SlideShare a Scribd company logo

EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA

•
•
S
siloam

EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA

Spiritual
1 of 206
Download to read offline
1 ANDRZEJ SIEMIENIEWSKI EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA KATOLICKI SERWIS APOLOGETYCZNY WROCŁAW 2001 1
2 REDAKCJA: ALEKSANDRA KOWAL  COPYRIGHT BY ANDRZEJ SIEMIENIEWSKI WYDANIE II (WERSJA ELEKTRONICZNA) KATOLICKI SERWIS APOLOGETYCZNY: NA SKALE CZY NA PIASKU? HTTP://WWW.APOLOGETYKA.KATOLIK.PL APOLOGETYKA@KATOLIK.PL SKŁAD: JACEK JURECZKO 2
3 WSTĘP 1. Jan Paweł II w encyklice o działalności ekumenicznej Ut unum sint wydanej w 1995 roku potwierdził raz jeszcze soborowe przekonanie, że „Kościoły i odłączone Wspólnoty, choć w naszym przekonaniu podlegają brakom, wcale nie są pozbawione znaczenia i wagi w tajemnicy zbawienia. Duch Chrystusa nie wzbrania się przecież posługiwać nimi jako środkami zbawienia, których moc pochodzi z samej pełni łaski i prawdy, powierzonej Kościołowi katolickiemu”.1 Tym samym stwierdzone zostało, że teologiczna refleksja nad elementami duchowości rozwijanej wśród chrześcijan innych wyznań może stać się badaniem dróg Ducha Świętego i przybliżaniem całej pełni katolickiego bogactwa, obecnego przecież także i poza widzialnymi ramami katolickiej wspólnoty. Ekumenizm stał się niezbywalną częścią składową katolickiej teologii, co zachęca do systematycznej analizy znaków czasu ujawniających się między innymi w nurtach odnowy żywo obecnych wśród chrześcijan-niekatolików. Niniejsza praca ma być jednym ze sposobów wchodzenia na szlak wskazany w ten sposób przez Jana Pawła II. Przy pełnej świadomości istniejących między chrześcijanami różnic najpotrzebniejsze jest znalezienie nienaruszalnego fundamentu jedności, który pozwoliłby na oparcie na nim wszelkiej refleksji teologicznej mającej implikacje ekumeniczne. Fundamentem tym, przypomnianym w Ut unum sint, jest sakrament chrztu, i to ukazany przez papieża w aspekcie „odrodzenia”, czyli „narodzenia na nowo”: „sakrament chrztu, wspólny nam wszystkim, «stanowi sakramentalny węzeł jedności trwający między wszystkimi przezeń odrodzonymi» (regenerati).” Dla teologicznej myśli skierowanej ku duchowości nowego narodzenia, otwartej na spojrzenie ekumeniczne szczególnie zachęcające są dalsze słowa Jana Pawła II mówiące, że „implikacje teologiczne, duszpasterskie i ekumeniczne wspólnego Chrztu są liczne i doniosłe”.2 Jan Paweł II swoją encykliką przypomniał też, że „od czasu Soboru Watykańskiego II Kościół katolicki wszedł nieodwołalnie na drogę ekumenicznych poszukiwań, wsłuchując się w głos Ducha Pańskiego, który uczy go uważnie odczytywać «znaki czasu»”.3 Odwołamy się do jednego z takich znaków czasu, będących impulsem do poszukiwania pełniejszego zrozumienia idei „narodzenia na nowo”. Idea ta obejmuje ten sam obszar teologiczny, o którym wspomniał Sobór Watykański II, gdy w kontekście oddzielonych kościelnych wspólnot zachodnich wspominał o „odrodzeniu do życia Bożego” przez chrzest (Baptismi Sacramento homo… ad vitae divinae consortium regeneratur).4 Takim znakiem czasu jest z pewnością szybko rosnąca liczba gorliwych chrześcijan w wielu protestanckich wspólnotach, szczególnie amerykańskich, których łączy specyficzny typ duchowości o wielowiekowej tradycji opartej na przeżyciu tak zwanego „nowego narodzenia”. Sposoby wyrażania wiary i manifestowania jedności tych grup chrześcijańskich są niekiedy bardzo spektakularne. Jako przykład może posłużyć cykl „Krucjat Żniwa” (Harvest Crusades), które w ciągu ostatnich siedmiu lat przyciągnęły 6,5 mln uczestników na terenie USA. Przewodniczący tym spotkaniom protestancki pastor Greg Laurie odwołuje się w swoich kazaniach do pewnych ważnych elementów historii amerykańskiej duchowości protestanckiej. Wspomina o trzech „Wielkich Przebudzeniach” (Great Awakenings), które w poprzednich wiekach pomogły 1 Ut unum sint, 10; por. UR,3. Ut unum sint, 66. 3 Ut unum sint, 3. 4 UR, 22. 2 3
4 zanieść orędzie Ewangelii do milionów ludzi, przedtem obojętnych lub wątpiących. Nawiązuje do teologicznego pojęcia „przebudzenia”, definiując je jako dany przez Boga czas, gdy tysiące ludzi uświadamiają sobie, że są grzesznikami i przychodzą do Chrystusa po przebaczenie. Greg Laurie modli się, aby dziś nadeszło takie właśnie przebudzenie, podobne do odnowienia wiary zdarzającego się w minionych stuleciach.5 Sama nazwa „Krucjaty Żniwa” nawiązuje do znanych już trzy stulecia temu tak zwanych duchowych „żniw” (harvests) w ówczesnych brytyjskich koloniach w Ameryce. Uczestnicy tych spotkań nie wyróżniają się przynależnością do jakiegoś konkretnego wyznania protestanckiego albo organizacji kościelnej. To, co ich łączy, ma charakter przeżywanego przez nich typu duchowości, znanej w Stanach Zjednoczonych jako „ewangelikalizm” (evangelicalism), a opartej na przeżyciu nawrócenia nazywanego przez nich „nowym narodzeniem”. Stąd często przypisywane im jest określenie „chrześcijan narodzonych na nowo” (born-again Christians). Nurt duchowości „nowego narodzenia” należy do najbardziej żywotnych fenomenów we współczesnym protestantyzmie amerykańskim. Jeden z jego przedstawicieli, światowej sławy baptysta Billy Graham głosząc potrzebę narodzenia na nowo zgromadził 22 września 1991 dwieście pięćdziesiąt tysięcy słuchaczy w nowojorskim Parku Centralnym, co było największym spotkaniem ewangelikalnych protestantów w historii Stanów Zjednoczonych. Spotkanie to zorganizowane zostało przy silnym wsparciu katolickiego duchowieństwa i cieszyło się jego otwartą współpracą.6 Niebywała popularność ewangelikalizmu wśród milionów amerykańskich protestantów zdumiewa swoimi rozmiarami i żywiołową gorliwością wiernych, szczególnie gdy ma się w pamięci przewidywania sprzed kilkudziesięciu lat, kiedy to głoszono, że w zachodnim społeczeństwie drugiej połowy dwudziestego wieku „Bóg umarł” i że chrześcijaństwo będzie przekształcać się w religię bez Boga i bez nadprzyrodzoności. Znamienna jest w tej mierze ewolucja, jaką przeszedł znany teolog amerykański, baptysta Harvey Cox. W latach sześćdziesiątych zasłynął on jako zwiastun liberalizmu i sekularyzacji w świeckim „mieście bez Boga”.7 Dwadzieścia lat później rozważał już możliwość odnowy religijnej w nowoczesnym społeczeństwie w ramach „teologii postmodernistycznej”.8 Dziś tematem jego refleksji stała się pełna optymizmu ocena entuzjastycznej odnowy protestantyzmu w ramach duchowości pentekostalnej, która jest jedną z form ewangelikalizmu podkreślającą również potrzebę „nowego narodzenia”.9 2. Ewangelikalizm okazuje się więc ważnym nurtem odnowy współczesnego protestantyzmu i żywotnym tematem rozważań teologów protestanckich. Powstaje jednak pytanie: z jakiego powodu ewangelikalna idea duchowego „narodzenia na nowo” może stanowić problem podejmowany z punktu widzenia nauki Kościoła katolickiego i telogii katolickiej? Motywów do zainteresowania tą problematyką jest wiele. Po pierwsze, środowisko ewangelikalne nie jest hermetycznie oddzielone od Kościoła katolickiego. Na gruncie amerykańskim znane są przypadki wzajemnego przechodzenia ewangelikalnych wiernych między różnymi kościołami. O ile 5 Por. spotkanie z 4 lipca 1996 roku, kiedy ponad sześćdziesiąt tysięcy gorliwych chrześcijan wypełniło szczelnie wielki Anaheim Stadium w pobliżu Los Angeles w Stanach Zjednoczonych. 6 W. Bird, 250.000 hear Graham in New York’s Central Park, „Christianity Today” 35(1991) nr 12, October 12, s.32-34. 7 H. Cox, The secular city: secularization and urbanization in theological perspective, New York 1965. 8 H. Cox, Religion in the secular city: toward a postmodern theology, New York 1984. 9 H. Cox, Fire from heaven - the rise of Pentecostal spirituality and the reshaping of religion in the 21 century, Reading (Mass) 1995. 4
5 przypadki „nowo narodzonych chrześcijan” protestanckich przechodzących do wspólnoty katolickiej dotyczą częściej intelektualistów, a nawet teologów (np. R.J. Neuhaus, poprzednio luteranin a obecnie ksiądz katolicki, lub T. Howard),10 to katolicy dołączający do protestanckich ewangelikalistów są często ludźmi bez formalnego formalnego teologicznego wykształcenia, szukającymi doświadczenia wiary. Nie da się zrozumieć dynamiki poszukiwań jednych i drugich, ani zachodzących przy tym w ich duchowości przemian bez zgłębienia istoty ewangelikalizmu. Po drugie, istnieje spora liczba katolików, niekiedy osób znaczących dla amerykańskiego Kościoła, określających się mianem „chrześcijan ewangelikalnych”. Przykładem może tu służyć Keith Fournier, zajmujący się teologią ewangelizacji na franciszkańskim uniwersytecie Steubenville w stanie Ohio, który sam siebie nazywa „ewangelikalnym katolikiem” (evangelical Catholic) albo „ewangelikalnym chrześcijaninem katolickim” (evangelical Catholic Christian).11 Okazuje się, że termin „ewangelikalizm” nie jest już dziś zarezerwowany dla protestantów, ale bywa używany także w stosunku do katolików. Niedawne badania socjologiczne wykazują, że istotna część katolickiej populacji może być trafnie nazwana «ewangelikalną», a około 10% ludzi, którzy sami siebie opisali jako «katolicy» w badaniach Gallupa, również utożsamili się z «ewangelikalizmem».12 Problem ten ma również swoje ponadindywidualne, duszpasterskie wymiary. Stwierdzono, że prawie w co trzeciej katolickiej parafii amerykańskiej prowadzone są programy odnowy duchowej nawiązujące w swojej treści lub formie do duchowości ewangelikalnej13. W fachowej literaturze przedmiotu, w teologicznym i socjologicznym piśmiennictwie amerykańskim, używa się takich określeń, jak „ewangelikalny styl pobożności” (evangelical style devotionalism) również w odniesieniu do katolików. Pisze się o „katolikach o ewangelikalnej orientacji” (evangelically oriented Catholics), a nawet zauważa się, że ich gorliwość w uczestniczeniu w Eucharystii, w zaangażowaniu parafialnym i w przestrzeganiu norm moralnych jest wyższa od przeciętnej.14 Dla zrozumienia pełnej gamy katolickiej duchowości konieczne jest więc poznanie i zrozumienie tego jej elementu składowego, jakim coraz wyraźniej staje się ewangelikalizm. Po trzecie, ewangelikalizm związany jest również z historią rozwoju amerykańskiego katolicyzmu. Nawet tak charakterystycznie protestancki fenomen ewangelikalny, jak zachodzące cyklicznie w Ameryce „Wielkie Przebudzenia”, miał swój odpowiednik w Kościele katolickim. Można się nawet spotkać z takimi określeniami, jak „katolicka wersja ewangelikalnego przebudzenia”, odnoszonymi do osiemnastego i dziewiętnastego stulecia, a nawet do pierwszej połowy dwudziestego wieku.15 Historia ewangelikalizmu jest więc w pewnym aspekcie związana z historią amerykańskiego katolicyzmu. Po czwarte wreszcie, fenomen duchowości ewangelikalnej ważny jest również z perspektywy polskiego Kościoła. Posoborowe otwarcie było jednocześnie okresem ponownego odkrywania tej prawdy, że cały Kościół jest wspólnotą prowadzoną przez Ducha Świętego. Liczni wierzący przeżyli ten czas jako okres próby, a niekiedy i zwątpienia; wielu jednak odkryło na nowo moc nieustannie działającego 10 T. Howard, Evangelical is not enough, San Francisco 1984. N.L. Geisler, R.E.Mac Kenzie, Roman Catholics and Evangelicals: agreements and differences, Grand Rapids (Mi) 1995, s.409. 12 M.R. Welch, D.C. Leege, Dual reference groups and political orientations: an examination of evangelically oriented Catholics, „American Journal of Political Science” 35(1991) nr 1, s.30. 13 Tamże. 14 R. Finke, The coming of the Catholics, Chicago 1988, s.37-39. 15 Tamże, s.1-7 i 31. 11 5
6 w Kościele Ducha Bożego. Rodziły się i rodzą nowe formy duchowości, powstają nowe style chrześcijańskiego życia. Jednym z nurtów duchowości zaznaczających swoją obecność także wśród polskich grup pragnących żyć odnową Kościoła jest właśnie ewangelikalizm. Ostatnie lata bujnego rozkwitu ruchów odnowy Kościoła w Polsce prowadziły w kierunku polaryzacji postaw. Z jednej strony zaobserwować można było bezkrytyczny zachwyt wszystkim, co przychodziło z zagranicy pod szyldem nowości. Z drugiej zaś strony, rozpowszechniły się opinie z gruntu zamknięte na wszystko, co nowe i co do tej pory nie było spotykane, stawiające natomiast na piedestale rodzimą swojskość i niezmienny obyczaj religijny. Na pewno obie te postawy domagają się korekt i uzupełnień, gdyż błędy obu wypływają z tych samych źródeł. Źródła te stanowią brak odpowiedniego rozeznania pośród licznych nowych nurtów duchowości i niedostatek refleksji teologicznej nad nimi. Wobec pytania, czy problematyka duchowości ewangelikalnej jest ważnym przedmiotem zainteresowań dla dzisiejszej katolickiej myśli teologicznej w Polsce jeszcze przed kilkunastu laty można było żywić wątpliwości. Obecnie jednak, gdy Kościół katolicki dostrzega w swym łonie cały szereg ruchów i wspólnot posługujących się w poważnej mierze ewangelikalną literaturą i pozostających pod stałym wpływem ewangelikalnej duchowości, odpowiedź wydaje się oczywista. Dokładne poznanie, rozważne rozeznanie i sumienna ocena różnych elementów składowych duchowości ewangelikalnej jest przyczynkiem do budowania prawidłowej duchowości wielu dynamicznych środowisk w Kościele katolickim. Wpływy ewangelikalne, szczególnie wyraźnie dostrzegane w charyzmatycznym Ruchu Odnowy w Duchu Świętym, domagają się pilnie rozeznania i oceny. Duchowość budowana na bazie tych wpływów na pewno jest w licznych aspektach cennym uzupełnieniem i wartościowym rozszerzeniem pobożności wielu katolików. Niejednokrotnie jednak występuje nagląca potrzeba korekt, a nawet wskazania, w którym miejscu wpływy te wyraźnie odbiegają od katolickiej koncepcji duchowości. Zrozumienie i opisanie ewangelikalizmu jako nurtu duchowości dochodzącego do głosu w niektórych współczesnych ruchach religijnych w polskim kościele jest więc potrzebą chwili. 3. Terminy „ewangelikalizm” i „ewangelikalny” brzmią jeszcze raczej obco w polskim języku teologicznym. Nie należy się temu jednak dziwić, skoro nawet na gruncie niemieckim dopiero około 1966 roku został przyswojony tamtejszy odpowiednik angielskiego evangelical niemiecki Evangelikal (oraz 16 Evangelikalismus jako tłumaczenie angielskiego evangelicalism). Nurt ewangelikalny jest przecież duchowością pochodzenia protestanckiego, a w Kościele katolickim silniej zaznacza swoją obecność dopiero od niedawna. Szczególnie wyraźne jego oddziaływanie obserwuje się od momentu powstania Katolickiej Odnowy w Duchu Świętym, czyli Ruchu Odnowy Charyzmatycznej. O ile na gruncie polskim teologiczne porównywanie ewangelikalnych źródeł duchowości z pewnymi formami pobożności praktykowanymi w katolickich charyzmatycznych ruchach eklezjalnych jest nowością, o tyle w USA już kilkanaście lat temu takie zestawienia były praktykowane. Symptomatyczne jest na przykład wprowadzenie typowo ewangelikalnego terminu „nowe narodzenie” do pastoralnych rozważań katolickiego teologa w książce zatytułowanej Nowo narodzony katolik.17 Protestanckie pochodzenie ewangelikalizmu stawia przed katolickim teologiem analizującym jego istotę i struktury poważne zadania. Rodzą się bowiem pytania: czy ewangelikalny nurt duchowości ma określone i sprecyzowane oblicze, czy też 16 Por. P. Beyerhans, Evangelikale Bewegung, w: Lexikon für Theologie und Kirche, red. W. Kasper, Freiburg-Basel-RomWien 1995, vol.3, kol.1031-1032. 17 A.H. Boudreau, The Born-again Catholic, Locust Valley (N.Y.) 1980. 6
7 jest tylko wspólnym mianownikiem wielu luźnych grup i stowarzyszeń? czy fascynacja przejawiana przez niektóre grona zaangażowanych katolików wobec propozycji duchowości ewangelikalnej powinna radować, czy też raczej niepokoić pasterzy Kościoła? czy należy traktować ten nurt chrześcijańskiego życia duchowego jako dar umożliwiający ubogacenie duchowości katolickiej, czy też raczej jako zagrożenie, prowadzące do wypaczeń i nadużyć? Odpowiedzi na te pytania będą przecież warunkować recepcję nowego zjawiska w Kościele: przychylną, lub silnie krytyczną; otwartą, lub ostrożną i zamkniętą. Niniejsza praca stawia sobie za cel poczynienie pierwszych kroków w stronę znalezienia odpowiedzi na tak postawione pytania. Zasadniczą osnową toku myśli będzie idea charakterystycznego dla ewangelikalizmu przełomowego doświadczenia religijnego, zwanego najczęściej „nowym narodzeniem”. Pełne zrozumienie istoty tego doświadczenia może wyłonić się dopiero z analizy kolejnych etapów historycznego rozwoju ewangelikalizmu. Nowe narodzenie jest pojęciem biblijnym, co więcej: ściśle ewangelicznym. Jeśli się ktoś nie narodzi z wody i z Ducha Świętego, nie może wejść do królestwa Bożego (J 3,5). Nowe narodzenie to obiektywna przemiana dokonująca się w całej istocie człowieka, przyjętego przez Boga za przybranego syna, obmytego z grzechów i obdarzonego Duchem Świętym w sakramentach Kościoła. To samo nowe narodzenie ma jednak również swój wymiar subiektywny. Sakramentalne obmycie wodą, któremu towarzyszy słowo (Ef 5,26), to przecież również uwolnienie spod władzy ciemności i przeniesienie do królestwa umiłowanego Syna (Kol 1,13), to także pokój Boży, który przewyższa wszelki umysł (Flp 4,7) i radość, której nikt nie zdoła wam odebrać (J 16,22). Całą tradycję ewangelikalną można ująć jako entuzjastyczne odkrycie i gorliwe propagowanie właśnie subiektywnego - zarówno indywidualnego jak i wspólnotowego - wymiaru nowego narodzenia. Z tego też powodu, aby lepiej zrozumieć współczesne nam, nasilające się wpływy duchowości ewangelikalnej w Kościele katolickim, podejmujemy się refleksji nad rozumieniem nowego narodzenia w duchowości ewangelikalnej oraz nad zachodzącym obecnie spotkaniem tej duchowości z tradycją katolicką. 4. W języku polskim praktycznie nie ma obszerniejszych opracowań poruszających z katolickiej perspektywy temat duchowości ewangelikalnej w aspekcie przeżycia nowego narodzenia. Nawet na gruncie amerykańskim ewangelikalizm uzyskał pełną teologiczną samoświadomość zaledwie w ostatnich dekadach, a książki i artykuły ujmujące ten ruch od strony teologii duchowości pojawiają się dopiero od niedawna w literaturze amerykańskiej i angielskiej. Nie może więc dziwić fakt, że polska literatura teologiczna wciąż czeka na opracowania w tej dziedzinie. Tym ważniejsze wydaje się więc podjęcie tego tematu, aby uczynić choć pierwsze kroki w kierunku przeanalizowania i krytycznej oceny duchowości ewangelikalnej. W literaturze angielskojęzycznej, a szczególnie amerykańskiej, istnieje już dość spory materiał będący dziełem teologów i historyków interesujących się ewangelikalizmem protestanckim. Podstawowym źródłem do rozważenia motywu afektywnego przeżycia nowego narodzenia w ewangelikalizmie amerykańskim będą pisma i świadectwa pozostawione przez głównych bohaterów ewangelikalnych Przebudzeń. Z grona liderów, głosicieli i teologów tego nurtu pobożności wybieramy jako przedmiot obszerniejszej uwagi dwóch spośród nich. Szczególne znaczenie ma tu piśmiennictwo centralnej postaci Pierwszego Wielkiego Przebudzenia, Jonathana Edwardsa (1703-1758). Ten myśliciel, uważany niekiedy za największy umysł w całej historii Ameryki, zostawił po sobie cały szereg dzieł poświęconych właśnie teologicznym opisom przeżywanego za jego czasów przebudzenia religijnego. 7
8 Ważne miejsce należy też przyznać najwybitniejszej postaci Drugiego Wielkiego Przebudzenia, Charlesowi G. Finneyowi (1792-1875), i jego systematycznej myśli na temat duszpasterskich sposobów prowadzenia ludzi do nowego narodzenia. Dla poznania teologicznych problemów Pierwszego Wielkiego Przebudzenia wielką pomocą służą wydane przez Perry Millera Dzieła (Works)18 Jonathana Edwardsa. Wprawdzie opublikowany w 1994 roku ich trzynasty tom, zatytułowany Miscellanies, nie zamyka jeszcze całej planowanej serii, tym niemniej podstawowe pisma dotyczące interesującej nas dziedziny ujrzały już światło dzienne w nowym opracowaniu Uniwersytetu Yale. Chodzi tu zwłaszcza o tom II - Uczucia religijne (Religious affections)19 oraz o zebrane w tomie IV mniejsze pisma, zatytułowane łącznie Wielkie Przebudzenie (The Great Awakening).20 Dla poznania źródłowych materiałów teologicznych dotyczących owoców Drugiego Wielkiego Przebudzenia niezwykle cenne jest nowe, krytyczne wydanie Wykładów o przebudzeniu religii (Lectures on revivals of religion) Charlesa Grandisona Finneya.21 Wydanie to dokonane zostało przez jednego z największych współczesnych znawców tematyki przebudzeniowej i ewangelikalnej, amerykańskiego historyka religii, W. G. McLoughlina. Istnieje też sporo opracowań książkowych i w postaci rozlicznych artykułów w czasopismach teologicznych prezentujących różne aspekty duchowości ewangelikalnej. Co roku ukazuje się też w amerykańskim piśmiennictwie specjalistycznym przynajmniej kilka artykułów poświęconych Jonathanowi Edwardsowi. Przedstawiony wyżej pokrótce stan badań nad ewangelikalnym ujęciem nowego narodzenia wskazuje jednoznacznie na lukę w zakresie podjętej przez nas tematyki w polskim piśmiennictwie teologicznym. 5. Jak przedstawia się zamierzony profil badań i jaki aspekt podjętego problemu zostanie w pracy ukazany? Zapowiedziana została refleksja nad pewnym typem nawrócenia postrzeganego w duchowości ewangelikalnej w jego wymiarze afektywnym. Opis religijnego doświadczenia ewangelikalnego zawężamy tu do problemu tak zwanego nowego narodzenia, a więc nawrócenia ujmowanego w tradycji radykalnego protestantyzmu jako wydarzenia skoncentrowanego w krótkim czasie i o wszechogarniających dla człowieka skutkach. Będzie nam chodzić o to przeżycie w takiej mierze, w jakiej doświadczane było w amerykańskim ewangelikalizmie, i to przede wszystkim w czasie Pierwszego i Drugiego Wielkiego Przebudzenia. Z tak pojmowanym „narodzeniem na nowo” związany jest bowiem tradycyjnie duży ładunek emocji mogących dostarczyć energii do prawdziwej transformacji wewnętrznej i do głęboko ewangelicznej przemiany życia. Nietrudno jednak zauważyć, że emocje tego typu mogą również wyczerpać się w płytkim sentymentalizmie i w czysto zewnętrznych manifestacjach. Rozległość tematu domaga się poczynienia niezbędnego ograniczenia badań tak, aby nie tracić z pola widzenia głównego problemu. Dlatego pominiemy ściśle biblijne aspekty zagadnienia „nowego narodzenia”, traktując przekazy Nowego Testamentu na ten temat jako po prostu dane. Interesować nas będzie bowiem jedynie recepcja i interpretacja danych biblijnych na temat „nowego narodzenia” dokonująca się w historii rozwoju ewangelikalizmu. Z bogatej problematyki teologicznej związanej z tym tematem wybieramy głównie aspekt przeżycia afektywnego, a więc takiego, które - jakkolwiek bezpośrednio dane jest tylko w introspekcji indywiduum ludzkiego - podlega jednak 18 Works of Jonathan Edwards, ed. P. Miller, t. 1-13, New Haven: Yale University Press 1957-1994. J. Edwards, Religious affections, New Haven 1959. 20 J. Edwards, The Great Awakening, New Haven 1972. 21 Ch.G. Finney, Lectures on revivals of religion, ed. W.G. McLoughlin, Cambridge (Mass) 1960. 19 8
