dfvb

1. III
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ ......................................................................................................................................I
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................................... III
TABLOLAR LİSTESİ ..........................................................................................................VII
ŞEKİLLER LİSTESİ ..............................................................................................................IX
KISALTMALAR LİSTESİ ..................................................................................................... X
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
TURİZM SEKTÖRÜNDE REKABET, REKABET GÜCÜ KAVRAMLARI ve REKABET
MODELLERİ
I . Rekabet Gücü İle İlgili Bilgilerin Gözden Geçirilmesi ................................................. 8
A. Küreselleşme Sürecinde Rekabet ve Gelişimi ....................................................... 12
B. Küreselleşmenin Rekabet Gücü Üzerindeki Etkisi ............................................... 14
C. Rekabet Gücü Kavramı ......................................................................................... 16
1. Rekabet Gücü ve Stratejisi ............................................................................... 18
2. Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri .................................................................... 20
II . Uluslararası Rekabet Gücünün Tanımı ve Kapsamı ...................................................21
III . Turizm Sektöründe Rekabet ve Gelişimi ……...........................................................23
A. Turizm Ülke ve Bölgeleri Açısından Rekabetin Tanımı ....................................... 27
B. Turizmde Rekabetin Yapısı ve Doğası .................................................................. 30
C. Turizm Sektöründe Rekabet Modelleri ................................................................. 32
1. Porter’ın Rekabet Gücü Analizinin Turizm Sektörüne Uygulanması .............. 33
a. Faktör Koşulları .......................................................................................... 35
b. Talep Koşulları ........................................................................................... 39
c. Bağlı ve Destek Endüstriler ........................................................................ 40
d. Firma Stratejisi, Yapı ve Rekabet .............................................................. 42
e. Fırsatların ve Devletin Rolü ....................................................................... 43
2. Ritchie ve Crouch’un Turizmin Kavramsal Rekabet Modeli ........................... 45
a. Temel Kaynak ve Çekiciler ........................................................................ 47
b. Destek Faktör ve Kaynakları ...................................................................... 48

2. IV
c. Destinasyon Yönetimi ................................................................................ 49
d. Niteliksel Belirleyenler .............................................................................. 51
3. Dwyer ve Kim’in Bütünleştirilmiş Rekabetçi Modeli ..................................... 52
a. Doğal ve Geliştirilmiş Kaynaklar ............................................................... 53
b. Destinasyon Yönetimi ................................................................................ 54
c. Talep Koşullar ............................................................................................ 54
d. Bölgesel Koşullar ....................................................................................... 55
e. Destinasyon Rekabeti ................................................................................. 55
4. Kim’in Turizm Rekabet Modeli ....................................................................... 56
D. Turizmde Rekabet Stratejilerinin Geliştirilmesi .................................................... 61
İKİNCİ BÖLÜM
TURİZM SEKTÖRÜNDE REKABET GÜCÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN
ANALİZİ
I . Turizm Sektöründe Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler .......................................... 63
II. Rekabet Gücünü Etkileyen Niceliksel Faktörler ........................................................ 67
A. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü ......................................................................... 67
B. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme ........................................................ 70
C. Turizmin Arz Koşulları ......................................................................................... 74
D. Turizmin Talep Koşulları ...................................................................................... 76
E. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler ................................................... 78
III. Rekabet Gücü Etkileyen Niteliksel Faktörler ............................................................. 80
A. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre ............................................................................ 80
B. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti ............................................................. 81
C. Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı .......................................................... 83
D. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi ............................................................................... 85
E. İmaj ve Yenilik ...................................................................................................... 88
F. Turizm Pazarlama Stratejisi ve Pazar Payı ............................................................ 89
G. Devlet Faktörü ve Bürokrasi ................................................................................. 91
H. Turizm Rekabet Stratejisi ...................................................................................... 93
IV. Rekabet Gücünü Etkileyen Diğer Faktörler ............................................................... 94
V. Destinasyonların Gerekliliği ve Rekabet Edebilirliği ................................................ 95

3. V
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ ÜZERİNE BİR
ALAN ARAŞTIRMASI
I. Araştırmanın Amacı ve Önemi .................................................................................... 98
II. Araştırmanın Yöntemi .............................................................................................. 102
III. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırlılıkları ..................................................................... 103
A. Anket Formlarının Hazırlanması ......................................................................... 106
1. Yabancı Turistlere Yönelik Anket Formunun İçeriği .................................... 107
2. Turizm Sektörü Temsilcilerine Yönelik Anket Formlarının İçeriği .............. 109
B. Pilot Uygulama .................................................................................................... 111
C. Veri Toplama ....................................................................................................... 112
D. Bölge Seçimi ....................................................................................................... 113
E. Örneklem Büyüklüğünün Seçimi ......................................................................... 114
IV. Verilerin Analizi ...................................................................................................... 117
A. Yabancı Turist Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi ....................................... 118
1. Türkiye’nin Rekabet Düzeyinin Farklı Pazarlara Göre Analizi ..................... 127
2. Türkiye’nin AB Üyeliği ile Turistlerin Tatillerine İlişkin Analizler .............. 131
B. Yerli İşletmelerin Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi ................................... 133
1. Yerli İşletmeci Grubun Demografik Faktörler Açısından Analizi ................. 134
2. Yerli İşletmecilerin Akdeniz Ülkelerine Olan Ziyaret Sıklığının Analizi ..... 135
3. Yerli İşletmecilerin Türkiye’nin Rekabet Düzeyine İlişkin Görüşleri ........... 136
4. Türkiye’nin Diğer Faktörler Açısından Rekabetçi Gücü ve Düzeyi .............. 140
C. İki Grubun Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi ............................................. 143
1. Türkiye’nin Fransa ile Karşılaştırılması ......................................................... 145
2. Türkiye’nin Kıbrıs ile Karşılaştırılması ......................................................... 147
3. Türkiye’nin İspanya ile Karşılaştırılması ....................................................... 149
4. Türkiye’nin İtalya ile Karşılaştırılması .......................................................... 151
5. Türkiye’nin Yunanistan ile Karşılaştırılması ................................................. 152
6. Türkiye’nin Uluslararası Turizmdeki Rekabetçi Düzeyi ve AB Üyeliği ....... 154
IV.BÖLÜM
SONUÇ VE ÖNERİLER
I. Araştırma Bulgularının Gözden Geçirilmesi .................................................................... 158
II. Literatüre Katkılar ........................................................................................................... 161

4. VI
A. Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörlerin Yeniden Gözden Geçirilmesi ............... 162
1. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü .................................................................. 162
2. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme ................................................ 163
3. Turizmin Arz Koşulları .................................................................................. 164
4. Turizmin Talep Koşulları ............................................................................... 166
5. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler .......................................... 167
6. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre .................................................................... 168
7. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti ..................................................... 169
8. Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı .................................................. 170
9. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi ....................................................................... 171
10. İmaj ve Yenilik ............................................................................................. 172
11. Turizm Pazarlama Stratejisi ve Pazar Payı ................................................. 172
12. Devlet Faktörü ve Bürokrasi ........................................................................ 173
13. Turizm Rekabet Stratejisi ............................................................................. 173
14. Rekabet Gücünü Etkileyen Diğer Faktörler ................................................. 174
B. Diğer Katkılar ...................................................................................................... 175
C. Sektör Temsilcilerine Yönelik Öneriler .............................................................. 177
D. Kısıtlar ve Gelecek Çalışmalar için Öneriler ...................................................... 181
KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 184
EKLER ................................................................................................................................. 195

5. 184
KAYNAKÇA
a. Kitaplar
ALTINAY M., Seyahat ve Turizm Endüstrisinde Rekabet Gücü Stratejileri, Magosa:
Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi,1995.
AKKAYA Ş., PAZARLIOĞLU V., Ekonometri I, İzmir: Anadolu Matbaacılık, 4.Baskı,
2000.
BAŞ T., Anket, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2001.
BEGG D. vd., Economics, England:Mc Graw-Hill, Sixth Ed., 2000.
BONO E.D., Rekabet Üstü, (Çev:Oya Özel), İstanbul:Remzi Kitapevi, 1996.
BRANDENBURGER M.A., NALEBUFF J.B., Ortaklaşa Rekabet, (Çev: Levent Cinemre),
İstanbul: Scala Yayıncılık, 1998.
DİNÇER F., AB’de Turizm ve Uygulanan Politikalar, İstanbul: Der Yayınları,1997.
DİNÇER M.Z., Turizm Ekonomisi ve Türkiye Ekonomisinde Turizm, İstanbul: Filiz
Kitapevi, 1993.
DİNLER Z., Bölgesel İktisat, Bursa: Ekin Kitapevi, 2001.
DİNLER Z., Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Yayınevi, 1998.
DPT, Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: DPT Yayın No:2589, 2001.
DRUCKER P.F., Kapitalist Ötesi Toplum, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993.
DULUPÇU M. Ali, Küresel Rekabet Gücü, Ankara: Nobel Yayınları, 2001.
EKİN YAZIM GRUBU, Turizm Yıllığı 2002 Yılı Verileri, İstanbul: Ekin Yayınevi, 2003.
ERDOĞAN H., Uluslararası Turizm, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayını,1995.
ERKAN C., Küreselleşme ve Avrupa Topluluğu Karşısında Türkiye’nin Rekabet
Yeteneği, İzmir: Takav Matbaacılık,1993.
ERKAN H., Ekonomi Sosyolojisi, İzmir: Barış Yayınları, 2000.
ERKAN H., Sosyal Piyasa Ekonomisi, İzmir: Konrad Adenauer Stiftung, 1987.
FUKUYAMA F., Büyük Çözülme, İstanbul: Sabah Yayınları, 2000.
GIBSON R., Geleceği Yeniden Düşünmek, İstanbul: Sabah Yayınları, 1997.
GÜRKAN Ö., İktisada Giriş, Ankara: Attila Kitapevi, 1997.
HAN E., KARA A.A., Kalkınma Ekonomisi Teori ve Politika, Eskişehir: Etam
Matbaacılık, 2002.
İÇÖZ O., Turizm İşletmelerinde Pazarlama, Ankara: Turhan Kitapevi, Genişletilmiş 2.
Baskı, 2001.
İÇÖZ O., KOZAK M., Turizm Ekonomisi, Ankara: Turhan Kitapevi, 1998.

6. 185
İLKİN A., DİNÇER M. Z., Turizm Kesiminin Türk Ekonomisindeki Yeri ve Önemi,
Ankara: TOBB Yayın No:217; AYDB:106, 1991.
KARASAR N., Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1999.
KIM C. vd., Destination Competitiveness: Development A Model With Application to
Australia and the Republic of Korea, Department of Industry Science and Resources, The
Ministry of Culture and Tourism, the Republic of Korea, the Korea Tourism Research,
Institute, the CRC for Sustainable Tourism, The National Center for Tourism and the
Australia-Korea Foundation, Australia, 2001.
KIRIM A., Yeni Dünyada Strateji ve Yönetim, İstanbul: Sistem Yayıncılık, 2003.
KOTAN Z., Uluslararası Rekabet Gücü Göstergeleri Türkiye Örneği, Ankara: Türkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankası Araştırma Genel Müdürlüğü Yayını, 2002.
KOZAK M., Destination Benchmarking: Concepts, Practices and Operations,
Wallingford: CABI Publishing, 2004.
LUNDBERG E.D., STAVENGA M.H. ve KRISHNAMOORTHY M., Tourism Economics,
New York: John Wiley& Sons, Inc, 1995.
LYNCH R., Corporate Strategy, Londan: Putman Publishing,1997.
McINTOSH R.W. vd., Tourism Principles, Practices, Philosophies, New York: John Wiley
& Sons, Inc.,Seventh Edition,1995.
MIDDLETON V., Marketing in Travel and Tourism, Oxford: Butterworth&Heinemann,
Second Edition, 1994.
MİRAN B., Temel İstatistik, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2003.
NUNNALY J.C., Psychometric Theory, New York: McGraw-Hill, Second Edition, 1978.
POON A., Tourism, Tecnology and Competitive Strategies, Wallingford: CAB
International, 2002.
PORTER M.E., The Competitive Advantage of Nations, New York: The Free Press, 1990.
PORTER M.E., Competitive Advantage, New York: The Free Press,1998.
PORTER, M. E., Competitive Strategy, New York: The Free Press, 1998.
PORTER M.E., Competition in Global Endustries, Boston: Harvard Business School Press,
1986.
PRIESTLEY G.K. vd., Sustainable Tourism? European Experiences, Wallingford: CAB
International, 1996.
REILJAN J. vd., Key Issues in Defining And Analysing The Competitiveness of A
Country, Tartu:Tartu University Press, No:1, 2000.

