нь уялддаггүй гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байна. Энэ нөхцөл байдлыг хувийн
хэвшлийнхэн юу гэж үзэж байна вэ гэвэл “Монгол Улсын өрсөлдөх чадварын тайлан-
2010”-т валютын ханш нь бизнесийн байгууллагуудын өрсөлдөх чадварыг дэмжиж байна
уу гэсэн асуултад 10 онооноос ердөө 2.82 оноо өгч харьцуулсан 15 орноос сүүл мушгижээ.
Төв банкны энэ зорилго, үйл ажиллагааны уялдаагүй байдал нь 2009 оны хямралд
нөлөөлсөн гэж үзэх судлаачид ч цөөнгүй.
2009 оны хямарлаас хойш төгрөг Америк долларын эсрэг тасралтгүй чангарсаар албан
ханш 2011 оны 8 сард 1248 хүрсэн. Тэгвэл сүүлийн 2 сар долларын үнэ ялимгүй өсөж
1297-оод хүрээд байгаатай зэрэгцээд олон нийтийн дунд доллар үнэд орох нь гэсэн цуу
яриа гарчээ. Үүнийг шалгаж үзэхийн тулд валютын ханшинд нөлөөлөгч хүчин зүйлүүдийг
товч авч үзье.
Урсгал тэнцэл: Манай улсын нийт экспортлосон бараа бүтээгдэхүүн, бусад үйлчилгээнд
хүлээж авсан нийт валют болон гадаадаас импортлосон нийт бараа бүтээгдэхүүн
үйлчилгээнд шилжүүлсэн валютын зөрүүгээр хэмжигддэг уг үзүүлэлт өнгөрсөн нэг
жилийн хугацаанд байнгын алдагдалтай гарч өссөөр байна.
Энэ алдагдал нь
импортын бараа, бүтээгдэхүүний огцом өсөлттэй холбоотой юм. Энэ тохиолдолд доллар
Монголд ховордож үнэд орох ѐстой. Нөгөө талаасаа өнгөрсөн 2 жилийн хугацаанд
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт гэрлийн хурдаар өсөж байна. Энэ тохиолдолд долларын
нийлүүлэлт ихсэж доллар үнэгүйдэх учиртай. Гэвч гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт
болон импортын бүтэцийг задалж үзвэл дийлэнх хувь нь уул уурхайн салбарт зориулсан

2. хөрөнгө оруулалт, энэ чиглэлийн тоног төхөөрөмжийн импорт эзэлж байна. Ийм учраас
эдгээр нөлөөлөл нь валютын ханшинд хүчтэй нөлөөлж чадахгүй байна.
Инфляци: Инфляци нь төгрөгийн дотоод үнэ цэнийг илэрхийлдэг бол валютын ханш нь
гадаад энэ үнэ цэнийг илэрхийлдэг. Энэ хоѐрыг нэг зоосны хоѐр тал гэж ойлгож болно.
Тиймээс инфляцийн тогтворгүй байдал нь валютын ханшны хэлбэлзэлд шууд нөлөөлж
байдаг. 2012 оны төсвийн зардлаас ирэх жилийн инфляцийн хүлээлт ихээхэн хамаарахаар
байна. Хэрвээ одоогийн төслөөрөө батлагдвал ирэх онд инфляци нэг оронтой тоонд барих
боломжгүй гэсэн мэдэгдлийг Монголбанкнаас хийж байсан. Инфляци ирэх жилд өндөр
хэвээр байвал Монгол төгрөг гадаад зах зээлд үнэгүйдэх нэг томоохон хүчин зүйл болох
юм.
Зээлийн хүү: Дотоодын хэт өндөр хүү нь гадны хөрөнгө оруулагчдын хувьд хөрөнгө
оруулалтын илүү өгөөжийг хүртэх боломж болдог. Ингэснээр долларын нийлүүлэлт ихсэж
доллар үнэгүйдэх магадлалтай. Гэвч дотоодын эдийн засгийн тогтворгүй байдал, ялангуяа
хэт өндөр инфляци нь гадны хөрөнгө оруулалтад шууд сөргөөр нөлөөлдөг. Тиймээс ч
манай улс харьцангуй өндөр хүүтэй ч уул уурхайгаас бусад салбарт хөрөнгө оруулалтыг
төдийлөн татаж чадахгүй байна. Мөн зээлийн хүү нь инфляциас хүчтэй хамаардаг. Учир
нь өндөр инфляцтай үед хүмүүс банкинд мөнгөө хадгалуулснаас үл хөдлөх хөрөнгө, үнэт
цаас зэрэг илүү найдвартай хэрэгслүүдийг илүүд үздэг бөгөөд энэ тохиолдолд банкууд эх
үүсвэр татахын тулд инфляциас давсан хадгаламжийн хүүг санал болгохоос өөр аргагүйд
хүрнэ. Нэгэнт өндөр хүүгээр эх үүсвэрээ татсан учир зээлийн хүү мөн өндөр тогтоно.
Иймд зээлийн хүүгээс хамааралтай валютын ханшны хэлбэлзэл бага гэж үзэж болохоор
байна.
Дэлхийн эдийн засаг: Манайх шиг экспортын цөөн төрлийн бүтээгдэхүүнтэй, импортоос
хэт хараат жижиг эдийн засагтай улс дэлхийн эдийн засгийн тогтворгүй байдал, үнийн
өөрчлөлтад дотоод валютын ханш маш мэдрэмтгий байдаг. Тухайлбал 2008 оны сүүлч,
2009 оны эхээр манай экспортын гол бүтээгдэхүүн зэсийн үнэ 9000-3000 ам.доллар/тонн
болж унахад доллар албан бус захад 1700 төгрөг хүрч байсан. Тиймээс манай экспортын
гол түүхий эдүүд болох, зэс, нүүрс, алтны дэлхийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзлээлс
ихээхэн хамаарахаар байна.
Дүгнэлт: Манай улсын валютын ханш хөвөгч системтэй буюу төгрөгийн гадаад валюттай
харьцах үнэ гадаад валютын эрэлт, нийлүүлэлтээр зохицуулагдаж байдаг. Доорх зургаас

3. харвал манай улсын ам.долларын нийлүүлэлтэд улирлын нөлөөлөл ажиглагддагийг харж
болно. Тухайлбал экспортын гол бүтээгдэхүүний нэг болох ноолуурын экспорт эхэлдэг
хаврын улирлаас эхлээд аялал жуулчлалын улирал дуустал ам.долларын нийлүүлэлт
нэмэгдэж ам.доллар үнэгүйтдэг байна. Харин аялал жуулчлалаас орж ирдэг ам.доллар 10
сараас эхлэн хумигдаж эхэлдэг. Мөн хэрэглээний ихэнхи бараа, таваараа импортоор
бэлтгэдэг майнай улс өвлийн бэлтгэл, шинэ жил, цагаан сар гэх мэт гол гол зардлуудаа 11
сараас 2 сар хүртэл хийдэг нь энэ үеээр доллар үнэд ороход нөлөөлдөг байна.
Энэ жил энэ мөчлөг харьцангуй эрт эхэлсэн нь Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалттай
уул уурхайн томоохон компаниуд олноор үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бөгөөд эдгээр
компаниудын ноогдол ашгийн хувиарлалт зэрэг гадагшаа урсах долларын урсгалтай
холбон тайлбарлаж болох юм.
Энэ бүгдээс төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшийн бага хэмжээний хэлбэлзэл нь
гадаад валютын эрэлт нийлүүлэлтээрээ зохицуулагдаж байна. Манай улсын хувьд бага
зэргийн улирлын нөлөөлөл ажиглагдаж байна. Харин томоохон хэмжээний хэлбэлзлүүд нь
манай экспортын гол бүтээгдэхүүнүүдийн үнийн хэлбэлзэл, төв банкны уялдаагүй бодлого
зэргээс ихээхэн хамаарч байна. Ирэх онд инфляцийн түвшинг 1 оронтой тоонд барьж
чадвал, мөн экспортын гол бүтээгдэхүүний үнэ хүчтэй хэлбэлзээгүй тохиолдолд уул
уурхайн салбарын экспортын хүлээгдэж буй өсөлт, уул уурхайн салбарт чиглэсэн
валютын ихээхэн урсгалын нөлөөгөөр төгрөг ам.долларын эсрэг үнэд орох магадлал өндөр
байна. Харин одоогийн энэ төгрөгийн үнэгүйдэлт нь түр зуурын, улирлын шинжтэй
үнэгүйдэлт гэж үзэж байна.
Валютын ханшийн системүүд
Дэлхийн хамгийн том зах зээл нь Forex буюу гадаад валютын зах зээл юм. Энэ валютын
зах зээл дээр өдөр бүр нэг трилион ам.доллар арилжаалагддаг гэсэн баримт байдаг. Энэ
бичлэг нь валютын худалдааг бүрэн гаргаж ирж чадахгүй ч гэсэн валютын ханш гэж юу
болох болон зарим валютын ханш нь тогтмол байхад зарим нь яагаад хэлбэлзэж байдаг
зэргийг ойлгоход туслах болно.
Валютын ханш гэж юу вэ?