9 intersubiektywnemu opisowi i komunikacji, a także dane jest zewnętrznemu obserwatorowi w postaci całego szeregu świadectw i dokumentów. Kolejnym ograniczeniem podjętej tematyki jest przedział czasowy: interesować nas będzie głównie okres początków ewangelikalizmu, a i to przede wszystkim na gruncie amerykańskim. Ameryka Północna bowiem - najpierw kolonie angielskie, a później państwo rozszerzających się Stanów Zjednoczonych - to kolebka najbardziej klasycznych form duchowości ewangelikalnej. Ten aspekt duchowości amerykańskiej ujawnił się szczególnie w postaci cyklicznie powtarzających się od początku osiemnastego wieku okresów odnowy chrześcijańskiej wiary, znanych pod nazwą Wielkich Przebudzeń. Prezentacji zaprojektowanej problematyki zamierzamy dokonać w czterech etapach. Część pierwsza, wstępna, poświęcona będzie próbie zdefiniowania ewangelikalizmu jako kierunku duchowości. Myśl nasza pójdzie najpierw w stronę historycznych źródeł tożsamości ewangelikalnej, następnie ku dzisiejszym formom przeżywania tego typu duchowości, wreszcie skierujemy naszą uwagę na związaną z ewangelikalizmem terminologię, często ciągle jeszcze płynną i o nieprecyzyjnych konturach. Część druga pracy to próba ujęcia tak zwanego Pierwszego Wielkiego Przebudzenia amerykańskiego w kategoriach duchowości nowego narodzenia. Istotna okaże się tu postać prekursora myśli ewangelikalnej, Solomona Stoddarda, oraz ogólne ramy teologiczno-historyczne Przebudzenia. Najważniejszą jednak rolę na tym etapie naszych rozważań odegra postać Jonathana Edwardsa, duszpasterza, filozofa i teologa z Northampton w Massachusetts. Ten wielki świadek wydarzeń Przebudzenia był jednocześnie aktywnym jego propagatorem i najwnikliwszym teologicznym interpretatorem. Spośród niezwykle obszernego, liczącego wiele tysięcy stron dziedzictwa filozoficzno-teologicznego Edwardsa podkreślimy zwłaszcza te fragmenty, które bezpośrednio wiążą się z problematyką nowego narodzenia, a więc tak zwane „dzieła przebudzeniowe”. Szczególnie istotna okaże się w tym kontekście refleksja Edwardsa dotycząca Przebudzenia jako dzieła Opatrzności Bożej oraz niezmiernie interesujące analizy sformułowane w języku „reguł rozeznawania duchów” i głównych „błędów popełnionych w czasie Przebudzenia”. Ważne jest dla zrozumienia teologii Edwardsa ujrzenie jej w kontekście jego poglądów psychologiczno-filozoficznych, a zwłaszcza w świetle rozpowszechnionego podówczas empiryzmu. Dla uzupełnienia obrazu całości dokonamy też zestawienia doktryny przebudzeniowej Johna Wesleya, angielskiego inicjatora i teologicznego filaru ewangelikalizmu, z myślą Edwardsa, który po drugiej stronie oceanu był postacią równie wielkiego formatu w rodzącym się ruchu ewangelikalnym. Trzecia część pracy, dotycząca już Drugiego i Trzeciego Wielkiego Przebudzenia, będzie poświęcona stopniowej formalizacji i schematyzacji przeżycia duchowego nowego narodzenia. Stopniowa degeneracja myśli teologicznej na burzliwym Zachodzie nowo powstałych Stanów Zjednoczonych i budzące już pewne wątpliwości dyrektywy duszpasterskie Ch. G. Finneya będą stanowić oś naszych rozważań na tym etapie. Wykłady Finneya będą tu stanowić szczególnie cenne świadectwo ewolucji ruchu ewangelikalnego w kierunku profesjonalizacji głoszenia „cudu nowego narodzenia”. Nastąpi dalej przegląd głównych etapów pogłębiającego się kryzysu ewangelikalizmu od połowy XIX w. do połowy wieku XX. Ukazane zostaną w szkicowym zarysie niepokojące zjawiska spłycenia, psychologizacji i indywidualizacji nowego narodzenia. Obraz ten pozostałby jednak niepełny, gdyby nie zasygnalizowano oznak odradzania się ewangelikalizmu po II wojnie światowej, 9
10 czego symbolem - znanym na całym świecie - pozostaje amerykański kaznodzieja baptystyczny Billy Graham. Czwarta część pracy podejmie w pierwszym paragrafie zadanie oceny ewangelikalnej duchowości nowego narodzenia w świetle Tradycji Kościoła, nauki i teologii katolickiej. Pierwszym napotkanym problemem będzie ustalenie płaszczyzny porównywania i oceny ewangelikalnej teologii nowego narodzenia w kategoriach pojęciowych katolicyzmu. Dlatego na wstępie tej części pracy przebudzenie ewangelikalne zostanie ukazane jako forma „teologii serca”. Pozwoli to ujrzeć analogie z bogatym nurtem teologii afektywnej obecnej zawsze, choć z różnym nasileniem, przez wszystkie wieki historii Kościoła katolickiego. W ten sposób zostanie wyznaczony obszar porównania duchowości ewangelikalizmu z duchową tradycją katolicką. Wbrew obiegowym opiniom ruch ewangelikalny wiele korzysta z tych źródeł, które są wspólne dla całego chrześcijaństwa, a które miały swoją wykładnię także w Kościele katolickim. Z powodu nadużyć w emocjonalizmie i subiektywizmie stanowisko Kościoła uległo jednak w tej dziedzinie zbytniemu zaostrzeniu. Tym bardziej należy więc szukać okazji do integralnego rozumienia zarówno osobistego, jak i wspólnotowego, subiektywnego i obiektywnego wymiaru życia religijnego w katolicyzmie. Na bazie tak ustalonej wspólnej płaszczyzny porównawczej przypomniany zostanie ten wątek tradycji katolickiej, który zauważał potrzebę przeżycia nawrócenia pojmowanego jako „nowe narodzenie”, a także doceniał afektywny aspekt wiary poprzez różne postacie „teologii serca”. Nasze spojrzenie skieruje się tutaj najpierw w stronę wybranych Ojców Kościoła, zarówno Wschodu jak i Zachodu, następnie ku klasycznym teologom średniowiecza takim, jak św. Tomasz i św. Bonawentura, oraz ku najbardziej uznanym mistrzom życia ascetyczno-mistycznego, ze szczególnym uwzględnieniem św. Jana od Krzyża. Ten sam aspekt doktryny duchowej postaramy się dojrzeć we współczesnym nauczaniu Magisterium Kościoła. Uzupełnieniem będzie, w kolejnych punktach, przegląd refleksji współczesnych teologów duchowości na temat duchowego „narodzenia na nowo” oraz omówienie kierunków dzisiejszych interpretacji afektywnego doświadczenia nowego narodzenia w Kościele katolickim. Niektóre z nich, szczególnie kierunki związane z teologią sakramentu pojednania oraz z mistyką inicjacji chrześcijańskiej, otwierają fascynujące możliwości właściwego ubogacenia duchowości katolickiej przez elementy ewangelikalizmu. Paragraf drugi czwartej części rozszerzy nieco spojrzenie, przechodząc od ujęcia bardziej indywidualistycznego do perspektywy wspólnotowej, przez odwołanie się do pojęcia religijnego „przebudzenia”. Ewangelikalne przebudzenie, jakkolwiek zakłada uprzednie jednostkowe „nowe narodzenie”, to jednak jest zjawiskiem obejmującym całe wspólnoty kościelne, i dlatego tym bardziej domaga się wyważonej oceny ze strony katolickiej teologii. Ocena ta obejmie poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania: w jakiej mierze ewangelikalne ruchy odnowy stawały się reakcją na proces sekularyzacji? na ile interpretowane mogą być w ramach ludowej mistyki nawrócenia? jak korzystać można z wypracowanych na ich gruncie reguł rozeznawania duchów? i wreszcie - jak uniknąć popełnianych w przeszłości błędów? Zakończenie całości pracy obejmie omówienie głównego miejsca spotkania katolików z duchowością ewangelikalną. Miejscem tym są niektóre ruchy odnowy w Kościele katolickim. Wskazane zostaną zarówno pozytywne inspiracje płynące z tego spotkania dla wielu katolików, jak i możliwe wypaczenia duchowości. Postawione też zostaną pewne postulaty dotyczące możliwości pogłębiania tych elementów duchowości ewangelikalnej, które przejmowane są przez katolików. Jeśli bowiem nasza praca nie ma pozostać tylko czysto teoretycznym rozważaniem, to trzeba ujrzeć możliwe implikacje dla duchowości Kościoła katolickiego wynikające z 10
11 pojawienia się w ostatnich latach wśród pewnych grup katolików, a szczególnie z kręgu Odnowy Charyzmatycznej, wielu elementów duchowości ewangelikalnej. 6. Nieco miejsca należy poświęcić usprawiedliwieniu porównawczego aspektu metody dominującej w czwartej, najobszerniejszej części pracy. Ocena ewangelikalnej teologii nowego narodzenia polegająca na poszukiwaniu analogii, pukntów zbieżnych i różnic w stosunku do nauczania wybitnych wyrazicieli duchowości katolickiej nie jest arbitralnie narzuconą metodą. Takie ujęcie problemu teologicznej oceny ewangelikalnej duchowości nowego narodzenia w świetle Tradycji i teologii katolickiej stanowi kontynuację podejmowanych już od pewnego czasu w literaturze specjalistycznej cząstkowych prób zestawiania duchowości ewangelikalnej z mistycznymi elementami katolicyzmu. Już dziesiątki lat temu zauważano, że Reformację protestancką traktować można w pewnym aspekcie jako swojego rodzaju „demokratyzację” mistycyzmu katolickiego.22 Zjawisko poszukiwania korzeni przez protestanckich chrześcijan ewangelikalnych w katolickiej tradycji przyniosło ostatnio liczącą ponad pięćset stron pozycję ujmującą spotkanie ewangelikalizmu i katolicyzmu z protestanckiego punktu widzenia.23 Teologia ewangelikalna świadoma jest swojego zakorzenienia nie tylko w Reformacji i w osiemnastowiecznych ruchach odnowy protestantyzmu, ale również w najlepszych tradycjach średniowiecza. Takie stanowisko zajmuje na przykład ewangelikalny New Dictionary of Theology,24 wskazując na św. Anzelma z Canterbury i św. Bernarda z Clairvaux jako na średniowiecznych wyrazicieli tych poglądów, z którymi utożsamiają się także chrześcijanie ewangelikalni. Ponieważ jednak w przypadku obu tych postaci nacisk położony został na elementy ściśle dogmatyczne, w naszej pracy odwołamy się do innych teologów średniowiecza i przedstawicieli czasów późniejszych, których nauczanie lepiej koresponduje z duchowością ewangelikalną. W ten sposób łatwiej będzie uchwycić specyfikę omawianego nurtu chrześcijaństwa, gdyż - jak sformułował to autor New Dictionary - „teologia ewangelikalna jest czymś, co można by nazwać teologią duchowości (spiritual theology) … jest ortodoksją żywą.”25 Św. Jan od Krzyża, którego teologii - jako punktowi odniesienia dla oceny ewangelikalizmu - poświęcimy w niniejszej pracy więcej miejsca, bywał już zestawiany z Marcinem Lutrem, jako poprzednikiem właściwego ewangelikalizmu. Porównanie teologii duchowości Marcina Lutra, jako prekursora ewangelikalizmu, z nauczaniem św. Jana od Krzyża zaowocowało tezą mówiącą, że „teologię mistyczną można pogodzić z teologią ewangelikalną”.26 Próbowano też dokonać porównania św. Jana od Krzyża z Johnem Wesleyem, jednym z historycznych twórców duchowości ewangelikalnej, i to właśnie w aspekcie idei „nowego narodzenia”. Zauważono przy tym, że Księga Druga Drogi na Górę Karmel „rozbrzmiewa refrenem nowego narodzenia”, a sam hiszpański mistyk był gorącym zwolennikiem właściwie, nie ekskluzywistycznie pojmowanej zasady sola scriptura. Jeśli dodać do tego uwagi św. Jana od Krzyża o zbawieniu tylko przez wiarę, które nie może być wysłużone przez uczynki człowieka, to nie dziwi wniosek ewangelikalnego teologa dotyczący hiszpańskiego mistrza szesnastowiecznej duchowości katolickiej: „Doktor Mistyczny jawi się jako posiadacz nieposzlakowanych referencji ewangelikalnego 22 H. Oberman, The harvest of medieval theology, Cambridge 1963. N.L. Geisler, R.E.Mac Kenzie, dz. cyt. 24 I.S. Rennie, Evangelical theology, w: S.B. Ferguson, D.F. Wright, J.I. Packer (ed.) New Dictionary of Theoology, s.239240. 25 Tamże, s.240. 26 D. C. Nugent, Mystical and evangelical theology in Martin Luther and St John of the Cross, „Journal of Ecumenical Studies” 28(1991) nr 4, s.556. 23 11
12 chrześcijanina”.27 To inspirujące porównywanie mistrza katolickiej duchowości z filarami ewangelikalnego protestantyzmu zachęca, by rozszerzyć ten wysiłek, a także przenieść go na inne ważne postacie z historii katolickiej i ewangelikalnej duchowości. Taki właśnie wysiłek dominujący w czwartej części niniejszej pracy zmierza do spełnienia nadziei wyrażonej przez jednego z ewangelikalnych teologów: „katolicy mogą tylko zyskać przez «demokratyzację» mistyki, a protestanci - przez wejście na Górę Karmel”.28 Przy tak zakrojonym programie refleksji najwłaściwszą metodą wydaje się analiza wybranych tekstów źródłowych pochodzących z pierwszego stulecia rozwoju ewangelikalizmu dla uchwycenia zawartej w nich charakterystyki teologicznej nowego narodzenia wraz z przejawiającą się stopniowo dynamiką zmian jego pojmowania. Wyłaniający się z tych tekstów obraz ewangelikalizmu zostanie krytycznie skonfrontowany z podstawowymi świadectwami katolickiej Tradycji i z założeniami katolickiej teologii duchowości dla wyciągnięcia wniosków w duchu zarówno otwartego ekumenizmu jak i trzeźwego krytycyzmu. Metodę tę można określić jako analityczną i porównawczą. W niniejszej pracy często przytaczany będzie tekst, szczególnie źródłowy, w oryginale języka angielskiego, a to ze względu na trudną dostępność w Polsce większości z tych pism, oraz dla odwołania się do bezpośrednich skojarzeń językowych, ważnych dla zrealizowania zaprojektowanego tematu. Z pewnością tak obszerny temat, jak spojrzenie na ewangelikalną duchowość nowego narodzenia w świetle nauki Kościoła i teologii katolickiej nie może tu zostać opracowany w sposób doskonały czy nawet wyczerpujący. Wobec odczuwalnego braku tego typu całościowych opracowań ujętych z katolickiego punktu widzenia podjęcie tego zagadnienia wydaje się jednak jak najbardziej naglącym postulatem, aby lepiej zrozumieć i ocenić pewną ważną linię duchowości, żywo obecną w dzisiejszym, posoborowym Kościele. 27 28 Tamże, s.558-559. Tamże, s.563. 12
13 Rozdział I: Ewangelikalizm jako kierunek duchowości & 1. W KIERUNKU OKREŚLENIA DUCHOWOŚCI EWANGELIKALNEJ Szukając możliwości zdefiniowania pojęcia „ewangelikalizmu” natrafiamy w starszej literaturze przedmiotu na dwie tendencje. Jedna, bardziej tradycyjna, wskazywać będzie na ewangelikalizm jako jeden z trzech podstawowych nurtów anglikanizmu. Mianem tym będzie się bowiem określać tak zwany Low Church (istniejący w Kościele Anglii obok nurtów High Church i Broad Church). Nurt ten zwany jest również evangelical party. Druga tendencja natomiast wskazywać będzie na określenie „ruch ewangelikalny” (evangelical movement), wiążąc go z wyrosłym z anglikanizmu, ale szybko od niego oddzielonym, metodyzmem. Teologiczny słownik Die Religion in Geschichte und Gegenwart podaje pojęcie evangelicals - tylko jako część hasła Anglikanische Kirche.29 Natomiast wspomnianą ewolucję rozumienia ewangelikalizmu zaobserwować można w kolejnych wydaniach Lexikon für Theologie und Kirche. O ile starsza wersja łączy jednoznacznie ewangelikalizm z anglikanizmem i metodyzmem,30 to ostatnie wydanie wskazuje na rozwój pojęcia. Pierwotnie termin evangelikale był synonimem słowa evangelisch, a więc odnosił się dość ogólnie do protestantyzmu jako całości. Od osiemnastego wieku zaczął być łączony bardziej z przebudzeniowymi nurtami metodystycznopietystycznymi w obrębie anglikanizmu i luteranizmu, a wreszcie od lat sześćdziesiątych naszego stulecia został zawężony do duchowego przebudzenia w tradycyjnych Kościołach i tak zwanych „kościołach wolnych”. To ostatnie znaczenie podkreśla jako szczególny wyróżnik ewangelikalizmu nie tyle jego organizację kościelną lub nauczanie dogmatyczne, co raczej cechy jego duchowości.31 Monumentalny słownik francuski Dictionnaire de Spiritualité, wspomina o duchowości ewangelikalnej przy okazji omawiania duchowości anglikańskiej: jest to część hasła anglicane (spiritualité).32 Wskazuje również na podstawowe wyznaczniki duchowości tak pojętego ewangelikalizmu, którymi są: charakter personalny relacji duszy z Bogiem; podkreślenie etapu nawrócenia i etapu uświęcenia w duchowości chrześcijańskiej; charakter praktyczny tej duchowości skierowany na nawrócenie i służbę eklezjalną; purytańska tendencja stawania w opozycji wobec świata i koncentracja na pojednaniu dokonanym na Krzyżu; charakter profetyczny oparty na znajomości Słowa Bożego.33 W niniejszej pracy rozumieć będziemy termin „ewangelikalizm” nieco odmiennie. Aczkolwiek historycznie rzecz biorąc tak zwane „chrześcijaństwo ewangelikalne” było ściśle powiązane z anglikanizmem, to jednak zaznaczyło swą obecność w dziejach duchowości jako odrębny nurt, będący wspólnym dziedzictwem wielu chrześcijan uczestniczących w duchowości protestanckiej34. W 29 Por. Die Religion in Geschichte und Gegenwart, vol.I, red. H.F. Campenhausen i in., Tübingen 1957, s.378 i 382. Lexikon für Theologie und Kirche, red. J. Höfer, K. Rahner, vol.III, Freiburg 1986, s.1237 i vol.VI s.1161. 31 Por. P. Beyerhans, Evangelikale Bewegung. 32 Dictionnaire de Spiritualité, vol.I, Paris 1937, s.665. 33 Tamże, s.666. 34 Historia ewangelikalizmu i teologiczna treść tego pojęcia opisana jest na przykład w: R.B. Fowler, A new engagement - evangelical practical thought 1966-1976, Grand Rapids 1982; Carl F.H. Henry, Evangelicals in Search for Identity, Waco 1976; R.G. Hutcheson, Mainline churches and the evangelicals: a challenging crisis?, Atlanta 1981; M.A. Inch, The Evangelical Challange, Philadelphia 1978; K.S. Kantzer, Evangelical Roots, Nashville/New York 1978; 30 13
14 tym drugim znaczeniu (jako konkretny nurt duchowości protestantyzmu amerykańskiego i - w mniejszej części - angielskiego) używają terminu „ewangelikalizm” przede wszystkim autorzy nowszych pozycji z kręgu teologii amerykańskiej.35 Tytułem zasygnalizowania zakresu problematyki przytoczmy przykładową próbę określenia tego drugiego znaczenia teologicznego terminu „ewangelikalizm”: jest to „północnoamerykański wyraz teologicznie konserwatywnego protestantyzmu; obejmuje szerokie spektrum od pietyzmu i baptyzmu do tradycji anabaptyzmu; obejmuje też fundamentalizm”.36 W języku niemieckim można spotkać się z terminem Evangelikale na oznaczenie tych chrześcijan, którzy przywiązują szczególną wagę do doświadczenia nazywanego przez nich Nowym Narodzeniem. Doświadczenie to rozumiane jest jako głęboko przeżyte, osobiste przyjęcie obiektywnie wysłużonego na Krzyżu zbawienia. Podkreśla się przy tym, że Evangelikale szczególnie liczni są wśród chrześcijan amerykańskich, a także angielskich; chodzi tu więc wyraźnie o ewangelikalny nurt protestantyzmu anglosaskiego.37 W powstającej dopiero, czterotomowej niemieckojęzycznej serii o historii pietyzmu tom trzeci ma poświęcić wiele miejsca nurtowi nazwanemu tam Evangelikalismus. Z zapowiedzi wydawniczej wynika, że Evangelikalismus oznacza ten sam nurt duchowości protestanckiej, który Amerykanie nazywają evangelicalism.38 Chociaż różni autorzy opisują w różny sposób to, co uważają za centralne momenty ewangelikalnej pobożności, jednak można w tych opisach odnaleźć pewne elementy wspólne. Takie sformułowania jak „ponowne odkrycie obecności i mocy Jezusa”, „wewnętrzne, porywające i gorliwe oddanie” lub „doświadczenie bycia nowo-narodzonym” prezentują atmosferę wiary tych, którzy sami siebie określają mianem „ewangelikalnych chrześcijan”.39 Inny przykład: „Evangelicalism - namely, commitment to orthodox Protestant theology (especially having to do with the Trinity and the person and work of Christ) based on belief in an utterly authoritative and infallible Bible, concern for individual devotion to piety and holiness, and participation in evangelism as the chief work of the church”. J.G. Stackhouse, The emergence of fellowship, in: Church History 60(June 1991) n 2, s. 247-262. s. 249. Ewangelikalizm staje się coraz bardziej samoświadomym nurtem życia protestanckiej tradycji. Poszukiwanie tożsamości przez współczesnych teologów J.C. King, The Evangelicals, London 1969; G.W. Kirby, Evangelism Alert. A Strategy for the seventies, London 1972; M.E. Marty, Righteous Empire. The Protestant Experience in America, New York 1970; W.G. McLoughlin, (red.) The American Evangelicals, 1800-1900. An Anthology, New York 1968; C.R. Padilla, The new face of Evangelicalism: An International Symposium on the Losanna Covenant, Downers Grove 1976; J. Stott, (red.) Evangelical Anglicans and the ARCIC Final Report: an assessment and critique, Bramcote Grove 1982; R.E. Webber, Common Roots. A call to Evangelical maturity, Grand Rapids (Mi) 1978; R.E. Webber, The Orthodox Evangelicals: Who they are and what they are saying, Nashville/New York 1978; D.F. Wells, The evangelicals: What they believe, Who they are, Where they are changing, Grand Rapids 1977; S.E. Wirt, The social conscience of the Evangelicals, London 1968; I.I. Zaretsky, M.P. Leone, (red.) Religious movements in contemporary America, Princeton (N.J) 1977. M.A. Urdank, Evangelicalism in modern England, „Journal of British Studies” 30(1991), s.333-344. 35 Por. K. Enns-Rempel, Interpretations of evangelicalism: an annotated bibliography, „Direction” 20(1991), s.67-71. 36 „North American expression of theological conservative Protestantism. Encompasses a wide variety: from Pietism, Baptism to Anabaptist tradition. Includes Fundamentalism”, J.D. Hunter, Evangelicalism - the coming generation, Chicago 1987, s.3-4. 37 Por. M. Burkart, Evangelikale, w: Erste Auskunft - Sekten, ed. P.K. Funke, Leipzig 1994, s.56-58. 38 Por. Geschichte des Pietismus, t.I: Der Pietismus vom 17. bis zum frühen 18. Jahrhundert, hrsg. M. Brecht, Münster 1993. Planowany tom trzeci, Der Pietismus des 19. und 20. Jahrhunderts, ma zawierać rozdziały Evangelikalismus und Heiligungsbewegung im 19. Jahrhundert oraz Evangelikalismus und Fundamentalismus in Nordamerika. 39 „fresh discovery of the presence and power of Jesus”, „the inward, passionate and zealous personal commitment”, „the experience of being born again”. J. Barr, Fundamentalism, London 1977, p.32-33; por. też R.E. Webber, Common Roots, p.33; H. Davis, The English Free Churches, London 1963, s.159 i 199; D. Brown, Understanding Pietism, Grand Rapids (Mi) 1978, s.164; R.G. Torbet, A History of the Baptists, Valley Forge, 1963, s.25; etc. 14
15 ewangelikalizmu zaowocowało szeregiem prac na ten temat. Możliwe stało się też precyzyjne określenia terminu „ewangelikalizm” używanego w teologii duchowości. Szesnastotomowa The Encyclopedia of Religion, kierowana przez tak uznany światowy autorytet religioznawczy, jakim jest Mircea Eliade, podaje: „termin ewangelikalizm odnosi się zwykle do ruchu, głównie protestanckiego, który podkreśla: (1) Biblię jako źródło autorytatywne i absolutnie wystarczjące; (2) wieczne zbawienie możliwe tylko przez odrodzenie („bycie narodzonym na nowo”), które obejmuje osobiste zaufanie do Chrystusa i Jego dzieła pojednania; (3) duchowo przemienione życie odznaczające się moralnym postępowaniem, osobistą pobożnością, taką jak czytanie Biblii i modlitwa, oraz gorliwością ewangelizacyjną i misyjną.”40 Definicja ta jest dla nas szczególnie przydatna, ponieważ wyraźnie kieruje się w stronę specyfiki duchowości ewangelikalnej, podkreślając moment nowego narodzenia i wynikających z niego konsekwencji życiowych. Wskazuje też na odmienność zwyczaju językowego w krajach germańskich i angielskojęzycznych. W tych pierwszych słowo „evangelisch” jest po prostu synonimem protestantyzmu; w tych drugich zaś - „evangelical” to pojęcie znacznie węższe, które odnosi się do konkretnego ruchu w obrębie protestantyzmu.41 Z naturalnych względów najbardziej miarodajna powinna być autoprezentacja ewangelikalizmu. Sięgnijmy po stworzony w tym właśnie środowisku słownik teologiczny Evangelical Dictionary of Theology. Czytamy tam: „ewangelikalizm to ruch w nowoczesnym chrześcijaństwie przekraczający bariery wyznaniowe i denominacyjne, podkreślający podstawowe prawdy wiary i zapał współczucia i konieczności misyjnej.”42 Teologowie ewangelikalni tak oto sami prezentują najważniejsze punkty, wokół których krystalizuje się ich teologia: (1) suwerenność Boga; (2) Biblia jako w sposób boski natchniony zapis Bożego objawienia, nieomylny i autorytatywny przewodnik wiary i praktyki; do wydobycia boskiego znaczenia potrzebne jest oświecenie przez Ducha Świętego; (3) całkowite zepsucie natury ludzkiej: wszelkie dobro skalane jest grzechem; (4) Chrystus zadośćuczynił za grzech na Krzyżu Kalwarii; (5) zbawienie jest aktem niezasłużonej łaski Bożej, otrzymanym przez wiarę w Chrystusa, a nie przez jakąkolwiek pokutę lub dobre uczynki; grzechy są odpuszczone, człowiek jest narodzony na nowo, usprawiedliwiony, przyjęty do rodziny Bożej; (6) zwiastowanie Słowa Bożego przez biblijne ogłaszanie Ewangelii, sprzeciwianie się złu, służba społeczna; (7) widzialny powrót Jezusa Chrystusa.43 40 „The term evangelicalism usually refers to a largely Protestant movement that emphasizes: (1) the Bible as authoritative and reliable; (2) eternal salvation as possible only by regeneration (being «born again») involving personal trust in Christ and in His atoning work; (3) spiritually transformed life marked by moral conduct, personal devotion such as Bible reading and prayer, and zeal for evangelism and missions.” G.M. Marsden: Evangelical and fundamental Christianity, s.190, w: The Encyclopedia of religion (16 vols), ed. M. Eliade, vol.5, New York 1987. 41 Por. tamże. 42 „Evangelicalism - the movement in modern Christianity, transcending denominational and confessional boundaries that emphasizes conformity to the basic tenets of faith and a missionary outreach of compassion and urgency (…) a person who identifies with it is an «evangelical».” R.V. Pierard, Evangelicalism, w: Evangelical dictionary of Theology, ed. W.A. Elwell, Grand Rapids (Mi) 1984, s.379. 43 Por. tamże, s.380. 15