7. 186
RITCHIE J.R.B., CROUCH G.I., The Competitive Destination, England: CABI Publishing,
2003.
SENCER M., Toplumbilimlerinde Yöntem, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım, 1989.
SEYİDOĞLU H., Bilimsel Araştırma ve Yazma El Kitabı, İstanbul: Güzem Yayınları,
Geliştirilmiş 8. Baskı, 2000.
SEYİDOĞLU H., Uluslararası İktisat Teori Politika ve Uygulama, İstanbul: Güzem
Yayınları, 2001.
SMITH A., The Wealth of Nations, England: Penguin Books, 1999.
THEOBALD W.F., Global Tourism, Oxford: Butterworth & Heinemann, Second Edition,
2001.
TURİZM BAKANLIĞI, Kriz Yönetimi El Kitabı, Ankara: Nokta Ofset Matbaacılık, 2002.
TÜRKKAN E., Rekabet Teorisi ve Endüstri İktisadı, Ankara: Turhan Kitapevi, 2001.
TÜSİAD, Rekabet Stratejileri ve En İyi uygulamalar Türk Otomotiv Sektörü, Yayın No:
TÜSİAD-T/97-12/225, İstanbul 1997.
TÜSİAD, Rekabet Stratejileri ve En İyi Uygulamalar Türk Elektronik Sektörü, Yayın
No: TÜSİAD-T/97-12/225, İstanbul 1997.
YARCAN Ş., Turizm Endüstrisinin Yapısı, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayını, 1994.
b. Makale, Tebliğ, Yıllık ve Tezler
AGIOMIRGIANAKIS G. vd., “Human Capital and Economic Growth Revisited: a Dynamic
Panel Data Study”, International Advances in Economic Research, 8 (3), August 2002.
AKIN H. B, “Rekabetçi Üstünlük ve Teknoloji: Küresel Bir Yaklaşım”, Verimlilik Dergisi,
1999/4.
ALTINAY M., “Kuzey ve Güney Kıbrıs Turizm Sektöründe Verimlilik”, Verimlilik Dergisi,
1996/3.
ARCHER B., COOPER C., “The Positive and Negative Impacts of Tourism”, The
Economics of Tourism, Volume II, 1998.
ATHIYAMAN A., “The Interface of Tourism and Strategy Research: An Analysis”, Tourism
Management, 16 (6), 1995.
AUGUSTYN M., HO K.S., “Service Quality and Tourism”, Journal of Travel Research, 37
(1), 1998.
BAHAR O., “Turizm Talebini Etkileyen Faktörler ve Bu Faktörlerin Güney Ege Turizmi
Açısından İncelenmesi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi S.B.E., Muğla
2000.

8. 187
BAHAR O., “Kitle Turizminin Çevre Üzerindeki Olası Etkileri: Bodrum Örneği”,
Anatolia:Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 14, Sayı 2, 2003.
BALOĞLU Ş., MANGALOĞLU M., “Tourism Destination Images of Turkey…”, Tourism
Management 22, 2001.
BIGNE J.E. vd., “Tourism Image…”, Tourism Management 22, 2001.
BİRKAN İ., “Türkiye’nin Turizm Kalkınmasının…”, II. Turizm Şurası Bildirileri, III. Cilt,
12-14 Nisan, Ankara 2002.
BOTHE C., CROMPTON J. L., KIM S., “Developing a Revised Competitive Position for
Sun/Lost City, South Africa”, Journal of Travel Reseacrh 37, 1999.
BOYD S.W., BUTLER R.W., “Managing Ecotourism: An Opportunity Spectrum Approach”,
Tourism Management, 17 (8), 1996.
BUHALIS D., “Strategic Use of Information Technologies in the Tourism Industry”,
Tourism Management, 19 (5), 1998.
BUHALIS D., “Marketing the Competitive Destination of the Future”, Tourism
Management 21, 2000.
BUHALIS D. vd., “Information Technology and the Reengineering of Tourism”, Annals of
Tourism Reseacrh, 24 (1),1997.
CAI L.A., “Cooperative Branding for Rural Destinations”, Annals of Tourism Research, 29
(3), 2002.
CAVLEK N., “Tour Operators and Destination Safety”, Annals of Tourism Research, 29
(2), 2002.
CHAUDHARY M., “India’s Image as a Tourist Destination”, Tourism Management 21,
2000.
CHO V., “A Comparison of Three Different Approaches to Tourist Arrival Forecasting”,
Tourism Management 24, 2003.
CROUCH, G. I., RITCHIE, J. R. B., “Tourism, Competitiveness and Societal Prosperity”,
Journal of Business Research 44, 1999.
ÇETİNTAŞ H., “Küreselleşme Sürecinde Türkiye’nin Rekabet Politikası ve Rekabet Gücü”,
Basılmamış Doktora Tezi, İ.Ü.S.B.E., İstanbul 2000.
ÇIMAT A., BAHAR O., “Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi içindeki Yeri ve Önemi
Üzerinde Bir Değerlendirme”, Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 3 (6), 2003.
ÇİLOĞLU İ., “Teşvik Politikalarının Yönlendirme Gücü”, Hazine Dergisi, Sayı 13, Ocak
2000.

9. 188
ÇOBAN O., “Türkiye Tekstil Endüstrisinin Üretim Yapısı ve Karşılaştırmalı Rekabet Gücü”,
Basılmamış Doktora Tezi, C.Ü.S.B.E., Sivas 2001.
ÇOBAN O., “Teknolojik Gelişme ve Rekabet Gücü”, Verimlilik Dergisi, 2001/4.
DEMİR O., ÇOBAN O.,“Türk Otomotiv Sanayinin AB Otomotiv Sanayi Karşısındaki
Rekabet Gücü”, İşveren Dergisi, Haziran 1996.
d’HAUTESERRE A.M., “Lessons in Managed Destination Competitiveness: The Case of
Foxwoods Casino Resort”, Tourism Management 21, 2000.
DOĞAN M., “Teknoloji İle Verimlilik Arasındaki İlişki”, D. E. Ü. İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt 6,
Sayı 1, 1991.
DOĞAN Ö.İ., “Rekabet Gücünün Gelişimi”, D. E. Ü. S. B. E. Dergisi, Sayı 14, 2000.
DOĞAN Ö. İ. vd., “İşletmelerin İç ve Dış Pazarda Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörler ve
Bir Uygulama”, D. E. Ü. S. B. E. Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, 2003.
DÖĞERLİOĞLU Ö., “Müşteri Memnuniyeti Yaratmada Etkili Olan Hizmet Kalitesi
Boyutları”, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Sayı 163, Ekim 1999.
DURSUN H., “İnsan Sermayesi ve Ekonomik Büyüme”, Hazine Dergisi, Sayı 10, Nisan
1998.
DWYER L., FORSYTH P., ve RAO P., “Destination Price Competitiveness: Exchange Rate
Changes Versus Domestic Inflation”, Journal of Travel Research, Vol.40, February 2002.
DWYER L. vd., “Sectoral Analysis of Destination Price Competitiveness: An International
Comparison”, Tourism Analysis, Vol. 5, 2000.
FAGERBERG J., “Competitiveness, Scale and R&D”, in Jan Fagerberg vd. (Eds.),
Technology and International Trade, Great Britain: Edward Elgar, 1997.
FLAGESTAD A., HOPE C.A., “Strategic Success in Winter Sports Destinations: a
Sustainable Value Creation Perspective”, Tourism Management 22, 2001.
FURMAN J.L., PORTER M.E. ve STERN S., “The Determinants of National Innovative
Capacity”, Research Policy 31, 2002.
GARCES S.A.vd., “Implications of the Internet-An Analysis of the Aragonese Hospitality
Industry, 2002”, Tourism Management, 25 (5), 2004.
GEARING C.E., SWART W.W., VAR T., “Establishing a Measure of Touristic
Attractiveness”, Journal of Travel Research, 12 (4), 1974.
GO F.M., GOVERS R., “Integrated Quality Management For Tourist Destinations: a
European Persfective on Achieving Competitiveness”, Tourism Management 21, 2000.
GONZALEZ A.M., GARCIA-FALCON J.M., “Competitive Potential of Tourism in
Destinations”, Annals of Tourism Research, 30 (3), 2003.

10. 189
GÜR T. H., “Turizm Sektörü”, Ahmet Şahinöz (Ed.), Türkiye Ekonomisi, Ankara: İmaj
Yayınevi, 2001.
GÜRSOY D., KENDALL K.W., “A Competitive Positioning of Mediterranean Destinations”,
CD Proceedings of Euro-Chrie Congress, 3-7 November, 2004, Ankara.
HAAHTI A.J., “Finland’s Competitive Position as a Destination”, Annals of Tourism
Research, 13 (1), 1986.
HAMBLIN J., The Sustainable Growth of Tourism to Britain, September 2001.
HASSAN S.S., “Determinants of Market Competitiveness in an Environmentally Sustaniable
Tourism Industry”, Journal of Travel Research, Vol.38, February 2000.
HEATH E., “Towards a Model to Enhance Destination Competitiveness: a Southern African
Perspective”, Journal of Hospitality and Tourism Management, 10 (2), 2003.
HOLJEVAC I.A., “A Vision of Tourism and the Hotel Industry in the 21st. Century”,
Hospitality Management 22, 2003.
HSU C.H.C. vd., “Image Assessment for A Destination with Limited Comparative
Advantages”, Tourism Management 25, 2004.
HUGHES G., “Environmental Indicators”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002.
JAFARI J., “On Domestic Tourism”, Annals of Tourism Research, 13 (3), 1986.
JAVALGI R. G., THOMAS E. G., RAO S. R., “US Pleasure Travellers’ Perceptions of
Selected European Destinations”, European Journal of Marketing 26, 1992.
JAYADEVAPPA R., CHHATRE S., “International Trade and Environmental Quality: a
Survey”, Ecological Economics 32, 2000.
JEFFERSON A., “Prospect for Tourism a Practitioner’s View”, Tourism Management, 16
(2), 1995.
JOHANNESSEN J.A., OLSEN B., “Knowledge Management and Sustainable Competitive
Advantages: The Impact of Dynamic Contextual Training”, International Journal of
Information Management 23, 2003.
KARAHAN K., “Hizmet Sektörünün Gelişmesi…”, Standart Dergisi, Yıl 40, Sayı 471, Mart
2001.
KARATAŞ N., “Turizmde İbre, Mart Ayından Sonra Tersine Döndü”, Macro, Haziran 1999.
KESTER J.G.C., “WTO World Tourism Barometer and Preliminary Results for International
Tourism in 2003”, Tourism Economics, 10 (1), 2004.
KİBRİTÇİOĞLU A., “Uluslararası Rekabet Gücüne Kavramsal Bir Yaklaşım”, Verimlilik
Dergisi, 1996/3.
KOZAK M.A., “Turizm Sektöründe…”, Verimlilik Dergisi, 1998/3.

11. 190
KOZAK M., “Destination Benchmarking: Facilities, Customer Satisfaction and Levels of
Tourist Expenditure”, Dissertation Submitted, Sheffield Halam University, UK, 2000.
KOZAK M., “Repeaters’ Behavior at Two Distinct Destinations”, Annals of Tourism
Research, 28 (3), 2001a.
KOZAK M., “Comparative Assessment of Tourist Satisfaction with Destinations Across Two
Nationalities”, Tourism Management 22, 2001b.
KOZAK M., “Destination Benchmarking”, Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002.
KOZAK M., “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations” içinde
G.I.Crouch vd. (Ed.), Consumer Psychology of Tourism, Hospitality and Leisure,
Wallingford: CAB International, 2004.
KOZAK M., RIMMINGTON M., “Benchmarking:Destination Attractiveness and Small
Hospitality Business Performance”, International Journal of Contemporary Hospitality,
10 (5), 1998.
KOZAK M., RIMMINGTON M., “Measuring Tourist Destination Competitiveness:
Conceptual Considerations and Empirical Findings”, Hospitality Management 18, 1999.
LALL S., “Competitiveness Indices and Developing Countries: An Economic Evaluation of
the Global Competitiveness Report”, World Develpoment, 29 (9), 2001.
LANZA A. vd., “The Implications of Tourism Specialisation in the Long Run: An
Econometric Analysis for 13 OECD Economies”, Tourism Management 24, 2003.
LERNER M., HABER S., “Performance Factors of Small Tourism Ventures:The Interface of
Tourism Entrepreneurship and The Environment”, Journal of Business Venturing 16, 2000.
MAN T.W.Y., LAU T. ve CHAN K.F., “The Competitiveness of Small and Medium
Enterprises A Conceptualization With Focus On Entrepreneurial Competencies”, Journal of
Business Venturing 17, 2002.
MARINO A., “The Tourist Sector: Public Versus Private”, Tourism Management 22, 2001.
McWILLIAMS E.G., CROMPTON J.L., “An Expanded Framework for Measuring the
Effectiveness of Destination Advertising”, Tourism Management, 18 (3), 1997.
MENGÜÇ A.F., “Turizm, Seyahat ve Özürlüler”, II. Turizm Şurası Bildirileri, III. Cilt, 12-
14 Nisan, Ankara 2002.
MIHALIC T., “Environmental Management of a Tourist Destination a Factor of Tourism
Competitiveness”, Tourism Management 21, 2000.
MURPHY P. vd., “The Destination Product and its Impact on Traveller Perceptions”,
Tourism Management 21, 2000.