4. Валютын ханш гэж тухайн улсын валютыг өөр нэгэн улсын валютаар илэрхийлсэн дүнг
хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь бусад улс орнуудын валютын үнэ цэнийг өөрийн орны
валютын үнэ цэнэд харьцуулж байгаа хэрэг юм. Хэрвээ та гадаадын оронд аялаж, амарч
зугаалахаар болвол танд тухайн орны валютын худалдаж авах шаардлага гарна. Яг энэ
тохиолдолд валютын ханш нь тухайн валютыг худалдаж авах үнэ болж өгдөгөөрөө
барааны үнэ гэдэгтэй адилхан ойлголт юм. Жишээлбэл, та АНУ-руу явах болсон бол
одоогийн байдлаар 1$-той 1374₮ тэнцэж байна. Энэ нь нэг ам.долларыг 1374 төгрөгөөр
худалдаж авна гэсэн үг юм. Онлоор бол, адил төрлийн бараанууд улс орон бүрт ижил
үнээр борлуулагдах ѐстой байдаг ба валютын ханш нь үүнийг зохицуулж байх ѐстой
байдаг.
Тогтмол ханшийн систем
Тухайн улсын валюын үнийг бусад орны валютын эсрэг хоѐр аргаар тогтоодог. Тогтмол
ханшийн систем дэхь ханшыг тухайн улсын засгийн газар (төв банк) тогтоодог ба энэ нь
албан ѐсны ханш болдог. Үнэ тогтоохдоо дэлхийн голлох валютуудтай харьцах үнийг л
(Ам.доллар, Евро, Иен гэх мэт) тогтоодог. Төв банк нь өөрийн орны валютын ханшийг
тогтвортой байлгахын тулд гадаадын валютын зах зээл дээрээс өөрийн орны валютын
худалдаж авах эсвэл борлуулах зэрэг үйлдэлүүдийг байнга хийж байдаг.
Жишээлбэл, 1 Төгрөгтэй дундажаар 10 Рупи (Индонезийн мөнгөн тэмдэгт) тэнцдэг. Тэгвэл
төв банк зах зээл дэхь Рупигийн нийлүүлэлтийг хангаж байх хэрэгтэй ба дор хаяж нэг
Төгрөгт 10 Рупи харгалзах хэмжээний Рупигийн нийлүүлэлт хийх хэрэгтэй. Хэрвээ зах
зээл дэхь Рупигийн нийлүүлэлт өөрчлөгдвөл төгрөгийн ханш хэлбэлзэх эхлэнэ. Төв банк
нь аль болох гадаад валютын нөөц ихтэй байх хэрэгтэй ба энэ нь өөрийн орны валютын
ханшыг тогтвортой байлгахад тун чухал үүрэгтэй. Гадаад валютын нөөцийг төв банк
барьсанаар зах зээлээс мөнгөө татах болон мөнгөний нийлүүлэлт хийх замаар инфляци
болон зах зээл дэхь бусад хэлбэлзэлүүд болон хамгийн гол нь валютын ханшийг хянаж
байдаг сайн талтай. Төв банк нь зайлшгүй шаардлагатай нөхцөлд албан ѐсны ханшийг
өөрчилөн тохируулж болно.
Хөвөгч ханшийн систем
Хөвөгч ханшийн түвшин нь эрэлт нийлүүлэлтийн үндсэн дээр тогтдог зах зээлийн
хуулиар тодорхойлогддогоороо тогтмол ханшийн системээс ялгаатай. Зах зээл дээр эрэлт,
нийлүүлэлтийн зөрүү нь байнга өөрчлөгдөж байдаг ба хөвөгч ханш нь тэр болгонд өөрөө
өөрийгөө зохицуулж байдаг. Дараах энгийн загварыг авч үзэе. Тухайн улсын валютын
эрэлт нь бага болох үед валютын үнэ цэнэ нь буурах ба импортын барааны үнэ өсч, улмаар
дотоодын бараа үйлчилгээний эрэлт өсч үндэсний үйлдвэрлэлийг урамшуулдаг. Энэ нь
илүү их ажлын байрыг бий болгодог ба зах зээл дээр таатай нөхцөлүүд бүрдэж эхэлдэг.
Хөвөгч ханшийн түвшин нь байнга тогтмолоор өөрчлөгдөж байдаг.
Бодит байдал дээр байнгын хөвөгч болон тогтмол системтэй байдаг валют гэж байдаггүй.
Хэдийн тогтмол ханшийн системтэй байсан ч гэсэн зах зээлийн зүгээс үргэлж, ханшийн
түвшин өөрчлөгдөхөд хүргэж байдаг. Зарим тохиолдолд, тухайн улсын валютын
тогтвортой валюттай харьцах ханшыг зөв тогтоож өгсөнөөр хар зах зээл (Black market)

5. дээрх бодит эрэлт, нийлүүлэлт ч тогтвортой байх боломж бий. Төв банк нь тогтмол
ханшыг өөрчлөх бүрэн эрхтэй.
Хөвөгч ханштай үед, төв банкнаас зах зээлд хөндлөнгөөс оролцох нь бага байдаг боловч,
тогтвортой байдлыг хангах болон инфляцийг тогтворжуулах шаардлагатай болох үед төв
банк зах зээлд хөндлөнгөөс оролцох зайлшгүй шаардлага гардаг.
Мөн валютын ханш нь шууд болон шууд бус гэж хоѐр хуваагдана. Шууд ханшийн үед
тухайн улсын валютын нэг нэгжийг өөр улсын валютын хэдэн нэгжтэй тэнцэхийг
харуулах /Жишээ нь: АНУ-ын хувьд 1 ам.доллар = 1374 төгрөг/ бөгөөд энэ хэлбэр
хамгийн нийтлэг хэрэглэгддэг хэлбэр. Харин шууд бус ханшийн үед өөр улсын валютын
нэг нэгжийг тухайн улсын валютын хэдэн нэгжтэй тэнцэхийг харуулдаг байна / АНУ-ын
хувьд 1 евро = 1.3380 ам.доллар/. Энэ хэлбэрийг евро, фунт стерлинг, австрали доллар гэх
мэтийн цөөн тооны валют дээр хэрэглэдэг. Монгол улсын хувьд шууд бус валютын
ханшийг ашигладаг.
Валютын зөвлөл гэж юу вэ?
Валютын зөвлөл (Currency board) гэдэг нь мөнгө хэвлэх гэх мэт мөнгөний бодлогыг
хэрэгжүүлэгч гэдэг утгаараа төв банктай нилээд төстэй юм. Гэхдээ төв банкнаас ялгаатай
нь валютын зөвлөл нь хамгийн эцсийн зээлдүүлэгч (lender of last resort) биш, мөн засгийн
газрын банк ч биш юм. Валютын зөвлөл нь дангаараа болон төв банктай хамтаран үйл
ажиллагаа явуулдаг хэдий ч энэ нь сүүлийн үед улс орнуудад хэрэглэгдэх нь ховор байна.
Уламжлалт онлоор бол, валютын зөвлөл нь өөрийн орон дахь уягч гадаад валют (anchor
currency)-ийн нөөц дээр тулгуурлан мөнгөн тэмдэгтийг хэвлэж гүйлгээнд гаргадаг. Энэ нь
валютын зөвлөлийн нэг давуу тал нь юм. Уягч валют гэдэг нь хатуу мөн олон улсад
арилжаалагдаж валют (ихэвчлэн америк доллар, евро, английн фаунд зэргийг сонгодог)
байх ѐстой бөгөөд өөрийн орны валютын үнэ цэнэ болон тогтвортой байдлыг уягч
валютын үнэ цэнэ тогтвортой байдалтай шууд уяж холбож өгдөг. Ингэсэнээр, тухайн
орны валютын ханш харьцангуй чанга, тогтвортой болдог.
Валютын зөвлөл гэдэг нь тухайн орныхоо мөнгөний бодлогод нөлөө үзүүлдэггэй ба
зөвхөн эрэлт нийлүүлэлтээр тодорхойлогдоно. Валютын зөвлөл, энгийнээр хэлбэл, мөнгөн
тэмдэгтийг хэвлэх ба өөрийн орны валютын үнэ цэнэ, тогтвортой байдлыг хариуцдаг газар

6. юм. Валютын зөвлөл зээлийн хүүд нөлөөлөх ѐсгүй. Яагаад гэвэл валютын зөвлөл нь
засгийн газар болон банкуудад зээл өгдөггүй ба засгийн газарт мөнгө хэрэгтэй болсон үед
мөнгөн тэмдэгт нэмж хэвлэх эрхгүй ч татвар болон бусад зээлээр дамжуулан хэрэгцээгээ
хангах ѐстой. Мөн зээлийн хүү нь урт хугацаанд уягч валютын орны зээлийн хүүтэй
ойролцоо болно. Жишээ нь, төгрөгийг америк доллартай уясан тохиолдолд урт хугацаанд
монголын зээлийн хүү, америкийн зээлийн хүүтэй ойролцоо түвшинд хүрнэ гэсэн үг.
Онлоор бол валютын зөвлөлийн үйл ажиллагаанд ядаж 100%-ийн валютын бэлэн нөөцтэй
байхыг шаарддаг ба тухайн орны валют урт хугацаанд хэрэглэгдэх ѐстой байдаг. Валютын
тогтмол ханшын систем нь валютын зөвлөлийг хэрэглэхийг шаарддаг ба хатуу валютын
хувьд хамгийн бага нөөцтэй байхыг хуулиар шаарддаг.
Уягч валютын нөөц хамгийн бага байх нь гүйлгээнд зуун хувь өөрийн орны мөнгөн
тэмдэгт байх бололцоог олгодог ба уягч валютыг бага хүүтэй бонд болон бусад үнэт цаас
хэлбэрээр байлахыг илүүд үздэг. Тиймээс валютын зөвлөлийн системд суурь мөнгө (M1)
нь 100% гадаад валютаар сэлбэгдэж (дэмжигдэж) байх ѐстой.
Валютын зөвлөл нь тухайн орны валют уягч валютруугаа шилжихэд ямарч асуудалгүй
байх талыг бүрэн хариуцдаг. Энэ нь, хэрэглэгч болон бизнесийн салбаруудын хоорондох
бүх төлбөр тооцоонд өөрийн орны валютыг уягч валютруу шилжүүлэхэд ямарч
хязгаарлалтгүй байх талыг хариуцдаг гэсэн үг юм.
Валютын зөвлөл нь банкны хадгаламжын хэмжээ, зээлийн хүү болон банкны ашигийн
өсөлт зэрэгтэй ямарч хамааралгүй байдгаараа төв банкнаас ялгаатай. Тиймээс, валютын
зөвлөл нь банкны систем дэхь хамгийн эцсийн зээлдэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэггүй ба хэрвээ
банк дампуурлаа гэхэд валютын зөвлөл банкинд ямар нэгэн батлан даалт гаргах ѐсгүй.
Уламжлалт валютын зөвлөлийн системд банкны дампуурал маш ховор тохиолддог.
Валютын зөвлөлийн үүсэл
Валютын зөвлөл нь анх төв банктай нилээд төстэй байсан ба 1844 оны Английн Банкны
Тогтоомж (English Bank Act) дээр үндэслэн одоогийн хэлбэрээ олсон. Бодит байдал дээр,
ихэнх валютын зөвлөл нь колони орнуудад хэрэглэгддэг байсан бөгөөд тухайн улсын
эдийн засгийг эх улс (mother country)-ийн эдийн засагтай уяж өгдөг байсан.
Хэдийгээр колончлолын үед маш олон автономит эрхтэй улсууд шинээр, валютын
зөвлөлийг өөрийн хүчтэй байдлаа нэмэгдүүлэх болон өөрийн гэсэн мөнгөн тэмдэгтээ
хэвлэж нэр хүндээ нэмэгдүүлэх хэрэгсэл болгон ашиглаж байлаа. Та, яагаад бусад улс
орнууд уягч валютыг өөрийн орондоо энгийнээр хэрэглэдэггүй юм бэ? гэж асууж болох
юм. Үүнд хоѐр шалтгаан бий: 1) тухайн орны уягч валютын нөөцөөс олох хүүгийн орлого
болон гүйлгээн дэхь мөнгөн тэмдэгтүүдийг хэвлэх зардлын зөрүүгээс олох ашиг
(алдагдал) 2) үндэсэрхэг үзэл (колони орнууд хэрэглэж байсантай холбоотой)
Орчин үеийн валютын зөвлөлийн систем нь практик дээр нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй
ба чухамдаа валютын зөвлөл болон түүнтэй төстэй системүүд мөнгөний эрх мэдлийн
зориулалттай аргуудыг хослуулан ашиглаж байна. Жишээлбэл, төв банк ном ѐсоороо
оршин байгаа боловч валютын тогтвортой нөөцтэй байж түүнийгээ захирах, валютын