16 Podobne przykłady można by mnożyć.44 Istnieją też próby definicji ewangelikalizmu stworzone specjalnie na użytek teologii duchowości, a więc podkreślające aspekt najbardziej interesujący nas na tym miejscu. Pojawiają się poważne próby utorowania drogi w kierunku opracowania obszerniejszej koncepcji teologii ewangelikalnej duchowości.45 Oto dwa charakterystyczne przykłady: „Ewangelikalizm (…) to wyraźnie odróżniona rodzina chrześcijańskich tradycji, która wyłoniła się z ewangelicznego przebudzenia osiemnastego wieku (…) ruch ten identyfikowany był z braćmi Johnem i Charlesem Wesley oraz z Georgem Whitefieldem (…) Ewangelikaliści to lud Biblii i lud Ewangelii.”46 „Doświadczenie nawrócenia w odpowiedzi na Bożą łaskę, centralne miejsce Krzyża, podstawowy autorytet Biblii i imperatyw służby ze względu na Chrystusa to wyznaczniki ewangelikalnej tradycji duchowej.”47 Podobną charakterystykę ewangelikalnej duchowości podają inni. Spotykamy opisy tej duchowość oparte na kardynalnych punktach „nadrzędnej wartości Pisma, majestatu Jezusa Chrystusa, panowania Ducha Świętego, konieczności nawrócenia, pierwszeństwa ewangelizacji, wagi przywiązywanej do wspólnoty”.48 Liczba podawanych punktów centralnych może być jeszcze mniejsza (nawrócenie, aktywność, biblijność, koncentracja na zbawieniu dokonanym na Krzyżu).49 Co charakterystyczne, w ostatnich latach niektórzy autorzy ewangelikalni skłonni są do objęcia definicją ewangelikalizmu również niektórych chrześcijan katolików. J. Falwell (fundamentalistyczny przywódca amerykańskiego ruchu Moral Majority) ocenił, że „procent ortodoksyjnych evangelicals, którzy są katolikami, wynosi dziewięć”.50 R.E. Webber nie waha się powiedzieć wprost, że każdy, kto stoi 44 Por. np. J. Stalker, Evangelicalism, s. 602-607, w: Encyclopedia of religion and ethics, red. J. Hastings, New York Edinburgh 1955, gdzie główne akcenty wyznaczające ewangelikalizm to: dzieło Ducha Świętego w duchu człowieka, ewangelizacja, osobiste świadectwo wiary i wspólnotowe działanie, szczególnie charytatywne. R. K. Master, Evangelicalism, s.647-650, w: New Catholic Encyclopedia, ed. The Catholic University of America, Washington 1967, podaje następjące składniki definiujące ewangelikalizm: (1) salvation by faith, the atoning death of Christ, denies efficacy of good works and sacraments (2) authority and inspiration of the Bible (3) depravity of men (4) sacraments: rather symbols than means of grace (5) ordination does not confer any sacramental powers (6) reading of the Scripture and preaching 45 Np. artykuł redakcyjny (Editorial) Towards an Evangelical spirituality, „Evangelical Review of Theology” 2(1992), s.115117, koncentrujący się na aspektach: personalnym (personal knowledge of God), eklezjalnym (fellowship), misyjnym (in the world - not of the world) oraz na źródłach pobożności (priority of the Bible). 46 „Evangelicalism refers in this book to the clearly distinguishable family of Christian traditions which emerged following the evangelical Revival in the eighteenth century. The movement was closer identified (…) with the brothers John and Charles Wesley (…) and George Whitefield (…) evangelicals are Bible people and gospel people.” D.K. Gillett, Trust and Obey Explorations in evangelical spirituality, London 1993, s.7. 47 „Experience of conversion in response to the divine grace, the centrality of the cross, the primary authority of the Bible and the imperative to service for Christ's sake are hallmarks of the Evangelical spiritual tradition”. J.M. Gordon, Evangelical Spirituality, London 1991, s.329. 48 J. Packer, The Evangelical Anglican Identity Problem, Oxford 1978, s.20n. 49 D. Bebbington, Evangelicalism in Modern Britain, London 1989, s.5n, oraz: tenże, Evangelicalism in Modern Scotland, „Scottish Bulletin of Evangelical Theology” 1(1991), s.4-12. 50 The Fundamentalist Phenomenon - the resurgence of conservative Christianity, ed. J.Falwell, Ed Dobson, Ed Hindson, New York 1981, s.135. 16
17 w biblijnej tradycji i zwiastuje Ewangelię należy do tradycji ewangelikalnej, niezależnie od tego, czy jest katolikiem, prawosławnym, protestantem, czy członkiem któregoś z tak zwanych „wolnych kościołów”.51 Z podanych przykładów wyłaniają się coraz wyraźniejsze kontury bogatej i wymagającej duchowości chrześcijańskiej objętej nazwą ewangelikalizmu. Duchowość ta, jak sam zauważył jeden z ewangelikalnych teologów, jest po większej części nie odkryta i nie opisana.52 Zdanie to podziela zresztą katolicki teolog tej klasy co Yves Congar, zachęcając do lektury ewangelikalnych źródeł i do czerpania stamtąd impulsów do pogłębienia duchowości chrześcijańskiej.53 Do naszych rozważań wybieramy przede wszystkim ten aspekt ewangelikalnego nurtu duchowości protestanckiej, który dotyczy nowego narodzenia, określanego też za pomocą innych terminów pomocniczych, jak „nawrócenie” lub „odrodzenie”.54 W nowym narodzeniu bowiem koncentruje się afektywne doświadczenie religijne ewangelikalizmu i w nim przede wszystkim ewangelikalny nurt duchowości znajduje swój charakterystyczny wyraz. 51 R.E. Webber, Common roots, s.26. „The Evangelical tradition is (…) largely unexplored”, J.M. Gordon, Evangelical Spirituality, s.VII. 53 Por. Y. Congar, Fifty years of Catholic Theology - Conversations with Yves Congar, ed. B. Lauret, London 1988 (tłum. z fr. Entretien d'automne, Paris 1987), p.31. 54 Por. B.C. Lane, The spirituality of the evangelical revival, „Theology Today” 43(1986) n2, s.169-177; D. Parker, Evangelical spirituality Reviewed, „Evangelical Review of Theology” 2(1992), s.152-166, gdzie wyróżniające punkty duchowości ewangelikalnej (conversion, holiness, service) przeciwstawione są ujęciu katolickiemu w tym, że nie są pośredniczone przez Kościół, liturgię bądź sakrament (s.159). 52 17
18 & 2. HISTORYCZNE ŹRÓDŁA TOŻSAMOŚCI EWANGELIKALNEJ Tożsamości chrześcijaństwa ewangelikalnego można poszukiwać na drodze historycznej, śledząc te nurty i grupy wywodzące się z Reformacji, które identyfikowały się i wzajemnie uznawały za reprezentantów chrześcijaństwa ewangelikalnego.55Można tu odwołać się do Lutrowego rozróżnienia między „Chrystusem w tobie” i „Chrystusem dla ciebie”, czyli między subiektywną stroną zbawienia a obiektywnym dziełem odkupienia, a nawet odwoływać się do mistycznych źródeł średniowiecznych. R. E. Webber wskazuje, że historia fenomenu określonego jako „duch ewangelikalny” (evangelical spirit) może być prześledzona przez wszystkie wieki istnienia reformowanego chrześcijaństwa.56 Dla Webbera „duch ewangelikalny” to złożona kompozycja postaw religijnych: pobożności, zwyczajów i sposobu myślenia. Całość charakteryzowana jest przez takie cechy jak: „pobożność serca” (devotion of heart), skłonność do wewnętrznej i personalnej jedności z Bogiem potwierdzonej przez wewnętrzne doświadczenie, oraz „oddanie, dyscyplina, gorliwość misyjna” (commitment, discipline, missionary zeal). Jako centralne historyczne przejawy tego typu religijnej mentalności, które wydały różne odcienie współczesnego ewangelikalizmu, Webber wymienia dziewięć religijnych ruchów: samą Reformację (ze specjalną rolą w niej Menno Simonsa, anabaptysty drugiego pokolenia), XVIIwieczną ortodoksję protestancką, purytanizm, pietyzm, ruch przebudzeniowy (revivalism), pentekostalizm, dyspensacjonalizm, fundamentalizm, neoewangelikalizm i wreszcie ruch charyzmatyczny.57 Nawet pobieżna znajomość teologicznego orędzia powyższych historycznych form interpretacji Ewangelii przekonuje, że to, co jest im wspólne, ma znacznie więcej do czynienia z wewnętrznym nastawieniem wierzącego człowieka, niż z jakimkolwiek precyzyjnym i dobrze zdefiniowanym systemem teologicznym. Jest to bardziej domena duchowości, niż doktryny i dogmatu. Właśnie do tego wewnętrznego nastawienia odwołujemy się, mówiąc o duchowej tradycji ewangelikalnej.58 Liczne opracowania historycznego aspektu współczesnego ruchu ewangelikalnego podkreślają jego korzenie w działalności Johna Wesleya.59 Również fundamentalizm60 ma swoje niepodważalne korzenie nie tylko w pietyzmie, ale i w religijności ukształtowanej według „Wielkich Przebudzeń” północnoamerykańskich XVIII i XIX wieku.61Por. D. Brown, Understanding Pietism, s.154: „theologically (…) Pietism has been named a root of both Fundamentalism and Liberalism, its doctrines carried into many awakenings and revivals of the eighteenth and nineteenth century”. Sama idea zorganizowanego instytucjonalnie „przebudzenia” 55 W teologii ewangelikalnej można spotkać się z przypisywaniem miana „ewangelikalisty” praktycznie każdemu: por. np. D.L. Akin, Bernard of Clairvaux: evangelical of the 12th century, „Criswell Theological Review” 4(1990), s.327-350. 56 R.E. Webber, Common roots, s.15-17. 57 Tamże, p.17. 58 Por. D. Parker, Evangelical spirituality reviewed, „Evangelical Quarterly” 63(1991), s.123-148. 59 Por. n.p. V. Synan, The Holiness-Pentecostal Movement in the United States, Grand Rapids (Mi) 1971, s.13: „John Wesley, the indomitable founder of Methodism, was also the spiritual and intellectual father of the modern Holiness and Pentecostal movements which have issued from Methodism within the last century”. 60 Terminu „fundamentalizm” w sensie troski o zachowanie protestanckiej ortodokscji biblijnej nie należy mylić z rozpowszechnionym obecnie politycznym (teokratycznym) rozumieniem tego terminu. 61 Por. Introduction W.G. McLoughlina do antologii: The American Evangelicals 1800-1900 s.24: „Those evangelicals who (…) found themselves classed among the Old Lights of America's Third Great Awakening in the 20th century accepted the name Fundamentalists”. 18
19 (revival) wypływała wprost z metod ewangelizacyjnych Wesleya i z duchowości pietystycznej.62 To właśnie opisując życie Wesleya jeden z autorów użył sformułowania: „ewangelikalna sukcesja wierzących”.63 Również sama osoba Wesleya to tylko jeden z wielu elementów w długim łańcuchu ewangelikalnej tradycji. Jeżeli z jednej strony „to pobożność Herrnhut (pietystów) zmieniła życie Wesleya”, to z drugiej strony bez niego „ewangelikalizm w Kościele jest nie do pomyślenia”.64 Pewne rysy tej mentalności religijnej i duchowości pozostawały w atmosferze Kościoła Anglikańskiego, aby przejawiać swą obecność szczególnie w czasach religijnej odnowy. Na przykład podczs pierwszych lat Ruchu Oxfordzkiego pojęcie nowego narodzenia (re-birth) poprzez chrzest na tyle stało się hasłem wywoławczym, by dać powód do mówienia o „katolickim (tj. Anglo-Katolickim) przebudzeniu” (revival).65 Dokładniejsze spojrzenie na to dziedzictwo duchowe pokazuje, że tak podstawowe dla pietystów pojęcia jak „prowadzenie przez Ducha Świętego”, etyczny sens Nachfolge Christi czy „nowe narodzenie” (Wiedergeburt) znajdują swe korzenie w czasach bardzo odległych. Wiele z nich pochodzi z urodzajnej gleby tzw. „sekt” Reformacji - a wśród nich anabaptystów. Związki między późniejszym ewangelikalizmem a pierwotnym anabaptyzmem są jednak bardziej duchowej, niż organizacyjnej natury.66 Jeżeli z jednej strony „traktaty anabaptystów są pełne aluzji do Theologia Germanica”,67 to z drugiej strony radykalny duch wczesnych anabaptystów krążył w formie inspiracji i wewnętrznych impulsów poprzez wieki.68 Te właśnie powiązania - które raz jeszcze mają być rozumiane bardziej w sensie duchowym niż organizacyjnym - są podnoszone również przez historyków kościołów baptystycznych.69 Obecnie wskazuje się na zróżnicowanie i złożoność - wynikające przecież właśnie z różnorodności korzeni - fenomenu ewangelikalizmu w Stanach Zjednoczonych.70 Podkreśla się też silnie obecny od samego początku ewangelikalizmu amerykańskiego wpływ kontynentalny, a szczególnie pietyzmu niemieckiego.71 Proces ukształtowania się w amerykańskim ewangelikalizmie pojęcia „nowego narodzenia” rozumianego na sposób afektywnego przeżycia nawrócenia przemieniającego całe życie wiary wskazuje między innymi na źródła pietystyczne. Nie sposób na przykład zrozumieć do końca nauczania J. Edwardsa o „narodzeniu na nowo” bez odwołania się do wcześniejszej tradycji protestanckiej. August Hermann Francke (1663-1727), jeden z czołowych teologów pietyzmu niemieckiego, może być w tym względzie odpowiednim przykładem. Ten luterański 62 M.E. Marthy, Righteous Empire. s.61: during „the new stirrings that were later to become «the second Great Awakening» (…) Baptist and Methodist revivalists often stimulated high emotionalism and welcomed physical signs of response.” W: Brown, Understanding Pietism, znajdujemy sugestię wyjaśniającą powyższe: „Edwardianism as the impregnation of Calvinism with Pietism”. 63 „The evangelical succession of believers”. R.N. Flew, Methodism and the Catholic Tradition, w: Northern Catholicism: Centenary Studies in the Oxford and Parallel Movements, ed. N.P. Williams and C. Harris, London 1933, s.526. 64 „it was the Herrnhut (Pietist) devotion that changed Wesley's life”; „evangelicalism within the (Anglican) Church is unthinkable without Wesley”. D. Voll, Catholic Evangelicalism, London 1963, s.14-16. (tłum. z niem. Hochkirchlicher Pietismus, München 1960). 65 Tamże, s.121 i s.114. 66 Por. Brown, Understanding Pietism, s.17-19; por. też H. Davis, The English Free Churches, s.31-34; M. Piette, John Wesley, s.27. 67 „the tractates of (…) the Anabaptists are filled with allusions to Theologia (germanica)”, B. Hoffman, Introduction do Theologia Germanica, New York 1980, s.25. Hoffman mówi również w tym samym miejscu o żywym zainteresowaniu średniowiecznym traktatem takich teologów anabaptyzmu jak Denck, Hetzer i Schwenckfeldt, jako przykład jego wpływu na anabaptyzm i na późniejszą orientację pietystyczną. 68 H. Davis, The English Free Churches, s.31-34. 69 N.p. The Baptist Heritage, E.B. Cole, Elgin (Ill.) 1976, s.17. 70 Por. D.W. Dayton i R.K. Johnston (red.), The variety of American evangelicalism, Knoxville (Tenn) 1991. 71 Por. W.R. Ward, The Protestant Evangelical Awakening, Cambridge 1992. 19
20 teolog mówił wyraźnie o fundamentalnym znaczeniu nowego narodzenia. Dla wszystkich, którzy nie wytrwali w łasce oznaczanej i wyrażanej przez chrzest, niezbędne było według niego przejście przez narodzenie na nowo. Zarówno Spener jak i Francke łączyli w ten sposób nowe narodzenie z teologią chrztu.72 Swoje nawrócenie z roku 1687 Francke opisał właśnie w kategoriach nowego narodzenia. Podkreślając długi okres przygotowania duchowego (wielomiesięczne modlitwy i wątpliwości) oraz nagłość nowego narodzenia, uwypuklił jego charakter jako daru Bożego. Nieprzewidywalny dar Boga okazał się przemieniającym życie doświadczeniem wewnętrznym: „doświadczam teraz, że prawdą było, co Luter napisał w swojej przedmowie do Listu do Rzymian: «wiara jest Bożym słowem a nas, które nas zmienia i daje nam nowe narodzenie z Boga (J 1,12), zabija starego Adama i sprawia, że stajemy się całkowicie innymi ludźmi w naszych sercach, umysłach, myślach, i we wszelkich naszych siłach, i przynosi ze sobą Ducha Świętego»„.73 72 J. Weborg, Pietism: The fire of God which flames in the heart of Germany, w: F.C. Senn, Protestant spiritual traditions, s.200-201. 73 A.H. Francke, Autobiography, w: P.C. Erb (red.), Pietists - selected writings, New York 1983, s.106. 20
21 & 3. DWUDZIESTOWIECZNY KRYZYS I RUCHY ODNOWY EWANGELIKALIZMU a. ewangelikalny fundamentalizm U początków XX wieku pojawiła się nowa forma ewangelikalizmu, będąca po części owocem zintensyfikowanego wówczas przebudzenia w kościołach protestanckich, zwana fundamentalizmem. Termin ten, obciążony dziś skojarzeniami politycznymi, musi zostać zrozumiany we właściwym kontekście duchowości ewangelikalnej, aby stał się poprawnym objaśnieniem kolejnej ważnej fazy ruchu przebudzeniowego. O ile o pierwotnym fundamentalizmie można mówić już u dziewiętnastowiecznego kaznodziei ewangelikalnego, D.L. Moody'ego (18371899),74 to właściwe użycie tego słowa wiąże się dopiero z okresem późniejszym. Pochodzi ono z lat 1910-1915, kiedy to publikowano serię dwunastu broszur pod tytułem The Fundamentals, w których poruszono takie tematy, jak: natchnienie Pisma Świętego, autorytet Biblii, Bóstwo Jezusa Chrystusa i Jego narodziny z Dziewicy. Autorami tych prac byli między innymi B. B. Warfield (1851-1921), kalwiński teolog z Princeton, i James Orr (1844-1913), przedstawiciel tradycji szkockiej.75 The Fundamentals ukazało się ostatecznie w 1917 r. w Los Angeles jako czteroczęściowy zbiór owych dwunastu broszur, drukiem Bible Institute of Los Angeles. Wstęp do całości napisał słynny uczeń Moody'ego, R.A. Torrey (18561928).76 Fragmenty tej pracy już wcześniej były szeroko wykorzystywane w kręgach ewangelikalnych, gdyż każda z dwunastu broszur została wydana wcześniej w nakładzie około 250 tys. egzemplarzy. Głównym teologicznym zamysłem, przyświecającym całości tej pracy pod kierownictwem Amzi C. Dixona (+1925) i R.A. Torreya, była konfrontacją z nowym wtedy problemem krytycyzmu biblijnego i z kwestią interpretacji teorii ewolucji. Wtedy też po raz pierwszy doszło do zdefiniowania pięciu podstawowych („fundamentalnych” właśnie) prawd chrześcijaństwa ewangelikalnego.77 Angielskie słowo fundamentalism wywodzi się od tytułu tej seryjnej publikacji teologicznej, wydawanej przez Lymana i Miltona Stewartów.78 Termin ten został wprowadzony w 1920 roku przez konserwatywnego baptystycznego wydawcę, Curtisa Lee Lawsa. Użyty został dla opisania osoby gotowej do zaciętej walki o fundamenty chrześcijańskiej wiary79. Przez rozszerzenie zaczęto później stosować to samo określenie w stosunku do bojowych tradycjonalistów w łonie ewangelikalnego protestantyzmu. Używane w takim znaczeniu określenie „fundamentalista” niekoniecznie było związane z kontekstem politycznym, a tym mniej z dążeniami teokratycznymi. Właściwym jego kontekstem była raczej troska o ortodoksję doktrynalną w najważniejszych sprawach wiary chrześcijańskiej, a więc właśnie troska o jej „fundamenty”. Teologicznie zaś rzecz biorąc, fundamentalizm jest jednym z głównych dwudziestowiecznych owoców rozwoju przebudzeniowej myśli ewangelikalnej. Dziewiętnastowieczny ruch przebudzeniowy 74 „(…) we could label Moody «the first fundamentalist»„, W. G. McLoughlin, Revivals, Awakenings and Reform,Chicago 1978, s. 143. 75 J. Barr, Fundamentalism, London 1977, s. 2, oraz 261 i 269. 76 The Fundamentalist Phenomenon - the resurgence of Conservative Christianity, ed. Jerry Falwell, Ed Dobson, Ed Hindson, New York 1981, s.3. 77 Tamże, s.97. 78 E.W. Gritsch, Born Againism, Philadelphia 1982, s.39. 79 Por. Fundamentalism, s.947, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, vol.2, s.947-948 21
22 (revivalism) wydał z siebie, obok fundamentalizmu i neoewangelikalizmu, również ruch uświęceniowy (Holiness movement) i ruch zielonoświątkowy (Pentecostalism).80 Fundamentalizm protestancki początków XX wieku stawiał sobie za cel wyraźne określenie granicy między chrześcijaństwem a „światem”, radykalnie odrzucając jakikolwiek kompromis w dziedzinie teologicznej. Główne tematy, które stanowiły pole tych rozważań to Stworzenie, Odkupienie i zdolność człowieka do czynienia dobra. Obok ateizmu i ewolucjonizmu na zewnątrz Kościoła, równie gorliwie zwalczano w łonie wspólnoty ludzi wierzących modernizm i liberalizm. Z perspektywy teologii duchowości „centralna dla fundamentalizmu jest korelacja między dwoma parami kontrastujących pojęć: z jednej strony przeciwstawienie między «prawdziwym chrześcijaninem» a «nominalnym chrześcijaninem», z drugiej strony przeciwstawienie między bardziej konserwatywną opinią teologiczną a bardziej liberalną.”81 Tak pojęty fundamentalizm wpisuje się w logikę historii duchowości ewangelikalnej, jako jej główny historyczny wyraz od początków XX wieku, a do jego tradycji należy zarówno swoisty intelektualizm teologiczny prezentowany w całym szeregu publikacji polemicznych, jak i - w wymiarze praktycznym - organizowanie ewangelizacyjnych spotkań przebudzeniowych.82 Dwudziestowieczny ewangelikalizm i jego konserwatywna odmiana fundamentalizm, powstały jako opozycja do akademickiego liberalizmu teologicznego. Od początku naszego stulecia aż do dziś anty-liberalizm wchodzi w skład samoświadomości ewangelikalnych chrześcijan. Warto więc prześledzić, co termin „liberalizm” oznacza w oczach fundamentalisty protestanckiego. Uczyńmy to na przykładzie tekstu jednego z najbardziej znanych liderów fundamentalistycznych, Jerry Falwella. W jego ujęciu opis zwalczanego przez niego liberalizmu zawiera zasadniczych pięć punktów: (1) Bóg jest czystą dobrocią nie stawiającą żadnych wymagań człowiekowi; (2) w każdym człowieku jest zawarta boska iskra; (3) Jezus Chrystus jest Zbawicielem jedynie w sensie Nauczyciela i Przykładu, a nie zadośćuczynienia za grzechy; (4) różnica między chrześcijaństwem a innymi religiami jest tylko różnicą stopnia; (5) Biblia jest tylko ludzkim zapisem doświadczenia religijnego.83 Łatwo dostrzec, że główne zarzuty wobec liberalizmu teologicznego będą się w tym ujęciu koncentrować wokół naturalizmu, zaprzeczania pierwiastka nadprzyrodzonego w chrześcijańskim objawieniu, przeceniania naturalnych zdolności człowieka i negacji wyjątkowości samej chrześcijańskiej religii. Historia walki duchowej między liberalizmem a ewangelikalizmem zaczęła się od wydania Biblii z komentarzami C.I Scofielda (1843-1921), tak zwanej Scofield reference Bible. To wydanie Biblii było niezmiernie popularne w Ameryce początków XX wieku. Scofield pozostawał pod znacznym wpływem Moody'ego. Silnie dyspensacjonalistyczny kierunek jego komentarzy wyraźnie stał w opozycji do uniwersyteckiej krytyki biblijnej, w szczególności niemieckiej.84 Do tego samego etapu literatury polemicznej należą wspomniane już broszury The Fundamentals. Kulminacją tej teologicznej walki były lata 1918-1925, które stały się też okresem spektakularnych osiągnięć fundamentalizmu. Na spotkaniu Philadelphia Prophetic Convention w 1918 r. zjawiło się 5 tysięcy delegatów z całych Stanów 80 Por. tamże. J. Barr, Fundamentalism, s.14. 82 Tamże, s. 17. 83 The Fundamentalist Phenomenon, s.23-24. 84 Por. tamże, s.76-82. 81 22