12. 191
MURPHY J., TAN I., “Journey to Nowhere? E-mail Customer Service by Travel Agents in
Singapore”, Tourism Management 24, 2003.
ORAL M., ÖZKAN A.O., “An Empirical Study on Measuring Industrial Competitiveness”,
Journal of the Operational Research Society, 37 (4), 1986.
ÖCAL H., “Kaynaklara Dayalı Rekabet Modeli ve Stratejik Değerler Olarak Kaynak ve
Yeteneklerin Analizi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ. İ. B. F. Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2001.
ÖZ Ö., “Assessing Porter’s Framework for National Advantage: The Case of Turkey”,
Journal of Business Research 55, 2000.
ÖZNUR Y., ÇAKAR G.E., “İşletmelerin Rekabetinde İnsan Kaynaklarının Rolü”, Verimlilik
Dergisi, 1996/2.
ÖZTÜRK S.A., “Hizmet İşletmelerinde Kalite Boyutları ve Kalitenin Artırılması”, Verimlilik
Dergisi, 1996/2.
PEARCE D.G., “Competitive Destination Analysis in Southeast Asia”, Journal of Travel
Research, 35 (4), 1997.
PEATTIE K., PEATTIE S., “Promotional Competitions: a Winning Tool for Tourism
Marketing”, Tourism Management, 17 (6), 1996.
PIZAM A.D., “Tourism and Terrorism”, Hospitality Management 21, 2002.
PRENTICE R., ANDERSEN V., “Festival as Creative Destination”, Annals of Tourism
Research, 30 (1), 2003.
PRIDEAUX B., “The Role of the Transport System in Destination Development”, Tourism
Management , 21 (1), 2000.
RABY G., “The Costs of Terrorism”, Secure Trade in the APEC Region (STAR)
Conference, Australia, 24 February 2003.
REICHEL A. vd., “Rural Tourism in Israel: Service Quality and Orientation”, Tourism
Management 21, 2000.
RIMMINGTON M., KOZAK M., “Developments in Information Technology: Implications
for the Tourism Industry and Tourism Marketing”, Anatolia: An International Journal of
Tourism And Hospitality Research, 8 (3), 1997.
RITCHIE J.R.B., CROUCH G.I., “The Competitive Destination: a Sustainability
Perspective”, Tourism Management 21, 2000.
SADI A.M., BARTELS F.L., “Recent Developments in the Association of South…”,
Competitiveness Review, 9 (1), 1999.
SANUS O., “Kongre Turizminde Müthiş Potansiyel”, Power Dergisi, 2002/3.

13. 192
SEDDIGHI H.R., THEOCHAROUS A.L., “ A Model of Tourism Destination Choice: a
Theoretical and Empirical Analysis”, Tourism Management 23, 2002.
SINGH S., “Developing Human Resources for the Tourism Industry with Reference to India”,
Tourism Management, 18 (5), 1997.
SMERAL E., WEBER A., “Forecasting International Tourism Trends to 2010”, Annals of
Tourism Research, 27 (4), 2000.
SMİTH G., COOPER C., “Competitive Approaches to Tourism and Hospitality Curriculum
Design”, Journal of Travel Research, Vol.39, August 2000.
SONNTAG V., “Sustainability-in Light of Competitiveness”, Ecological Economics 34,
2000.
SZIVAS E. vd., “Labor Mobility into Tourism”, Annals of Tourism Research, 30 (1), 2003.
ŞEN F., “Avrupa Birliği Türkiye İlişkilerinin Turizm Sektörü Üzerindeki Etkileri”, 1. Turizm
Şurası Bildiri ve Görüş Metinleri, Ankara 1998.
TEKELİ H., “Global Turizm Pazarında Türkiye’nin Potansiyeli Yeniden
Değerlendirilmelidir”, II. Turizm Şurası Bildirileri, II. Cilt, 12-14 Nisan, Ankara 2002.
TOSUN C., “Limits to Community Participation in the Tourism Development Process in
Developing Countries”, Tourism Management 21, 2000.
TOSUN C., “Challenges of Sustainable Tourism Development in the Developing World: The
Case of Turkey”, Tourism Management 22, 2001.
UYSAL M., CHEN J.S., WILLIAMS D.R., “Increasing State Market…”, Tourism
Management 21, 2000.
VAR T., BECK R.A.D., LOFTUS P., “Determination of Touristic Attractiveness of the
Touristic Areas in British Columbia”, Journal of Travel Research, 15 (3), 1977.
VAR T., TOH R., KHAN H., “Research Notes and Reports”, Annals of Tourism Research,
25 (4), 1998.
YAĞCI Ö., “Türkiye’de Turizm Eğitimi ve İstihdamda Karşılaşılan Temel Sorunlar ve
Çözüm Önerileri”, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 4, 2001.
YOON Y., “Development of a Structural Model for Tourism Destination Competitiveness
From Stakeholders’ Perspectives”, Dissertation Submitted, The Faculty of the Virginia
Polytechnic Institute and State University, Virginia, 2002.
YOUNG I., “Public-Private Sector Cooperation: Enhancing Tourism Competitiveness”,
Annals of Tourism Research, 29 (2), 2002.
YÜCEL C., “Otellerin Satış Türlerinde Profesyonellik Önem Kazanıyor”, Hotel Dergisi,
(y.y).

14. 193
WEINER A.E., CHITTY D.W.K., “The Euro is Born Why CPAs Need to Know About it”,
The CPA Journal, 69 (4), 1999.
[y.y.], Deniz Ticareti, Eylül 2001.
WTO, WTO World Tourism Barometer, 2 (3), 2004.
Muğla İl Turizm Müdürlüğü İstatistikleri 2000-2004.
c. İnternet
BELLAK C., “Explaining Foreign Ownership By Comparative and Competitive Advantage:
Empirical Evidence”, www.wu.wien.ac.at/inst/vw2/papers/wu-wp62.pdf. 03.10.2003.
CARMICHAEL B.A., “Competitive and Sustainable Wine Tourism Destinations”, http://
www. ttra.com /pub/uploads/ WineTourismDestinations.htm., s. 2.,12.09.2003.
CAT, “Türkiye’nin Umudu Turizm”, http://www.activefinans.com/activeline /sayi16/turizm.
html, s. 1., 15.03.2003.
ÇELEBİ A., “Global Dünyada Türkiye’nin Rekabet Avantajları Üzerine Bir Deneme”, http://
www.bilisimrehber.com.tr/arastirma/tr_arastirma_rekabet_avantajlari.phtml.10.04.2003.
DELİKTAŞ E., “Beşeri Sermaye ve Modern Ekonomik Büyüme”, http:// www.
basakekonomi.com.tr/ arsiv/ sermaye.html. 23.02.2003.
DEMİR İ., “Alt Sektörlerde Rekabet Gücü Ölçüm Yöntemleri”, http://ekutup.dpt.gov.tr
/planlama/ 42nciyil/demiri.pdf.20.09.2003.
DWYER L., “Survey to Rank Australia as a Tourism Destination Against Major
Competitors”, http: //bus.uws.au/economics/ausquest.htm. 25.08.2003.
DWYER L., KIM C., “Destination Competitiveness: a Model and Determinants”, www.
ttra.com./ pub/uploads/007pdf. 08.08.2003.
GRATZER M., WINIWARTER W., “A Framework for Competitive Advantage in
eTourism”, http://citeseer.nj.nec.com/cache/papers/cs /27265/http:zSzzSzwww.
ifs.univie.ac.atzSz-wwzSzenter2003.pdf/a-framework-for-competitive.pdf.15.09.2003.
KIM C., “A Model Development for Measuring Global Competitiveness of the Tourism
Industry in the Asia-Pacific Region”,
http://www.kiep.go.kr/project/publish.nsf/243478c1734df97649256d9900210480/546cfe1502
57031a49256db200487ea8/$FILE/APEC00-03.pdf, s. 34., 19.08.2003.
LOW L., “Competitiveness of Singapore’s Services Sector: Tourism and Related Services”,
www.fba.nus.edu.sg./fba/mscphd/0032.pdf. 08.08.2003.
ÖZKIVRAK Ö.,DİLEYİCİ D., “Globalleşme, Bölgeselleşme, Mega Rekabet ve Türkiye”,
http://www.econturk.org/dtm7.htm.01.02.2003.

15. 194
Rekabetin Gücü V: Diamond Modeli, http:// www.activefinans.com /activeline/sayi25/
rekabet. html. 21.09.2003.
TAŞTAN S., “Küreselleşme ve Küresel Strateji”, http :// www.insankaynaklari
.gokceada.com/makale013. html. 01.02.2003.
Tourism Workforce Develpoment for Cluster Competitiveness, www. usaidlebanon.orglb/
files/to4. pdf. 08.08.2003.
Türkiye’nin Rekabet Analizi, http: //www. competitiveturkey.org/trvers3/capeki99.html, s. 8.,
28.01.2003.
VIAL J., BROWN M., SEWARD J., “Enhancing Competitiveness of Tourism in the
Dominican Republic”, http://portal.onu.org.do/ contenidos/archivos /Competitividad Turismo.
pdf.12.12.2004.
YENİPINAR U., “İnanç Turizmi ve Anadolu”, http:// yayim.meb.gov.tr/yayimlar /sayi29
/yenipinar. htm.01.07.2004.
YÜKSEL A.,YÜKSEL F., “The Quest for Quality and Competitiveness: a Case of Turkish
Tourism”,http://www.comu.edu.tr/Turkce/Akademik_Birimler/Aras_Uyg_Mrk/bozcaada/bild
r/5.htm. 12.12.2003.
http://www.competitiveturkey.org./trvers3/capeki99.html.28.01.2003.
http://www.canaktan.org/yeni-trendler/yeni-rekabet/kavram.htm.29.03.2003.
www.wto.org.24.02.2004.
http://www.wttc.org/publications/pdf/TurkeyReport.pdf.08.06.2004.
http://www.tursab.org.tr/istatistik/04istihdam.htm.05.10.2004.
http://www.tursab.org.tr.05.10.2004.
http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf. 09.03.2004.