7. ханшыг тогтмол түвшинд барих зэргийг шаардаж байдаг. Өнөөдрийн байдлаар, шинээр
тусгаар тогтносон орнуудаас Lithuania, Estonia болон Bosnia зэрэг улсууд валютын
зөвлөлтэй төстэй системийг хэрэглэж байна (тухайн орны валютыг уягч валют нь евро).
Аргентина 2002 оныг хүртэл валютын зөвлөл системийг хэрэглэж байсан ба Карибийн
тэнгисийн олонхи орнууд өнөөдрийг хүртэл энэ төрлийн системийг хэрэглэж байна.
Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн судалгаа
Ган-Эрдэнэ бид хоѐр энэ хавар нэг ийм судалгаа хийж сургуулийнхаа ЭШБХ-д оролцсон
юм. Нэг их мундаг судалгаа болоогүй ч гэсэн, энийг хийхэд нилээд цаг зарцуулж бас
эконометрикийн хэрэглээний тал дээр чамгүй зүйлс мэдэж авсан шүү. Энэ судалгааг
хийхэд Ц.Батсүх багшийн "Инфляцийн эсрэг макро эдийн засгийн бодлого" судалгааны
ажил нь их хэрэг болсон.
Хураангуй
Нээлттэй эдийн засагтай, валютын ханшийн уян тогтолцоотой улс орны үндэсний
валютын бодит ханш үндэсний валютын эрэлт, нийлүүлэлтээс хамааран тогтдог. Харин
манай үндэсний валют болох төгрөг нь гадаад зах зээл дээр арилжигддаггүй, өөрөөр
хэлбэл зөвхөн дотоодын зах зээл дээр л гүйлгээний хэрэгсэл болдог. Тиймээс манай орны
хувьд валютын ханш ам.доллар, юан зэрэг дэлхийн зах зээл дээр арилжигддаг, манай
дотоодын зах зээл дээр ч идэвхитэй арилжигддаг валютуудын эрэлт нийлүүлэлтээр
тодорхойлогддог.
Бид энэхүү судалгааны ажилдаа ам.долларын эрэлт, нийлүүлэлтийг тодорхойлогч хүчин
зүйлс болох цэвэр экспорт, цэвэр хөрөнгө оруулалт, цэвэр зээл, цэвэр шилжүүлгийг
төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханштай холбон 1997 оны 1 сараас 2009 оны 2-р сарын
хоорондох өгөгдлийн хувьд шинжиллээ.
Манай улсын үндэсний валют болох төгрөгийн ханш сүүлийн хэдэн саруудад гадаад
валютын эсрэг маш хүчтэй хэлбэлзэж, ерөнхийдөө суларсаар байна. Манай улс нь
үйлдвэрлэлээ тийм ч сайн хөгжүүлж чадаагүйтэй холбоотойгоор импортын бараанаас
ихээхэн хамааралтай байдаг. Тиймээс, гадаад валютын ханшийн чангаралт, тэр тусмаа
ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн чангаралтаас болж импортын барааны үнэ өсөх,
мөн өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсөх зэрэг үзэгдлүүд эдийн засагт хүчтэй ажиглагдаж
байна.

8. Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш албан ѐсны статистик мэдээгээр 2008 оны 11-р сард
1170.6 байсан бол мөн оныхоо 12-р сард 1267.5 болж өссөн ба 2009 оны 2-р сарын
байдлаар 1470.2 болж огцом өссөн байна. Энэ нь бизнес эрхлэгчдийн хувьд, ялангуяа
долларын зээлтэй зээлдэгчдийн хувьд маш хүндээр нөлөөлж байна.
Үйл явц энэ байдлаар үргэлжилсээр байвал нөхцөл байдал улам хүндрэх төдийгүй
хямралтай байгаа манайх шиг жижиг эдийн засгийн хувьд энэ нь улам хүндээр тусах
болно. Гадаад валютын ханшийн чангаралт нь импортын барааны үнийн өсөлтийг
дагуулж байдаг учир энэ нь ерөнхий инфляцийн түвшинд нөлөөлж болох талтай.
Ингэснээр хүмүүсийн худалдан авах чадвар муудаж, нийт эрэлтийг багасгаж, бараа
үйлчилгээний борлуулалт, үйлдвэрлэгчийн ашиг буурах сөрөг нөлөөтэй.
Дүн шинжилгээнээс харахад ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн мөчлөг нь цэвэр
экспортын мөчлөгтэй яг урвуугаар таарч байна. Цэвэр экспорт нь нийт үйлдвэрлэлийн
хэмжээнд нөлөөлдөг эдийн засгийн томоохон үзүүлэлтүүдийн нэг юм. Сүүлийн үед
ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн мөчлөгийн өсөлт болон цэвэр экспортын
мөчлөгийн бууралтын үе ажиглагдаж байна. Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн
сүүлийн үеийн чангаралтууд нь ам.долларын эрэлт өссөнтэй холбоотой байгаа нь
судалгаанаас харагдаж байна.
ОРШИЛ
Валютын ханш гэж тухайн улсын валютыг өөр нэгэн улсын валютаар илэрхийлсэн дүнг
хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь бусад улс орнуудын валютын үнэ цэнийг өөрийн орны
валютын үнэ цэнэд харьцуулж байгаа хэрэг юм.
Манай улсын хувьд сүүлийн жилд инфляцийн түвшин хэт өндөр байж зарим өргөн
хэрэглээнй болон хүнсний барааны үнэ нэг дахин, түүнээс ч илүү нэмэгдсэн билээ. Гэтэл
2008 оны 10 сараас эхлэн төгрөгийн ам.доллартай харцах ханш эрчимтэй суларч эхэлсэн.
Гадаад валютын ханш чангарах нь манай эдийн засагт тун хүнд байдал авчирч байна.
Валютаар худалдаж авах бараа болгоноосоо тодорхой хувийн үнийн дүнгийн алдагдал
хүлээж, энэ нь эргээд эдийн засгийг зогсонги байдалд оруулах аюул нүүрлэж байна.
Бид энэ ажлын хүрээнд гадаад валютын эрэлт, нийлүүлэлтийг бий болгож буй хүчин
зүйлсийн хүрээнд төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханшийг шинжилж, эрчимтэй суларч
буй үзэгдлийг хэрхэн тогтворжуулах, төгрөгт итгэх итгэлийг хэрхэн нэмэгдүүлэх талаарх
саналыг дэвшүүлэхийг зорилоо.
Гадаад валютын эрэлт, нийлүүлэлтийг тодорхойлогч хүчин зүйлс:
1. Цэвэр экспорт (экспорт - импорт)
2. Гадаадад олгосон цэвэр зээл (гадаадад олгосон зээл – гадаадаас олгосон зээл)
3. Гадаад цэвэр шилжүүлэг (дотоодын эдийн засгийн харьяатуудын гадагш шилжүүлсэн
мөнгө – гадаадаас ирсэн хувийн шилжүүлэг)
4. Цэвэр хөрөнгө оруулалт (гадаадад хийсэн шууд хөрөнгө оруулалт – гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт)

9. ШИНЖИЛГЭЭНИЙ НЭГДСЭН ДҮГНЭЛТ
1) Ам.доллларын төгрөгтэй харьцах ханшийн чиг хандлагыг харахад 2000 оныг хүртэл
харьцангуй өндөр байсан ба түүнээс хойш 2008 оны 11 сар хүртэл тогтвортой байснаа
2008 оны 12 сараас огцом хэлбэлзэл гарч эхэлсэн байна. Энэ нь цэвэр экспортын
мөчлөгийн үетэй урвуугаар тохирч байна. Ам.долларын чиг хандлага нь цэвэр экспортын
мөчлөгийн тогтсон үзэл баримтлалтай нийцэж байгаагаас ам.долларын ханшийн
хэлбэлзэлийн нэг шалтгаан нь цэвэр экспортын мөчлөгийн нөлөөлөл болж байна.
2) Ам.долларын ханшийн сарын индексийг тооцож үзвэл, 4, 5-р саруудад сулардаг ба энэ
нь хаврын сарын эхээр уул уурхайн үйлдвэрлэл, хөдөө аж ахуйн зарим бүтээгдэхүүний
нийлүүлэлттэй холбоотойгоор гадаад валют их хэмжээгээр нийлүүлдэгтэй холбоотой юм.
Мөн 2, 7 болон 12-р саруудад бага зэрэг буурах төлөв ажиглагдаж байгаа ч энэ нь тийм ч
их биш байна. бусад саруудад нь долларын ханш чангардаг болох нь харагдаж байна.
Долларын ханш чангардаг саруудыг авч үзвэл, харьцангуй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлтийн
идэвхижилтэй үеүүд ба эдгээр саруудад бараа, түүхий эд, шатаж тослох материал, техник
тоног төхөөрөмжийн импорт ихэсдэгтэй холбоотойгоор ам.долларын эрэлт үүсдэг ба
ингэснээр ханш чангардаг байна.
3) Тархалтын хуулийн тусламжтай өдрийн хэлбэлзлийн заагийг түүхэн үүсгүүрийн аргаар
тогтооход (-11,0178; 15,176) интервалд байх нь 95 хувийн магадлалтай байна. Өөрөөр
хэлбэл, 4-р сарын 24-ний ханш 1419,69 байсан бол дараа өдөр нь уналаа гэхэд 1408,67
болж, харин өслөө гэхэд 1434,86 болно гэсэн үг.
4) Ам.долларын ханшийн прогнозийн эконометрик загварын үр дүнгээс харахад хагас
параболлог чиг хандлагатай болох нь Ходрик-Прескотийн шинжүүрээр тодорхойлогдож
байгаа ба сарын нөлөөлөлтэй, 3 сарын өмнөх түвшинй утга болон санамсаргүй хүчин
зүйлсийн инерцийн нөлөөллийг агуулдаг нь батлагдав. Прогнозийн үр дүнгээс харахад
2009 оны жилийн эцсээр ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн түвшин 1322.32 орчим,
хамгийн ихдээ 1586.41 орчим байхаар тооцоо гарч байна.
5) Цэвэр экспортын шинжилгээнээс харахад цэвэр экспортын мөчлөгийн уналтын үед
долларын ханшийн өсөлтийн үе харгалзаж байгаа нь цэвэр экспорт эерэг гарсан буюу
валютын нийлүүлэлт нэмэгдэх үед долларын ханш буурдаг, харин эсрэгээрээ цэвэр
экспорт буурах буюу валютын нийлүүлэлт буурах үед долларын ханш чангардаг болох нь
харагдаж байна.
6) Цэвэр экспортод богино хугацаанд гэнэтийн өөрчлөлтүүд нилээд их байгаа нь Зураг 5-
ийн Гэнэтийн өөрчлөлт зургаас харагдаж байна. Ялангуяа 2007 оны эхнээс гэнэтийн
өөрчлөлт маш хүчтэй мэдрэгдэж байна. Энэ нь экспорт, импортын огцом хэлбэлзэлүүдтэй
холбоотой.
7) Зураг 10-ыг харахад хугацааны эхнээс 2003 оныг хүртэл ам.долларын ханшны мөчлөг,
цэвэр хөрөнгө оруулалтын мөчлөг нэг нэгнийхээ дагах хандлагатай байсан ба 2003 оноос
2007 оны эхэн үеийг хүртэл цэвэр хөрөнгө оруулалт буурах буюу валютын эрэлт өсөхөд
ам.долларын ханш чангарч, харин цэвэр хөрөнгө оруулалт өсөх буюу валютын