23 Zjednoczonych. Rok później powołano do istnienia World's Christian Fundamentals Association. Rozpoczęły się długotrwałe debaty teologiczne z liberałami, takie jak dyskusja liberalnego baptysty Harry E. Fosdicka (+1969) z fundamentalistycznym prezbiterianinem Macartneyem (+1957), na temat narodzenia Jezusa Chrystusa z Dziewicy, natchnienia Pisma Świętego i powtórnego przyjścia Chrystusa. Zasadniczym ciosem dla ruchu fundamentalistów był tak zwany „małpi proces” (monkey trial) w 1925 r. - proces w kwestii prawa do nauczania teorii ewolucji w szkołach. Proces, wygrany wprawdzie formalnie przez fundamentalistów, stał się jednak wielką kompromitacją intelektualną całego ruchu.85 Radykalne podejście do ewolucjonizmu (postrzeganego jako wróg teologiczny numer jeden) wynikało ze specyficznego rozumienia Biblii. Tekst biblijny widziano wyłącznie jako zbiór twierdzeń teologicznych o konkretnych i sprawdzalnych faktach - podejście takie znane było jako „teologia z Princeton” (Princeton theology).86 W późniejszym okresie, w latach trzydziestych i następnych, fundamentalizm stał się bardziej praktycznym ruchem ewangelizacyjnym, niż nurtem szukającym konfrontacji z liberalizmem na płaszczyźnie intelektualnej. Obecnie fundamentalizm jest potężną, i do tego rosnącą w siłę, grupą w amerykańskim protestantyzmie. W swoich strukturach edukacyjnych przygotowuje 200 tys. młodych ludzi do pełnowymiarowej pracy w kościele. Podczas gdy tradycyjne wyznania protestanckie zanotowały w ostatnich dekadach znaczny spadek ilości wiernych, w latach siedemdziesiątych XX w. liczono w USA już ponad 10 tys. dynamicznych i rozwijających się fundamentalistycznych kościołów.87 Realia eklezjalne fundamentalizmu nie są łatwe do zbadania, gdyż ruch ten nie jest precyzyjnie definiowany przez granice żadnego konkretnego wyznania protestanckiego. Tym niemniej, większość niezależnych kościołów amerykańskich noszących w nazwie słowo Bible lub Calvary to właśnie kościoły fundamentalistyczne. Inną drogą rozeznania się w fundamentalistycznej mozaice północnoamerykańskiej jest kierowanie się nazwiskami sławnych fundamentalistów: wokół takich postaci jak William Riley, J. Frank Norris, T.T. Shields, Bob Jones czy John R. Rice powstały prawdziwe „imperia ewangelikalne”, złożone z kościołów, szkół i uniwersytetów.88 b. neoewangelikalizm Ci spośród ewangelikalistów, którzy nie zgadzają się z faktycznym antyintelektualizmem fundamentalizmu, ani z płytkim racjonalizmem teologicznego liberalizmu przybrali nazwę „neoewangelikalistów” (neoevangelicals). Ruch ten uformował się w latach pięćdziesiątych naszego stulecia i skupił się wokół grupy młodych intelektualistów, z których najważniejsi to: Harold John Ockenga, Edward John Carnell, Carl F. H. Henry (ten ostatni jest autorem i popularyzatorem samego pojęcia „neoewangelikalizmu”).89 W zamyśle grupy inicjatorów ruchu miało chodzić o odnowę ideałów osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych przebudzeń, przy jednoczesnym odrzuceniu tendencji sekciarskich. Wymienia się następujące centralne punkty teologii identyfikujące ruch: (1) natychmiastowe, możliwe do czasowego określenia nawrócenie; (2) absolutny autorytet samej Biblii; 85 Por. np. Bruns, Preacher - Billy Sunday and Big-Time American evangelism, New York/London 1992, s.279n. Por. Fundamentalism, s.953. 87 Por. The Fundamentalist Phenomenon, s.13-19. 88 Por. Fundamentalism, s.954-959. 89 R. Quebedeaux, Conservative and charismatic developments of the later Twentieth Century, s. 963, in: Encyclopedia of the American Religious experience, ed. Ch.H. Lippy & P.W. Williams, vol.2, New York 1988, s.963-976. 86 23
24 (3) skuteczność pozytywnego wykładu wiary, co znaczyć ma, że Biblia uczy doktryny jasnej, logicznej i możliwej do obrony.90 Punkt pierwszy tego zestawienia ewangelikalnych tez teologicznych stawia nas od razu w linii odnowienia tradycji nowego narodzenia jako datowanego przeżycia religijnego. Już prawie trzydzieści lat temu jeden z najwybitniejszych amerykańskich znawców tradycji ewangelikalno-przebudzeniowej, William G. McLoughlin, pytał, czy z biegiem czasu fundamentaliści chrześcijańscy, niewielkie kościoły, konserwatywni wierzący i pietystyczne grupy zorientowane na „przebudzenie”, czy na „nowe narodzenie”, nie staną się trzecią siłą w chrześcijaństwie, równoległą do katolicyzmu i tradycyjnego protestantyzmu, dążącą do nawrócenia świata na wiarę chrześcijańską.91 Instytut Gallupa zaś wskazał, że w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych naszego stulecia liczba mieszkańców USA określanych mianem albo evangelicals, albo „nowo narodzonych chrześcijan” wynosiła ponad 30%, sięgając 60 milionów ludzi. Wśród protestantów 44% uważało się za „nowo narodzonych evangelicals”, a wśród katolików było ich 13%.92 Jakkolwiek można spotkać chrześcijan ewangelikalnych w bardzo różnych wyznaniach (a nawet - jak widzieliśmy - wśród katolików), to jednak tradycyjnym ich środowiskiem będą kościoły Konwencji Południowych Baptystów, kościoły uświęceniowe (Holiness Churches), metodyści, kościoły zielonoświątkowe (Pentecostal Churches), ruchy charyzmatyczne, Disciples of Christ, kościół episkopalny, oraz ruch Campus Crusade for Christ. Zaliczy się też do nich większość fundamentalistów.93 Prawdziwe symbole współczesnego ruchu ewangelikalnego w Ameryce Północnej to: Billy Graham, człowiek-instytucja i światowej sławy ewangelista; Stowarzyszenie Chrześcijan Ewangelikalnych (National Association of Evangelicals, powstałe w 1942); Fuller Theological Seminary (założone w 1947 r.) - szkoła przygotowująca kadry duchownych ewangelikalnych; pismo dla pastorów Christianity Today (od 1956 r.); i wreszcie teologiczne zeszyty Journal of Evangelical Theological Society.94 Niezwykle ważnym momentem konsolidacji ruchu również na terenie Europy było spotkanie w Berlinie w roku 1966, zorganizowane przez Billy Grahama - World Congress for Evangelisation. Celem ponadwyznaniowego ruchu neoewangelikalnego95 jest: „doświadczyć przebudzenia chrześcijaństwa w zsekularyzowanym świecie, odzyskać od wewnątrz przywództwo w swoich wyznaniach (…) urobić szacunek dla ortodoksji, wprowadzić reformy społeczne.”96 Jeden z czołowych teologów neoewangelikalnych, J. Ockenga, wyraźnie unikając bezpośredniej konfrontacji z silnym nurtem fundamentalistycznym twierdzi: „pragnę zawsze być uważany za 97 fundamentalistę”. Neoewangelikalizm zdobył sobie w Stanach Zjednoczonych uznaną pozycję społeczną. Rok 1976 zastał nawet ogłoszony przez tygodnik 90 „(1) instant, historically identifiable moment of conversion, (2) absolute authority of the Bible alone; (3) efficacy of propositional doctrine: the Bible teaches clear, logical, defensible doctrines”, tamże. 91 Por. W.G. McLoughlin, Is there a third force in Christendom? w: Religion in America, ed. W.G. McLoughlin & R.N. Bellah, Boston 1968, s.45-72. 92 G. Gallup Jr, J. Castelli, The people's religion - American Faith in the 90s, New York 1989, s.93. 93 Por. G.M. Marsden, Evangelical and fundamental Christianity, s.195; tenże, Understanding Fundamentalism and Evangelicalism, Grand Rapids 1991 (jest to podstawowe wprowadzenie w świat fundamentalizmu i ewangelikalizmu amerykańskiego). 94 Por. R.V. Pierard, Evangelicalism, s.379-382. 95 Por. na przykład skład osobowy konferencji na temat tożsamości ewangelikalnej (Evangelical Affirmations) zorganizowanej przez National Association of Evangelicals oraz przez Trinity Evangelical Divinity School w maju 1989, roku podany w: Evangelical Affirmations, ed. K.S. Kantzer i Carl F.H. Henry, Grand Rapids (Mi) 1990, s.527. 96 J. Ockenga, From Fundamentalism, through New Evangelicalism, to Evangelicalism, w: Evangelical Roots, ed. K. Kantzer, Nashville 1978, s.44. 97 Tamże. 24
25 Newsweek „rokiem chrześcijan ewangelikalnych” (The year of the Evangelical) dla podkreślenia fenomenu religijnego lat siedemdziesiątych, jakim był awans ewangelikalnego chrześcijaństwa do uznanej pozycji społecznej. Symbolem tego awansu stała się prezydentura „narodzonego na nowo” prezydenta Jimmy Cartera.98 Ważnym momentem historii ewangelikalizmu ostatnich dekad jest jednak również gwałtowny kryzys moralny, jaki dotknął szczególnie ewangelikalne środowiska charyzmatyczne, naruszając w pewnym stopniu w całym społeczeństwie amerykańskim szacunek dla tej formy religijności. Kryzys ten osiągnął swój szczyt w latach 1986-1989. Początkiem były wydarzenia roku 1986, kiedy to teleewangelista z Nowego Orleanu Marvin Gorman zmuszony był opuścić swoją posługę, a nawet swój kościół (Assemblies of God) wskutek ujawnionego skandalu. Kulminacją zaś było oskarżenie o seksualne oraz finansowe nadużycia dwóch sław pentekostalnego teleewangelizmu, Jima Bakkera i Jimmy Swaggarta. Ich upadek w latach 1988 i 1989 zachwiał nie tylko kościelną wspólnotą, do której należeli (Assemblies of God), ale również całym ewangelikalnym światem Ameryki.99 Kryzys ten nałożył się na zachwianie teologicznej tożsamości ewangelikalnej, która pod wpływem ruchu charyzmatycznego i nowej teologii zbliżała się coraz bardziej do liberalnego nurtu protestantyzmu. Sytuacja ta spowodowała nawet ukucie ironicznego terminu „światowych ewangelikalistów” (wordly evangelicals).100 Jednym z czynników powodujących utratę proporcji w teologicznej perspektywie stała się popularność ruchu charyzmatycznego i nadmierny nacisk na osobiste doświadczenie religijne, jaki ten ruch ze sobą przyniósł. Pojęcie nowego narodzenia - wraz z całym podtekstem łaski, zbawienia i ontologicznej przemiany - ustąpiło miejsca pojęciu Chrztu w Duchu Świętym, które silniej ukierunkowane było na oczekiwanie niecodziennych przeżyć wewnętrznych.101 98 Por. R. Quebedeaux, Conservative and charismatic developments of the later twentieth century, s. 972, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, ed. Ch.H. Lippy & P.W. Williams, New York 1988, vol.II, s.963-976. 99 Ch.E. Shepard, Forgiven - the rise and fall of Jim Bakker and the P.T.L. Ministry”, New York 1989, s. 423-427; 550. 100 R. Quebedeaux, The Wordly Evangelicals, New York 1978. 101 Por.: „Theologically, charismatic renewal was close to Neoevangelicalism and included many Neoevangelicals within its ranks (…) unlike Neoevangelicals it did non insist on doctrinal agreement as the precondition for Christian unity (…) Spirit Baptism made it possible once again for even sophisticated theologians to have a direct experience of God”, Richard Quebedeaux, Conservative, s.968. 25
26 & 4. RUCH PRZEBUDZENIOWY, PRZEBUDZENIE, EWANGELIKALIZM: TERMINOLOGIA I PERIODYZACJA ZJAWISK a. Termin „ewangelikalizm” (evangelicalism) często kojarzony jest z technicznymi określeniami: „przebudzenie” (awakening, revival) i „ruch przebudzeniowy” (revivalism). Dla lepszego wyjaśnienia wzajemnych powiązań tych pojęć i ich znaczenia warto zapoznać się z podstawowymi rozróżnieniami: „Ruch przebudzeniowy - nie mylić z przebudzeniem - jest fenomenem specyficznie amerykańskim, datującym się od połowy osiemnastego stulecia i odnoszącym się do jednego nabożeństwa lub ich serii, często o silnym ładunku emocjonalnym, ukierunkowanym na pobudzenie odnowionego zainteresowania religią. Pomyślany jest dla osób poprzednio identyfikujących się z organizacją i życiem religijnym, ale obecnie obojętnych na nie, lub dla przebudzenia obojętnych lub nawet wrogich wobec religii ludzi do uwagi i oddania wobec jakiejś szczególnej formy religii lub wspólnoty religijnej. W Ameryce jest to fenomen głównie protestancki.”102 „Przebudzeniem” natomiast nazywa się złożony społecznie i teologicznie chrześcijański ruch odnowy religijnej, skoncentrowany na przestrzeni niewielu lat lub dziesięcioleci, z wyraźnym apogeum (i okresem wygasania) entuzjazmu. Kilka kolejnych „przebudzeń” wstrząsnęło protestanckim światem duchowym osiemnastoi dziewiętnastowiecznej Ameryki. Ich wpływ dał się też odczuć i w innych krajach, przede wszystkim w Anglii.103 Socjologizujące ujęcie Williama G. McLoughlina104 rozróżnia między revival (i revivalism) a awakening. To pierwsze określenie miałoby się stosować do konkretnych spotkań ewangelizacyjnych i podkreśla moment doświadczenia religijnego: „Revivalism jest rytuałem protestanckim (początkowo o charakterze spontanicznym, a od 1830 sformalizowanym), w którym charyzmatyczni ewangeliści przekazują Słowo Boże dużym masom ludzi, którzy - pod tym wpływem - doświadczają tego, co protestanci nazywają nawróceniem, zbawieniem, odrodzeniem lub duchowym narodzeniem na nowo.”105 Drugie z tych określeń natomiast, awakening, odnosiłoby się do zmiany sposobu myślenia całej epoki kulturowej i podkreślałoby moment światopoglądowy. 102 „Revivalism, not to be confused with revival, is a distinctively American phenomenon, dating from the mid-eighteenth century and relating to one or a series of services, often highly emotional, designed to stimulate renewed interest in religion. Intended for persons formerly identified with but now apathetic to religious life and organization, or to awaken in those indifferent or even hostile toward religion a sensitivity and commitment to a particular religious form or community. In America (…) (it is) largely a Protestant phenomenon”. S.C. Henry, Revivalism, s.799, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, ed. C.H. Lippy & P.W. Williams, vol.2, New York 1988. 103 Por. próbę delimitacji „Wielkiego Przebudzenia” (pierwszego) - S.A. Marini, The Great Awakening, s.775, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, s.775-798. 104 Por. np. W.G. McLoughlin, Timepieces and butterflies: a note on the Great-Awakening-construct and its critics, „Sociological Analysis” 44(1983), s.103-110. Autor traktuje religię jako środek terapeutyczny w obliczu stresu psychospołecznego. 105 „Revivalism is the Protestant ritual (at first spontaneous, but, since 1830, routinized) in which charismatic evangelists convey «the Word» of God to large masses of people who, under this influence, experience what Protestants call conversion, salvation, regeneration, or spiritual rebirth”. W.G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform, s.xiii. 26
27 „Awakenings (…) to okresy kulturowego ożywienia, które zaczynają się ogólnym kryzysem wierzeń i wartości, rozciągają się na czas mniej więcej jednego pokolenia, w którym to czasie zachodzi głęboka reorientacja wierzeń i wartości.”106 Istotna różnica w odcieniu znaczeniowym zamyka się więc między tym, co indywidualne, a tym, co przynależące do kultury danej epoki i danej generacji: „revivals zmieniają życie jednostek, awakenings zmieniają światopogląd całego ludu lub kultury”.107 b. W śledzeniu prądów, których owocem był amerykański ruch przebudzeniowy, można cofać się bardzo daleko, aż do Reformacji, podkreślając element ludowego mistycyzmu i personalizmu, apelowania w głoszeniu Ewangelii do żywej wiary i do osobistej odpowiedzialności.108 Dictionnaire de Spiritualité zaznacza, że w sensie szerokim całą Reformację można nazwać „przebudzeniem”.109 Niektórzy autorzy tak rozszerzają pojęcie „przebudzenia” (revival), że widzą możliwość stosowania tego terminu także i poza kontekstem protestanckim, na przykład w odniesieniu do tradycyjnych, katolickich misji parafialnych.110 Właściwsze jednak będzie ograniczenie się do wąskiego znaczenia tego terminu, a więc do zjawisk masowych nawróceń w anglosaskim protestantyzmie pod wpływem intensywnego głoszenia podstawowych prawd Ewangelii, począwszy od wieku XVIII. Tak określony fenomen revivalizmu pokrywa się bowiem dobrze co do czasu i obszaru - z wykrystalizowaniem się duchowości ewangelikalnej. Bezpośrednim wstępem do pojawienia się przebudzeń w sensie ścisłym na gruncie północnoamerykańskiego purytanizmu było rozwinięcie się w Nowej Anglii tak zwanej „teologii nowych świateł” (New Lights), akcentującej bardziej żywe przepowiadanie, poruszające serce, wzbudzające wiarę i pociągające do osobistego zaangażowania.111 Głównym elementem teologicznej kontrowersji „starych świateł” i „nowych świateł” był problem, jaką rolę ma do odgrania człowiek w swoim własnym zbawieniu. Tradycyjne podejście purytańsko-kalwińskie broniło się bowiem przed myślą, że zbawienie człowieka mogłoby choć w części zależeć już nie tylko od jego uczynków, ale nawet od aktu jego wolnej woli.112 Przy przyjęciu perspektywy historycznej ograniczającej się do amerykańskich ruchów przebudzeniowych zapoczątkowanych w XVIII wieku powstaje dalej problem periodyzacji zjawiska przebudzeniowego. Jakkolwiek najsilniejsze przejawy ruchu przebudzeń duchowych wystąpiły w Ameryce Północnej i w Anglii, to jednak jego występowanie pokrywa się obszarem z całym światem protestanckim. Okres historyczny znanych przebudzeń należy mierzyć od chwili ich pojawienia się w pierwszych dziesięcioleciach XVIII stulecia, poprzez apogeum intensywności i powszechności w pierwszej połowie XIX w., aż do wygasania w drugiej połowie XX w.113 Podstawowy system uporządkowania bogatego zjawiska ruchów przebudzeniowych wprowadza W.G. McLoughlin, dzieląc ich historię na pięć przebudzeń: pierwsze, purytańskie (1610-1640), oraz kolejne, znane z historii pod 106 „Awakenings (…) are periods of cultural revitalization that begin in a general crisis of beliefs and values and extend over a period of a generation or so, during which time a profound reorientation in beliefs and values takes place”, tamże. 107 „Revivals alter the lives of individuals; awakenings alter the world view of a whole people or culture”, tamże. 108 G. Tavard, Le Protestantisme, Paris 1958, szcz. rozdział Les Réveils, s. 55-63. 109 Por. F. Frost, Réveils - Revivals, w: Dictionnaire de Spiritualité, vol.XIII, Paris 1988, kol.438. 110 Np. J.P. Dolan, Catholic Revivalism: The American Experience, 1830-1900, Notre-Dame 1978. 111 Por. F. Frost, Réveils, kol. 437-440. 112 Por. C.C. Goen, Revivalism and Separatism in New England, 1740-1800, New Haven and London 1962, s.40-44. 113 Por. U. Gastaldi, I movimenti, s.5. 27
28 nazwą trzech „Wielkich Przebudzeń” (Great Awakenings): 1730-1760; 1800-1830; 1890-1920. McLoughlin uzupełnił ten schemat o „Czwarte Wielkie Przebudzenie” (1960-1990?), dokonujące się na naszych oczach, i dlatego o niesprecyzowanej dacie zakończenia.114 Niekiedy jednak rezerwuje się nazwę „Wielkie Przebudzenie” tylko dla fenomenu związanego głównie z postaciami J. Edwardsa i G. Whitefielda z pierwszej połowy XVIII w. Tak rozumiane „Wielkie Przebudzenie” odróżnia się w ten sposób od późniejszego „ruchu przebudzeniowego”.115 Idea W.G. McLoughlina wyodrębnienia pięciu przebudzeń na terenie amerykańskim służy zapewne dobrze celom socjologicznym, gdyż autor wiąże je z etapami przemian polityczno-społecznych. Nie odpowiada jednak wystarczająco dokładnie teologicznemu zamysłowi podkreślenia ewangelicznej specyfiki nowego narodzenia, głoszonego w różnych aspektach w kolejnych przebudzeniach. McLoughlin włącza do swoich rozważań zarówno początki „inwazji” purytańskiej na kolonie Nowej Anglii (1610-1640), jak i dwudziestowieczną teologię śmierci Boga, ekspansję religii Dalekiego Wschodu wraz z powszechnym rozmyciem podstawowych pojęć chrześcijańskich. Wszystko to stanowczo wykracza poza ewangelikalny trzon osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych przebudzeń.116 Dla uchwycenia chrześcijańskiego dynamizmu i ewangelicznej motywacji bardziej przydatne jest przyjęcie podziału prezentowanego przez U. Gastaldiego. Mówi on o dwóch Wielkich Przebudzeniach: Pierwsze Przebudzenie [z dwoma etapami: (1) od T.J. Frelinghuysena do J. Edwardsa; (2) głoszenie G. Whitefielda] i Drugie Przebudzenie [z trzema etapami: (1) etap wschodni - w college'ach Hampden-Sydney i Yale; (2) etap zachodni - z wydarzeniami w Cane Ridge i Logan County; (3) etap późniejszego „przebudzenia zorganizowanego”, dzieło Ch.G. Finneya i kontynuatorów].117 Jako wartościowe uzupełnienie periodyzacji proponowanej przez U. Gastaldiego warto natomiast uwzględnić to, co McLoughlin nazywa Trzecim Wielkim Przebudzeniem (1890-1920), oraz „rodzimą fazą Czwartego Wielkiego 118 Przebudzenia”. Pod tym ostatnim pojęciem rozumie on rozszerzenie się duchowości ewangelikalnej po II wojnie światowej na chrześcijan należących do tradycyjnych kościołów protestanckich, za pośrednictwem takich głosicieli jak na przykład Billy Graham (ur. 1918). Ścisła periodyzacja zjawisk przebudzeniowych okazuje się przydatna zwłaszcza wobec fenomenów XVIII w. i początków XIX wieku. Pierwsze i Drugie Wielkie Przebudzenie były faktycznie dość dobrze zlokalizowane w czasie i przestrzeni, były ruchami o dość precyzyjnie zarysowanych początkach, liniach rozwojowych i kresach swego istnienia. Inaczej ma się jednak rzecz z ruchem przebudzeniowym czasów późniejszych. Sam fakt, że W.G. McLoughlin wprowadził takie pojęcia jak „revivalism pomiędzy przebudzeniami”, „wielkie ożywienie spotkań modlitewnych lat 1857-58”, „wielkie ożywienie ewangelizacji miejskich Dwighta Lymana Moody'ego”, najlepiej świadczy o niemożliwości ścisłego ograniczenia ruchu przebudzeniowego jedynie do kilku sprecyzowanych i ponumerowanych „Wielkich Przebudzeń”.119 Do którego etapu ruchu przebudzeniowego należałoby bowiem 114 Por. np. schemat książki: W.G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform. Np. L. Giussani, Grandi linee della teologia protestante americana, Milano 1988, s.25-26; oraz: W.G. McLoughlin, Modern Revivalism. Charles Grandison Finney to Billy Graham, New York 1959. 116 Por. W.G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform, s.179-216. 117 Por. U. Gastaldi, I movimenti, passim 118 „The Nativist Phase of the Awakening”, W.G. McLoughlin, Revivals, s.185. Autor zwraca też uwagę na wspólne doświadczenie przebudzenia przeżywane przez protestantów, katolików i żydów amerykańskich w ostatnich dziesięcioleciach. 119 „Revivalism between awakenings”; „great prayer meeting revival of 1857-58”; „great urban revival campaigns of Dwight L. Moody”, W. G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform, s. 141. 115 28
29 precyzyjnie zaklasyfikować żyjącego w latach 1792-1875 Ch.G. Finneya i jego działalność (praktyczną i pisarską), jeżeli koniec Drugiego Wielkiego Przebudzenia przypada około roku 1830? Jeśli zaś chodzi o lata jeszcze późniejsze, to Dictionnaire de Spiritualité ogranicza się do określenia czasu następującego po Ch.G. Finneyu za pomocą terminu aprčs Finney, umieszczając w tym okresie zarówno Moody'ego (18371899), Samuela Porter Jonesa, jak i związanych przecież wyraźnie z wiekiem XX Billy Sundaya oraz Billy Grahama.120 Podobnie postępuje U. Gastaldi mówiąc o „kontynuatorze Finneya - Moodym”, oraz o ewangelizatorach okresu „po Moodym”. Najważniejsi wśród nich to: kongregacjonalista Reuben Archer Torrey (1856-1928), prezbiterianin John Wilbur Chapman (1859-1918), William Ashley Sunday (znany powszechnie jako Billy Sunday) (1862-1935), oraz baptysta Billy Graham.121 Dlatego na określenie przebudzeniowego ruchu ewangelikalnego rozwiniętego na przełomie wieków, a kontynuowanego w wieku dwudziestym, odwołać się można do określenia „przebudzenie zorganizowane” (organized revival), koncentrującego się na pewnym nowym, wyłaniającym się coraz wyraźniej aspekcie ewangelikalizmu. Otóż to, co w poprzednich pokoleniach wydawało się być - by użyć frazy J. Edwardsa - „zadziwiającym dziełem Boga”, w coraz większym stopniu zaczęło być traktowane jako „dzieło człowieka”, niekiedy nawet w znaczeniu technicznym: jako jako rodzaj skutecznego przedsięwzięcia. Jest prawdą, że wciąż podkreślano rolę Ducha Świętego w dziele zbawienia i akcentowano dar Boży, jakim jest nowe narodzenie. Szczególnie wyraźnie czynił tak Ch.G. Finney. Tym niemniej, doszło do wyraźnego przesunięcia akcentów. Przebudzenie widziano z biegiem czasu coraz bardziej jako możliwą do przewidzenia, zaplanowania i przeprowadzenia akcję duszpasterską. Stąd określenie „przebudzenie zorganizowane”, którego najbardziej charakterystycznym przedstawicielem po Charlesie Grandisonie Finneyu byli Dwight Lyman Moody i Billy Sunday. c. Centralną linią tematyczną ruchu przebudzeniowego jest napięcie pomiędzy immanencją a transcendencją Boga. „Przebudzenie” odpowiada na sytuację „stresu kulturowego”, gdy Bóg transcendentny stał się już - wskutek powolnych procesów alienujących żywą wiarę - niedostępny w immanencji: „Instytucjonalna religia nie jest już zdolna, nawet wobec swoich wiernych, zapewnić poczucia regularnej wspólnoty z Bogiem w formalnych rytach kościelnych - dystans między Stworzycielem a stworzeniem staje się nieznośnie wielki (…) Duch Boży, odpowiadając na potrzeby człowieka daje się poznać na nowe sposoby.”122 W innym, eklezjalnym kontekście formułuje zasadnicze aspiracje ruchu przebudzeniowego Ugo Gastaldi. Entuzjaści przebudzenia czują, że Kościół, w którego życiu uczestniczą, nie obdziela ich już w wystarczającym stopniu życiem, ale jawi się jako ostoja rutyny i bezduszności. Wielkie i ważne tematy biblijne (jak zbawienie, nowe narodzenie, oświecenie, napełnienie Duchem) schodzą w nauczaniu na drugie miejsce, przez co Kościół oddala się od swojego apostolskiego wzoru.123 120 F. Frost, Réveils - Revivals, kol. 446-447. U. Gastaldi, I movimenti di risveglio, s. 63n. 122 „(…) institutionalized religion is unable to sustain, even among the faithful, a sense of regular comunion with God in formal church rites, the distance between Creator and created becomes intolerably great (…) God's spirit, sensing man's need, makes itself known to man in new ways” W.G. McLoughlin, Revivals, s.20. 123 „Nelle chiese non ci sia vita, ma ristagno e torpore (…) la predicazione si sia allontanata dai grandi temi della Bibbia”. U. Gastaldi, I movimenti, s.6. 121 29
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA
EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA

Recommended

Ogien w Kościele
Ogien w KościeleOgien w Kościele
Ogien w Kościelesiloam
 
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolaNeokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolasiloam
 
Ruchy i wspolnoty_w_kosciele
Ruchy i wspolnoty_w_koscieleRuchy i wspolnoty_w_kosciele
Ruchy i wspolnoty_w_koscielesiloam
 
8.Droga kościoła do samodzielności
8.Droga kościoła do samodzielności8.Droga kościoła do samodzielności
8.Droga kościoła do samodzielnościparakletos
 
2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformanda2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformandaparakletos
 
10.Pierwociny herezji
10.Pierwociny herezji10.Pierwociny herezji
10.Pierwociny herezjiparakletos
 
Historia kościoła
Historia kościołaHistoria kościoła
Historia kościołabeataleszczuk
 
1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrz1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrzGomulka83
 

Recommended

Ogien w Kościele
Ogien w KościeleOgien w Kościele
Ogien w Kościelesiloam
 
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolaNeokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciola
Neokatechumenat szansa czy_zagrozenie_dla_kosciolasiloam
 
Ruchy i wspolnoty_w_kosciele
Ruchy i wspolnoty_w_koscieleRuchy i wspolnoty_w_kosciele
Ruchy i wspolnoty_w_koscielesiloam
 
8.Droga kościoła do samodzielności
8.Droga kościoła do samodzielności8.Droga kościoła do samodzielności
8.Droga kościoła do samodzielnościparakletos
 
2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformanda2.Ecclesia Semper Reformanda
2.Ecclesia Semper Reformandaparakletos
 
10.Pierwociny herezji
10.Pierwociny herezji10.Pierwociny herezji
10.Pierwociny herezjiparakletos
 
Historia kościoła
Historia kościołaHistoria kościoła
Historia kościołabeataleszczuk
 
1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrz1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrzGomulka83
 
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonNormalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonJADWIGA PIOTR Laskowscy
 
Michael 2011-05 06-07
Michael 2011-05 06-07Michael 2011-05 06-07
Michael 2011-05 06-07siloam
 
Prawosławie
PrawosławiePrawosławie
Prawosławielentilky
 
Na skale czy na piasku?
Na skale czy na piasku?Na skale czy na piasku?
Na skale czy na piasku?siloam
 
S faustina and the divine mercy (polish)
S faustina and the divine mercy (polish)S faustina and the divine mercy (polish)
S faustina and the divine mercy (polish)Martin M Flynn
 
Strzelczyk, Po co Kosciol, demo
Strzelczyk, Po co Kosciol, demoStrzelczyk, Po co Kosciol, demo
Strzelczyk, Po co Kosciol, demoTowarzystwoWiez
 
Mrp 2 2013
Mrp 2 2013Mrp 2 2013
Mrp 2 2013Agencja Piens
 
W obronie wiary
W obronie wiaryW obronie wiary
W obronie wiarysiloam
 
3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska IIparakletos
 
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecim
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecimPapiez jan pawel ii w polsce oswiecim
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecimMartin M Flynn
 
2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska Iparakletos
 
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...Piotr Burgonski
 
Prezentacja o 10 cudach
Prezentacja o 10 cudachPrezentacja o 10 cudach
Prezentacja o 10 cudachMonika1008
 
Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02siloam
 
Dudek Kokoc
Dudek KokocDudek Kokoc
Dudek Kokocpol12011damiankokoc
 
Wykład 3
Wykład 3Wykład 3
Wykład 3nauka.religia
 
8.9 powtórzenie wiadomości
8.9 powtórzenie wiadomości8.9 powtórzenie wiadomości
8.9 powtórzenie wiadomościKM Ludźmierz
 
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012).Famvin Europe
 
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebookNie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebooke-booksweb.pl
 
Co zostało stworzone.. przez...
Co zostało stworzone.. przez...Co zostało stworzone.. przez...
Co zostało stworzone.. przez...Mario
 
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...Gawel Mikolajczyk
 
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnymBezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnymepartnerzy.com
 

More Related Content

What's hot

Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonNormalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonJADWIGA PIOTR Laskowscy
 
Michael 2011-05 06-07
Michael 2011-05 06-07Michael 2011-05 06-07
Michael 2011-05 06-07siloam
 
Prawosławie
PrawosławiePrawosławie
Prawosławielentilky
 
Na skale czy na piasku?
Na skale czy na piasku?Na skale czy na piasku?
Na skale czy na piasku?siloam
 
S faustina and the divine mercy (polish)
S faustina and the divine mercy (polish)S faustina and the divine mercy (polish)
S faustina and the divine mercy (polish)Martin M Flynn
 
Strzelczyk, Po co Kosciol, demo
Strzelczyk, Po co Kosciol, demoStrzelczyk, Po co Kosciol, demo
Strzelczyk, Po co Kosciol, demoTowarzystwoWiez
 
W obronie wiary
W obronie wiaryW obronie wiary
W obronie wiarysiloam
 
3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska IIparakletos
 
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecim
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecimPapiez jan pawel ii w polsce oswiecim
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecimMartin M Flynn
 
2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska Iparakletos
 
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...Piotr Burgonski
 
Prezentacja o 10 cudach
Prezentacja o 10 cudachPrezentacja o 10 cudach
Prezentacja o 10 cudachMonika1008
 
Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02siloam
 
8.9 powtórzenie wiadomości
8.9 powtórzenie wiadomości8.9 powtórzenie wiadomości
8.9 powtórzenie wiadomościKM Ludźmierz
 
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012).Famvin Europe
 
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebookNie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebooke-booksweb.pl
 

What's hot (19)

Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawsonNormalne narodziny chrzescijanina - david pawson
Normalne narodziny chrzescijanina - david pawson
 
Michael 2011-05 06-07
Michael 2011-05 06-07Michael 2011-05 06-07
Michael 2011-05 06-07
 
Prawosławie
PrawosławiePrawosławie
Prawosławie
 
Na skale czy na piasku?
Na skale czy na piasku?Na skale czy na piasku?
Na skale czy na piasku?
 
S faustina and the divine mercy (polish)
S faustina and the divine mercy (polish)S faustina and the divine mercy (polish)
S faustina and the divine mercy (polish)
 
Strzelczyk, Po co Kosciol, demo
Strzelczyk, Po co Kosciol, demoStrzelczyk, Po co Kosciol, demo
Strzelczyk, Po co Kosciol, demo
 
Mrp 2 2013
Mrp 2 2013Mrp 2 2013
Mrp 2 2013
 
W obronie wiary
W obronie wiaryW obronie wiary
W obronie wiary
 
3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II3.Metropolia jerozolimska II
3.Metropolia jerozolimska II
 
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecim
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecimPapiez jan pawel ii w polsce oswiecim
Papiez jan pawel ii w polsce oswiecim
 
2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I2.Metropolia jerozolimska I
2.Metropolia jerozolimska I
 
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
Sobór Watykański II i samookreślenie Kościoła: w kierunku nowoczesnej religii...
 
Prezentacja o 10 cudach
Prezentacja o 10 cudachPrezentacja o 10 cudach
Prezentacja o 10 cudach
 
Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02Michael 2010-01 02
Michael 2010-01 02
 
Dudek Kokoc
Dudek KokocDudek Kokoc
Dudek Kokoc
 
Wykład 3
Wykład 3Wykład 3
Wykład 3
 
8.9 powtórzenie wiadomości
8.9 powtórzenie wiadomości8.9 powtórzenie wiadomości
8.9 powtórzenie wiadomości
 
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
Wiadomosci misyjne nr 23 (1/2012)
 
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebookNie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
Nie wszyscy pomrzemy. Zaświaty w wierzeniach kościołów orientalnych - ebook
 

Viewers also liked

Co zostało stworzone.. przez...
Co zostało stworzone.. przez...Co zostało stworzone.. przez...
Co zostało stworzone.. przez...Mario
 
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...Gawel Mikolajczyk
 
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnymBezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnymepartnerzy.com
 
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkulia
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkuliaSpecyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkulia
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkuliaEwa
 
Git - rozproszony system kontroli wersji
Git - rozproszony system kontroli wersjiGit - rozproszony system kontroli wersji
Git - rozproszony system kontroli wersjiPHPCon Poland
 
Prisma Plus System P Pl
Prisma Plus System P PlPrisma Plus System P Pl
Prisma Plus System P PlEnerTech
 

Viewers also liked (7)

Co zostało stworzone.. przez...
Co zostało stworzone.. przez...Co zostało stworzone.. przez...
Co zostało stworzone.. przez...
 
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
Security B-Sides Warsaw 2013 - Masywna Telemetria NetFlow jest Masywna - Gawe...
 
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnymBezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym
 
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkulia
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkuliaSpecyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkulia
Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki dyskalkulia
 
Git - rozproszony system kontroli wersji
Git - rozproszony system kontroli wersjiGit - rozproszony system kontroli wersji
Git - rozproszony system kontroli wersji
 
Prisma Plus System P Pl
Prisma Plus System P PlPrisma Plus System P Pl
Prisma Plus System P Pl
 
Prezentacja BHP
Prezentacja BHPPrezentacja BHP
Prezentacja BHP
 

Similar to EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA

Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawieniaWiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawieniasiloam
 
Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)
Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)
Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011).Famvin Europe
 
Mistyka religii
Mistyka religiiMistyka religii
Mistyka religiisiloam
 
Kośćiół rzymsko-katolicki
Kośćiół rzymsko-katolickiKośćiół rzymsko-katolicki
Kośćiół rzymsko-katolickiOblicza Dialogu
 
Uniwersalizm i partykularyzm
Uniwersalizm i partykularyzmUniwersalizm i partykularyzm
Uniwersalizm i partykularyzmRemigiuszRosicki
 
Familiaris consortio
Familiaris consortioFamiliaris consortio
Familiaris consortioHania Dolata
 
Pps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarz
Pps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarzPps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarz
Pps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarznatan
 
Michael 2011-08 09
Michael 2011-08 09Michael 2011-08 09
Michael 2011-08 09siloam
 
Reformacja
ReformacjaReformacja
Reformacjagblonska
 
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judaszaparakletos
 
Różne oblicza chrześcijaństwa
Różne oblicza chrześcijaństwaRóżne oblicza chrześcijaństwa
Różne oblicza chrześcijaństwasdbkarol
 
1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie
1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie
1.Jan Wesley i wielkie przebudzenieparakletos
 
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościołaparakletos
 
1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrz1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrzGomulka83
 
Kościół wobec pluralizmu sfery publicznej
Kościół wobec pluralizmu sfery publicznejKościół wobec pluralizmu sfery publicznej
Kościół wobec pluralizmu sfery publicznejPiotr Burgonski
 
Świadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrzŚwiadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrzsiloam
 
Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...
Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...
Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...siloam
 
6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne
6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne
6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczneparakletos
 
Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...
Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...
Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 

Similar to EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA (20)

Dudek,kokoc prezentacja
Dudek,kokoc prezentacjaDudek,kokoc prezentacja
Dudek,kokoc prezentacja
 
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawieniaWiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
Wiara Swiadków Jehowy nie prowadzi do zbawienia
 
Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)
Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)
Wiadomości Misyjne nr 20 (2/2011)
 
Mistyka religii
Mistyka religiiMistyka religii
Mistyka religii
 
Kośćiół rzymsko-katolicki
Kośćiół rzymsko-katolickiKośćiół rzymsko-katolicki
Kośćiół rzymsko-katolicki
 
Uniwersalizm i partykularyzm
Uniwersalizm i partykularyzmUniwersalizm i partykularyzm
Uniwersalizm i partykularyzm
 
Familiaris consortio
Familiaris consortioFamiliaris consortio
Familiaris consortio
 
Pps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarz
Pps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarzPps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarz
Pps 7. pismo święte podstawowym źródłem bednarz
 
Michael 2011-08 09
Michael 2011-08 09Michael 2011-08 09
Michael 2011-08 09
 
Reformacja
ReformacjaReformacja
Reformacja
 
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
1.Apokryfy. Na marginesie ewangelii Judasza
 
Różne oblicza chrześcijaństwa
Różne oblicza chrześcijaństwaRóżne oblicza chrześcijaństwa
Różne oblicza chrześcijaństwa
 
1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie
1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie
1.Jan Wesley i wielkie przebudzenie
 
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
1.Charyzmaty w pierwszym milenium Kościoła
 
1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrz1b hk ataki z wewnatrz
1b hk ataki z wewnatrz
 
Kościół wobec pluralizmu sfery publicznej
Kościół wobec pluralizmu sfery publicznejKościół wobec pluralizmu sfery publicznej
Kościół wobec pluralizmu sfery publicznej
 
Świadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrzŚwiadkowie Jehowy od wewnatrz
Świadkowie Jehowy od wewnatrz
 
Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...
Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...
Carl Olof Jonnson kwestia czasów pogan - krytyczna analiza chronologii świa...
 
6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne
6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne
6.Rewolucja świętego Pawła. Kościoły hellenistyczne
 
Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...
Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...
Relacje państwo–Kościół katolicki w dyskursie „Gościa Niedzielnego”. Casus ed...
 

More from siloam

The truth about Medjugorie
The truth about MedjugorieThe truth about Medjugorie
The truth about Medjugoriesiloam
 
"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić
"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić
"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanićsiloam
 
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)siloam
 
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)siloam
 
Odebrać dzieciom niewinność
Odebrać dzieciom niewinnośćOdebrać dzieciom niewinność
Odebrać dzieciom niewinnośćsiloam
 
Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900siloam
 
Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900siloam
 
Módlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranień
Módlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranieńMódlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranień
Módlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranieńsiloam
 
Módlmy się... o uwolnienie z mocy zła
Módlmy się... o uwolnienie z mocy złaMódlmy się... o uwolnienie z mocy zła
Módlmy się... o uwolnienie z mocy złasiloam
 
Uwolnienie z mocy złego ducha
Uwolnienie z mocy złego duchaUwolnienie z mocy złego ducha
Uwolnienie z mocy złego duchasiloam
 
Dodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernych
Dodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernychDodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernych
Dodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernychsiloam
 
Zmienne nauki Świadkow Jehowy
Zmienne nauki Świadkow JehowyZmienne nauki Świadkow Jehowy
Zmienne nauki Świadkow Jehowysiloam
 
Trójca święta - mit czy rzeczywistość?
Trójca święta - mit czy rzeczywistość?Trójca święta - mit czy rzeczywistość?
Trójca święta - mit czy rzeczywistość?siloam
 
Wnikliwe poznawanie Pism
Wnikliwe poznawanie PismWnikliwe poznawanie Pism
Wnikliwe poznawanie Pismsiloam
 
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnejMiłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnejsiloam
 
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnejMiłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnejsiloam
 
Zuberbier o neokatechumenacie
Zuberbier o neokatechumenacieZuberbier o neokatechumenacie
Zuberbier o neokatechumenaciesiloam
 
Spowiedz generalna
Spowiedz generalnaSpowiedz generalna
Spowiedz generalnasiloam
 
Rachunek sumienia dla_doroslych
Rachunek sumienia dla_doroslychRachunek sumienia dla_doroslych
Rachunek sumienia dla_doroslychsiloam
 
Modlitwa wstawiennicza
Modlitwa wstawienniczaModlitwa wstawiennicza
Modlitwa wstawienniczasiloam
 

More from siloam (20)

The truth about Medjugorie
The truth about MedjugorieThe truth about Medjugorie
The truth about Medjugorie
 
"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić
"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić
"The truth about Medjugorie" by bishop Pavao Žanić
 
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (LT)
 
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)
Enchiridion symbolorum - The sources of Catholic dogma (EN)
 
Odebrać dzieciom niewinność
Odebrać dzieciom niewinnośćOdebrać dzieciom niewinność
Odebrać dzieciom niewinność
 
Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka część - ogólna ks. J. Tylka Tarnów 1900
 
Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900
Dogmatyka katolicka - część szczegółowa ks. J. Tylka Tarnów 1900
 
Módlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranień
Módlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranieńMódlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranień
Módlmy się... o uzdrowienie ludzkich zranień
 
Módlmy się... o uwolnienie z mocy zła
Módlmy się... o uwolnienie z mocy złaMódlmy się... o uwolnienie z mocy zła
Módlmy się... o uwolnienie z mocy zła
 
Uwolnienie z mocy złego ducha
Uwolnienie z mocy złego duchaUwolnienie z mocy złego ducha
Uwolnienie z mocy złego ducha
 
Dodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernych
Dodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernychDodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernych
Dodatek II rytuału egzorcymu - modlitwy wiernych
 
Zmienne nauki Świadkow Jehowy
Zmienne nauki Świadkow JehowyZmienne nauki Świadkow Jehowy
Zmienne nauki Świadkow Jehowy
 
Trójca święta - mit czy rzeczywistość?
Trójca święta - mit czy rzeczywistość?Trójca święta - mit czy rzeczywistość?
Trójca święta - mit czy rzeczywistość?
 