16. ÖZET
1950’li yıllara kadar, turizmin ekonomik anlamdaki değeri ve önemi pek
anlaşılamamıştır. Bununla beraber, Dünya turizm hareketleri II. Dünya Savaşı’ndan
sonra çok hızlı bir gelişme potansiyeline sahip olmuştur. Bunun nedeni ise; batı
ekonomilerinde yükselen müreffeh düzeyine paralel olarak, boş zaman ve kişi başına
düşen milli gelirin artması ile birlikte çalışma saatlerinin kısalması ve sonuçta
insanların bulundukları yerlerden başka ülke ya da bölgelere gitme arzusudur.
Turizm hareketlerinin öncelikle gelişmiş ülkelerde (GÜ) başladığı ve buradan diğer
gelişmekte (GOÜ) ve az gelişmiş ülkelere (AGÜ) sıçradığı görülmektedir. Bu
nedenle turizm, genel anlamda başta GOÜ’ler olmak üzere, turizm potansiyeline
sahip diğer ülkelerde; istihdama, gelir düzeyine, dış-iç borç yükünün hafiflemesine,
ödemeler dengesine ve sonuçta ülke insanın refah düzeyinin yükselmesine büyük
katkılar sağlamaktadır.
Günümüzde; Dünya ekonomilerinde küreselleşmenin hızla arttığı,
markalaşma sayesinde kaliteli ürün imajının insanlarca benimsendiği, müşteri
memnuniyetinin ve bağımlılığının yaratılmaya çalışıldığı bilinen bir gerçektir.
Dolayısıyla; turizm piyasasındaki destinasyonların, firmaların ve işletmelerin
kendilerini ve rakiplerini iyi analiz ederek, hangi rekabet ve pazarlama stratejisini
seçeceklerine karar vermeleri ve buna uygun bir vizyon belirlemeleri her sektörde
olduğu gibi turizmde de büyük önem arz etmektedir. Her geçen gün çok hızlı
büyüyen bu sektörde; rekabet gücünün elde edilmesi, uzun dönemde de
sürdürülebilmesi, pazar payı ile turizm gelirlerinin arttırılması; turizm ülkesinde
yaşayanların ekonomik, kültürel ve sosyal açıdan da daha müreffeh bir yaşam
sürmelerine neden olacaktır. Bütün ekonomik faaliyetlerin temelinde olduğu gibi,
turizm ekonomisindeki aktörler için de en önemli amaç, faydanın maksimize
edilmesidir.
Buradan hareketle yapılacak çalışmanın nihai amacı, Türkiye’de turizm
sektörü açısından Akdeniz Bölgesi içindeki karşılaştırmalı rekabet gücünü belirleyen
faktörlerin neler olabileceğini ortaya koymaktır. Anket tekniğine dayalı alan
araştırmasından oluşan bu çalışmada kullanılacak bilimsel yöntem, sosyal bilimler
için en uygun ve geçerli yöntem olan tümdengelimdir. Çalışma kapsamında, Bodrum

17. ve Dalaman Havaalanlarında dört ulustan oluşan toplam 881 yabancı turiste; Muğla
ili genelindeki en önemli turizm çekim merkezleri olan Bodrum, Fethiye, Marmaris
ve Ortaca ilçelerinde de konaklama işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur
rehberlerinden oluşan toplam 429 yerli işletmeci gruba anket uygulaması yapılmıştır.
Elde edilen verilerin toplanması, ayıklanması ve SPSS 10.0 paket programı
kullanılarak bilgisayara girilmesinin ardından rekabet gücünü etkilediği düşünülen
faktörlerin analizi yapılmış, anket sonuçlarının frekans dağılımları hesap edilmiş ve t
ile ANOVA (Analysis of Variance) testleri uygulanmıştır.
Elde edilen analiz sonuçlarından, turizmin arz koşulları; maliyet, yatırım,
teşvik ve mali düzenlemeler; sürdürülebilir turizm ve çevre; hizmet kalitesi ve
müşteri memnuniyeti; verimlilik ve kaynakların etkin kullanımı; turistik ürün
çeşitlendirmesi; imaj ve yenilik; turizm rekabet stratejisi ile rekabet gücünü etkileyen
diğer faktörlerin Türkiye’nin uluslararası turizm sektöründeki rekabet gücünü olumlu
etkiledikleri saptanmıştır. Benzer şekilde; beşeri sermaye ve eğitimin rolü; bilişim
teknolojileri ve teknolojik gelişme; turizmin arz koşulları; turizmin talep koşulları;
maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler; turizm pazarlama stratejisi ve pazar
payı ile devlet ve bürokrasi faktörlerinin ülkenin turizm alanındaki rekabet gücünü
olumsuz etkiledikleri saptanmıştır.
Bütün bu belirtilenlere ek olarak, Türkiye’de şu an uygulanmakta olan her şey
dahil sisteminin sektör temsilcileri tarafından yeniden gözden geçirilmesinin; turizm
meslek liseleri ile turizm ön lisans ve lisans mezunlarının sayısının arttırılması ve
turizm eğitiminde mesleki sertifikasyon sistemine geçilmesi ve standardizasyon
sağlanmasının; turizm pazarlama stratejisine yönelik yeni politikalar
oluşturulmasının, ülkenin turizm sektöründeki rekabet gücüne olumlu etki
edebileceği tespit edilmiştir. Sonuç ve öneriler kısmında ise, literatüre yapılan
katkılar ile diğer katkıların neler olduğu ortaya konmuş ve elde edilen analiz
sonuçlarına göre, sektör temsilcilerine yönelik olarak konuyla ilgili teorik ve
uygulamaya ilişkin öneri ve çıkarımlara yer verilmiştir.

18. ABSTRACT
The value and importance of tourism in economic sense was not understood
until 1950’s. However, the world tourism movements had a rapid development
potential after the World War II. The reasons for this were; in parallel with the
increasing prosperity level of west economies, the increase in leisure and national
income per head, the shortening of working hours, and as a result of this people’s
desire to travel from their own countries to another. It has been observed that tourism
movements first started in the development countries, and then spread out in the
other developing and underdeveloped countries. For this reason; tourism, in general
concept, is known to have contributed substantially to the employing, the income
level, the diminishing domestic-foreign dept load, the balance of payment, and as a
result, to the increasing of citizens’ prosperity level, mainly in the developing
countries, and also in the another countries which have tourism potential.
Nowadays, the increasing globalization of world economy, people’s
acceptance of the high quality product image owing to trademark, the struggle to
create customer’s satisfaction and dependence on trademark is a known fact. So, by
analyzing destinations, firms and business enterprises themselves and their
opponents in tourism, their making a decision as to which rivalry and marketing
strategy should be chosen, and determining the vision appropriate for this is very
important in tourism as in all sectors. In this sector which is getting bigger and
bigger, having the power of rivalry in a long term, increasing the tourism incomes by
market shares will cause people to lead a life of luxury in economic, cultural social
point. As in the basis of all economic activities, the subsequent aim for the actors in
tourism economy is to maximize the advantage.
From this point, the main purpose of the study, which will be done, is to put
forward the factors which determine the comparative rivalry power from the point of
Turkish tourism sector in the Mediterranean Region. The scientific method which
will be used in this study consisting of field research based on public survey method
is the deduction which is the most suitable and valid method for social sciences. In
this study, at Bodrum and Dalaman airport total 881 foreign tourists from four
nations have been surveyed. In Mugla, especially in the most important tourist

19. attractions, such as Bodrum, Fethiye, Marmaris and Ortaca, total 429 local
administrating groups consisting of accommodation administrators, travel agents,
and tour guides have also been surveyed. After collecting, sorting out and loading the
obtained data into a computer using SPSS 10.0 packet programme, the factors which
were thought to affect the competing power have been analyzed, the frequency
distributions of the survey results have been calculated and t and ANOVA tests have
been applied.
From the obtained analysis results, tourism supply conditions; cost,
investment, encouragement and financial arrangements; continuous tourism and the
environment; service quality and customer satisfaction; productivity and effective
use of sources; tourist product variations; image and innovations; tourism competing
strategies and the other factors which affect competing power have been determined
to have positive effect on Turkey’s competing power in the international tourism
sector. Similarly, human capital and the role of education; BT and technical
development; tourism supply and demand conditions; cost, investment,
encouragement and financial arrangements; tourism marketing strategies and market
share, and the state and bureaucracy factors have been determined to have negative
effect on the country’s competing power in tourism area.
In addition to these indicated facts, reorganizing all including system now in
use in Turkey by the sector representatives; increasing the number of tourism
occupational high schools and the number of under graduate and graduate students,
and applying occupational certificate system at tourism education and obtaining
standardization; making up new policies on tourism marketing strategy have been
determined to be able to positively affect the country’s competing power in tourism
sector. In conclusion and suggestions part, contributions to the subject and what the
other contributions are have been brought up. Theoretical and practical suggestions
and deductions for the sector representatives on the subject have been made from the
obtained analysis results.

20. I
ÖNSÖZ
Dünyanın en büyük üç hizmet sektöründen biri durumunda olan turizm
sektöründe, ülkelerin paylarını arttırma çabaları turizm rekabetini doğurmakta
ve yeni destinasyonlar ile ürünlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Günümüzde
turizm, bir sektör olarak uygun potansiyele sahip ülkelerin ekonomilerine önemli
katkıda bulunmaktadır. Son yıllarda, Türkiye ekonomisinin de vazgeçilmez temel
taşlarından birisi olan ve ülke kalkınmasında lokomotif görevi üstlenen turizm
sektörü; ödemeler dengesi, dış ticaret açığı, enflasyon ve işsizliğe çare arayan
Türkiye’de, hükümetlerin üzerinde önemle durduğu bir alandır.
İleriye yönelik yapılan projeksiyonlarda; Türkiye’nin 2010 yılında 17.1 ve
2020 yılında ise 27 milyon turist çekmesi ve 2010 yılında 12.5, 2020’de ise 19.8
milyar ABD Doları gelir elde etmesi öngörülmektedir. Ancak bu beklentilerin
hepsinin, ülkenin sahip olduğu arz kaynaklarının ileriye dönük sürdürülebilir
kalkınma ilkesi ve rakiplere göre rekabetçi bir güç sağlanarak gerçekleşeceği de
bilinmektedir. Bu düşünceden esinlenerek, yapılması planlanan bu çalışmanın kısaca
üç temel amacı bulunmaktadır. Birincisi, literatüre bakıldığında, turizm
destinasyonlarındaki rekabet ve rekabet gücü hakkında çok fazla bir bilgi ve
uygulamalı çalışma olmamasından kaynaklanan eksikliktir. İkincisi, Türkiye’de
turizm sektörü açısından rekabet gücünü etkileyen faktörlerin neler olabileceğini
ortaya koymaktır. Üçüncü ve son amaç ise; elde edilen bulgular ışığında, Türkiye’de
turizm sektörünü oluşturan ekonomik aktörlere, kurum ve kuruluşlara ülkenin
uluslararası turizm sektöründe daha başarılı olabilmesine yönelik önerilerde
bulunmaktır.
Çok uzun bir araştırmanın ve çalışmanın sonucunda ortaya çıkan bu tezde,
öncelikle bana her zaman yardımları ve sabrıyla destek olan ve çalışmanın bu
düzeylere getirilmesini sağlayan, kendisi ile çalışmaktan büyük onur ve gurur
duyduğum tez danışmanım Doç. Dr. Metin KOZAK’a, üniversitede bu noktalara
gelmemde çok büyük katkıları olan, yapıcı eleştiri ve görüşleriyle beni her zaman
destekleyen ve motive eden sevgili hocam Prof. Dr. Aslan EREN’e, çalışmanın
yürütülmesi aşamasında değerli fikirlerinden yararlandığım hocalarım Prof. Dr.

21. II
Ömer GÜRKAN’a, Yrd. Doç. Dr. Mustafa KINSIZ’a, Yrd. Doç. Dr. Faysal
GÖKALP’e, Yrd. Doç. Dr. C. Yenal KESBİÇ’e, Yrd. Doç. Dr. M. Cem
BAYDUR’a, Yrd. Doç. Dr. Ercan BALDEMİR’e, Yrd. Doç. Dr. Selahattin
BEKMEZ’e, Yrd. Doç. Dr. Muhammed KARATAŞ’a, Yrd. Doç. Dr. Ummuhan
GÖKOVALI’ya, Araş. Gör. Bora SÜSLÜ’ye, Araş. Gör. Mahir TAŞ’a, Araş. Gör.
Hazma ŞİMŞEK’e, Araş. Gör. Aslıhan AYKAÇ’a, Araş. Gör. Esat BAKIMLI’ya,
Araş. Gör. Mehmet AVCI’ya; bir zamanlar mensubu olmaktan hâlâ çok büyük onur
duyduğum Silahlı Kuvvetlerdeki değerli komutanlarımdan J. Alb. Şükrü
DİNÇOL’a, J. Alb. Zafer KARATAŞ’a ve bana her zaman yardımları ile destek olan
J. Yzb. Süleyman GÜRZ’e, J. Yzb. Eyüp SUBAŞI’ya, J. Ütğm. Güven
ÖNGÖREN’e, J. Er. Emre ÖZTÜRK’e, J. Er. Erkan IŞIK’a, J. Er. Tuncay
ÖZÇALIK’a, J. Er. Murat ÖZ’e, J. Er. Tarık YILDIZ’a, J. Er. Ersin AKBULUT’a, J.
Er. Kadri ÖZDURAK’a, J. Er. Bilal KARABULUT’a çok teşekkür ederim. Ayrıca,
anketlerin uygulanması aşamasında bana gerekli yardım ve kolaylığı sağlayan; sayın
Vali Yrd. Süleyman YILDIRIM’a, Milas ve Dalaman İlçe J. Komutanlığı, Bodrum
ve Dalaman Havaalanı, Bodrum ve Dalaman Havaalanı Emniyet Şube Müdürlüğü ile
Muğla İl Turizm Müdürlüğü personeline, Öğr. Gör. Umut AVCI’ya, Öğr. Gör.
Nurten ÇİFTER’e, Öğr. Gör. Dr. Yaşar SARI’ya, Okutman Sezai ÇILDIR’a, J. Er.
Alpaslan KURAN ve J. Çvş. Doğa AKIN’a teşekkürlerimi bir borç bilirim.
Son olarak; bana olan sevgisi, saygısı, hoşgörüsü ve sabrıyla bu başarıların
esas mimarı ve hayatımın en değerli varlığı olan sevgili eşim Hesna BAHAR ve
canım oğlum M. Kayra BAHAR’a ve bu günlere gelmemi sağlayan tüm
sevdiklerime, dostlarıma, arkadaşlarıma ve yakınlarıma çok çok teşekkür ederim.
Muğla, Aralık 2004 Ozan BAHAR