10. нийлүүлэлт өсөх үед ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханш буурч байсан нь харагдаж
байна.
8) 2000 онд судалгаанд хамрагдсан жилүүдээс илүүтэй зээл авсан байна. Энэ нь мөн онд
болсон их зуд, дэлхийн зах зээл дээрх алт, зэсний үнийн бууралт зэрэгтэй холбоотойгоор
бий болсон нөхцөл байдлын хувьд төсвийн алдагдал их хэмжээтэй гарсан. Энэхүү
алдагдлыг нөхөхийн тулд гадаад зах зээлээс зээл авч алдагдлыг санхүүжүүлсэн. 2000
оноос бусад жилүүдэд ер нь тогтмол хэмжээний зээл Монгол улс авч байгаа нь харагдаж
байна.
Мөн графикаас харахад жилийн сүүлээр буюу 11, 12 саруудад зээлийн хэмжээ эрс
нэмэгдэж байгаа нь жилийн төгсгөлд төсөв баталж, төсвийн алдагдлыг зээлээр
санхүүжүүлдэгтэй холбоотой байж болох талтай.
9) 2000 оныг хүртэл гадаад цэвэр шилжүүлгийн мөчлөг хамгийн их хэлбэлзэлтэй байсан
ба харин ам.долларын ханшийн мөчлөгийн далайц харьцангуй бага байна. Харин 2000
оноос 2005 он хүртэл гадаад цэвэр шилжүүлгийн мөчлөгийн өсөлтөд/бууралтад
ам.долларын ханшийн бууралт/өсөлт харгалзаж байгаа нь гадаад цэвэр шилжүүлэг нь
ам.долларын эрэлт, нийлүүлэлтэд нөлөөлж байгаа нөлөө нь онолын таамаглалуудтай таарч
байна. 2005 оноос хойш мөчлөгүүд давхцаж байгаа нь ам.долларын ханшид хөндлөнгөөс
Төв банк болон бусад хүчин зүйлүүдийн нөлөө илүүтэй байсан байж болох талтай.
10) Корреляцийн шинжилгээнээс харахад ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн чиг
хандлагад урт хугацааны зээл, гадаад шилжүүлгийн чиг хандлагууд хүчтэй хамааралтай
байгаа бол цэвэр экспорт болон цэвэр хөрөнгө оруулалт хоѐр нягт хамааралтай байна.
11) Сарын индексийн хувьд тийм ч хүчтэй хамаарал байхгүй ба цэвэр экспорттой л
мэдэгдэхүйц хамааралтай байна. Цэвэр хөрөнгө оруулалт болон гадаад цэвэр шилжүүлэг
хоѐроос сул, урвуу хамаарч байна.
12) Мөчлөг нөлөөллийн хувьд цэвэр экспорт мэдэгдэхүйц урвуу хамааралтай байгаа бол
урт хугацааны зээл мэдэгдэхүйц үлдсэн хоѐр үзүүлэлт нь сул хамааралтай байна. Урт
хугацааны зээлийн хувьд эерэг мэдэгдэхүйц хамааралтай байгаа нь долларын ханш
чангарсан үед ч юм уу валютын нөөцийн нэмэгдүүлэх зорилгоор урт хугацааны зээл
авдагтай холбоотой байж болох талтай.
13) Гэнэтийн өөрчлөлтийн нөлөөллийн хувьд гадаад цэвэр шилжүүлэг, цэвэр экспорт хоѐр
бусдаасаа илүүгээр урвуугаар нөлөөлж байна. Өөрөөр хэлбэл, ам.долларын ханшийн
гэнэтийн өөрчлөлтөд цэвэр экспорт болон гадаад цэвэр шилжүүлэгт гарсан гэнэтийн
өөрчлөлтүүд илүү нөлөөлдөг байна. Гадаад цэвэр шилжүүлгийн урвуугаар нөлөөлж байгаа
нь засгийн газрын үйл ажиллагаатай холбоотой байж болох талтай.
14) Учир шалтгааны шинжилгээнээс харахад цэвэр экспорт, цэвэр экспортын өсөлт болон
цэвэр хөрөнгө оруулалт гэсэн үзүүлэлтүүд нь ам.долларын ханштай харилцан бие
биенийхээ учир шалтгаан, үр дагавар болж байна. Гадаад цэвэр шилжүүлэг нь
ам.долларын учир шалтгаан болж байхад, харин ам.долларын ханш нь цэвэр хөрөнгө

11. оруулалтын учир шалтгаан болж байна. Урт хугацааны зээл, урт хугацааны зээлийн өсөлт,
гадаад цэвэр шилжүүлгийн өсөлт гэсэн үзүүлэлтүүд нь ам.долларын ханштай аль нь ч бие
биенийхээ учир шалтгаан, үр дагаврын болж чадахгүй байна.
15) Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийг хугацааны нэг хожимдолтой долларын ханш
цэвэр экспорт, NX1 буюу цэвэр экспортын өсөлт, цэвэр хөрөнгө оруулалт, цэвэр хөрөнгө
оруулалтын хугацааны нэг хожимдолтой утга, цэвэр шилжүүлэг болон цэвэр
шилжүүлгийн хугацааны нэг хожимдолтой утгууд ойролцоогоор 98 хувьтай тайлбарлаж
байна. “Хугацааны нэг хожимдолтой доллар” хувьсагчийн коэффицент 1,02671 байгаа нь
бусад хүчин зүйл тогтмол үед өмнөх үед 1 доллар 1000₮ -тэй харьцаж байх үеийн 1 доллар
дараа үедээ 1000*1,02671 буюу 1026,71 төгрөгтэй тэнцэхийг харж болох байна. Цэвэр
хөрөнгө оруулалт болон гадаад цэвэр шилжүүлэг гэсэн үзүүлэлтүүд нь нэг сая
ам.доллараар өсөхөд/буурахад тухайн сарынхаа ам.долларын ханшийн түвшинг -0.43579
болон -1.149261 төгрөгөөр бууруулдаг/өсгөдөг байна. Харин цэвэр экспортын нэг сая
ам.доллараар өсөхөд/буурахад ам.долларын ханшийн түвшинг -0,063482 төгрөгөөр
бууруулдаг/өсгөдөг байна.
Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийг тогтворжуулах бодлогын хувилбар,
зөвлөмж
Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн чиг хандлага нь бидний сонгож авсан
үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогдож байгаа ч эдгээр хувьсагчуудийн чиг хандлага нь хүү
мөнгөний нийлүүлэлт зэрэг макро эдийн засгийн бодлогын хувьсагчидийн чиг хандлагаас
өндөр хамааралтай байдгийг урьд өмнө судлаачид дүгнэсэн байдаг. Манай улсын макро
эдийн засгийн мөчлөг нь эдийн засгийн салбаруудын онцлог, дэлхийн зах зээл болон
байгалиас хараат байдлаар тодорхойлогддог.
Мөн богино хугацааны хэлбэлзэл болох сар, улирлын өөрлөлтүүд нь манай орны эдийн
засгийн салбарын бүтэцтэй хамааралтай юм. Мөчлөг нөлөөлөл нь гадаад худалдааны
тэнцлээр илүүтэй тодорхойлогдож байгаа учир дунд болон урт хугацаанд цэвэр
экспортоор дамжуулан ам.долларын ханшид нөлөөлөх нь зохистой.
Гэнэтийн өөрчлөлтийн нөлөөллүүд нь гадаад цэвэр шилжүүлэг болон цэвэр хөрөнгө
оруулалтаас хамааралтай байгаа учир богино хугацаанд эдгээрээр дамжуулан ам.долларын
ханшид нөлөөлөх нь зүйтэй.
Энэ бүгдээс дүгнэхэд дэлхийн зах зээл дээр хамгийн өргөн хэрэглэгддэг валют болох
ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах, ам.долларын эсрэг төгрөгийн
үзүүлэх нөлөөг чангаруулах бодлого нь урт хугацааг хамарсан эдийн засгийн цогц
бодлого байх шаардлагатай байна. Ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийн
тогтворжуулахын тулд эдийн засгийн салбарын бүтэцийг өөрчилж, импортыг орлох
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, экспортыг дэмжсэн бодлого явуулж валютын нийлүүлэлтийг
нэмэгдүүлэх, дэлхийн зах зээл болон гадаад улс орнуудаас хараат байдлаа бууруулах,
дотоодын зах зээлд төгрөгийн үнэ цэнийг дээшлүүлэх шаардлагатай байна.
Судалгааны үр дүнд ам.долларын төгрөгтэй харьцах ханшийг тогтворжуулах, төгрөгийн