Wnikliwe poznawanie Pism
Wnikliwe poznawanie PismWnikliwe poznawanie Pism
Wnikliwe poznawanie Pism
 
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnejMiłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
 
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnejMiłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
Miłujcie się! - numer specjalny poświęcony czystości seksualnej
 
Zuberbier o neokatechumenacie
Zuberbier o neokatechumenacieZuberbier o neokatechumenacie
Zuberbier o neokatechumenacie
 
Spowiedz generalna
Spowiedz generalnaSpowiedz generalna
Spowiedz generalna
 
Rachunek sumienia dla_doroslych
Rachunek sumienia dla_doroslychRachunek sumienia dla_doroslych
Rachunek sumienia dla_doroslych
 
Modlitwa wstawiennicza
Modlitwa wstawienniczaModlitwa wstawiennicza
Modlitwa wstawiennicza
 

EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA

  • 1. 1 ANDRZEJ SIEMIENIEWSKI EWANGELIKALNA DUCHOWOŚĆ NOWEGO NARODZENIA A TRADYCJA KATOLICKA KATOLICKI SERWIS APOLOGETYCZNY WROCŁAW 2001 1
  • 2. 2 REDAKCJA: ALEKSANDRA KOWAL  COPYRIGHT BY ANDRZEJ SIEMIENIEWSKI WYDANIE II (WERSJA ELEKTRONICZNA) KATOLICKI SERWIS APOLOGETYCZNY: NA SKALE CZY NA PIASKU? HTTP://WWW.APOLOGETYKA.KATOLIK.PL APOLOGETYKA@KATOLIK.PL SKŁAD: JACEK JURECZKO 2
  • 3. 3 WSTĘP 1. Jan Paweł II w encyklice o działalności ekumenicznej Ut unum sint wydanej w 1995 roku potwierdził raz jeszcze soborowe przekonanie, że „Kościoły i odłączone Wspólnoty, choć w naszym przekonaniu podlegają brakom, wcale nie są pozbawione znaczenia i wagi w tajemnicy zbawienia. Duch Chrystusa nie wzbrania się przecież posługiwać nimi jako środkami zbawienia, których moc pochodzi z samej pełni łaski i prawdy, powierzonej Kościołowi katolickiemu”.1 Tym samym stwierdzone zostało, że teologiczna refleksja nad elementami duchowości rozwijanej wśród chrześcijan innych wyznań może stać się badaniem dróg Ducha Świętego i przybliżaniem całej pełni katolickiego bogactwa, obecnego przecież także i poza widzialnymi ramami katolickiej wspólnoty. Ekumenizm stał się niezbywalną częścią składową katolickiej teologii, co zachęca do systematycznej analizy znaków czasu ujawniających się między innymi w nurtach odnowy żywo obecnych wśród chrześcijan-niekatolików. Niniejsza praca ma być jednym ze sposobów wchodzenia na szlak wskazany w ten sposób przez Jana Pawła II. Przy pełnej świadomości istniejących między chrześcijanami różnic najpotrzebniejsze jest znalezienie nienaruszalnego fundamentu jedności, który pozwoliłby na oparcie na nim wszelkiej refleksji teologicznej mającej implikacje ekumeniczne. Fundamentem tym, przypomnianym w Ut unum sint, jest sakrament chrztu, i to ukazany przez papieża w aspekcie „odrodzenia”, czyli „narodzenia na nowo”: „sakrament chrztu, wspólny nam wszystkim, «stanowi sakramentalny węzeł jedności trwający między wszystkimi przezeń odrodzonymi» (regenerati).” Dla teologicznej myśli skierowanej ku duchowości nowego narodzenia, otwartej na spojrzenie ekumeniczne szczególnie zachęcające są dalsze słowa Jana Pawła II mówiące, że „implikacje teologiczne, duszpasterskie i ekumeniczne wspólnego Chrztu są liczne i doniosłe”.2 Jan Paweł II swoją encykliką przypomniał też, że „od czasu Soboru Watykańskiego II Kościół katolicki wszedł nieodwołalnie na drogę ekumenicznych poszukiwań, wsłuchując się w głos Ducha Pańskiego, który uczy go uważnie odczytywać «znaki czasu»”.3 Odwołamy się do jednego z takich znaków czasu, będących impulsem do poszukiwania pełniejszego zrozumienia idei „narodzenia na nowo”. Idea ta obejmuje ten sam obszar teologiczny, o którym wspomniał Sobór Watykański II, gdy w kontekście oddzielonych kościelnych wspólnot zachodnich wspominał o „odrodzeniu do życia Bożego” przez chrzest (Baptismi Sacramento homo… ad vitae divinae consortium regeneratur).4 Takim znakiem czasu jest z pewnością szybko rosnąca liczba gorliwych chrześcijan w wielu protestanckich wspólnotach, szczególnie amerykańskich, których łączy specyficzny typ duchowości o wielowiekowej tradycji opartej na przeżyciu tak zwanego „nowego narodzenia”. Sposoby wyrażania wiary i manifestowania jedności tych grup chrześcijańskich są niekiedy bardzo spektakularne. Jako przykład może posłużyć cykl „Krucjat Żniwa” (Harvest Crusades), które w ciągu ostatnich siedmiu lat przyciągnęły 6,5 mln uczestników na terenie USA. Przewodniczący tym spotkaniom protestancki pastor Greg Laurie odwołuje się w swoich kazaniach do pewnych ważnych elementów historii amerykańskiej duchowości protestanckiej. Wspomina o trzech „Wielkich Przebudzeniach” (Great Awakenings), które w poprzednich wiekach pomogły 1 Ut unum sint, 10; por. UR,3. Ut unum sint, 66. 3 Ut unum sint, 3. 4 UR, 22. 2 3
  • 4. 4 zanieść orędzie Ewangelii do milionów ludzi, przedtem obojętnych lub wątpiących. Nawiązuje do teologicznego pojęcia „przebudzenia”, definiując je jako dany przez Boga czas, gdy tysiące ludzi uświadamiają sobie, że są grzesznikami i przychodzą do Chrystusa po przebaczenie. Greg Laurie modli się, aby dziś nadeszło takie właśnie przebudzenie, podobne do odnowienia wiary zdarzającego się w minionych stuleciach.5 Sama nazwa „Krucjaty Żniwa” nawiązuje do znanych już trzy stulecia temu tak zwanych duchowych „żniw” (harvests) w ówczesnych brytyjskich koloniach w Ameryce. Uczestnicy tych spotkań nie wyróżniają się przynależnością do jakiegoś konkretnego wyznania protestanckiego albo organizacji kościelnej. To, co ich łączy, ma charakter przeżywanego przez nich typu duchowości, znanej w Stanach Zjednoczonych jako „ewangelikalizm” (evangelicalism), a opartej na przeżyciu nawrócenia nazywanego przez nich „nowym narodzeniem”. Stąd często przypisywane im jest określenie „chrześcijan narodzonych na nowo” (born-again Christians). Nurt duchowości „nowego narodzenia” należy do najbardziej żywotnych fenomenów we współczesnym protestantyzmie amerykańskim. Jeden z jego przedstawicieli, światowej sławy baptysta Billy Graham głosząc potrzebę narodzenia na nowo zgromadził 22 września 1991 dwieście pięćdziesiąt tysięcy słuchaczy w nowojorskim Parku Centralnym, co było największym spotkaniem ewangelikalnych protestantów w historii Stanów Zjednoczonych. Spotkanie to zorganizowane zostało przy silnym wsparciu katolickiego duchowieństwa i cieszyło się jego otwartą współpracą.6 Niebywała popularność ewangelikalizmu wśród milionów amerykańskich protestantów zdumiewa swoimi rozmiarami i żywiołową gorliwością wiernych, szczególnie gdy ma się w pamięci przewidywania sprzed kilkudziesięciu lat, kiedy to głoszono, że w zachodnim społeczeństwie drugiej połowy dwudziestego wieku „Bóg umarł” i że chrześcijaństwo będzie przekształcać się w religię bez Boga i bez nadprzyrodzoności. Znamienna jest w tej mierze ewolucja, jaką przeszedł znany teolog amerykański, baptysta Harvey Cox. W latach sześćdziesiątych zasłynął on jako zwiastun liberalizmu i sekularyzacji w świeckim „mieście bez Boga”.7 Dwadzieścia lat później rozważał już możliwość odnowy religijnej w nowoczesnym społeczeństwie w ramach „teologii postmodernistycznej”.8 Dziś tematem jego refleksji stała się pełna optymizmu ocena entuzjastycznej odnowy protestantyzmu w ramach duchowości pentekostalnej, która jest jedną z form ewangelikalizmu podkreślającą również potrzebę „nowego narodzenia”.9 2. Ewangelikalizm okazuje się więc ważnym nurtem odnowy współczesnego protestantyzmu i żywotnym tematem rozważań teologów protestanckich. Powstaje jednak pytanie: z jakiego powodu ewangelikalna idea duchowego „narodzenia na nowo” może stanowić problem podejmowany z punktu widzenia nauki Kościoła katolickiego i telogii katolickiej? Motywów do zainteresowania tą problematyką jest wiele. Po pierwsze, środowisko ewangelikalne nie jest hermetycznie oddzielone od Kościoła katolickiego. Na gruncie amerykańskim znane są przypadki wzajemnego przechodzenia ewangelikalnych wiernych między różnymi kościołami. O ile 5 Por. spotkanie z 4 lipca 1996 roku, kiedy ponad sześćdziesiąt tysięcy gorliwych chrześcijan wypełniło szczelnie wielki Anaheim Stadium w pobliżu Los Angeles w Stanach Zjednoczonych. 6 W. Bird, 250.000 hear Graham in New York’s Central Park, „Christianity Today” 35(1991) nr 12, October 12, s.32-34. 7 H. Cox, The secular city: secularization and urbanization in theological perspective, New York 1965. 8 H. Cox, Religion in the secular city: toward a postmodern theology, New York 1984. 9 H. Cox, Fire from heaven - the rise of Pentecostal spirituality and the reshaping of religion in the 21 century, Reading (Mass) 1995. 4
  • 5. 5 przypadki „nowo narodzonych chrześcijan” protestanckich przechodzących do wspólnoty katolickiej dotyczą częściej intelektualistów, a nawet teologów (np. R.J. Neuhaus, poprzednio luteranin a obecnie ksiądz katolicki, lub T. Howard),10 to katolicy dołączający do protestanckich ewangelikalistów są często ludźmi bez formalnego formalnego teologicznego wykształcenia, szukającymi doświadczenia wiary. Nie da się zrozumieć dynamiki poszukiwań jednych i drugich, ani zachodzących przy tym w ich duchowości przemian bez zgłębienia istoty ewangelikalizmu. Po drugie, istnieje spora liczba katolików, niekiedy osób znaczących dla amerykańskiego Kościoła, określających się mianem „chrześcijan ewangelikalnych”. Przykładem może tu służyć Keith Fournier, zajmujący się teologią ewangelizacji na franciszkańskim uniwersytecie Steubenville w stanie Ohio, który sam siebie nazywa „ewangelikalnym katolikiem” (evangelical Catholic) albo „ewangelikalnym chrześcijaninem katolickim” (evangelical Catholic Christian).11 Okazuje się, że termin „ewangelikalizm” nie jest już dziś zarezerwowany dla protestantów, ale bywa używany także w stosunku do katolików. Niedawne badania socjologiczne wykazują, że istotna część katolickiej populacji może być trafnie nazwana «ewangelikalną», a około 10% ludzi, którzy sami siebie opisali jako «katolicy» w badaniach Gallupa, również utożsamili się z «ewangelikalizmem».12 Problem ten ma również swoje ponadindywidualne, duszpasterskie wymiary. Stwierdzono, że prawie w co trzeciej katolickiej parafii amerykańskiej prowadzone są programy odnowy duchowej nawiązujące w swojej treści lub formie do duchowości ewangelikalnej13. W fachowej literaturze przedmiotu, w teologicznym i socjologicznym piśmiennictwie amerykańskim, używa się takich określeń, jak „ewangelikalny styl pobożności” (evangelical style devotionalism) również w odniesieniu do katolików. Pisze się o „katolikach o ewangelikalnej orientacji” (evangelically oriented Catholics), a nawet zauważa się, że ich gorliwość w uczestniczeniu w Eucharystii, w zaangażowaniu parafialnym i w przestrzeganiu norm moralnych jest wyższa od przeciętnej.14 Dla zrozumienia pełnej gamy katolickiej duchowości konieczne jest więc poznanie i zrozumienie tego jej elementu składowego, jakim coraz wyraźniej staje się ewangelikalizm. Po trzecie, ewangelikalizm związany jest również z historią rozwoju amerykańskiego katolicyzmu. Nawet tak charakterystycznie protestancki fenomen ewangelikalny, jak zachodzące cyklicznie w Ameryce „Wielkie Przebudzenia”, miał swój odpowiednik w Kościele katolickim. Można się nawet spotkać z takimi określeniami, jak „katolicka wersja ewangelikalnego przebudzenia”, odnoszonymi do osiemnastego i dziewiętnastego stulecia, a nawet do pierwszej połowy dwudziestego wieku.15 Historia ewangelikalizmu jest więc w pewnym aspekcie związana z historią amerykańskiego katolicyzmu. Po czwarte wreszcie, fenomen duchowości ewangelikalnej ważny jest również z perspektywy polskiego Kościoła. Posoborowe otwarcie było jednocześnie okresem ponownego odkrywania tej prawdy, że cały Kościół jest wspólnotą prowadzoną przez Ducha Świętego. Liczni wierzący przeżyli ten czas jako okres próby, a niekiedy i zwątpienia; wielu jednak odkryło na nowo moc nieustannie działającego 10 T. Howard, Evangelical is not enough, San Francisco 1984. N.L. Geisler, R.E.Mac Kenzie, Roman Catholics and Evangelicals: agreements and differences, Grand Rapids (Mi) 1995, s.409. 12 M.R. Welch, D.C. Leege, Dual reference groups and political orientations: an examination of evangelically oriented Catholics, „American Journal of Political Science” 35(1991) nr 1, s.30. 13 Tamże. 14 R. Finke, The coming of the Catholics, Chicago 1988, s.37-39. 15 Tamże, s.1-7 i 31. 11 5
  • 6. 6 w Kościele Ducha Bożego. Rodziły się i rodzą nowe formy duchowości, powstają nowe style chrześcijańskiego życia. Jednym z nurtów duchowości zaznaczających swoją obecność także wśród polskich grup pragnących żyć odnową Kościoła jest właśnie ewangelikalizm. Ostatnie lata bujnego rozkwitu ruchów odnowy Kościoła w Polsce prowadziły w kierunku polaryzacji postaw. Z jednej strony zaobserwować można było bezkrytyczny zachwyt wszystkim, co przychodziło z zagranicy pod szyldem nowości. Z drugiej zaś strony, rozpowszechniły się opinie z gruntu zamknięte na wszystko, co nowe i co do tej pory nie było spotykane, stawiające natomiast na piedestale rodzimą swojskość i niezmienny obyczaj religijny. Na pewno obie te postawy domagają się korekt i uzupełnień, gdyż błędy obu wypływają z tych samych źródeł. Źródła te stanowią brak odpowiedniego rozeznania pośród licznych nowych nurtów duchowości i niedostatek refleksji teologicznej nad nimi. Wobec pytania, czy problematyka duchowości ewangelikalnej jest ważnym przedmiotem zainteresowań dla dzisiejszej katolickiej myśli teologicznej w Polsce jeszcze przed kilkunastu laty można było żywić wątpliwości. Obecnie jednak, gdy Kościół katolicki dostrzega w swym łonie cały szereg ruchów i wspólnot posługujących się w poważnej mierze ewangelikalną literaturą i pozostających pod stałym wpływem ewangelikalnej duchowości, odpowiedź wydaje się oczywista. Dokładne poznanie, rozważne rozeznanie i sumienna ocena różnych elementów składowych duchowości ewangelikalnej jest przyczynkiem do budowania prawidłowej duchowości wielu dynamicznych środowisk w Kościele katolickim. Wpływy ewangelikalne, szczególnie wyraźnie dostrzegane w charyzmatycznym Ruchu Odnowy w Duchu Świętym, domagają się pilnie rozeznania i oceny. Duchowość budowana na bazie tych wpływów na pewno jest w licznych aspektach cennym uzupełnieniem i wartościowym rozszerzeniem pobożności wielu katolików. Niejednokrotnie jednak występuje nagląca potrzeba korekt, a nawet wskazania, w którym miejscu wpływy te wyraźnie odbiegają od katolickiej koncepcji duchowości. Zrozumienie i opisanie ewangelikalizmu jako nurtu duchowości dochodzącego do głosu w niektórych współczesnych ruchach religijnych w polskim kościele jest więc potrzebą chwili. 3. Terminy „ewangelikalizm” i „ewangelikalny” brzmią jeszcze raczej obco w polskim języku teologicznym. Nie należy się temu jednak dziwić, skoro nawet na gruncie niemieckim dopiero około 1966 roku został przyswojony tamtejszy odpowiednik angielskiego evangelical niemiecki Evangelikal (oraz 16 Evangelikalismus jako tłumaczenie angielskiego evangelicalism). Nurt ewangelikalny jest przecież duchowością pochodzenia protestanckiego, a w Kościele katolickim silniej zaznacza swoją obecność dopiero od niedawna. Szczególnie wyraźne jego oddziaływanie obserwuje się od momentu powstania Katolickiej Odnowy w Duchu Świętym, czyli Ruchu Odnowy Charyzmatycznej. O ile na gruncie polskim teologiczne porównywanie ewangelikalnych źródeł duchowości z pewnymi formami pobożności praktykowanymi w katolickich charyzmatycznych ruchach eklezjalnych jest nowością, o tyle w USA już kilkanaście lat temu takie zestawienia były praktykowane. Symptomatyczne jest na przykład wprowadzenie typowo ewangelikalnego terminu „nowe narodzenie” do pastoralnych rozważań katolickiego teologa w książce zatytułowanej Nowo narodzony katolik.17 Protestanckie pochodzenie ewangelikalizmu stawia przed katolickim teologiem analizującym jego istotę i struktury poważne zadania. Rodzą się bowiem pytania: czy ewangelikalny nurt duchowości ma określone i sprecyzowane oblicze, czy też 16 Por. P. Beyerhans, Evangelikale Bewegung, w: Lexikon für Theologie und Kirche, red. W. Kasper, Freiburg-Basel-RomWien 1995, vol.3, kol.1031-1032. 17 A.H. Boudreau, The Born-again Catholic, Locust Valley (N.Y.) 1980. 6
  • 7. 7 jest tylko wspólnym mianownikiem wielu luźnych grup i stowarzyszeń? czy fascynacja przejawiana przez niektóre grona zaangażowanych katolików wobec propozycji duchowości ewangelikalnej powinna radować, czy też raczej niepokoić pasterzy Kościoła? czy należy traktować ten nurt chrześcijańskiego życia duchowego jako dar umożliwiający ubogacenie duchowości katolickiej, czy też raczej jako zagrożenie, prowadzące do wypaczeń i nadużyć? Odpowiedzi na te pytania będą przecież warunkować recepcję nowego zjawiska w Kościele: przychylną, lub silnie krytyczną; otwartą, lub ostrożną i zamkniętą. Niniejsza praca stawia sobie za cel poczynienie pierwszych kroków w stronę znalezienia odpowiedzi na tak postawione pytania. Zasadniczą osnową toku myśli będzie idea charakterystycznego dla ewangelikalizmu przełomowego doświadczenia religijnego, zwanego najczęściej „nowym narodzeniem”. Pełne zrozumienie istoty tego doświadczenia może wyłonić się dopiero z analizy kolejnych etapów historycznego rozwoju ewangelikalizmu. Nowe narodzenie jest pojęciem biblijnym, co więcej: ściśle ewangelicznym. Jeśli się ktoś nie narodzi z wody i z Ducha Świętego, nie może wejść do królestwa Bożego (J 3,5). Nowe narodzenie to obiektywna przemiana dokonująca się w całej istocie człowieka, przyjętego przez Boga za przybranego syna, obmytego z grzechów i obdarzonego Duchem Świętym w sakramentach Kościoła. To samo nowe narodzenie ma jednak również swój wymiar subiektywny. Sakramentalne obmycie wodą, któremu towarzyszy słowo (Ef 5,26), to przecież również uwolnienie spod władzy ciemności i przeniesienie do królestwa umiłowanego Syna (Kol 1,13), to także pokój Boży, który przewyższa wszelki umysł (Flp 4,7) i radość, której nikt nie zdoła wam odebrać (J 16,22). Całą tradycję ewangelikalną można ująć jako entuzjastyczne odkrycie i gorliwe propagowanie właśnie subiektywnego - zarówno indywidualnego jak i wspólnotowego - wymiaru nowego narodzenia. Z tego też powodu, aby lepiej zrozumieć współczesne nam, nasilające się wpływy duchowości ewangelikalnej w Kościele katolickim, podejmujemy się refleksji nad rozumieniem nowego narodzenia w duchowości ewangelikalnej oraz nad zachodzącym obecnie spotkaniem tej duchowości z tradycją katolicką. 4. W języku polskim praktycznie nie ma obszerniejszych opracowań poruszających z katolickiej perspektywy temat duchowości ewangelikalnej w aspekcie przeżycia nowego narodzenia. Nawet na gruncie amerykańskim ewangelikalizm uzyskał pełną teologiczną samoświadomość zaledwie w ostatnich dekadach, a książki i artykuły ujmujące ten ruch od strony teologii duchowości pojawiają się dopiero od niedawna w literaturze amerykańskiej i angielskiej. Nie może więc dziwić fakt, że polska literatura teologiczna wciąż czeka na opracowania w tej dziedzinie. Tym ważniejsze wydaje się więc podjęcie tego tematu, aby uczynić choć pierwsze kroki w kierunku przeanalizowania i krytycznej oceny duchowości ewangelikalnej. W literaturze angielskojęzycznej, a szczególnie amerykańskiej, istnieje już dość spory materiał będący dziełem teologów i historyków interesujących się ewangelikalizmem protestanckim. Podstawowym źródłem do rozważenia motywu afektywnego przeżycia nowego narodzenia w ewangelikalizmie amerykańskim będą pisma i świadectwa pozostawione przez głównych bohaterów ewangelikalnych Przebudzeń. Z grona liderów, głosicieli i teologów tego nurtu pobożności wybieramy jako przedmiot obszerniejszej uwagi dwóch spośród nich. Szczególne znaczenie ma tu piśmiennictwo centralnej postaci Pierwszego Wielkiego Przebudzenia, Jonathana Edwardsa (1703-1758). Ten myśliciel, uważany niekiedy za największy umysł w całej historii Ameryki, zostawił po sobie cały szereg dzieł poświęconych właśnie teologicznym opisom przeżywanego za jego czasów przebudzenia religijnego. 7
  • 8. 8 Ważne miejsce należy też przyznać najwybitniejszej postaci Drugiego Wielkiego Przebudzenia, Charlesowi G. Finneyowi (1792-1875), i jego systematycznej myśli na temat duszpasterskich sposobów prowadzenia ludzi do nowego narodzenia. Dla poznania teologicznych problemów Pierwszego Wielkiego Przebudzenia wielką pomocą służą wydane przez Perry Millera Dzieła (Works)18 Jonathana Edwardsa. Wprawdzie opublikowany w 1994 roku ich trzynasty tom, zatytułowany Miscellanies, nie zamyka jeszcze całej planowanej serii, tym niemniej podstawowe pisma dotyczące interesującej nas dziedziny ujrzały już światło dzienne w nowym opracowaniu Uniwersytetu Yale. Chodzi tu zwłaszcza o tom II - Uczucia religijne (Religious affections)19 oraz o zebrane w tomie IV mniejsze pisma, zatytułowane łącznie Wielkie Przebudzenie (The Great Awakening).20 Dla poznania źródłowych materiałów teologicznych dotyczących owoców Drugiego Wielkiego Przebudzenia niezwykle cenne jest nowe, krytyczne wydanie Wykładów o przebudzeniu religii (Lectures on revivals of religion) Charlesa Grandisona Finneya.21 Wydanie to dokonane zostało przez jednego z największych współczesnych znawców tematyki przebudzeniowej i ewangelikalnej, amerykańskiego historyka religii, W. G. McLoughlina. Istnieje też sporo opracowań książkowych i w postaci rozlicznych artykułów w czasopismach teologicznych prezentujących różne aspekty duchowości ewangelikalnej. Co roku ukazuje się też w amerykańskim piśmiennictwie specjalistycznym przynajmniej kilka artykułów poświęconych Jonathanowi Edwardsowi. Przedstawiony wyżej pokrótce stan badań nad ewangelikalnym ujęciem nowego narodzenia wskazuje jednoznacznie na lukę w zakresie podjętej przez nas tematyki w polskim piśmiennictwie teologicznym. 5. Jak przedstawia się zamierzony profil badań i jaki aspekt podjętego problemu zostanie w pracy ukazany? Zapowiedziana została refleksja nad pewnym typem nawrócenia postrzeganego w duchowości ewangelikalnej w jego wymiarze afektywnym. Opis religijnego doświadczenia ewangelikalnego zawężamy tu do problemu tak zwanego nowego narodzenia, a więc nawrócenia ujmowanego w tradycji radykalnego protestantyzmu jako wydarzenia skoncentrowanego w krótkim czasie i o wszechogarniających dla człowieka skutkach. Będzie nam chodzić o to przeżycie w takiej mierze, w jakiej doświadczane było w amerykańskim ewangelikalizmie, i to przede wszystkim w czasie Pierwszego i Drugiego Wielkiego Przebudzenia. Z tak pojmowanym „narodzeniem na nowo” związany jest bowiem tradycyjnie duży ładunek emocji mogących dostarczyć energii do prawdziwej transformacji wewnętrznej i do głęboko ewangelicznej przemiany życia. Nietrudno jednak zauważyć, że emocje tego typu mogą również wyczerpać się w płytkim sentymentalizmie i w czysto zewnętrznych manifestacjach. Rozległość tematu domaga się poczynienia niezbędnego ograniczenia badań tak, aby nie tracić z pola widzenia głównego problemu. Dlatego pominiemy ściśle biblijne aspekty zagadnienia „nowego narodzenia”, traktując przekazy Nowego Testamentu na ten temat jako po prostu dane. Interesować nas będzie bowiem jedynie recepcja i interpretacja danych biblijnych na temat „nowego narodzenia” dokonująca się w historii rozwoju ewangelikalizmu. Z bogatej problematyki teologicznej związanej z tym tematem wybieramy głównie aspekt przeżycia afektywnego, a więc takiego, które - jakkolwiek bezpośrednio dane jest tylko w introspekcji indywiduum ludzkiego - podlega jednak 18 Works of Jonathan Edwards, ed. P. Miller, t. 1-13, New Haven: Yale University Press 1957-1994. J. Edwards, Religious affections, New Haven 1959. 20 J. Edwards, The Great Awakening, New Haven 1972. 21 Ch.G. Finney, Lectures on revivals of religion, ed. W.G. McLoughlin, Cambridge (Mass) 1960. 19 8