22. T.C.
MUĞLA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI
TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ
ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI: MUĞLA ÖRNEĞİ
DOKTORA TEZİ
Hazırlayan
OZAN BAHAR
Tez Danışmanı
DOÇ. DR. METİN KOZAK
ARALIK, 2004
MUĞLA

23. T.C.
MUĞLA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI
TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ
ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI: MUĞLA ÖRNEĞİ
DOKTORA TEZİ
Hazırlayan
OZAN BAHAR
Tez Danışmanı
DOÇ. DR. METİN KOZAK
ARALIK, 2004
MUĞLA

24. T.C.
MUĞLA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI
TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜNÜN REKABET GÜCÜ ANALİZİ ÜZERİNE BİR
ALAN ARAŞTIRMASI: MUĞLA ÖRNEĞİ
Ozan BAHAR
Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nce
“ Doktora ”
Unvanı Verilmesi İçin Kabul Edilen Tezdir.
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih :
Tezin Sözlü Savunma Tarihi :
Tezin Danışmanı : Doç. Dr. Metin KOZAK
Jüri Üyesi : Prof. Dr. Turgut VAR
Jüri Üyesi : Prof. Dr. Aslan EREN
Jüri Üyesi : Prof. Dr. Ömer GÜRKAN
Jüri Üyesi : Prof. Dr. Erdoğan GAVCAR
Enstitü Müdürü : Prof. Dr. Nihal ÖREN
Aralık, 2004
MUĞLA

25. YEMİN
Doktora tezi olarak sunduğum “Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi
Üzerine Bir Alan Araştırması: Muğla Örneği” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve
geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurulmaksızın yazıldığını ve yararlandığım
eserlerin Kaynakça’da gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanmış
olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.
20/12/ 2004
Ozan BAHAR

26. YÜKSEK ÖĞRETİM KURULU DÖKÜMANTASYON MERKEZİ
TEZ VERİ GİRİŞ FORMU
YAZARIN MERKEZİMİZCE DOLDURULACAKTIR
Soyadı : BAHAR
Adı : Ozan Kayıt No:
TEZİN ADI
Türkçe : Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan Araştırması:
Muğla Örneği
Y. Dil : An Empirical Investigation of the Competitive Position of the Tourism Sector in
Turkey: A Study in Mugla
TEZİN TÜRÜ : Yüksek Lisans Doktora Sanatta Yeterlik
о ● о
TEZİN KABUL EDİLDİĞİ
Üniversite : Muğla Üniversitesi
Fakülte : İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü
Diğer Kuruluşlar :
Tarih :
TEZ YAYINLANMIŞSA
Yayınlayan :
Basım Yeri :
Basım Tarihi :
ISBN :
TEZ YÖNETİCİSİNİN
Soyadı, Adı : Metin KOZAK
Unvanı : Doç. Dr.

27. TEZİN YAZILDIĞI DİL : Türkçe TEZİN SAYFA SAYISI : 208
TEZİN KONULARI :
1. Turizm Sektöründe Rekabet, Rekabet Gücü Kavramları ve Rekabet Modelleri
2. Turizm Sektöründe Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörlerin Analizi
3. Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan Araştırması
4. Sonuç ve Öneriler
TÜRKÇE ANAHTAR KELİMELER :
1. Turizm Ekonomisi
2. Rekabet
3. Rekabet Gücü
4. Muğla
İNGİLİZCE ANAHTAR KELİMELER :
1. Tourism Economy
2. Competitiveness
3. Competitive Position
4. Mugla
1 – Tezimden fotokopi yapılmasına izin vermiyorum. o
2 – Tezimden dipnot gösterilmek şartıyla bir bölümün fotokopisi alınabilir. o
3 – Kaynak gösterilmek şartıyla tezimin tamamının fotokopisi alınabilir. ●
Yazarın İmzası : Tarih: 20/12/2004

28. 156
IV. BÖLÜM
SONUÇ VE ÖNERİLER
Turizm, döviz girdisini artırıcı ve istihdam yaratıcı özellikleriyle ulusal
ekonomiye katkıda bulunan, uluslararası kültürel ve toplumsal iletişimi sağlayıcı ve
bütünleştirici etkisi ile Dünya barışının korunmasında büyük payı olan bir sektördür.
Son yıllarda, Türkiye ekonomisinin de vazgeçilmez temel taşlarından birisi olan ve
ülke kalkınmasında lokomotif görevi üstlenen turizm sektörü; ödemeler dengesi, dış
ticaret açığı, enflasyon ve işsizliğe çare arayan Türkiye’de, hükümetlerin üzerinde
önemle durduğu bir alandır. Ülkenin en rekabetçi sektörü durumunda olan turizm
sektöründe, rekabet gücünü oluşturan temel faktörlerin ortaya konulması ve ona
uygun bir strateji ve politika belirlenmesi, daha refah ve sosyal bir ülke olma yolunda
olan Türkiye için gerekli ve yeter koşuldur. 2020 yılında 2 trilyon ABD Dolarına
ulaşması beklenen Dünya turizm gelirlerinden Türk turizm sektörünün arzulanan
payı alması; rekabetçi üstünlüklerin gelecekte de devam etmesine ve sürdürülebilir
tüketime dayalı etkin ve etkili talep politikalarıyla mümkündür. Türkiye’nin bugün
için Dünya turizm gelirleri içindeki payı %1.8’dir. Bunun 2020 yılında %3-4’lere
çıkması, Türkiye’nin turizmden elde ettiği gelirin yaklaşık 60 milyar ABD Dolarına
ulaşması anlamına gelmektedir.
Nitekim; ekonominin diğer sektörlerinden çok farklı bir yapı sergileyen
turizm sektöründe, rekabet gücünü etkileyen faktörlerin neler olduğunun çok
gerçekçi bir şekilde belirlenmesi ve buna uygun strateji ve politikaların uygulamaya
konulması, rekabet gücü elde edilebilmesi ve sürdürülmesi ve sonuçta başarılı
olunması için bir ön koşuldur. Çünkü, RG elde etmenin en iyi yolu, uygun bir strateji
belirlemekten geçmektedir. Bunun içinde, rekabet gücünü etkileyen -olumlu ya da
olumsuz- faktörlerin bilinmesi gerekmektedir. Bu bağlamda, günümüz küresel
ekonomisinde; yeni pazarlar, işler, kâr kaynakları oluşturamayan ve sektörün 5-10 yıl
içinde nerede olacağını öngöremeyen destinasyonların, rekabetçi bir yapıda
olamayacakları ve dar sınırlarda azalan kârları geliştirmeye çalışacakları beklenen bir
sonuç olacaktır.

29. 157
Küreselleşme ve turizmdeki hızlı gelişmeler, turizm ve rekabet olgusunun
birlikte ele alınmasını ve daha değişik bir perspektiften tartışılmasını gündeme
getirmektedir. Çünkü, giderek artan uluslararası turizm gelirinden arzu edilen payı
almak isteyen turizm ülkeleri arasındaki rekabet, Dünya genelinde yaşanılan ve
sürekli değişen ekonomik konjonktürle beraber artmaktadır. Bu bağlamda, turizm
sektöründe rekabet gücünün belirleyenlerinin neler olduğunun geleneksel rekabet
teorileri ile izahı mümkün gözükmemektedir. Bu durum, değişen çevresel ve
ekonomik koşulların ışığında, turizm sektöründeki bir ülke, bölge ya da firmanın
rekabet gücünü nasıl kazanması gerektiğinin yeniden değerlendirme gerekliliğini
ortaya çıkarmaktadır.
Buradan hareketle; yapılan çalışmanın üç amacı bulunmaktadır: Birincisi,
literatüre bakıldığında, turizm destinasyonlarındaki rekabet ve rekabet gücü hakkında
çok fazla bir bilgi ve uygulamalı çalışma olmamasından kaynaklanan eksikliktir.
Rekabetle ilgili çalışmalar genelde mal ve imalat sektörlerindeki firmaların
ihracattaki başarılarını ölçmeye odaklanırken, turizmi de kapsayan hizmet sektörüne
yönelik fazla bir araştırmanın söz konusu olmadığı görülmektedir. Böylece; sosyal,
politik, kurumsal değişikliklerin birbirleriyle karışık bir etkileşimini içeren rekabet
konusunda turizm sektöründe genel bir teori, açıklanmış bir tanımlama veya
geçerliliği test edilmiş bir modelin bulunmaması, araştırmanın ilk amacını
oluşturmaktadır. İkinci amaç ise; Türkiye’de turizm sektörü açısından rekabet
gücünü etkileyen faktörlerin neler olabileceğini ortaya koymaktır. Elde edilecek
bulguların; öncelikle turizm sektörüne ve ülke ekonomisine fayda sağlayarak, daha
rekabetçi bir konum oluşturmasına ve pazar payını arttırarak, ülkenin ihtiyacı olan
gerekli döviz girdisinin elde edilmesine katkı yapabilecek politikaların ortaya
konmasına yardımcı olabilmektir. Üçüncü ve son amaç ise; elde edilen bulgular
ışığında, Türkiye’de turizm sektörünü oluşturan ekonomik aktörlere, kurum ve
kuruluşlara ülkenin uluslararası turizm sektöründe daha başarılı olabilmesine yönelik
önerilerde bulunmaktır.

30. 158
I. Araştırma Bulgularının Gözden Geçirilmesi
“Türkiye’de Turizm Sektörünün Rekabet Gücü Analizi Üzerine Bir Alan
Araştırması: Muğla Örneği” adlı bu çalışmada, araştırma türü ve veri toplama
yöntemi, anket tekniğine dayalı bir alan araştırmasıdır. Türkiye’deki turizm
sektörünün, Akdeniz ülkeleri arasındaki rekabet gücünün analizini hedefleyen bu
çalışma, ülkenin Antalya ve İstanbul’dan sonra en büyük üçüncü turizm çekim
merkezi olan Muğla bölgesini kapsamaktadır. Bölge genelindeki en önemli turizm
çekim merkezleri olan Bodrum, Fethiye, Marmaris ve Ortaca ilçelerinde; konaklama
işletmeleri, seyahat acenteleri ve tur rehberlerinden oluşan toplam üç ayrı gruba üç
ayrı tipte anket uygulanmıştır. Bodrum ve Dalaman Havaalanlarında ise yabancı
turistlere yönelik bir anket uygulaması yapılmıştır.
Bu noktada, Türkiye’ye gelen yabancı turistlerin ülke hakkındaki görüşlerini
belirlemek ve dolayısıyla çalışmaya gerekli olan verileri elde etmek için yabancı
turist anketi geliştirilmiştir. Yabancı turist anket formunun geliştirilmesinde, Kozak
(2003) tarafından gerçekleştirilen bir araştırmada kullanılan teknik örnek
alınmıştır 224 . Kozak çalışmasında, Türkiye’nin diğer ülkelere göre rekabet durumunu
belirleyen faktörleri açık uçlu geliştirdiği bir anket yöntemi ile ölçmeye çalışırken,
bu çalışmada yöntem daha da geliştirilerek kapalı uçlu bir formata dönüştürülmüş ve
ölçek tekniğinin kullanımına elverişli hale getirilmiştir. Turizm talebinin kaynağını
oluşturan yabancı turistlere, Akdeniz bölgesinde daha önce gitmiş oldukları ve
Türkiye’nin turizm sektöründeki en önemli rakipleri olan 11 ülkeden herhangi birini
seçmelerini ve bu ülke ile Türkiye’yi, teorik kısmı ikinci bölümde verilen belirli bir
takım değişkenlere 225 göre kıyaslamaları istenmiştir.
Yukarıda belirtilen bu amaca paralel olarak sektör temsilcilerinden,
konaklama işletmeleri ile seyahat acenteleri ve tur rehberlerine de ayrı ayrı anketler
düzenlenerek konuyla ilgili görüş ve önerileri alınmaya çalışılmıştır. Bütün bu dört
224
Kozak, “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations”, ss. 285-302.
225
Turizm sektöründe RG’ nün hangi faktörlerin etkisi altında olduğunun analiz edilebilmesi, turizm
literatüründeki rekabetçi modellerin incelenmesini gerektirmektedir. Buradan hareketle; söz konusu değişkenler,
daha önce birinci bölümde teorik altyapısı açıklanan turizm rekabet modelleri ile genel iktisat teorisinde yer alan
rekabet faktörleri arasından seçilmiştir.