12. бодит ханшийг чангаруулахтай холбоотой богино, дунд хугацаанд хоорондоо нягт
уялдаатай бодлогын хувилбар гаргах хэрэгтэй гэж үзэж байна.
Валютын зах зээлийн үзүүлэлтүүд болон форекс зах зээлийн өөрчлөлт
Одоо та форексийн арилжаанд оролцох гэж байгаа бол та нэн
түрүүнд анхаарах зүйл бол форексийн график, диаграммуудаас ерөнхий тренд, чиг
хандлагыг олж харахад тусладаг техник шинжилгээг ашиглах хэрэгтэй ба мөн энэ тренд
хэрхэн үргэлжилж, хэрхэн төгсөхийг мэдэх нь тун чухал байдаг. Гадаад валютын
арилжааны зах зээл дээр богино хугацаанд валютын ханш дээшээ, доошоо маш олон удаа
өөрчлөгдөж байдаг учраас энд техник шинжилгээг ашиглах нь үнэхээр хэрэгтэй байдаг.
Одоо та форексийн арилжаанд оролцох гэж байгаа бол та нэн түрүүнд анхаарах зүйл бол
форексийн график, диаграммуудаас ерөнхий тренд, чиг хандлагыг олж харахад тусладаг
техник шинжилгээг ашиглах хэрэгтэй ба мөн энэ тренд хэрхэн үргэлжилж, хэрхэн
төгсөхийг мэдэх нь тун чухал байдаг. Гадаад валютын арилжааны зах зээл дээр богино
хугацаанд валютын ханш дээшээ, доошоо маш олон удаа өөрчлөгдөж байдаг учраас энд
техник шинжилгээг ашиглах нь үнэхээр хэрэгтэй байдаг.
Гэвч эдгээр үзүүлэлтүүд нь таныг арилжаанд оролцож байх үе дэхь зах зээлийн зан
төлвийн талаарх боломжит мэдээллүүдийг л харуулдаг гэдгийн санаж байх хэрэгтэй ба
эдгээр нь валютын ханшын өөрчлөлтийн талаар тийм ч тодорхой зүйлсийг хэлж чадахгүй
гэдгийг санаж байх хэрэгтэй.
Хэрвээ та форекс дээр сайн арилжаачин болохыг хүсвэл та олон техник үзүүлэлтүүдийн
хэрэглээг эзэмшсэн байх хэрэгтэй ба мөн эдгээр үзүүлэлтүүдийг хослуулан хэрэглэж
трендийг нарийн тодорхойлж чаддаг байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлийн форекс
арилжаачид гол тренд (major trend), завсрын тренд (intermediate trend) болон богино
хугацааны тренд (short-term trend)-ийг тодорхойлохыг оролддог. Үүний үндсэн дээр тэд
позицоо хэр удаан барих, ямар дүрмээр арилжаанд оролцох зэрэг өөрсдийн гэсэн
арилжааны стратегиа боловсруулдаг.
Форекс зах зээл нь үргэлж өөрчлөгдөж байдаг ба энэ нь хэрвээ техник үзүүлэлтүүдийг
ашиглаж байгаа бол үргэлж анхааралтай ажиглаж байх ѐстой гэдгийг гэсэн үг юм. Зах зээл
өөрчлөгдөхөд валютын үнийн ирээдүйн хэлбэлзлийг нарийн, өндөр магадлалтайгаар
урьдчилан таамаглахад үзүүлэлтүүдийн хослолуудыг авч ашиглах хэрэгтэй байдаг ба үүнд
мөн нилээд цаг зарцуулагддаг.
Хэрвээ зах зээлийн үйл ажиллагаа нь таны шийдвэрийг зөв гэдгийг харуулж байвал,
эрсдлийн шагнал болон хөрөнгийн менежментийн дүрэм ѐсоор бол та арилжаа
болгоноосоо хамгийн их ашгийг олохыг эрмэлзэх хэрэгтэй. Хэрвээ, зах зээлийн үйл
хөдлөл таны шийдвэртэй нийцэхгүй, таны хувьд муу өдөр болж байвал тэр даруй л
арилжаанд оролцохоос татгалзах хэрэгтэй.

13. Тиймээс, зах зээлийн үйл хөдлөлтэй өөрийн шийдвэрээ тааруулдаг байхын тулд, өдөр бүр
ашигтай ажилладаг арилжаачин байхын тулд та маш мэдрэмжтэй байх хэрэгтэй ба мөн
олон, өөр өөр үзүүлэлтүүдийг арилжаандаа хослуулан хэрэглэдэг байх ѐстой.
Арилжааны банкны гадаад валют
2012 оны 03-р сарын 04, Нийтэлсэн Админ
1. Дотоодын болон олон улсын худалдаа наймааг дэмжих - Улс орны эдийн засаг
олон улсын шинж чанартай болж буй одоо үед гадаад валют болон гадаад
санхүүжилтийн хэрэгцээ ихээр нэмэгдэж байна. Гадаад валютын зах зээл нь
гадаад валютын хэрэгцээг хангах механизмыг бий болгож байгаа бөгөөд янз
бүрийн валютаар хийгдэх төлбөрийн чадварыг ханган дотоод ба гадаад
худалдааг явуулах үндсэн нөхцлийг бүрдүүлдэг.
2.Худалдааны бус үүрэг - Арилжаанд оролцогчид буюу дилерүүд нь зах зээлүүдийн
хооронд байгаа үнэ, ханшны маш бага зөрүүг олж ашиг олох буюу арбитражийн
гүйлгээ хийх ба зах зээлийн янз бүрийн эрсдлээс хамгаалахын тулд позицийг
даатгах буюу хеджинг хийдэг.
Гадаад валютын зах зээлд оролцогчид нь:
-Гадаад валютын дилерүүд
-Төв банк
-Арилжааны банкууд
-Санхүүгийн байгууллагууд
-Корпорациуд
-Хувь хүмүүс байдаг боловч эдгээрийн
дотроос арилжааны банкууд нэлээд томоохон үүргийг гүйцэтгэдэг.

14. Арилжааны банкуудын валютын зах зээлд оролцох гол зорилго нь харилцагчдад нэг
валютыг бусад валютуудад хөрвүүлэх боломж олгоход оршдог юм.
Энэ зорилгыг биелүүлэхэд дараах зүйлсийг үндэслэнэ.
-Харилцагчдын хэрэгцээг хангах
-Банкны үйл ажиллагаанд нөөцийг хангах
- Өөрийн данс дах урт болон богино хугацааны валютын эрсдлийг удирдан
зохицуулах
Арилжааны банкны орлогын үндсэн гурван эх үүсвэр нь:
-Хүүгийн орлого
-Шимтгэл хураамж буюу хүүгийн бус орлого
-Дилерийн үйл ажиллагаанаас бий болох ашиг болно.
Энд дилерийн ашиг нь банк өөрийн хөрөнгөөр юм уу эсвэл харилцагчийн нэрийн
өмнөөс гадаад валютын, мөнгөний, үнэт цаасны, уламжлагдсан зах зээл дээр хийх
арилжаа, гүйлгээнээс бий болох ашиг юм. Жишээ нь гэхэд Голомт банкны 1999 оны цэвэр
ашгийн 17%-ийг валютын арилжаа буюу дилерийн үйл ажиллагаанаас олсон ашиг эзэлсэн
байна.
Өөрийн хөрөнгөөр арилжаа хийх- Банкинд нэмэлт орлого оруулахын тулд мөнгө,
санхүүгийн алба нь өөрийн нэрийн өмнөөс мөнгөний болон гадаад валютын зах зээлийн
арилжаанд идэвхтэй оролцдог юм. Судалгаанаас үзэхэд нийт банк хоорондын арилжааны
80- аас 90 хувийг банкны өөрийн хөрөнгөөр хийх арилжаа эзэлдэг байна.
Харилцагчийн нэрийн өмнөөс арилжаанд оролцох- Мөнгө, санхүүгийн хэлтэс нь банкны
харилцагч, үйлчлүүлэгчдийг төлөөлөн мөнгөний ба валютын зах зээлийн арилжаанд
оролцдог ба энэ тохиолдолд хүүгийн хувь нь банк хоорондын захынхаас арай өндөр
байдаг.

15. Банкууд гадаад валютын зах зээлд оролцохын тулд мэдээлэл, харилцааны техник
технологид ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай бөгөөд мөн өндөр мэргэжил,
дадлага туршлагатай боловсон хүчин ажиллуулах ба эрсдлийг зөв үнэлдэг болон хяналтын
зохистой системийг бүрдүүлэх ѐстой билээ. Дилерийн үйл ажиллагаа эрхлэх нь зардал
өндөртэй байдаг.
Одоо энэ сэдвийн үндсэн асуудал болох санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүдийг банкууд
хэрхэн ашиглаж болох талаар онолын үндэслэлийг авч үзье.
Уламжлагдсан зах зээлийн хэрэгсэл мэтийн санхүүгийн нилээд ээдрээтэй шинэ шинэ
бүтээгдхүүнүүд банкны үйл ажиллагааны эрсдлийг бууруулах боломж ийг бүрдүүлдэг.
Валютын зах зээлд хэрэглэгддэг санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүд нь Олон
улсын банк хоорондын зах дээр төгс утгаараа хэрэгжиж байна.
Санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүд гэж юу вэ?
Ямар нэгэн санхүүгийн бүтээгдэхүүнээс уламжлагдан бий болсон тодорхой үнэ цэнэ
бүхий гэрээнүүдийг санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүд гэж нэрлэдэг. Зөвхөн
санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүд байхаас гадна алт, гурил, нефть зэрэг биет таваар
төдийгүй хувьцааны индекс, зээлийн хүүгийн индекс зэрэг биет бус активуудын
уламжлагдсан хэрэгслүүд хүртэл байдаг.
Санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүдийн өсөлтөнд нөлөөлж буй хүчин зүйлүүд:
Инфляцын бууралт - Хөгжингүй зах зээлтэй орнуудын хувьд 1980-аад онд
инфляцын хэмжээ тогтвортой буурч ирсэн бөгөөд түүний хамт зээлийн хүүгийн төвшин
мөн багассан билээ .
Тухайлбал, Их Британид инфляцын төвшин сүүлийн дөрвөн жил 3.9-өөс 1.2 хувийн
хооронд хэлбэлзэж одоогийн хэмжээ нь жилийн 2.1 хувьтай байгаа. Энэхүү байдал нь өөр
бусад хүчин зүйлүүдээс хамаарах санхүүгийн активуудад хийгдэх хөрөнгө оруулалтын
хэмжээг нэмэгдүүлэх болсон.