  • 9. 9 intersubiektywnemu opisowi i komunikacji, a także dane jest zewnętrznemu obserwatorowi w postaci całego szeregu świadectw i dokumentów. Kolejnym ograniczeniem podjętej tematyki jest przedział czasowy: interesować nas będzie głównie okres początków ewangelikalizmu, a i to przede wszystkim na gruncie amerykańskim. Ameryka Północna bowiem - najpierw kolonie angielskie, a później państwo rozszerzających się Stanów Zjednoczonych - to kolebka najbardziej klasycznych form duchowości ewangelikalnej. Ten aspekt duchowości amerykańskiej ujawnił się szczególnie w postaci cyklicznie powtarzających się od początku osiemnastego wieku okresów odnowy chrześcijańskiej wiary, znanych pod nazwą Wielkich Przebudzeń. Prezentacji zaprojektowanej problematyki zamierzamy dokonać w czterech etapach. Część pierwsza, wstępna, poświęcona będzie próbie zdefiniowania ewangelikalizmu jako kierunku duchowości. Myśl nasza pójdzie najpierw w stronę historycznych źródeł tożsamości ewangelikalnej, następnie ku dzisiejszym formom przeżywania tego typu duchowości, wreszcie skierujemy naszą uwagę na związaną z ewangelikalizmem terminologię, często ciągle jeszcze płynną i o nieprecyzyjnych konturach. Część druga pracy to próba ujęcia tak zwanego Pierwszego Wielkiego Przebudzenia amerykańskiego w kategoriach duchowości nowego narodzenia. Istotna okaże się tu postać prekursora myśli ewangelikalnej, Solomona Stoddarda, oraz ogólne ramy teologiczno-historyczne Przebudzenia. Najważniejszą jednak rolę na tym etapie naszych rozważań odegra postać Jonathana Edwardsa, duszpasterza, filozofa i teologa z Northampton w Massachusetts. Ten wielki świadek wydarzeń Przebudzenia był jednocześnie aktywnym jego propagatorem i najwnikliwszym teologicznym interpretatorem. Spośród niezwykle obszernego, liczącego wiele tysięcy stron dziedzictwa filozoficzno-teologicznego Edwardsa podkreślimy zwłaszcza te fragmenty, które bezpośrednio wiążą się z problematyką nowego narodzenia, a więc tak zwane „dzieła przebudzeniowe”. Szczególnie istotna okaże się w tym kontekście refleksja Edwardsa dotycząca Przebudzenia jako dzieła Opatrzności Bożej oraz niezmiernie interesujące analizy sformułowane w języku „reguł rozeznawania duchów” i głównych „błędów popełnionych w czasie Przebudzenia”. Ważne jest dla zrozumienia teologii Edwardsa ujrzenie jej w kontekście jego poglądów psychologiczno-filozoficznych, a zwłaszcza w świetle rozpowszechnionego podówczas empiryzmu. Dla uzupełnienia obrazu całości dokonamy też zestawienia doktryny przebudzeniowej Johna Wesleya, angielskiego inicjatora i teologicznego filaru ewangelikalizmu, z myślą Edwardsa, który po drugiej stronie oceanu był postacią równie wielkiego formatu w rodzącym się ruchu ewangelikalnym. Trzecia część pracy, dotycząca już Drugiego i Trzeciego Wielkiego Przebudzenia, będzie poświęcona stopniowej formalizacji i schematyzacji przeżycia duchowego nowego narodzenia. Stopniowa degeneracja myśli teologicznej na burzliwym Zachodzie nowo powstałych Stanów Zjednoczonych i budzące już pewne wątpliwości dyrektywy duszpasterskie Ch. G. Finneya będą stanowić oś naszych rozważań na tym etapie. Wykłady Finneya będą tu stanowić szczególnie cenne świadectwo ewolucji ruchu ewangelikalnego w kierunku profesjonalizacji głoszenia „cudu nowego narodzenia”. Nastąpi dalej przegląd głównych etapów pogłębiającego się kryzysu ewangelikalizmu od połowy XIX w. do połowy wieku XX. Ukazane zostaną w szkicowym zarysie niepokojące zjawiska spłycenia, psychologizacji i indywidualizacji nowego narodzenia. Obraz ten pozostałby jednak niepełny, gdyby nie zasygnalizowano oznak odradzania się ewangelikalizmu po II wojnie światowej, 9
  • 10. 10 czego symbolem - znanym na całym świecie - pozostaje amerykański kaznodzieja baptystyczny Billy Graham. Czwarta część pracy podejmie w pierwszym paragrafie zadanie oceny ewangelikalnej duchowości nowego narodzenia w świetle Tradycji Kościoła, nauki i teologii katolickiej. Pierwszym napotkanym problemem będzie ustalenie płaszczyzny porównywania i oceny ewangelikalnej teologii nowego narodzenia w kategoriach pojęciowych katolicyzmu. Dlatego na wstępie tej części pracy przebudzenie ewangelikalne zostanie ukazane jako forma „teologii serca”. Pozwoli to ujrzeć analogie z bogatym nurtem teologii afektywnej obecnej zawsze, choć z różnym nasileniem, przez wszystkie wieki historii Kościoła katolickiego. W ten sposób zostanie wyznaczony obszar porównania duchowości ewangelikalizmu z duchową tradycją katolicką. Wbrew obiegowym opiniom ruch ewangelikalny wiele korzysta z tych źródeł, które są wspólne dla całego chrześcijaństwa, a które miały swoją wykładnię także w Kościele katolickim. Z powodu nadużyć w emocjonalizmie i subiektywizmie stanowisko Kościoła uległo jednak w tej dziedzinie zbytniemu zaostrzeniu. Tym bardziej należy więc szukać okazji do integralnego rozumienia zarówno osobistego, jak i wspólnotowego, subiektywnego i obiektywnego wymiaru życia religijnego w katolicyzmie. Na bazie tak ustalonej wspólnej płaszczyzny porównawczej przypomniany zostanie ten wątek tradycji katolickiej, który zauważał potrzebę przeżycia nawrócenia pojmowanego jako „nowe narodzenie”, a także doceniał afektywny aspekt wiary poprzez różne postacie „teologii serca”. Nasze spojrzenie skieruje się tutaj najpierw w stronę wybranych Ojców Kościoła, zarówno Wschodu jak i Zachodu, następnie ku klasycznym teologom średniowiecza takim, jak św. Tomasz i św. Bonawentura, oraz ku najbardziej uznanym mistrzom życia ascetyczno-mistycznego, ze szczególnym uwzględnieniem św. Jana od Krzyża. Ten sam aspekt doktryny duchowej postaramy się dojrzeć we współczesnym nauczaniu Magisterium Kościoła. Uzupełnieniem będzie, w kolejnych punktach, przegląd refleksji współczesnych teologów duchowości na temat duchowego „narodzenia na nowo” oraz omówienie kierunków dzisiejszych interpretacji afektywnego doświadczenia nowego narodzenia w Kościele katolickim. Niektóre z nich, szczególnie kierunki związane z teologią sakramentu pojednania oraz z mistyką inicjacji chrześcijańskiej, otwierają fascynujące możliwości właściwego ubogacenia duchowości katolickiej przez elementy ewangelikalizmu. Paragraf drugi czwartej części rozszerzy nieco spojrzenie, przechodząc od ujęcia bardziej indywidualistycznego do perspektywy wspólnotowej, przez odwołanie się do pojęcia religijnego „przebudzenia”. Ewangelikalne przebudzenie, jakkolwiek zakłada uprzednie jednostkowe „nowe narodzenie”, to jednak jest zjawiskiem obejmującym całe wspólnoty kościelne, i dlatego tym bardziej domaga się wyważonej oceny ze strony katolickiej teologii. Ocena ta obejmie poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania: w jakiej mierze ewangelikalne ruchy odnowy stawały się reakcją na proces sekularyzacji? na ile interpretowane mogą być w ramach ludowej mistyki nawrócenia? jak korzystać można z wypracowanych na ich gruncie reguł rozeznawania duchów? i wreszcie - jak uniknąć popełnianych w przeszłości błędów? Zakończenie całości pracy obejmie omówienie głównego miejsca spotkania katolików z duchowością ewangelikalną. Miejscem tym są niektóre ruchy odnowy w Kościele katolickim. Wskazane zostaną zarówno pozytywne inspiracje płynące z tego spotkania dla wielu katolików, jak i możliwe wypaczenia duchowości. Postawione też zostaną pewne postulaty dotyczące możliwości pogłębiania tych elementów duchowości ewangelikalnej, które przejmowane są przez katolików. Jeśli bowiem nasza praca nie ma pozostać tylko czysto teoretycznym rozważaniem, to trzeba ujrzeć możliwe implikacje dla duchowości Kościoła katolickiego wynikające z 10
  • 11. 11 pojawienia się w ostatnich latach wśród pewnych grup katolików, a szczególnie z kręgu Odnowy Charyzmatycznej, wielu elementów duchowości ewangelikalnej. 6. Nieco miejsca należy poświęcić usprawiedliwieniu porównawczego aspektu metody dominującej w czwartej, najobszerniejszej części pracy. Ocena ewangelikalnej teologii nowego narodzenia polegająca na poszukiwaniu analogii, pukntów zbieżnych i różnic w stosunku do nauczania wybitnych wyrazicieli duchowości katolickiej nie jest arbitralnie narzuconą metodą. Takie ujęcie problemu teologicznej oceny ewangelikalnej duchowości nowego narodzenia w świetle Tradycji i teologii katolickiej stanowi kontynuację podejmowanych już od pewnego czasu w literaturze specjalistycznej cząstkowych prób zestawiania duchowości ewangelikalnej z mistycznymi elementami katolicyzmu. Już dziesiątki lat temu zauważano, że Reformację protestancką traktować można w pewnym aspekcie jako swojego rodzaju „demokratyzację” mistycyzmu katolickiego.22 Zjawisko poszukiwania korzeni przez protestanckich chrześcijan ewangelikalnych w katolickiej tradycji przyniosło ostatnio liczącą ponad pięćset stron pozycję ujmującą spotkanie ewangelikalizmu i katolicyzmu z protestanckiego punktu widzenia.23 Teologia ewangelikalna świadoma jest swojego zakorzenienia nie tylko w Reformacji i w osiemnastowiecznych ruchach odnowy protestantyzmu, ale również w najlepszych tradycjach średniowiecza. Takie stanowisko zajmuje na przykład ewangelikalny New Dictionary of Theology,24 wskazując na św. Anzelma z Canterbury i św. Bernarda z Clairvaux jako na średniowiecznych wyrazicieli tych poglądów, z którymi utożsamiają się także chrześcijanie ewangelikalni. Ponieważ jednak w przypadku obu tych postaci nacisk położony został na elementy ściśle dogmatyczne, w naszej pracy odwołamy się do innych teologów średniowiecza i przedstawicieli czasów późniejszych, których nauczanie lepiej koresponduje z duchowością ewangelikalną. W ten sposób łatwiej będzie uchwycić specyfikę omawianego nurtu chrześcijaństwa, gdyż - jak sformułował to autor New Dictionary - „teologia ewangelikalna jest czymś, co można by nazwać teologią duchowości (spiritual theology) … jest ortodoksją żywą.”25 Św. Jan od Krzyża, którego teologii - jako punktowi odniesienia dla oceny ewangelikalizmu - poświęcimy w niniejszej pracy więcej miejsca, bywał już zestawiany z Marcinem Lutrem, jako poprzednikiem właściwego ewangelikalizmu. Porównanie teologii duchowości Marcina Lutra, jako prekursora ewangelikalizmu, z nauczaniem św. Jana od Krzyża zaowocowało tezą mówiącą, że „teologię mistyczną można pogodzić z teologią ewangelikalną”.26 Próbowano też dokonać porównania św. Jana od Krzyża z Johnem Wesleyem, jednym z historycznych twórców duchowości ewangelikalnej, i to właśnie w aspekcie idei „nowego narodzenia”. Zauważono przy tym, że Księga Druga Drogi na Górę Karmel „rozbrzmiewa refrenem nowego narodzenia”, a sam hiszpański mistyk był gorącym zwolennikiem właściwie, nie ekskluzywistycznie pojmowanej zasady sola scriptura. Jeśli dodać do tego uwagi św. Jana od Krzyża o zbawieniu tylko przez wiarę, które nie może być wysłużone przez uczynki człowieka, to nie dziwi wniosek ewangelikalnego teologa dotyczący hiszpańskiego mistrza szesnastowiecznej duchowości katolickiej: „Doktor Mistyczny jawi się jako posiadacz nieposzlakowanych referencji ewangelikalnego 22 H. Oberman, The harvest of medieval theology, Cambridge 1963. N.L. Geisler, R.E.Mac Kenzie, dz. cyt. 24 I.S. Rennie, Evangelical theology, w: S.B. Ferguson, D.F. Wright, J.I. Packer (ed.) New Dictionary of Theoology, s.239240. 25 Tamże, s.240. 26 D. C. Nugent, Mystical and evangelical theology in Martin Luther and St John of the Cross, „Journal of Ecumenical Studies” 28(1991) nr 4, s.556. 23 11
  • 12. 12 chrześcijanina”.27 To inspirujące porównywanie mistrza katolickiej duchowości z filarami ewangelikalnego protestantyzmu zachęca, by rozszerzyć ten wysiłek, a także przenieść go na inne ważne postacie z historii katolickiej i ewangelikalnej duchowości. Taki właśnie wysiłek dominujący w czwartej części niniejszej pracy zmierza do spełnienia nadziei wyrażonej przez jednego z ewangelikalnych teologów: „katolicy mogą tylko zyskać przez «demokratyzację» mistyki, a protestanci - przez wejście na Górę Karmel”.28 Przy tak zakrojonym programie refleksji najwłaściwszą metodą wydaje się analiza wybranych tekstów źródłowych pochodzących z pierwszego stulecia rozwoju ewangelikalizmu dla uchwycenia zawartej w nich charakterystyki teologicznej nowego narodzenia wraz z przejawiającą się stopniowo dynamiką zmian jego pojmowania. Wyłaniający się z tych tekstów obraz ewangelikalizmu zostanie krytycznie skonfrontowany z podstawowymi świadectwami katolickiej Tradycji i z założeniami katolickiej teologii duchowości dla wyciągnięcia wniosków w duchu zarówno otwartego ekumenizmu jak i trzeźwego krytycyzmu. Metodę tę można określić jako analityczną i porównawczą. W niniejszej pracy często przytaczany będzie tekst, szczególnie źródłowy, w oryginale języka angielskiego, a to ze względu na trudną dostępność w Polsce większości z tych pism, oraz dla odwołania się do bezpośrednich skojarzeń językowych, ważnych dla zrealizowania zaprojektowanego tematu. Z pewnością tak obszerny temat, jak spojrzenie na ewangelikalną duchowość nowego narodzenia w świetle nauki Kościoła i teologii katolickiej nie może tu zostać opracowany w sposób doskonały czy nawet wyczerpujący. Wobec odczuwalnego braku tego typu całościowych opracowań ujętych z katolickiego punktu widzenia podjęcie tego zagadnienia wydaje się jednak jak najbardziej naglącym postulatem, aby lepiej zrozumieć i ocenić pewną ważną linię duchowości, żywo obecną w dzisiejszym, posoborowym Kościele. 27 28 Tamże, s.558-559. Tamże, s.563. 12
  • 13. 13 Rozdział I: Ewangelikalizm jako kierunek duchowości & 1. W KIERUNKU OKREŚLENIA DUCHOWOŚCI EWANGELIKALNEJ Szukając możliwości zdefiniowania pojęcia „ewangelikalizmu” natrafiamy w starszej literaturze przedmiotu na dwie tendencje. Jedna, bardziej tradycyjna, wskazywać będzie na ewangelikalizm jako jeden z trzech podstawowych nurtów anglikanizmu. Mianem tym będzie się bowiem określać tak zwany Low Church (istniejący w Kościele Anglii obok nurtów High Church i Broad Church). Nurt ten zwany jest również evangelical party. Druga tendencja natomiast wskazywać będzie na określenie „ruch ewangelikalny” (evangelical movement), wiążąc go z wyrosłym z anglikanizmu, ale szybko od niego oddzielonym, metodyzmem. Teologiczny słownik Die Religion in Geschichte und Gegenwart podaje pojęcie evangelicals - tylko jako część hasła Anglikanische Kirche.29 Natomiast wspomnianą ewolucję rozumienia ewangelikalizmu zaobserwować można w kolejnych wydaniach Lexikon für Theologie und Kirche. O ile starsza wersja łączy jednoznacznie ewangelikalizm z anglikanizmem i metodyzmem,30 to ostatnie wydanie wskazuje na rozwój pojęcia. Pierwotnie termin evangelikale był synonimem słowa evangelisch, a więc odnosił się dość ogólnie do protestantyzmu jako całości. Od osiemnastego wieku zaczął być łączony bardziej z przebudzeniowymi nurtami metodystycznopietystycznymi w obrębie anglikanizmu i luteranizmu, a wreszcie od lat sześćdziesiątych naszego stulecia został zawężony do duchowego przebudzenia w tradycyjnych Kościołach i tak zwanych „kościołach wolnych”. To ostatnie znaczenie podkreśla jako szczególny wyróżnik ewangelikalizmu nie tyle jego organizację kościelną lub nauczanie dogmatyczne, co raczej cechy jego duchowości.31 Monumentalny słownik francuski Dictionnaire de Spiritualité, wspomina o duchowości ewangelikalnej przy okazji omawiania duchowości anglikańskiej: jest to część hasła anglicane (spiritualité).32 Wskazuje również na podstawowe wyznaczniki duchowości tak pojętego ewangelikalizmu, którymi są: charakter personalny relacji duszy z Bogiem; podkreślenie etapu nawrócenia i etapu uświęcenia w duchowości chrześcijańskiej; charakter praktyczny tej duchowości skierowany na nawrócenie i służbę eklezjalną; purytańska tendencja stawania w opozycji wobec świata i koncentracja na pojednaniu dokonanym na Krzyżu; charakter profetyczny oparty na znajomości Słowa Bożego.33 W niniejszej pracy rozumieć będziemy termin „ewangelikalizm” nieco odmiennie. Aczkolwiek historycznie rzecz biorąc tak zwane „chrześcijaństwo ewangelikalne” było ściśle powiązane z anglikanizmem, to jednak zaznaczyło swą obecność w dziejach duchowości jako odrębny nurt, będący wspólnym dziedzictwem wielu chrześcijan uczestniczących w duchowości protestanckiej34. W 29 Por. Die Religion in Geschichte und Gegenwart, vol.I, red. H.F. Campenhausen i in., Tübingen 1957, s.378 i 382. Lexikon für Theologie und Kirche, red. J. Höfer, K. Rahner, vol.III, Freiburg 1986, s.1237 i vol.VI s.1161. 31 Por. P. Beyerhans, Evangelikale Bewegung. 32 Dictionnaire de Spiritualité, vol.I, Paris 1937, s.665. 33 Tamże, s.666. 34 Historia ewangelikalizmu i teologiczna treść tego pojęcia opisana jest na przykład w: R.B. Fowler, A new engagement - evangelical practical thought 1966-1976, Grand Rapids 1982; Carl F.H. Henry, Evangelicals in Search for Identity, Waco 1976; R.G. Hutcheson, Mainline churches and the evangelicals: a challenging crisis?, Atlanta 1981; M.A. Inch, The Evangelical Challange, Philadelphia 1978; K.S. Kantzer, Evangelical Roots, Nashville/New York 1978; 30 13
  • 14. 14 tym drugim znaczeniu (jako konkretny nurt duchowości protestantyzmu amerykańskiego i - w mniejszej części - angielskiego) używają terminu „ewangelikalizm” przede wszystkim autorzy nowszych pozycji z kręgu teologii amerykańskiej.35 Tytułem zasygnalizowania zakresu problematyki przytoczmy przykładową próbę określenia tego drugiego znaczenia teologicznego terminu „ewangelikalizm”: jest to „północnoamerykański wyraz teologicznie konserwatywnego protestantyzmu; obejmuje szerokie spektrum od pietyzmu i baptyzmu do tradycji anabaptyzmu; obejmuje też fundamentalizm”.36 W języku niemieckim można spotkać się z terminem Evangelikale na oznaczenie tych chrześcijan, którzy przywiązują szczególną wagę do doświadczenia nazywanego przez nich Nowym Narodzeniem. Doświadczenie to rozumiane jest jako głęboko przeżyte, osobiste przyjęcie obiektywnie wysłużonego na Krzyżu zbawienia. Podkreśla się przy tym, że Evangelikale szczególnie liczni są wśród chrześcijan amerykańskich, a także angielskich; chodzi tu więc wyraźnie o ewangelikalny nurt protestantyzmu anglosaskiego.37 W powstającej dopiero, czterotomowej niemieckojęzycznej serii o historii pietyzmu tom trzeci ma poświęcić wiele miejsca nurtowi nazwanemu tam Evangelikalismus. Z zapowiedzi wydawniczej wynika, że Evangelikalismus oznacza ten sam nurt duchowości protestanckiej, który Amerykanie nazywają evangelicalism.38 Chociaż różni autorzy opisują w różny sposób to, co uważają za centralne momenty ewangelikalnej pobożności, jednak można w tych opisach odnaleźć pewne elementy wspólne. Takie sformułowania jak „ponowne odkrycie obecności i mocy Jezusa”, „wewnętrzne, porywające i gorliwe oddanie” lub „doświadczenie bycia nowo-narodzonym” prezentują atmosferę wiary tych, którzy sami siebie określają mianem „ewangelikalnych chrześcijan”.39 Inny przykład: „Evangelicalism - namely, commitment to orthodox Protestant theology (especially having to do with the Trinity and the person and work of Christ) based on belief in an utterly authoritative and infallible Bible, concern for individual devotion to piety and holiness, and participation in evangelism as the chief work of the church”. J.G. Stackhouse, The emergence of fellowship, in: Church History 60(June 1991) n 2, s. 247-262. s. 249. Ewangelikalizm staje się coraz bardziej samoświadomym nurtem życia protestanckiej tradycji. Poszukiwanie tożsamości przez współczesnych teologów J.C. King, The Evangelicals, London 1969; G.W. Kirby, Evangelism Alert. A Strategy for the seventies, London 1972; M.E. Marty, Righteous Empire. The Protestant Experience in America, New York 1970; W.G. McLoughlin, (red.) The American Evangelicals, 1800-1900. An Anthology, New York 1968; C.R. Padilla, The new face of Evangelicalism: An International Symposium on the Losanna Covenant, Downers Grove 1976; J. Stott, (red.) Evangelical Anglicans and the ARCIC Final Report: an assessment and critique, Bramcote Grove 1982; R.E. Webber, Common Roots. A call to Evangelical maturity, Grand Rapids (Mi) 1978; R.E. Webber, The Orthodox Evangelicals: Who they are and what they are saying, Nashville/New York 1978; D.F. Wells, The evangelicals: What they believe, Who they are, Where they are changing, Grand Rapids 1977; S.E. Wirt, The social conscience of the Evangelicals, London 1968; I.I. Zaretsky, M.P. Leone, (red.) Religious movements in contemporary America, Princeton (N.J) 1977. M.A. Urdank, Evangelicalism in modern England, „Journal of British Studies” 30(1991), s.333-344. 35 Por. K. Enns-Rempel, Interpretations of evangelicalism: an annotated bibliography, „Direction” 20(1991), s.67-71. 36 „North American expression of theological conservative Protestantism. Encompasses a wide variety: from Pietism, Baptism to Anabaptist tradition. Includes Fundamentalism”, J.D. Hunter, Evangelicalism - the coming generation, Chicago 1987, s.3-4. 37 Por. M. Burkart, Evangelikale, w: Erste Auskunft - Sekten, ed. P.K. Funke, Leipzig 1994, s.56-58. 38 Por. Geschichte des Pietismus, t.I: Der Pietismus vom 17. bis zum frühen 18. Jahrhundert, hrsg. M. Brecht, Münster 1993. Planowany tom trzeci, Der Pietismus des 19. und 20. Jahrhunderts, ma zawierać rozdziały Evangelikalismus und Heiligungsbewegung im 19. Jahrhundert oraz Evangelikalismus und Fundamentalismus in Nordamerika. 39 „fresh discovery of the presence and power of Jesus”, „the inward, passionate and zealous personal commitment”, „the experience of being born again”. J. Barr, Fundamentalism, London 1977, p.32-33; por. też R.E. Webber, Common Roots, p.33; H. Davis, The English Free Churches, London 1963, s.159 i 199; D. Brown, Understanding Pietism, Grand Rapids (Mi) 1978, s.164; R.G. Torbet, A History of the Baptists, Valley Forge, 1963, s.25; etc. 14