31. 159
grup anket içinde; ülkenin Akdeniz’deki bir ülke ile kıyaslanması ve sonuçta RG’nü
etkilediği düşünülen faktörlerin belirlenmesi hedeflenmiştir.
Yapılan ilk analizlerde; ankete katılan 881 turistten 720’sinin (%81.8’i) ve
yine ankete katılan 429 yerli işletmeciden 366’sının (%85.4’ü), RG açısından
Türkiye’yi en çok İspanya, Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs ile karşılaştırma
eğiliminde oldukları görülmüştür. Bu bağlamda; ankete katılan her iki grubun,
RG’nü etkilediği düşünülen değişkenler açısından Türkiye’yi en çok İspanya,
Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs ile karşılaştırmaları, ülkenin Akdeniz
çanağındaki en yakın rakiplerinin de bu beş ülke olabileceği sonucunu gündeme
getirmektedir. Bu durumda, her iki grubun (turistler ve işletmeler) daha rahat
izlenmesi ve karşılaştırma yapılabilmesi için, diğer altı ülke analiz dışı bırakılmış ve
sayıca fazla olan İspanya, Yunanistan, İtalya, Fransa ve Kıbrıs tekrar çalışma
kapsamına alınmıştır.
Turist anketinden elde edilen bulgulara göre; Muğla bölgesine gelen
turistlerin %29.2’sinin 35-44, %23.5’inin 45-54, %20.3’ünün 25-34 yaş ve diğerleri
şeklinde oluştuğu görülmüştür. Diğer bir deyişle; bölgeye gelen turistlerin
çoğunluğunu orta yaş grubu insanlar oluştururken, üçüncü yaş turizmi denilen 55 ve
üzeri yaş grubu insanların toplam içinde çok az bir paya sahip oldukları saptanmıştır.
Elde edilen bu sonuca göre; Türkiye’de sektör temsilcilerinin üçüncü yaş turizmine
ağırlık vermeleri, buna uygun strateji ve politika belirleyerek, hızla uygulamaya
koymaları ülkenin uluslararası turizm sektöründeki RG’ne olumlu etki edebilecek bir
unsur olarak değerlendirilmektedir.
Muğla’yı ziyaret eden turistlerin yıllık gelir durumuna bakıldığında;
gelenlerin %54.6’sının 20.000 Є ve üzerinde gelire sahip oldukları anlaşılmaktadır.
Bölgeye ve sonuçta ülkeye gelen turistlerin çoğunluğunun, orta ve üst düzey gelir
grubuna mensup insanlardan oluştuğunu söylemek mümkün olabilir. Bu bağlamda;
Dünya genelinde kişi başına harcama miktarı en yüksek ülkeler sıralamasında ABD,
Almanya, İngiltere, Japonya, Fransa, İtalya ve Çin’in ilk sıralarda yer aldıkları
bilinmektedir. Bu ilk yedi ülkenin turizm harcamaları, uluslararası turizm gelirlerinin

32. 160
yaklaşık olarak %50’sini oluşturmaktadır 226 . Daha önce ikinci bölümde teorik
altyapısı belirtildiği üzere, Türkiye bu ülke insanlarına yönelik yapacağı promosyon,
tanıtım ve pazarlama faaliyeti ile daha çok sayıda turisti ülkeye çekebilir. Kişi başına
gelir düzeyi ve harcama miktarı yüksek turistin Türkiye’ye bırakacağı döviz geliri,
ülkenin içinde bulunduğu ekonomik zorlukların aşılmasında çok büyük yararlar
sağlayacaktır. Sonuç olarak, Türkiye’nin yabancı turistlerden yüksek gelir gruplarına
hitap edecek şekilde turistik ürün çeşitlendirmesine gitmesi (golf, yat, kongre ve eko
turizm gibi) ve bu tür insanları ülkeye çekecek politikaları üretmesi gerekmektedir.
Aksi takdirde, ülke kaynakları çok ucuz bir fiyata yabancı turistlere pazarlanmaya
devam edecek ve bu durum ülke insanları açısından sosyal refah kaybına yol
açacaktır.
Turistlerin seçtiği tatil türüne bakılacak olursa; %37 ile ilk sırayı turistin yurt
dışından paket turlarla geldiği, bir otel ya da tatil köyünde kaldığı her şey dahil (HD)
sistemi almaktadır. Bunu sırasıyla; %17.6 ile yarım pansiyon, %14.4 ile sadece
konaklama ve %14.1 yatak ve kahvaltı talep edenler izlemektedir. Ülkeye gelen turist
sayısı ile turizmden elde edilen gelirin aynı oranda artmadığı düşünüldüğünde, bunun
en büyük nedenlerinden biri ve belki de en önemlisinin HD sistemi olduğu yorumunu
yapmak mümkündür. Çünkü; Türkiye’de ortalama 7 ila 14 gün tatil yapan turistlerin
büyük çoğunluğu ülkeye paket turlarla gelmekte, bulunduğu otel ya da tatil
köyünden dışarıya çıkmamaktadır. Böylece, gelir düzeyi ne kadar yüksek olursa
olsun, harcama tutarı belli bir düzeyde kalmakta ve fazladan bir katma değer artışı
sağlanmamaktadır.
Nitekim; yerli işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların, HD
sisteminin sadece 4 ve 5 yıldızlı otel/tatil köylerinde uygulanması ya da kaldırılması
ve turizmin sadece bu tesislerle değil, daha alt düzeydeki tesislerle ve kaliteli şekilde
geliştirilmesi gerektiğini düşündükleri saptanmıştır. Bununla birlikte; işletmeciler,
turizmde HD sistemine geçilmesinin kaliteyi düşürdüğü ve Türk turizmine büyük
zarar verdiği düşüncesindedir. Buradan, Türkiye’de uygulanan HD sisteminin ülkeye
şu anki durumu gereği çok fazla bir katma değer artışı sağlamadığı ve sektör
226
http://www.world-tourism.org/market_research/facts/highlights/Highlights.pdf. 09.03.2004.

33. 161
temsilcilerinin bu uygulamayı yeniden gözden geçirmeleri gerektiği sonucu ortaya
çıkmaktadır.
Rezervasyon süresine bakıldığında; ülkeye gelen turistlerin %40’ının bir ila
dört hafta önceden ve %60’ının da bir ay veya daha fazla süre önceden; başka bir
şekilde ifade edilecek olursa yaklaşık %60’nın üç ay ve daha kısa süre önceden
rezervasyon yaptırdıkları anlaşılmaktadır. Buradan, Türkiye’nin “son dakika satış”
şeklinde pazarlanan bir ülke olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu da, ülkenin rakiplerine
göre daha ucuz bir ülke konumunda olmasının sonucu şeklinde yorumlanabilir.
Dolayısıyla, ülkenin turizm sektöründeki fiyatlama politikasını yeniden gözden
geçirmesi, RG’nü ve bölge genelindeki pazar payını arttırması için gerekli bir
koşuldur.
Sonuç olarak belirtmek gerekirse; elde edilen ilk bulgulara göre, Türkiye’nin
rekabet düzeyi ile ilgili olarak şunları söylemek mümkündür: Turizm sektörü
açısından, ülkenin Akdeniz bölgesindeki en yakın rakiplerinin; İspanya, Yunanistan,
İtalya, Fransa ve Kıbrıs olduğu saptanmıştır. Çünkü; ankete katılan her iki grubun,
RG’nü etkilediği düşünülen değişkenler açısından Türkiye’yi en çok bu beş ülke ile
karşılaştırma eğiliminde oldukları görülmüştür. Bununla birlikte, Türkiye’nin
uluslararası turizm sektöründe; üçüncü yaş turizmi başta olmak üzere, yüksek gelir
grubuna sahip turist kitlesine yönelik turistik ürün çeşitlendirmesine gitmesi; şu an da
uygulanan HD sistemi ile fiyatlama politikasına yeniden gözden geçirerek daha etkili
uygulamalar ortaya koyabilmesi; Akdeniz bölgesindeki diğer rakipleri ile rekabet
edebilmesi için çok önemlidir.
II. Literatüre Katkılar
Bu bölümde, RG’nü etkileyen faktörler elde edilen bulgular ışığında yeniden
değerlendirilecek ve buna göre; Türkiye’de turizm sektörünün RG’nü olumlu ya da
olumsuz etkileyen faktörlerin neler olabileceği ortaya konmaya çalışılacaktır. Daha
sonra, analiz sonuçlarından yararlanılarak literatüre yapılan diğer katkılara, sektör
temsilcilerine yönelik önerilere ve çalışmanın yürütülmesi sırasında oluşan kısıtlara
ve gelecek çalışmalara ilişkin önerilere yer verilecektir.

34. 162
A. Rekabet Gücünü Etkileyen Faktörlerin Yeniden Gözden Geçirilmesi
Çalışmanın ikinci bölümünde teorik altyapısı ele alınan faktörlerin, elde
edilen bulgular ışığında tekrar değerlendirilmesi uygun olacaktır. Bu nedenle, RG’nü
etkileyen faktörler tek tek ele alınarak incelenecek olursa, ilk önce beşeri sermaye ve
eğitim faktörüne bakmak gerekmektedir. Bu faktörle ilgili bilgiler, yerli işletmeci
anketinden elde edilen sonuçlara göre değerlendirilecektir.
1. Beşeri Sermaye ve Eğitimin Rolü
Ankete katılan işletmecilerin; %60.1’i lisans ve %23.4’ü lise olmak üzere,
toplamda yaklaşık %84’ünün üniversite ya da lise mezunlarından oluştuğu
görülmektedir. Bununla birlikte; turizm sektöründe çalışanların mesleki açıdan
eğitim durumlarına bakıldığında, turizm meslek liseleri ile turizm ön lisans ve lisans
mezunlarının genel toplam içindeki payının sadece %21.3 olduğu anlaşılmaktadır.
Bu nedenle ankete katılan ve %74’ünün söz konusu işletmelerin sahibi, ortağı ya da
müdürü oldukları görülen personelin mesleki eğitimden yoksun olduğu sonucu
ortaya çıkmaktadır.
Ankete yanıt veren işletmelerde çalışan personelin eğitim düzeylerine
bakıldığında ise; işletmecilerin tersine çalışan personelin, %61.2 gibi çok büyük bir
çoğunluğunun lise ve ilkokul mezunlarından meydana geldiği görülmektedir. Çalışan
personel açısından turizm lisansla birlikte üniversite mezunları toplamı, %23.1’lik bir
oranla işletmecilere göre daha düşük bir düzeydedir. Turizm meslek liseleri ile ön
lisans ve lisans mezunlarının toplam içindeki payı ise %27.5’dir. Buradan; hem
işletme yöneticilerinin ve hem de özellikle çalışan personelin büyük çoğunluğunun
mesleki eğitim ve genel anlamda eğitim düzeylerinin istenildiği ya da beklenildiği
gibi yüksek olmadığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bu bilgiler ışığında,
Türkiye’de turizm sektöründe, en iyi hizmeti verebilecek ve sektörün kendi içinden
yetişmiş kalifiye ve eğitimli insan sayısının yetersiz olduğu yorumunu yapmak da
mümkündür.
Yerli işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların, Türkiye’de
turizmin gelişmesi için eğitimli ve kalifiye personel sayısının artması ve devletin bu
konuya ağırlık vermesi; fiziki standartların, eğitim standartları ile eşzamanlı