16. Валютын хязгаарлалтууд арилж байгаа байдал - Гадаадад хөрөнгө оруулалт
хийгдэхэд гардаг байсан энэ хязгаарлалтууд үгүй болж байгаагаас зах зээлүүдийн хооронд
хөрөнгө капиталын чөлөөт урсгал бий болж байгаа боловч энэ байдал нь нэмэлт эрсдлийг
бий болгож байна.
Эрсдэлтэй капиталын өсөлт - Хүмүүсийн гар дээрх капиталын хэмжээ ихээр
нэмэгдсэн нь илүү өндөр өгөөжтэй эрсдэл ихтэй хөрөнгө оруулалтуудын хэмжээг
ихэсгэсэн бөгөөд иймээс ч олон төрлийн санхүүгийн хэрэгслүүд урган гарч байгаа билээ.
Нийтийн зах зээлийн хандлага - Хөрөнгө оруулалтын зах зээл нь одоо үед олон
улсын, дэлхий нийтийн шинж чанартай болсон учраас хөрөнгийн менежерүүд нь илүү
өндөр өгөөжийн төвшинтэй зах зээлд оруулалт хийх боломжтой болсон.
Уламжлалт санхүүгийн зуучлал багасаж байгаа хандлага - Зах зээлийн
зохицуулалт, хязгаарлалтууд улам багассанаар зээлдэгч нарт капиталын зах зээл дээр
гарах боломж огцом өссөн нь санхүүгийн зах зээлийн эрсдэл өндөртэй хэрэгслүүдийн
төрөл хэмжээг ихэсгэсэн бөгөөд үүнтэй холбогдон эрсдэлийг бууруулах үүднээс
санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүд нэмэгдэн бий болж байна.
Банкны капиталын хүрэлцээтэй байдлын шаардлага - Банкууд капиталын
харьцангуй бага төвшинг шаардах бизнесийн төрлийг хайх нь нэмэгдсэн. Санхүүгийн
уламжлагдсан хэрэгслүүд нь эрсдлийн менежментийн системийн шаардлагыг илүү
хангасан байдаг учраас банкны капиталын бага төвшинг шаарддаг юм.
Үнийн хэлбэлзэл - Дэлхийн гол гол зах зээлүүдийн хоорондох харилцан хамаарал
ба капиталын урсгалын хэмжээ, хурд улам нэмэгдэж байгаа өнөө үед гадны ямар нэг
өөрчлөлт нь үнэ ханшны хэлбэлзлийг нэмэгдүүлэх нөхцлийг бий болгож байгаа билээ.
Энэ байдал нь санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүдээр зохицуулж болох ашгийн боломж
ба алдагдал аль алиныг нь бүрдүүлж байна.
Капиталын өгөөж - Банкууд ашигт ажиллагаагаа нэмэгдүүлэхийн тулд актив,
пассивийн багцын оновчтой удирдлагыг улам хүчтэй хийх шаардлага гарч ирж байгаа

17. бөгөөд энэ процессийг санхүүгийн уламжлагдсан хэрэгслүүдийг илүү ашиглах явдал
олгож байна.
Курсын ажил "Валютын зах зээл"
Нэгдүгээр бүлэг. Эдийн засгийн өсөлт
1.1 Эдийн засгийн өсөлтийг тодорхойлох нь
Эдийн засгийн өсөлт нь улс орны хөгжлийг тодорхойлдог нэг ү зү ү лэлт бөгөөд
эдийн засгийн өсөлтийг бү рдү ү лснээр улс орны хөгжил болон ард тү мний
орлого өсч амжиргааны тү вшин дээшилнэ. Өөрөөр хэлбэл дундаж наслалт, дээд
боловсролтой хү мү ү сийн тоо, хоол тэжээлийн чанар бү тэц, хү рээлэн буй
орчны байдал хү мү ү сийн амьдралын сайн сайхан байдалд шууд нөлөөлж
байдаг. Хү мү ү с эдийн засгийн субъект, эдийн засгийн ү йл ажиллагаа явуулагч,
ү йлдвэрлэл эрхлэгч, ү йлчилгээ ү зү ү лэгч, гол хэрэглэгч, эдийн засгийн амьдралыг
бү хэлд нь хөтлөгч юм. Хү мү ү с эдийн засгийн амьдралынхаа явцад бие биеэ
хү ртэн мэдрэх, ойлголцох, зохицох, нөлөөлөх, хамтран ажиллах ү ү рэгтэй ба
эдгээр үү ргийг хэрхэн биелү ү лж байгаагаас эдийн засгийн ү йл ажиллагаандаа
амжилт гаргах, эдийн засгаа өсгөх нь хамаардаг. Улсаа хөгжү ү лэх, эдийн засгаа
өсгөх гарц бол технологийн дэвшил гэж ү здэг. Эдийн засгийн өсөлтийн тухай бү х
онолуудад эдийн засгийн өсөлт хангагдах зайлшгү й чухал нөхцөл бол
ү йлдвэрлэлийн нөөц болох хү чин зү йлү ү дийн бү рэн ашиглалт буюу хуримтлал
хөрөнгө оруулалт хоёр тэнцэх явдал гэж ү здэг. Учир нь Сейгийн онол ёсоор
нийгмийн ү йлдвэрлэл нь ү йлдвэрлэсэн бү тээгдэхү ү ний хэмжээтэйгээ тэнцү ү
хэмжээний орлогыг бий болгох боловч хү н ам нь авсан орлогоо бүгдийг
хэрэглэдэггү й нэг хэсгийг ирээдү йдээ зориулан хуримтлуулдаг. Өөрөөр хэлбэл
энэхү ү мөнгөн хуримтлалын цаана тэр хэмжээний нөөц оршиж байна гэсэн ү г
юм.Хуримтлагдсан мөнгөн хөрөнгө, хөрөнгө оруулалтад зарцуулагдахгү йгээр уг
нөөц ү йлдвэрлэлд ашиглагдахгүйд хү рч тэр хэмжээгээр бү хэлдээ хөрөнгө
оруулалтын эх ү ү свэр болбол бий болсон бү х нөөц бүрэн ашиглагдах болно.
Гагцхү ү хуримтлал, хөрөнгө оруулалтад зарцуулагдах арга механизмийн талаар
эрдэмтэд янз бү рийн ү зэл баримтлалтай байдаг.

18. Эдийн засгийн өөрчлөлт мөчлөг хэлбэртэй буюу уналт, сэргэлтийг агуулж
байдаг. Эдийн засгийн өсөлтийн ү ндэс суурийг эдийн засгийн уналт бү рдү ү лдэг
гэж ү здэг байна. Үү ний учир нь эдийн засгийн уналт болсоноор ү р ашиг багатай
ажиллаж байсан компаниуд дампуурч,зах зээлийн хатуу шаардлагыг хангаж,
шалгуурыг давж чадсан аж ахуй нэгжү ү д байр суурийг нь эзэлж, нийт эрэлт болон
нийт нийлү ү лэлтийн тэнцвэр өмнөхөөсөө өндөр тү вшинд хү рч эдийн засаг
сэргэх суурь тавигддаг байна. [1]
Эдийн засгийн өсөлтийг тооцоолохдоо дараах томъёогоор тооцоолдог.
Эдийн засгийн өсөлт=(ДНБ тайлант-ДНБ суурь)/ДНБ суурь
Эдийн засгийн дээрх томъёогоор тухайн жилийнхээ эдийн засгийн өсөлтийг
тооцон гаргах ба өмнөх суурь оноосоо хэдэн хувиар өссөнийг харж болох юм.
Ингэж гаргаснаар бид улс орныхоо эдийн засгийн байдлыг мэдэж цаашдын өсөлт
хөгжлийг ч мөн таамаглах боломжтой юм. Эдийн засгийн өсөлтөөр эдийн засгийн
хөгжлийг тодорхойлох болдог бөгөөд тооцоолохдоо:
Эдийн засгийн хөгжил=ЭЗӨ+Эдийн засгийн бү тцийн өөрчлөлт[2]
Эдийн засгийн өсөлтийг хэмжихэд ДНБ-ийг тооцох зайлшгү й шаардлагатай байдаг
бөгөөд энэ нь тухайн улс орны эдийн засгийн өсөлтийн гол хэмжү ү р нь болж
байдаг.
Дотоодын нийт бү тээгдэхү ү нийг тооцох аргачлал
Дотоодын нийт бү тээгдэхү ү нийг зөвхөн эцсийн бү тээгдэхү ү нээр тооцох бөгөөд
завсрын бү тээгдэхү үнийг оруулж тооцохгү й. Үү нд:
a. Үнэт цаас буюу шилжих төлбөртэй холбоотой санхү ү гийн ү йл ажиллагаанууд
b. Төрөөс олгож байгаа бү х төрлийн тэтгэвэр тэтгэмжү ү д, бү х төрлийн даатгал
c. Хувийн нийтийн төлбөрү ү д
d. Хувьцаа, облигаци, өрийн бичиг зэрэг ү нэт цаасны худалдах худалдан авах үйл
ажиллагаа зэрэг багтана. Мөн тү ү нчлэн өмнө нь худалдсан барааг дахин худалдах
ү йл ажиллагаа, өөрөөр хэлбэл зөвхөн тухайн ү йлдвэрлэсэн бараагаар тооцдог.
Тухайн эдийн засгийн нийт ү йлдвэрлэлийн хэмжигдэхү ү н болсон ДНБийг
тооцоход дараах 3 аргаар тооцдог. Үү нд:
1. Үйлдвэрлэлийн арга
2. Зардлын арга