35. 163
yürütülmesi; deneyimsiz, işi bilmeyen ve mevsimlik çalışan insanların sektöre büyük
zarar verdiği; eğitilmiş kalifiye eleman açığının çok fazla olduğu ve turizm meslek
liselerinin teşvik edilmesi; ülkenin doğası ve konukseverliği yanında eğitimli ve
kaliteli hizmet ile tanınması ve bir marka olması gerektiği şeklinde görüş belirttikleri
de görülmektedir.
Uluslararası turizm sektöründe başarılı olan birçok GÜ’nin, bu alanda ve bir
bütün olarak genelde eğitim sistemlerinin de gelişmiş olduğu göz önüne alınacak
olursa; Türkiye’nin en rekabetçi sektörü durumunda olan turizm sektöründe,
çalışanların eğitim düzeylerinin, RG elde etmek için çok da yeterli olduğunu
söylemek mümkün değildir. Türkiye’nin rakiplerine göre rekabet gücü kazanımında,
ileriye yönelik strateji ve politikaların birinci öncelikli olduğu turizm sektöründe,
ayrıntıların çok önemli olması; hizmetin bir kez ve mükemmel sunulma zorunluluğu
diğer bir deyişle, hata yapma şansının bulunmaması; eğitim ve nitelikli işgücünün
önemini diğer sektörlere oranla daha fazla ön plana çıkarmaktadır. Bu bağlamda;
sanayileşmenin yerini bilgi toplumuna bırakmaya başladığı günümüzde, RG’nün
belki de en önemli göstergelerinden biri olan beşeri sermaye ve eğitim için, Türkiye
adına söylenebilecek çok olumlu noktalar bulunmamaktadır. Bu nedenle, turizm
eğitiminde mesleki sertifikasyon sistemine geçilmesi ve standardizasyon sağlanması,
verimlilik ve hizmet kalitesini geliştirerek RG’ne olumlu yönde etki edecektir.
2. Bilişim Teknolojileri ve Teknolojik Gelişme
RG’nü etkileyen bir diğer faktör BT’dir. BT ve teknolojik gelişme faktörü ile
ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer alan ve
“Türkiye’deki telekomünikasyon ağının kalitesi (4.16) ile bankacılık hizmetinin
kalitesi (4.17)” şeklinde sorulan iki ayrı soru kapsamında değerlendirilmiştir. Turist
anketinden elde edilen bulgulara göre; bu iki değişkeninin, toplam yirmi üç değişken
arasında ülkenin RG’nü etkileyen en olumsuz beş değişken arasında yer aldığı
görülmektedir (bkz. EK-B, Tablo EK-B.12). Yerli işletmeci anketinde ise bu iki
değişken en olumsuz beş değişken arasında yer almamaktadır. Turizm talebinin en
önemli kaynağını oluşturan ve ülkeye gelen yabancı turistlerin düşünceleri esas
alınacak olursa; BT ve teknolojik gelişmeyi, ülkenin RG’nü olumsuz etkileyen bir

36. 164
faktör olarak yorumlamak mümkündür. Bunun, Türkiye’de turiste bu anlamda
sağlanan hizmetin yeterli kalite ve standartta olmamasından kaynaklandığı
söylenebilir.
3. Turizmin Arz Koşulları
Porter’ın faktör koşulları, Crouch ve Ritchie’nin temel kaynak ve çekiciler,
Dwyer ve Kim’in doğal ve geliştirilmiş kaynaklar ve Kim’in turizm rekabetinin
birincil kaynakları olarak belirttiği ve bu anlamda da bir destinasyonun fiziksel,
tarihsel, kültürel ve rekreatif kaynaklara sahip olması, o destinasyona olan çekiciliğin
ve motivasyonun en önemli nedeni olarak görülmektedir 227 . Belirtilen bu faktörler
bir destinasyonun RG oluşturmasını sağlayan ve sonuçta RG’nü doğrudan etkileyen
unsurlardır. Diğer bir deyişle; turistin bir turizm bölgesini ziyaret etmedeki en önemli
ve ilk nedeni, o ülkenin fiziksel, tarihsel, kültürel ve rekreatif açıdan yeterli
kaynaklara sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Buradan da; bir turizm ülkesi olup
da yeterli arz koşullarına ya da kaynaklarına sahip olamayan destinasyonlar için
rekabet ve RG kavramlarından söz edilemeyeceği anlaşılmaktadır.
Yukarıda belirtilen dört model içinde farklı isimlerle ifade edilen söz konusu
kaynakların hepsi, bu çalışmada turizmin arz koşulları başlığı altında toplanmıştır.
Buradan hareketle; RG’nü etkileyen bir diğer faktörün arz koşulları olduğu
görülmektedir. Arz koşulları, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu
içinde yer alan ve; Türkiye’deki konukseverlik (4.3), hijyen ve temizliğin kalitesi
(4.6), yiyecek ve içecek kalitesiyle (4.7), konaklama tesislerinin kalite ve standardı
(4.8), gece yaşantısı ve eğlence olanakları (4.9), sportif faaliyetler (4.10), alışveriş
imkanı (4.11), sağlık hizmetlerinin kalitesi (4.12), çocuklara sağlanan hizmetin kalite
ve standardı (4.13), yerel ulaşım ağı ve hizmetindeki kalite (4.15), havaalanlarının
kalitesi (4.18) ile kültürel (4.19) ve tarihi zenginliğin çekiciliği (4.20) şeklinde
sorulan on üç ayrı soru ile turist anketinin son ve açık uçlu sorusu olan “Bir turizm
destinasyonu olarak, Türkiye hakkındaki düşünceleriniz nedir?” sorusu kapsamında
227
Porter, The Competitive Advantage of Nations, ss. 74-75; Crouch, Ritchie, 146-148; L. Dwyer,
C. Kim, “Destination Competitiveness: A Model and Determinants”, www. ttra.com./
pub/uploads/007pdf. 08.08.2003; Kim vd., s. 28.

37. 165
değerlendirilmiştir. Arz koşulları faktörü içinde bu kadar fazla sayıda değişkenin
olmasının nedeni; yukarıda ve birinci bölümde teorik yapısı belirtildiği üzere, bunun
RG’nü etkilediği düşünülen en önemli faktör konumunda olması ve değişik sorularla
ölçülmesinin amaçlanmasından kaynaklanmaktadır.
Turist ve yerli işletmeci anket sonuçlarına bakıldığında (bkz.Tablo 3.9, 3.11,
3.12, 3.17 ve 3.21); arz koşulları kapsamında değerlendirilen konukseverlik
değişkenin, yapılan bütün analizlerde RG’nü etkileyen en olumlu değişken olduğu
görülmektedir. Bu değişken ile ilgili benzer sonuçlar; Kozak’ın 2003, 2002, 2001 ve
1999 yılında Türkiye ile Akdeniz’deki diğer bazı turizm ülkelerini karşılaştırmış
olduğu çalışmalarda 228 da elde edilmiştir. Benzer şekilde, tarihi zenginliğin çekiciliği
değişkeninin, yapılan analizlerde RG’nü etkileyen en olumlu beş değişken arasında
yer aldığı görülmektedir (bkz. EK-B, Tablo EK-B.11). Tablo EK-B.12’ye
bakıldığında ise; turizmin arz koşulları kapsamında değerlendirilen Türkiye’deki
hijyen ve temizliğin kalitesi ile havaalanlarının kalitesi değişkenlerinin, RG’nü
etkileyen en olumsuz beş değişken içinde yer aldığı görülmektedir.
Buna göre; elde edilen analiz sonuçlarından, turizmin arz koşulları
faktörünün, RG’nü hem olumlu ve hem de olumsuz etkileyen bir faktör olduğu
anlaşılmaktadır. Bu bağlamda; Türkiye’deki hijyen ve temizlik, konaklama tesisleri,
sportif faaliyetler, sağlık, yerel ulaşım ağı ve hizmeti, çocuklara sağlanan hizmet ile
havaalanlarının kalite ve standardının yükseltilmesinin, ülkenin uluslararası turizm
sektöründe daha rekabetçi ve başarılı olabileceğini göstermektedir. Bazı turistlerin
açık uçlu soruya verdikleri yanıtlar da, belirtilen bu noktaları doğrular niteliktedir.
Dolayısıyla; arz koşulları içinde yer alan ancak ülkenin RG’nü olumsuz etkilediği
düşünülen değişkenlere yönelik sektör temsilcileri tarafından yapılacak düzeltme ve
iyileştirme faaliyetleri sonucu, ülkenin turistlerce algılanan bu olumsuzlukları
giderilerek, RG artabilecektir.
228
Kozak, “Measuring Comparative Performance of Vacation Destinations”, ss. 289-299; Kozak,
“Destination Benchmarking”, ss. 504-512; Kozak, “Repeaters’ Behavior at two Distinct
Destinations”, ss. 793-800; Kozak, “Measuring Tourist Destination Competitiveness: Conceptual
Considerations and Empirical Findings”, ss. 278-281.

38. 166
4. Turizmin Talep Koşulları
RG’nü etkileyen bir diğer faktör turizmin talep koşullarıdır. Bu faktör ile
ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer alan ve
“Türkiye’ye olan uzaklık (4.21) ile Türkiye’deki tanıtım ve reklam politikalarının
etkinliği (4.23)” şeklinde sorulan iki ayrı soru, turist ve yerli işletme anketinin son ve
açık uçlu sorusu ve son olarak da yerli işletmeci anketinin beşinci sorusu içinde yer
alan ve “doğal afetler (5.3) ile savaş ve terör olayları (5.4)” kapsamında
değerlendirilmiştir. Turist anketinden elde edilen bulgulara göre; uzaklığın, talep
koşulları faktörü kapsamında Türkiye’nin RG’nü en olumsuz etkileyen değişken
olduğu görülmektedir. Yerli işletmeci anketine göre ise; aynı şekilde tanıtım ve
reklam politikalarının etkinliği, Türkiye’nin RG’nü en olumsuz etkileyen değişken
durumundadır. Nitekim, yerli işletmecilerin açık uçlu soruya verdiği yanıtlar;
devletin turizme yönelik tanıtım ve reklam faaliyetlerine çok daha fazla ağırlık ve
destek vermesinin, ülkenin bu alandaki rekabetçi gücünü arttıracağı şeklindedir.
Bölgesel tanıtıma geçilmesi ve her bölgenin kendi markasını yaratması gerektiği de,
belirtilen diğer noktalar arasındadır.
Turistlere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların, Türkiye’nin genel
olarak ucuz bir ülke olduğunu; ancak havaalanlarındaki (özellikle Dutty Free satış
noktalarında) fiyatların ise çok yüksek olduğunu belirttikleri gözlenmiştir. Ayrıca;
Türkiye’nin AB’ne üye olması ve Euro’yu kullanmaya başlaması ile birlikte,
“Yunanistan ve Portekiz’de olduğu gibi daha pahalı bir ülke konumuna geleceği ve
rekabetçi gücünü kaybedeceği” de verilen yanıtlar arasındadır. Buradan, Türkiye’nin
AB’ne üye olmasının, Türkiye ile diğer turist gönderen AB ülkeleri arasındaki nispi
fiyat farklılığının Türkiye aleyhine bozulacağı sonucu da ortaya çıkmaktadır. Yerli
işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan ise, Türkiye’nin turizm sektöründe diğer
ülkelerle rekabet edebilmesi için, kendi ürününü kendisinin satması ve fiyat
politikasını ona göre belirlemesi ve bu bağlamda da kendi tur operatörlerinin olması
gerektiği belirtilmektedir.
Son olarak da; yine bazı katılımcıların vermiş olduğu yanıtlardan,
Türkiye’nin coğrafi olarak Orta Doğu ve Irak’ta yaşanılan savaş bölgelerine yakın
olmasının, güvenlik açısından turist akışında azalmalara yol açabileceğini

39. 167
göstermektedir. Yerli işletmeci anketine göre de, ülkede yaşanan doğal afetlerin
RG’nü olumsuz, savaş ve terör olaylarının ise çok olumsuz etkileyeceği
düşünülmektedir. Porter’ın modelinde daha önce de vurgulandığı üzere, değişen
fırsatlar ve tesadüfi olaylar kapsamında değerlendirilen; savaş, terör ve güvenlik
olayları ya da daha önceden tahmin edilemeyen, çevreyi ve içinde bulunulan piyasa
ortamını etkileyen deprem, sel vb. olaylar destinasyonun RG’nü olumsuz
etkileyecektir 229 . Kısaca belirtmek gerekirse; bütün bu verilerin ışığında elde edilen
analiz sonuçlarından turizm talep koşullarının, ülkenin RG’nü olumsuz etkileyen bir
faktör olduğu anlaşılmaktadır.
5. Maliyet, Yatırım, Teşvik ve Mali Düzenlemeler
Maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler; RG’nü etkileyen bir diğer
niceliksel faktördür. Bu faktör ile ilgili bilgiler, yerli işletme anketlerinin beşinci
sorusu içinde yer alan ve “ekonomik krizler (5.1), politik istikrarsızlıklar (5.2) ve
turizme özgü maliyet ve teşvik politikalarının olması (5.8)” şeklinde sorulan üç ayrı
soru ve yerli işletme anketinin son ve açık uçlu sorusu kapsamında
değerlendirilmiştir. Buna göre; turizm işletmelerine yönelik devletin maliyet ve
özellikle de teşvik politikalarının olmasının, ülkenin RG’nü olumlu yönde
etkileyeceği bilinmektedir. Açık uçlu soruda ise; bazı katılımcıların, Türkiye’deki
KDV oranlarının diğer rakip ülkelere oranla çok daha yüksek olduğu, devletin
sektörel teşvikler ve yatırımlar konusunda yeterli desteği sağlayamadığı, turizm
işletmelerinin de küçük ve orta boy işletme (KOBİ) kapsamına alınması ve
ihracatçılara verilen banka kredilerinden aynı şekilde yararlanılması şeklinde görüş
belirttikleri saptanmıştır. Turizm; ülkenin bacasız sanayisi konumundadır ve
görünmez bir ihracat endüstrisidir 230 . Devletin bu sektöre daha fazla teşvik ve destek
vermesi, diğer ülkelerle rekabet edebilecek ortamı sağlamış olması, ülkenin
uluslararası turizm sektöründeki RG’nü arttıracaktır.
229
Porter, The Competitive Advantage of Nations, ss. 124-130.
230
B. Archer, C. Cooper, “The Positive and Negative Impacts of Tourism”, The Economics of
Tourism, Volume II, 1998, s. 599; W.F.Theobald, Global Tourism, Oxford: Butterworth &
Heinemann, Second Edition, 2001, s. 65.

40. 168
Bununla birlikte; yerli işletmeci anketinden elde edilen diğer bulgulara göre,
ülkede yaşanan ekonomik krizler ile politik istikrarsızlıkların Türkiye’nin sektördeki
RG’nü olumsuz etkilediği anlaşılmaktadır. Açık uçlu sorudan bazı katılımcıların ise,
Türkiye’de her alanda olduğu gibi turizm alanında da yürütülen istikrarsız
politikaların, RG’nü olumsuz etkilediği belirtilen bir başka konudur. Dolayısıyla;
maliyet, yatırım, teşvik ve mali düzenlemeler faktörünün RG’nü hem olumlu ve hem
de olumsuz etkilediği görülmektedir. Böylece; yukarıda ifade edilen ve RG’nü
olumlu etkileyebileceği düşünülen noktalar konusunda gerekli mali düzenlemelerin
yapılması ve önemli bir turizm çekim merkezi olan Türkiye’de ekonomik ve politik
istikrarın sağlanmış olmasının, ülkenin bu alandaki RG üzerinde çok olumlu etkiler
yaratabileceği söylenebilir.
6. Sürdürülebilir Turizm ve Çevre
Ülkenin turizm sektöründeki RG’nü etkileyen niteliksel bir faktördür. Bu
faktör ile ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer
alan ve “Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliği (4.4) ile deniz ve kumsalların kalitesi
(4.14)” şeklinde sorulan iki ayrı soru ile turist ve yerli işletme anketinin son ve açık
uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna göre; turistler ve yerli işletmeciler
Türkiye’deki doğal çevrenin güzelliğinin diğer ülkelere oranla daha iyi olduğunu
düşünmektedirler. Benzer bir sonuç, Gürsoy ve Kendall tarafından 2004 yılında
Akdeniz ülkeleri için yapılan bir başka çalışmada elde edilmiştir 231 . Burada,
Türkiye’nin çevre faktörü açısından rekabet gücünün; İtalya, İspanya, Yunanistan,
Mısır, Fas, Kıbrıs ve Malta’nın yer aldığı diğer yedi Akdeniz ülkesinden daha iyi
olduğu görülmektedir. Deniz ve kumsalların kalitesi konusunda da, turistler Türkiye
ile diğer rakip ülkeler arasında çok önemli bir farkın olmadığını; yerli işletmeciler ise
Türkiye’nin daha iyi olduğunu düşünmektedir. Turistlere sorulan açık uçlu sorudan
bazı katılımcıların, Türkiye’nin turizm açısından çok değerli potansiyele sahip olan
bir destinasyon olduğu ve bu potansiyelin uzun dönemde de geliştirilmesi, korunması
231
D.Gürsoy, K.W.Kendall, “A Competitive Positioning of Mediterranean Destinations”, CD
Proceedings of Euro-Chrie Congress, 3-7 November, 2004, Ankara.

41. 169
ve sürdürülmesine yönelik politikaların uygulamaya konulması gerektiğini
düşündükleri görülmektedir.
Aynı şekilde, yerli işletmecilere sorulan açık uçlu sorudan bazı katılımcıların;
çevre yasalarının kesinlikle etkili bir şekilde uygulanması gerektiği, turizm
tesislerinin (çöp toplama/arıtma, kanalizasyon ve atık su, hijyen ve temizlik vb.
konularda) yeterince denetlenmediği ve bunun çevre üzerinde olumsuz etkiler
meydana getirdiği, ikincil (yazlık) konutların turizm alanlarının dışına çıkartılması
konusu ile turizm bölgelerindeki yerel hizmetlerin sadece belediyelere değil, hız ve
esnekliği arttıracak şekilde devletin diğer kurumlarına da dağıtılması, yerel
yönetimlerde sektör temsilcilerinin de bulunması ve belediyelerin gerekli olan
altyapıları gerçekleştirmesi gerektiği düşüncesinde oldukları görülmektedir. Öte
yandan; son yıllarda devletin tatil köyü projelerini teşvik etmesinden dolayı kitle
turizmine ağırlık verildiği, bununla da ülkenin istenilen geliri elde edemediği ve bu
nedenle de sürdürülebilir amaçlı projelerin desteklenmesi ve ülke geneline yayılması
da ileri sürülmektedir.
Böylece, sürdürülebilir turizm ve çevre faktörünün RG üzerinde olumlu bir
etki meydana getirdiği anlaşılmakla birlikte; turizmin varlık nedeni olan fiziksel ve
çevresel kaynakların korunması ve uzun dönemde sürdürülebilir bir şekilde
kullanılması, destinasyonun RG’nün kısa dönemde olduğu kadar, uzun dönemde de
devamlılığı açısından büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda; uluslararası turizm
pazarında RG elde etmek için gerekli olan unsur, destinasyondaki üretim
faktörlerinin miktarını arttırmaktan öte, bunların geliştirilmesi, korunması ve sonuçta
ileriye yönelik kullanımının sürdürülebilirliğini sağlayacak politikaların
üretilebilmesidir.
7. Hizmet Kalitesi ve Müşteri Memnuniyeti
RG’nü etkileyen bir diğer niteliksel faktör, hizmet kalitesi ve müşteri
memnuniyetidir. Çalışmada, bu faktör ile ilgili bilgiler, turist ve yerli işletmeci
anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer alan ve “Türkiye’deki hizmet kalitesi (4.1)”
sorusu ile turist anketinin 7., 8., 9. sorusu ve açık uçlu soru kapsamında
değerlendirilmiştir. Buna göre; turistler Türkiye’deki hizmet kalitesinin diğer

42. 170
ülkelere oranla daha iyi olduğunu düşünürken; yerli işletmeciler, Türkiye ile diğer
ülkeler arasında önemli bir fark olmadığı düşüncesindedir. Diğer sorulara
bakıldığında ise; turistlerin Türkiye’de yapmış oldukları bu son tatilden çok memnun
oldukları, gelecekte tekrar gelmeyi düşündükleri ve arkadaş ve akrabalarına
Türkiye’de tatil yapmaları konusunda tavsiyede bulunacakları anlaşılmaktadır.
Turistlere sorulan açık uçlu sorudan ise bazı katılımcıların, Türkiye’deki
hizmet kalitesinden çok memnun oldukları ancak “hanutçuluk” olarak isimlendirilen
ve bazı restoran ve alışveriş yerlerinde kendilerine fiziksel baskı yoluyla zorla bir
şey satılmaya çalışılmasından rahatsız duyduklarını ifade ettikleri de görülmektedir
(Benzer sonuçlar için bkz. Kozak 2001a; 2004). Yerli işletmecilere sorulan açık uçlu
sorudan ise; Türkiye’de turizm ve hizmet kalitesinin bölgelere göre farklılık
gösterdiği, Antalya bölgesindeki otel/tatil köylerinin yeni teknoloji kullanımı,
büyüklük, havaalanlarına yakınlık gibi nedenlerle diğer gölgelere oranla daha
avantajlı oldukları, dolayısıyla da Türkiye turizminin Antalya endeksli olduğu ve
bunun diğer bölgelere de yayılması gerektiği belirtilmektedir.
Genel olarak değerlendirildiğinde; bir hizmet sektörü olan turizmde, hizmet
kalitesi ve müşteri memnuniyetinin, RG’nü olumlu etkileyen bir faktör olduğu
anlaşılmaktadır. Günümüzde, Dünya genelinde turizm açısından benzer ürün ve
hizmetlerin sunumundaki artış, hizmet kalitesinde iyi olanın kendisini fiyat
rekabetinin dışında tutup, maliyetleri düşürerek rekabetçi bir üstünlük elde edeceğini
göstermektedir. Çünkü, turistlerin bir destinasyonun kalite ve çekiciliğine ilişkin
algılamaları, onların ziyaret karar ve motivasyonlarını en önemli etkileyecek
faktörlerin başında gelmektedir.
8. Verimlilik ve Kaynakların Etkin Kullanımı
Bir hizmet sektörü olan turizmde, ekonominin diğer sektörlerindeki gibi
verimliliği istatistiki olarak ölçmek mümkün gözükmemektedir. Bu nedenle de, bu
faktör RG’nü etkileyen niteliksel faktörler grubunda değerlendirilmektedir. Nitekim;
destinasyondaki verimlilik artışının, iyi ve kaliteli hizmet ile müşteri memnuniyetine
dayandığı bilinmektedir. Böylece, verimlilik düzeyi hizmet verilen turistlerden
memnun olanların sayısının artması ile yükselecektir. Yapılan analizlerde, turist

43. 171
grubun Türkiye’deki hizmet kalitesi ile müşteri memnuniyetinin rakip ülkelere göre
daha iyi olduğunu düşündükleri ve ülkeye gelen turist sayısının her geçen yıla oranla
daha da arttığı göz önüne alınacak olursa, Türkiye’de turizm sektöründe verimliliğin
yüksek olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır. Buradan, verimlilik ve kaynakların etkin
kullanımının; RG’nü olumlu yönde etkileyen bir faktör olduğu yorumu yapılabilir.
9. Turistik Ürün Çeşitlendirmesi
Ülkenin turizm sektöründeki RG’nü etkileyen niteliksel bir faktördür. Bu
faktör ile ilgili bilgiler, turist ve yerli işletme anketlerinin dördüncü sorusu içinde yer
alan ve “Türkiye’deki turistik ürün çeşitliliği (4.2)” şeklinde sorulan tek soru ile
turist anketinin demografik ve açık uçlu sorusu kapsamında değerlendirilmiştir. Buna
göre; hem turistler ve hem de yerli işletmeciler, Türkiye’deki turistik ürün
çeşitliliğinin diğer ülkelere oranla daha iyi olduğu düşüncesindedir. Daha önce de
açıklandığı üzere, bölgeye yaz sezonunda gelen turistlerin çoğunluğunun orta yaş
grubu insanlardan oluştuğu ve üçüncü yaş turizmi denilen 55 ve üzeri yaş grubu
insanların toplam içindeki payının az olduğu düşünüldüğünde; üçüncü yaş turizmine
ağırlık verilmesi, buna uygun strateji ve politikalar belirlenmesi Türkiye’nin bu
alandaki RG’nü arttırabilir.
Bununla birlikte; ülkeye gelen turistlerin seçtikleri konaklama türlerine
bakıldığında; gelenlerin büyük çoğunluğunun otel ve apart otellerde kaldıkları, bot ve
yatları ile gelenlerin ise çok az sayıda olduğu görülmektedir. Ülkeye yüksek
miktarda döviz bırakması ve katma değeri yüksek olması nedeniyle deniz turizmine
ve bu yolla ülkeye gelen zengin turiste yönelik tanıtım, reklam ve pazarlama
faaliyetlerine ağırlık verilmesi, ülkenin turizm sektöründeki RG’nü olumlu yönde
etkileyebilecek bir diğer faktördür. Porter’ın da belirttiği gibi; ürün farklılaştırmasına
giderek, piyasaya sunulan ürüne rakiplerinde olmayan bir özellik ekleyenlerin, bu
farklılıktan dolayı daha fazla bir kâr marjı elde etmeleri mümkündür 232 . Bu nedenle,
Türkiye’nin bir turizm destinasyonu olarak, rakiplerinden az da olsa farklı olabilmesi
232
CAT, “Türkiye’nin Umudu Turizm”, http: //www.activefinans.com/activeline /sayi16/turizm.
html, s. 1., 15.03.2003.