19. 3. Хуваарилалтын буюу орлогын арга[3]
1. Үйлдвэрлэлийн зардлын арга: Дотоодын нийт бү тээгдэхү ү нийг тооцох
ү йлдвэрлэлийн аргаар ү йлдвэрийн газар тус бү рийн нийт ү йлдвэрлэлд оруулж
буй хувь нэмрийг хэмждэг. Өөрөөр хэлбэл, ү йлдвэрлэлийн аргаар ү йлдвэрлэлийн
ү е шат бү р дээр нэмэгдсэн өртгү ү дийг нэмж ДНБ-ийг тооцдог.
Нийт ү йлдвэрлэл - Нийт завсрын хэрэглээ = Нийт нэмэгдэл өртөг
Өөрөөр хэлбэл бү тээгдэхү ү нийг эхнээс нь аваад эцсийн бүтээгдэхү ү н болтол
оролцож буй бү х пү ү сү ү дийн шинээр бий болгосон ү нэ цэнийн нэгэн замаар
судлах арга юм.
2. Зардлын арга: Тухайн хугацааны, эдийн засгийн нийт ү йлдвэрлэлийн
хэмжээг эдийн засгийн харилцаанд оролцогч субъектү ү д /өрх, пү ү с, төр, бусад
улс/ -ийн тус эдийн засагт ү йлдвэрлэгдсэн бү тээгдэхү ү н, үйлчилгээг худалдан
авахад зарцуулсан зардлыг бү ртгэх замаар тодорхойлох аргыг ДНБ -ыг тооцох
зардлын арга гэнэ. Өөрөөр хэлбэл ДНБ нь эцсийн хэрэглэгчид очиж байгаа тухайн
жилд ү йлдвэрлэсэн нийт бү тээгдэхү ү н ү йлчилгээний ү нийн дү н учраас эцийн
хэрэглэгчдээс тэдгээрийн олж авахад зарцуулсан нийт зардлын дү нгээр
тодорхойлдог юм.
Валютын зах зээл үргэлжлэл
GDP=C+I+G+NX
C- өрх, ААН, ЗГ-ын хэрэглээний зардал: төрөл бүрийн бараа ү йлчилгээг
худалдаж авахад өрх, ААН-ийн гаргасан зардал
I-Хөрөнгө оруулалт: тоног төхөөрөмж, ү йлдвэрлэлийн барилга, материал
техникийн нөөц , орон сууцны барилга, байгууламжийн холбогдолтой бараа болон
элэгдэл хорогдолд гарсан зардал, өөрөөр хэлбэл хөрөнгийн шинэ актив бий
болгох эсвэл барилга байгуулалт бий болгохыг хэлнэ. /дотоодын нийт хувийн
хөрөнгө оруулалт, дотоодын цэвэр хувийн хөрөнгө оруулалт/ нийт
G- ЗГ-ын зардал: ЗГ, аймаг хот болон орон нутгийн удирдах байгууллагуудын
худалдан авсан бараа ү йлчилгээний өртөг

20. NX- цэвэр экспорт: таваар ү йлчилгээний импорт хийгээд экспортын нийт
өртгийн ялгавар
1. Хуваарилалтын буюу орлогын арга: ДНБ-ыг дараах орлогуудаар тодорхойлж
болно. Үү нд:
I. Цалингийн төлбөрт: Үйлдвэр аж ахуйн газрууд дахь даатгал суутгалууд болон
ажилгү йдлийн даатгал шимтгэл болно.
II. Хү ү гийн орлогод: Капиталийг нь ашигласны төлөө ажилчдын төлж байгаа
мөнгөн төлбөрийг хү ү гийн орлого гэж ойлгоно.
III. Рент ба тү рээсийн төлбөрт: Газар тоног төхөөрөмж бусад нөөцийн өмчлөгчдэд
орлогын хэлбэрээр олгож байна
IV. Ашгийн орлогод: Тэтгэвэр тэтгэмж, ү йлдвэр аж ахуйн газрын ажилчдын
ашгийн орлого, мөн пү ү сийн нөхцөл , хувьцаа эзэмшигчдийн ашиг дивидент.
Үү нээс гадна энэ ашгийн нэг хэсгийг корпораци татвар хэлбэрээр авна.
Хуваарилаагү й ашгийн ү ндсэн хэсэг нь ү йлдвэрлэгчдэд хөрөнгө оруулалт болж
өгнө. Шууд бус татварт: Гаалийн, нэмэгдсэн өртгийн болон онцгой албан татвар
Улс орны хөгжлийн хувьд хамгийн гол ү зү ү лэлт нь эдийн засгийн өсөлт
биш гэж сү ү лийн ү ед ү зэх болжээ. Америкийн нэрт гү н ухаантан Ральф Уолдо
Эмерсон “Улс орны хөгжлийн ү зү ү лэлт нь хуримтлуулсан материаллаг баялаг,
арвин ургац, том хотууд бус харин хү мү ү жү ү лсэн хү н” гэсэн ү гэндээ аливаа улс
орны хөгжлийн хэмжү ү рийн талаар өгүүлсэн байна. Өсөлт аливаа өөрчлөлтийн
тооны талыг, ил шинжийг нь харуулдаг бол хөгжил мөн чанарыг илэрхийлдэг.
Тухайлбал хү н амын тооны өсөлтийг хүн амын өсөлт, ДНБ-ий тоо хэмжээний
өсөлтийг эдийн засгийн өсөлт гэж нэрлэдэг бол хү нд гарсан эерэг өөрчлөлт,
дотоод, чанарын ахиц дэвшлийг хү ний хөгжил гэдэг.
Сонгодог чиглэлийн эдийн засагт нөөцийн бү рэн ашиглалт нь зах зээлийн
механизмийн тусламжтайгаар аяндаа өөрөө хэрэгжих боломжтой. Тухайлбал
хуримтлал хөрөнгө оруулалт хоёрын хоорондын тэнцвэр мөнгөний зах зээл дээр
зээлийн хү ү гээр дамжин хэрэглэнэ гэж ү зэж байхад Кейнс болон тү ү ний онолыг
баримтлагчид сонгодог шинэ онолыг шү ү мжлэн зах зээлийн механизм нь
нөөцийн бү рэн ашиглалтыг хангаж чадахгү й. Нөөцийн бү рэн ашиглалтыг
хангахад идэвхитэй эрэлт зайлшгү й чухал. Эрэлт, хү ү , ү нэ, зэрэг зах зээлийн

21. зохицуулагч механизмд төрөөс санхү ү мөнгөний бодлогоор дамжуулан нөлөөлөх
замаар бү рэн ажил эрхлэлт болон эдийн засгийн өсөлтийг хангана гэж ү здэг
1.2 Эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлдөг хүчин зүйлсүүд
Эдийн засгийн өсөлтийг онолыг нэг гол асуудал нь урт хугацаанд буюу
бү рэн ажил эрхлэлтийн нөхцөлд нэрлэсэн ү ндэсний нийт бү тээгдэхү ү ний бодит
хэмжээг нэмэгдү ү лэх боломжийг тодорхойлох юм. Энэ асуудлыг шийдвэрлэснээр
нөөцийн хязгаарлагдмал байдлыг даван туулан, ингэснээр нийгмийн хэрэгцээг
хангах, эдийн засгийн боломжийг өргөжү ү лэх боломжийг олгодог учир
практикийн ихээхэн ач холбогдолтой юм. Эдийн засгийн өсөлтийг тодорхой
хугацаан дахь бодит ү ндэсний нийт бү тээгдэхү ү ний өсөлт ба хү н амд ноогдох
бодит ү ндэсний нийт бү тээгдэхү ү ний өсөлт гэсэн хоёр аргаар хэмждэг. Эдийн
засгийн өсөлтийг хүчин зү йлсийг гурван бү лэгт хувааж болно.
Валютын зах зээл үргэлжлэл
ñàí áàéíà.
График 7. Төсвийн алдагдал ДНБ-д эзлэх хувийн жи
Эх сурвалж: ҮСХ, Олон улсын валютын сан
2.2.Монгол улсын эдийн засгийн өсөлтийн үйл явц
Өнгөрсөн 2011 онд өмнөх жилү ү дтэй харьцуулахад макро эдийн засгийн
бү хий л ү зү ү лэлтү ү д өндөр өсөлттэй байсан ба уул уурхайн салбарын олборлолт
ү лэмж хэмжээнд нэмэгдсэн нь экспорт болон төсвийн орлогыг огцом нэмэгдү ү лж,
эдийн засгийн өсөлтөд шууд болон шууд бус сувгаар хү чтэй нөлөөлжээ. Ялангуяа
нү ү рсний экспорт 2010 онд 16.7 сая тонн байсан бол 2011 онд 21.1 сая тонн,
төмрийн хү дрийн экспорт 2010 онд 3.6 сая тонн байсан бол 2011 онд 5.8 сая тоннд
тус тус хү рчээ. Засгийн газрын тооцооллоор энэ онд нү үрсний экспорт 31.6 сая
тонн, төмрийн хү дрийн экспорт 6.3 сая тоннд хү рэхээр байгаа. Ингэснээр эдийн
засгийн өсөлт энэ онд ч багагү й хувиар өсөх тооцоо гараад байна.

22. Монголын өмнөд хэсэгт байрлах нү ү рсний уурхайнуудаас БНХАУ руу ачуулсан
нү ү рсний экспорт голлох ү ү рэг гү йцэтгэжээ (График 1.1).
График 1.1 БНХАУ нүү рсний экспорт
Эх сурвалж: Монгол улсын эдийн засгийн улирлын тойм 2012.02-р сар
График 1.2.Экспорт, жилийн өсөлтөд оруулсан %
Эх сурвалж: Монгол улсын эдийн засгийн улирлын тойм 2011.02-р сар
Дотоодын нийт бү тээгдэхү ү н (ДНБ) өнгөрсөн онд нэрлэсэн дү нгээр 10.8 их
наяд төгрөгт (7.8 тэрбум ам.доллар) хү рч өмнөх оноос 28.7 хувиар өсөв. Харин
бодит эдийн засгийн өсөлт тү ү хэн хамгийн өндөр буюу 17.3 хувьд хү рсэн байна.
Энэхү ү өсөлтийн 42 хувь нь ү йлчилгээний салбарын өсөлтөөр, 41.4 хувь нь
бү тээгдэхү ү ний цэвэр татварын өсөлтөөр, 16.3 хувь нь аж ү йлдвэр, барилгын
салбарын өсөлтөөр тус тус тайлбарлагдаж байна (График 1.3).
График 1.3. Эдийн засгийн өсөлт График 1.4. ДНБ-ий өсөлт
Өмнөх жилү ү дэд улсын нийт хөрөнгө оруулалт ДНБ-ий 30-40 хувийг эзэлдэг
байсан бол 2011 онд огцом нэмэгдэж 58 хувьд хү рсэн байна. Үү ний зэрэгцээ
эцсийн хэрэглээний (хувийн болон засгийн газрын хэрэглээ) эзлэх хувь 64 болж
буурсан бол гадаад худалдаа тү ү хэнд байгаагү й өндөр алдагдалтай буюу ДНБ-ий
23 хувьтай тэнцэж байна (График 1.4).
График 1.4. Бодит ДНБ-ий задаргаа
Өнгөрсөн 2011 онд гадаад худалдааны нийт эргэлт 11 тэрбум 307.2 сая
ам.долларт хү рч өмнөх оноос 85.1 хувиар өссөн бөгөөд ү үнээс нийт экспорт 64.4
хувиар өсч 4 тэрбум 780.4 сая ам.долларт, нийт импорт 104 хувиар өсч 6 тэрбум
526.9 сая ам.долларт тус тус хү рсэн байна. Ингэснээр гадаад худалдааны алдагдал
1 тэрбум 746.5 сая ам.долларт хү рч өмнөх оноос 6 дахин өсчээ. Нийт экспортын
өсөлтийн 73.1 хувийг нү ү рсний экспорт, 10.3 хувийг зэсийн баяжмал, 9.8 хувийг
төмрийн хү дэр, 5.2 хувийг тү ү хий нефтийн экспортын өсөлт тус тус эзэлж байна
(График 1.4). Харин нийт импортын өсөлтийн хувьд хү нд даацын машин,

23. бульдозер гэх мэт уул уурхайн машин тоног төхөөрөмж болон тү ү нд шаардагдах
дизель тү лшний импортын өсөлт голчлон нөлөөлжээ (График 1.5).
График 1.6. Нийт экспортын өсөлт % График 1.7. Нийт импортын
өсөлт %
Одоогийн байдлаар нийт экспортын үнийн дү нгийн тал хувийг нү ү рс эзэлж
байгаа ба гол экспортын орлого бүрдү ү лэгч болсон байна (График 1.6). 2011 оны
нү ү рсний экспорт 2.2 тэрбум ам.долларт хү рсэн нь 2010 оны нү ү рсний экспортын
ү нийн дү нгээс (0.9 тэрбум ам.доллар) даруй 2 дахин их байна. Нийт экспортын 91
хувийг нү ү рс, зэсийн баяжмал, төмрийн хү дэр, түү хий нефть, ноолуур, цайр, алт
зэрэг 7 нэр төрлийн бү тээгдэхү ү н эзэлж байгаа нь манай орны экспорт
төрөлжилтгү й, гадаадын шоконд өртөмтгий байгааг илэрхийлнэ.
2011 оны эцсийн байдлаар нийт экспортын 92.1 хувийг БНХАУ-тай, 2 хувийг ОХУ-
тай, 1.9 хувийг Канад улстай, 1.1 хувийг Итали улстай хийсэн худалдаа, нийт
импортын 30.8 хувийг БНХАУ-тай, 24.5 хувийг ОХУ-тай, 8.2 хувийг АНУ-тай, 7.4
хувийг Япон улстай хийсэн худалдаа тус тус эзэлж байна.
Өнгөрсөн 2010 онд Монголд орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1
тэрбум 691.4 сая ам.доллар байсан бол өнгөрсөн оны 11-р сарын байдлаар 111
хувиар өсч 3 тэрбум 569.5 сая ам.долларт хү рээд байна. Ингэснээр төлбөрийн
тэнцэл 97.8 сая ам.долларын ашигтай гарсан байна.(График 1.8)
Өнгөрсөн 2011 онд 30.9 сая тонн нү үрс олборлосон нь өмнөх оноос 22.6 хувиар,
5.7 сая тонн төмрийн хү дэр олборлосон нь 77.3 хувиар, 2.5 сая баррель газрын тос
олборлосон нь 16.8 хувиар тус тус өсчээ (Хү снэгт 1). Ингэснээр уул уурхайн
салбарын нийт бү тээгдэхү ү н ү йлдвэрлэл бодит дү нгээр өмнөх оноос 9.5 хувиар
өсч нийт аж ү йлдвэрийн салбарын өсөлтийн 57.4 хувийг дангаараа бий болгож
байна (График 1.). Харин аж ү йлдвэрийн салбарын нийт бү тээгдэхү ү н ү йлдвэрлэл
5 их наяд 28 тэрбум төгрөгт хү рч, бодит дү нгээр 9.7 хувиар өссөн байна. Уул
уурхайн салбарын нийт аж ү йлдвэрлэлд эзлэх хувь жил ирэх тусам өссөөр байгаа

24. бөгөөд 2008 онд 64.5 хувь байсан бол 2011 онд 69.6 хувьд хү рээд байна (График
1.10) График 1.9. Аж ү йлдвэрийн салбарын өсөлт График 1. Аж ү йлдвэрийн
салбарын бү тэц
"Фич" агентлаг манай валютын зах зээлд сайн дүн тавилаа
Нийтэлсэн: 6 сар өмнө
Олон улсын үнэлгээний
"Фич" агентлаг манай улсын
гадаадын болон үндэсний
валютын зах зээлд сайн дүн
тавьсан талаар "Ройтерс"
агентлаг мэдээллээ. Өөрөөр
хэлбэл "Фич"-ийнхэн
Монголын гадаадын болон
үндэсний валютын дефолтын
урт хугацааны чансааг "В+"
хэвээр хэвээр үлдээжээ.
Түүнчлэн богино хугацааны
чансааг ч "В" түвшинд хэвээр
үлдээжээ. Ингэснээр
чансааны нийт үнэлгээ нь
“Тогтвортой” гэсэн ангилалд
багтаж байгааг "Ройтерс" мэдэгдэв. Ийнхүү гадаадын болон үндэсний валютын дефолтын
урт ба богино хугацааны чансаа "Тогтвортой" ангилалд байгаа нь манай улсын эдийн засаг
сүүлийн жилүүдэд хурацтай сайжирч буйг илтгэсэн хэрэг аж. Монгол Улс 2010 оноос
хойш ийм үнэлгээгээ хадгалж чадсан нь эдийн засгийнх нь хүчин чадал сайжирч буйг
харууллаа гэж тэд мэдэгдэв. Ялангуяа манай улсын гадаадын болон үндэсний валютын зах
зээл тун сайн байгаа нь энэхүү үнэлгээнээс илт байна гэж "Ройтерс"-ийн эдийн засагчид
үзжээ.
Монгол Улсын гадаадын болон үндэсний валютын зах зээл "Тогтвортой" гэсэн ангилалд
багтахад олон хүчин зүйл нөлөөлжээ.
Тодруулбал 2009-2011 оны хооронд хэрэгжүүлсэн эдийн засгийн үндэс суурийг
бэхжүүлэх зорилготой бодлого үр дүнтэй байсан нь Монгол Улсыг банкны хямралаас
гаргасан гэнэ. Банкны хямралаас богино хугацаанд гарч чадсан нь эдийн засгийн өсөлт
тооцоолж байснаас өндөр гарах үндэс болжээ. 2011, 2012 оны эдийн засгийн дундаж өсөлт
14.1 хувь гарах төлөвтэйг "Ройтерс" онцолжээ.
2009 оны сүүл үеэс 2012 оны наймдугаар сарыг хүртэлх хугацаанд Монгол Улсын гадаад
валютын нөөц 2.5 тэрбум америк долларт хүрчээ. Энэ нь эдийн засаг хүчээ авч буйн том
нотолгоо болжээ.
Түүнчлэн эдийн засгийн чухал үзүүлэлтүүдийн нэг болох Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл
2010 оноос эхлэн сайжирч байна. Зээлжих зэрэглэл тогтоодог гол агентлагууд болох
"Фич", "Мүүдийс", "Стандарт энд Пүүрс" нар Монгол улсын эдийн засгийг саяхан
тогтвортой гэж үнэлсэн нь манай улсад орох гадны хөрөнгө оруулалтыг татах чухал
үзүүлэлт болжээ.
Гэхдээ энэ үед Монголын шинэ Засгийн газар гаднын хөрөнгө оруулагчдын талаар

25. баримтлах бодлогодоо хэт хатуу бус байхад анхаарах нь зүйтэйг мэргэжилтнүүд
анхааруулж байна. Эс тэгвээс томоохон хөрөнгө оруулагчид улстөрийн эрсдлээс айн үйл
ажиллагаагаа хумиж магадгүй гэнэ.
Дэлхийн банкны мэдээлснээр Монгол Улсын эдийн засаг энэ оны эхний улиралд 16.7 хувь
өссөн нь Хятадынхаас бараг хоѐр дахин их гэсэн үг аж. Гэхдээ инфляцын өсөлт л Монгол
Улсын эдийн засгийн хувьд санаа зовоох гол зүйл болж байна. Хэрвээ инфляцын өсөлтийн
хязгаарлачихвал эдийн засгийн өсөлт улам хурдсах өндөр магадлалтай байгаа аж.
Өнгөрсөн долоодугаар сард “Фич” агентлаг байгалийн эрдэс баялгийн үнэ буурч байгаа
тул Монголд эдийн засгийн эрсдэл үүсэх магадлалтайг сануулсан. Мөн Олон улсын
валютын сан (ОУВС)-гаас Монголын эдийн засагт инфляци дарамт үүсгэж байгааг
анхааруулжээ. Иймээс уул уурхайгаас орж ирэх орлогоо хэрхэн зарцуулахаа эргэн харах
зайлшгүй шаардлага байгааг ОУВС анхааруулсан байна.
Монгол улсын импорт өнгөрсөн оны мөн үеэс 2.1 дахин нэмэгджээ
2011 оны 11-р сарын 10, Нийтэлсэн Bolortuya Chuluunbaatar
Манай орны эдийн засгийн өсөлт эхний есөн сарын байдлаар 16.7 хувь хүрээд буй. Ийм өндөр
өсөлттэй орон ховор байгаа бөгөөд энэ байдал нь дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байна.
Хурдтай өсөлт мэдээж уул, уурхайн салбар эрчимжиж буйтай холбоотой. Ердөө эхний есөн сарын
байдлаар манай улсын гадаад худалдааны эргэлт 8.2 тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. Энэ нь
өнгөрсөн оны мөн үеэс 92.4 хувиар өссөн үзүүлэлт ажээ. Нийт бараа эргэлтийн 59.9 хувь буюу
4649.1 сая ам.долларын худалдааг Хятад улстай, 15.0 хувь буюу 1222.9 сая ам.долларын
худалдааг ОХУ-тай, үлдсэн хувийг бусад улс оронтой хийжээ.
Монголбанк сар бүр манай орны гадаад худалдааны тайлан, тэнцлийг гаргадаг бөгөөд энэ оны
эхний есөн байдлаарх нэгтгэгдсэн тайлангаас үзвэл нийт экспорт өнгөрсөн оны мөн үетэй
харьцуулахад 66.7 хувиар өсч 3348.0 сая ам.долларт, импорт 114.7 хувиар өсөн 4826.3 сая ам.
долларт тус тус хүрчээ. Импортын өсөлтийн хурд экспортынхоос 2.1 дахин илүү байснаар гадаад
худалдааны алдагдал 1478.3 сая ам.долларт хүрсэн байна. Үүнээс валютаар төлбөр нь хийгддэг
барааны гадаад худалдааны алдагдал 441.6 сая ам.долларт хүрч өнгөрсөн оны мөн үеэс найм
дахин өсчээ.
МАНАЙ УЛСЫН ЭКСПОРТЫН БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ДИЙЛЭНХ НЬ ЧУЛУУ НҮҮРС