  • 15. 15 ewangelikalizmu zaowocowało szeregiem prac na ten temat. Możliwe stało się też precyzyjne określenia terminu „ewangelikalizm” używanego w teologii duchowości. Szesnastotomowa The Encyclopedia of Religion, kierowana przez tak uznany światowy autorytet religioznawczy, jakim jest Mircea Eliade, podaje: „termin ewangelikalizm odnosi się zwykle do ruchu, głównie protestanckiego, który podkreśla: (1) Biblię jako źródło autorytatywne i absolutnie wystarczjące; (2) wieczne zbawienie możliwe tylko przez odrodzenie („bycie narodzonym na nowo”), które obejmuje osobiste zaufanie do Chrystusa i Jego dzieła pojednania; (3) duchowo przemienione życie odznaczające się moralnym postępowaniem, osobistą pobożnością, taką jak czytanie Biblii i modlitwa, oraz gorliwością ewangelizacyjną i misyjną.”40 Definicja ta jest dla nas szczególnie przydatna, ponieważ wyraźnie kieruje się w stronę specyfiki duchowości ewangelikalnej, podkreślając moment nowego narodzenia i wynikających z niego konsekwencji życiowych. Wskazuje też na odmienność zwyczaju językowego w krajach germańskich i angielskojęzycznych. W tych pierwszych słowo „evangelisch” jest po prostu synonimem protestantyzmu; w tych drugich zaś - „evangelical” to pojęcie znacznie węższe, które odnosi się do konkretnego ruchu w obrębie protestantyzmu.41 Z naturalnych względów najbardziej miarodajna powinna być autoprezentacja ewangelikalizmu. Sięgnijmy po stworzony w tym właśnie środowisku słownik teologiczny Evangelical Dictionary of Theology. Czytamy tam: „ewangelikalizm to ruch w nowoczesnym chrześcijaństwie przekraczający bariery wyznaniowe i denominacyjne, podkreślający podstawowe prawdy wiary i zapał współczucia i konieczności misyjnej.”42 Teologowie ewangelikalni tak oto sami prezentują najważniejsze punkty, wokół których krystalizuje się ich teologia: (1) suwerenność Boga; (2) Biblia jako w sposób boski natchniony zapis Bożego objawienia, nieomylny i autorytatywny przewodnik wiary i praktyki; do wydobycia boskiego znaczenia potrzebne jest oświecenie przez Ducha Świętego; (3) całkowite zepsucie natury ludzkiej: wszelkie dobro skalane jest grzechem; (4) Chrystus zadośćuczynił za grzech na Krzyżu Kalwarii; (5) zbawienie jest aktem niezasłużonej łaski Bożej, otrzymanym przez wiarę w Chrystusa, a nie przez jakąkolwiek pokutę lub dobre uczynki; grzechy są odpuszczone, człowiek jest narodzony na nowo, usprawiedliwiony, przyjęty do rodziny Bożej; (6) zwiastowanie Słowa Bożego przez biblijne ogłaszanie Ewangelii, sprzeciwianie się złu, służba społeczna; (7) widzialny powrót Jezusa Chrystusa.43 40 „The term evangelicalism usually refers to a largely Protestant movement that emphasizes: (1) the Bible as authoritative and reliable; (2) eternal salvation as possible only by regeneration (being «born again») involving personal trust in Christ and in His atoning work; (3) spiritually transformed life marked by moral conduct, personal devotion such as Bible reading and prayer, and zeal for evangelism and missions.” G.M. Marsden: Evangelical and fundamental Christianity, s.190, w: The Encyclopedia of religion (16 vols), ed. M. Eliade, vol.5, New York 1987. 41 Por. tamże. 42 „Evangelicalism - the movement in modern Christianity, transcending denominational and confessional boundaries that emphasizes conformity to the basic tenets of faith and a missionary outreach of compassion and urgency (…) a person who identifies with it is an «evangelical».” R.V. Pierard, Evangelicalism, w: Evangelical dictionary of Theology, ed. W.A. Elwell, Grand Rapids (Mi) 1984, s.379. 43 Por. tamże, s.380. 15
  • 16. 16 Podobne przykłady można by mnożyć.44 Istnieją też próby definicji ewangelikalizmu stworzone specjalnie na użytek teologii duchowości, a więc podkreślające aspekt najbardziej interesujący nas na tym miejscu. Pojawiają się poważne próby utorowania drogi w kierunku opracowania obszerniejszej koncepcji teologii ewangelikalnej duchowości.45 Oto dwa charakterystyczne przykłady: „Ewangelikalizm (…) to wyraźnie odróżniona rodzina chrześcijańskich tradycji, która wyłoniła się z ewangelicznego przebudzenia osiemnastego wieku (…) ruch ten identyfikowany był z braćmi Johnem i Charlesem Wesley oraz z Georgem Whitefieldem (…) Ewangelikaliści to lud Biblii i lud Ewangelii.”46 „Doświadczenie nawrócenia w odpowiedzi na Bożą łaskę, centralne miejsce Krzyża, podstawowy autorytet Biblii i imperatyw służby ze względu na Chrystusa to wyznaczniki ewangelikalnej tradycji duchowej.”47 Podobną charakterystykę ewangelikalnej duchowości podają inni. Spotykamy opisy tej duchowość oparte na kardynalnych punktach „nadrzędnej wartości Pisma, majestatu Jezusa Chrystusa, panowania Ducha Świętego, konieczności nawrócenia, pierwszeństwa ewangelizacji, wagi przywiązywanej do wspólnoty”.48 Liczba podawanych punktów centralnych może być jeszcze mniejsza (nawrócenie, aktywność, biblijność, koncentracja na zbawieniu dokonanym na Krzyżu).49 Co charakterystyczne, w ostatnich latach niektórzy autorzy ewangelikalni skłonni są do objęcia definicją ewangelikalizmu również niektórych chrześcijan katolików. J. Falwell (fundamentalistyczny przywódca amerykańskiego ruchu Moral Majority) ocenił, że „procent ortodoksyjnych evangelicals, którzy są katolikami, wynosi dziewięć”.50 R.E. Webber nie waha się powiedzieć wprost, że każdy, kto stoi 44 Por. np. J. Stalker, Evangelicalism, s. 602-607, w: Encyclopedia of religion and ethics, red. J. Hastings, New York Edinburgh 1955, gdzie główne akcenty wyznaczające ewangelikalizm to: dzieło Ducha Świętego w duchu człowieka, ewangelizacja, osobiste świadectwo wiary i wspólnotowe działanie, szczególnie charytatywne. R. K. Master, Evangelicalism, s.647-650, w: New Catholic Encyclopedia, ed. The Catholic University of America, Washington 1967, podaje następjące składniki definiujące ewangelikalizm: (1) salvation by faith, the atoning death of Christ, denies efficacy of good works and sacraments (2) authority and inspiration of the Bible (3) depravity of men (4) sacraments: rather symbols than means of grace (5) ordination does not confer any sacramental powers (6) reading of the Scripture and preaching 45 Np. artykuł redakcyjny (Editorial) Towards an Evangelical spirituality, „Evangelical Review of Theology” 2(1992), s.115117, koncentrujący się na aspektach: personalnym (personal knowledge of God), eklezjalnym (fellowship), misyjnym (in the world - not of the world) oraz na źródłach pobożności (priority of the Bible). 46 „Evangelicalism refers in this book to the clearly distinguishable family of Christian traditions which emerged following the evangelical Revival in the eighteenth century. The movement was closer identified (…) with the brothers John and Charles Wesley (…) and George Whitefield (…) evangelicals are Bible people and gospel people.” D.K. Gillett, Trust and Obey Explorations in evangelical spirituality, London 1993, s.7. 47 „Experience of conversion in response to the divine grace, the centrality of the cross, the primary authority of the Bible and the imperative to service for Christ's sake are hallmarks of the Evangelical spiritual tradition”. J.M. Gordon, Evangelical Spirituality, London 1991, s.329. 48 J. Packer, The Evangelical Anglican Identity Problem, Oxford 1978, s.20n. 49 D. Bebbington, Evangelicalism in Modern Britain, London 1989, s.5n, oraz: tenże, Evangelicalism in Modern Scotland, „Scottish Bulletin of Evangelical Theology” 1(1991), s.4-12. 50 The Fundamentalist Phenomenon - the resurgence of conservative Christianity, ed. J.Falwell, Ed Dobson, Ed Hindson, New York 1981, s.135. 16
  • 17. 17 w biblijnej tradycji i zwiastuje Ewangelię należy do tradycji ewangelikalnej, niezależnie od tego, czy jest katolikiem, prawosławnym, protestantem, czy członkiem któregoś z tak zwanych „wolnych kościołów”.51 Z podanych przykładów wyłaniają się coraz wyraźniejsze kontury bogatej i wymagającej duchowości chrześcijańskiej objętej nazwą ewangelikalizmu. Duchowość ta, jak sam zauważył jeden z ewangelikalnych teologów, jest po większej części nie odkryta i nie opisana.52 Zdanie to podziela zresztą katolicki teolog tej klasy co Yves Congar, zachęcając do lektury ewangelikalnych źródeł i do czerpania stamtąd impulsów do pogłębienia duchowości chrześcijańskiej.53 Do naszych rozważań wybieramy przede wszystkim ten aspekt ewangelikalnego nurtu duchowości protestanckiej, który dotyczy nowego narodzenia, określanego też za pomocą innych terminów pomocniczych, jak „nawrócenie” lub „odrodzenie”.54 W nowym narodzeniu bowiem koncentruje się afektywne doświadczenie religijne ewangelikalizmu i w nim przede wszystkim ewangelikalny nurt duchowości znajduje swój charakterystyczny wyraz. 51 R.E. Webber, Common roots, s.26. „The Evangelical tradition is (…) largely unexplored”, J.M. Gordon, Evangelical Spirituality, s.VII. 53 Por. Y. Congar, Fifty years of Catholic Theology - Conversations with Yves Congar, ed. B. Lauret, London 1988 (tłum. z fr. Entretien d'automne, Paris 1987), p.31. 54 Por. B.C. Lane, The spirituality of the evangelical revival, „Theology Today” 43(1986) n2, s.169-177; D. Parker, Evangelical spirituality Reviewed, „Evangelical Review of Theology” 2(1992), s.152-166, gdzie wyróżniające punkty duchowości ewangelikalnej (conversion, holiness, service) przeciwstawione są ujęciu katolickiemu w tym, że nie są pośredniczone przez Kościół, liturgię bądź sakrament (s.159). 52 17
  • 18. 18 & 2. HISTORYCZNE ŹRÓDŁA TOŻSAMOŚCI EWANGELIKALNEJ Tożsamości chrześcijaństwa ewangelikalnego można poszukiwać na drodze historycznej, śledząc te nurty i grupy wywodzące się z Reformacji, które identyfikowały się i wzajemnie uznawały za reprezentantów chrześcijaństwa ewangelikalnego.55Można tu odwołać się do Lutrowego rozróżnienia między „Chrystusem w tobie” i „Chrystusem dla ciebie”, czyli między subiektywną stroną zbawienia a obiektywnym dziełem odkupienia, a nawet odwoływać się do mistycznych źródeł średniowiecznych. R. E. Webber wskazuje, że historia fenomenu określonego jako „duch ewangelikalny” (evangelical spirit) może być prześledzona przez wszystkie wieki istnienia reformowanego chrześcijaństwa.56 Dla Webbera „duch ewangelikalny” to złożona kompozycja postaw religijnych: pobożności, zwyczajów i sposobu myślenia. Całość charakteryzowana jest przez takie cechy jak: „pobożność serca” (devotion of heart), skłonność do wewnętrznej i personalnej jedności z Bogiem potwierdzonej przez wewnętrzne doświadczenie, oraz „oddanie, dyscyplina, gorliwość misyjna” (commitment, discipline, missionary zeal). Jako centralne historyczne przejawy tego typu religijnej mentalności, które wydały różne odcienie współczesnego ewangelikalizmu, Webber wymienia dziewięć religijnych ruchów: samą Reformację (ze specjalną rolą w niej Menno Simonsa, anabaptysty drugiego pokolenia), XVIIwieczną ortodoksję protestancką, purytanizm, pietyzm, ruch przebudzeniowy (revivalism), pentekostalizm, dyspensacjonalizm, fundamentalizm, neoewangelikalizm i wreszcie ruch charyzmatyczny.57 Nawet pobieżna znajomość teologicznego orędzia powyższych historycznych form interpretacji Ewangelii przekonuje, że to, co jest im wspólne, ma znacznie więcej do czynienia z wewnętrznym nastawieniem wierzącego człowieka, niż z jakimkolwiek precyzyjnym i dobrze zdefiniowanym systemem teologicznym. Jest to bardziej domena duchowości, niż doktryny i dogmatu. Właśnie do tego wewnętrznego nastawienia odwołujemy się, mówiąc o duchowej tradycji ewangelikalnej.58 Liczne opracowania historycznego aspektu współczesnego ruchu ewangelikalnego podkreślają jego korzenie w działalności Johna Wesleya.59 Również fundamentalizm60 ma swoje niepodważalne korzenie nie tylko w pietyzmie, ale i w religijności ukształtowanej według „Wielkich Przebudzeń” północnoamerykańskich XVIII i XIX wieku.61Por. D. Brown, Understanding Pietism, s.154: „theologically (…) Pietism has been named a root of both Fundamentalism and Liberalism, its doctrines carried into many awakenings and revivals of the eighteenth and nineteenth century”. Sama idea zorganizowanego instytucjonalnie „przebudzenia” 55 W teologii ewangelikalnej można spotkać się z przypisywaniem miana „ewangelikalisty” praktycznie każdemu: por. np. D.L. Akin, Bernard of Clairvaux: evangelical of the 12th century, „Criswell Theological Review” 4(1990), s.327-350. 56 R.E. Webber, Common roots, s.15-17. 57 Tamże, p.17. 58 Por. D. Parker, Evangelical spirituality reviewed, „Evangelical Quarterly” 63(1991), s.123-148. 59 Por. n.p. V. Synan, The Holiness-Pentecostal Movement in the United States, Grand Rapids (Mi) 1971, s.13: „John Wesley, the indomitable founder of Methodism, was also the spiritual and intellectual father of the modern Holiness and Pentecostal movements which have issued from Methodism within the last century”. 60 Terminu „fundamentalizm” w sensie troski o zachowanie protestanckiej ortodokscji biblijnej nie należy mylić z rozpowszechnionym obecnie politycznym (teokratycznym) rozumieniem tego terminu. 61 Por. Introduction W.G. McLoughlina do antologii: The American Evangelicals 1800-1900 s.24: „Those evangelicals who (…) found themselves classed among the Old Lights of America's Third Great Awakening in the 20th century accepted the name Fundamentalists”. 18
  • 19. 19 (revival) wypływała wprost z metod ewangelizacyjnych Wesleya i z duchowości pietystycznej.62 To właśnie opisując życie Wesleya jeden z autorów użył sformułowania: „ewangelikalna sukcesja wierzących”.63 Również sama osoba Wesleya to tylko jeden z wielu elementów w długim łańcuchu ewangelikalnej tradycji. Jeżeli z jednej strony „to pobożność Herrnhut (pietystów) zmieniła życie Wesleya”, to z drugiej strony bez niego „ewangelikalizm w Kościele jest nie do pomyślenia”.64 Pewne rysy tej mentalności religijnej i duchowości pozostawały w atmosferze Kościoła Anglikańskiego, aby przejawiać swą obecność szczególnie w czasach religijnej odnowy. Na przykład podczs pierwszych lat Ruchu Oxfordzkiego pojęcie nowego narodzenia (re-birth) poprzez chrzest na tyle stało się hasłem wywoławczym, by dać powód do mówienia o „katolickim (tj. Anglo-Katolickim) przebudzeniu” (revival).65 Dokładniejsze spojrzenie na to dziedzictwo duchowe pokazuje, że tak podstawowe dla pietystów pojęcia jak „prowadzenie przez Ducha Świętego”, etyczny sens Nachfolge Christi czy „nowe narodzenie” (Wiedergeburt) znajdują swe korzenie w czasach bardzo odległych. Wiele z nich pochodzi z urodzajnej gleby tzw. „sekt” Reformacji - a wśród nich anabaptystów. Związki między późniejszym ewangelikalizmem a pierwotnym anabaptyzmem są jednak bardziej duchowej, niż organizacyjnej natury.66 Jeżeli z jednej strony „traktaty anabaptystów są pełne aluzji do Theologia Germanica”,67 to z drugiej strony radykalny duch wczesnych anabaptystów krążył w formie inspiracji i wewnętrznych impulsów poprzez wieki.68 Te właśnie powiązania - które raz jeszcze mają być rozumiane bardziej w sensie duchowym niż organizacyjnym - są podnoszone również przez historyków kościołów baptystycznych.69 Obecnie wskazuje się na zróżnicowanie i złożoność - wynikające przecież właśnie z różnorodności korzeni - fenomenu ewangelikalizmu w Stanach Zjednoczonych.70 Podkreśla się też silnie obecny od samego początku ewangelikalizmu amerykańskiego wpływ kontynentalny, a szczególnie pietyzmu niemieckiego.71 Proces ukształtowania się w amerykańskim ewangelikalizmie pojęcia „nowego narodzenia” rozumianego na sposób afektywnego przeżycia nawrócenia przemieniającego całe życie wiary wskazuje między innymi na źródła pietystyczne. Nie sposób na przykład zrozumieć do końca nauczania J. Edwardsa o „narodzeniu na nowo” bez odwołania się do wcześniejszej tradycji protestanckiej. August Hermann Francke (1663-1727), jeden z czołowych teologów pietyzmu niemieckiego, może być w tym względzie odpowiednim przykładem. Ten luterański 62 M.E. Marthy, Righteous Empire. s.61: during „the new stirrings that were later to become «the second Great Awakening» (…) Baptist and Methodist revivalists often stimulated high emotionalism and welcomed physical signs of response.” W: Brown, Understanding Pietism, znajdujemy sugestię wyjaśniającą powyższe: „Edwardianism as the impregnation of Calvinism with Pietism”. 63 „The evangelical succession of believers”. R.N. Flew, Methodism and the Catholic Tradition, w: Northern Catholicism: Centenary Studies in the Oxford and Parallel Movements, ed. N.P. Williams and C. Harris, London 1933, s.526. 64 „it was the Herrnhut (Pietist) devotion that changed Wesley's life”; „evangelicalism within the (Anglican) Church is unthinkable without Wesley”. D. Voll, Catholic Evangelicalism, London 1963, s.14-16. (tłum. z niem. Hochkirchlicher Pietismus, München 1960). 65 Tamże, s.121 i s.114. 66 Por. Brown, Understanding Pietism, s.17-19; por. też H. Davis, The English Free Churches, s.31-34; M. Piette, John Wesley, s.27. 67 „the tractates of (…) the Anabaptists are filled with allusions to Theologia (germanica)”, B. Hoffman, Introduction do Theologia Germanica, New York 1980, s.25. Hoffman mówi również w tym samym miejscu o żywym zainteresowaniu średniowiecznym traktatem takich teologów anabaptyzmu jak Denck, Hetzer i Schwenckfeldt, jako przykład jego wpływu na anabaptyzm i na późniejszą orientację pietystyczną. 68 H. Davis, The English Free Churches, s.31-34. 69 N.p. The Baptist Heritage, E.B. Cole, Elgin (Ill.) 1976, s.17. 70 Por. D.W. Dayton i R.K. Johnston (red.), The variety of American evangelicalism, Knoxville (Tenn) 1991. 71 Por. W.R. Ward, The Protestant Evangelical Awakening, Cambridge 1992. 19
  • 20. 20 teolog mówił wyraźnie o fundamentalnym znaczeniu nowego narodzenia. Dla wszystkich, którzy nie wytrwali w łasce oznaczanej i wyrażanej przez chrzest, niezbędne było według niego przejście przez narodzenie na nowo. Zarówno Spener jak i Francke łączyli w ten sposób nowe narodzenie z teologią chrztu.72 Swoje nawrócenie z roku 1687 Francke opisał właśnie w kategoriach nowego narodzenia. Podkreślając długi okres przygotowania duchowego (wielomiesięczne modlitwy i wątpliwości) oraz nagłość nowego narodzenia, uwypuklił jego charakter jako daru Bożego. Nieprzewidywalny dar Boga okazał się przemieniającym życie doświadczeniem wewnętrznym: „doświadczam teraz, że prawdą było, co Luter napisał w swojej przedmowie do Listu do Rzymian: «wiara jest Bożym słowem a nas, które nas zmienia i daje nam nowe narodzenie z Boga (J 1,12), zabija starego Adama i sprawia, że stajemy się całkowicie innymi ludźmi w naszych sercach, umysłach, myślach, i we wszelkich naszych siłach, i przynosi ze sobą Ducha Świętego»„.73 72 J. Weborg, Pietism: The fire of God which flames in the heart of Germany, w: F.C. Senn, Protestant spiritual traditions, s.200-201. 73 A.H. Francke, Autobiography, w: P.C. Erb (red.), Pietists - selected writings, New York 1983, s.106. 20
  • 21. 21 & 3. DWUDZIESTOWIECZNY KRYZYS I RUCHY ODNOWY EWANGELIKALIZMU a. ewangelikalny fundamentalizm U początków XX wieku pojawiła się nowa forma ewangelikalizmu, będąca po części owocem zintensyfikowanego wówczas przebudzenia w kościołach protestanckich, zwana fundamentalizmem. Termin ten, obciążony dziś skojarzeniami politycznymi, musi zostać zrozumiany we właściwym kontekście duchowości ewangelikalnej, aby stał się poprawnym objaśnieniem kolejnej ważnej fazy ruchu przebudzeniowego. O ile o pierwotnym fundamentalizmie można mówić już u dziewiętnastowiecznego kaznodziei ewangelikalnego, D.L. Moody'ego (18371899),74 to właściwe użycie tego słowa wiąże się dopiero z okresem późniejszym. Pochodzi ono z lat 1910-1915, kiedy to publikowano serię dwunastu broszur pod tytułem The Fundamentals, w których poruszono takie tematy, jak: natchnienie Pisma Świętego, autorytet Biblii, Bóstwo Jezusa Chrystusa i Jego narodziny z Dziewicy. Autorami tych prac byli między innymi B. B. Warfield (1851-1921), kalwiński teolog z Princeton, i James Orr (1844-1913), przedstawiciel tradycji szkockiej.75 The Fundamentals ukazało się ostatecznie w 1917 r. w Los Angeles jako czteroczęściowy zbiór owych dwunastu broszur, drukiem Bible Institute of Los Angeles. Wstęp do całości napisał słynny uczeń Moody'ego, R.A. Torrey (18561928).76 Fragmenty tej pracy już wcześniej były szeroko wykorzystywane w kręgach ewangelikalnych, gdyż każda z dwunastu broszur została wydana wcześniej w nakładzie około 250 tys. egzemplarzy. Głównym teologicznym zamysłem, przyświecającym całości tej pracy pod kierownictwem Amzi C. Dixona (+1925) i R.A. Torreya, była konfrontacją z nowym wtedy problemem krytycyzmu biblijnego i z kwestią interpretacji teorii ewolucji. Wtedy też po raz pierwszy doszło do zdefiniowania pięciu podstawowych („fundamentalnych” właśnie) prawd chrześcijaństwa ewangelikalnego.77 Angielskie słowo fundamentalism wywodzi się od tytułu tej seryjnej publikacji teologicznej, wydawanej przez Lymana i Miltona Stewartów.78 Termin ten został wprowadzony w 1920 roku przez konserwatywnego baptystycznego wydawcę, Curtisa Lee Lawsa. Użyty został dla opisania osoby gotowej do zaciętej walki o fundamenty chrześcijańskiej wiary79. Przez rozszerzenie zaczęto później stosować to samo określenie w stosunku do bojowych tradycjonalistów w łonie ewangelikalnego protestantyzmu. Używane w takim znaczeniu określenie „fundamentalista” niekoniecznie było związane z kontekstem politycznym, a tym mniej z dążeniami teokratycznymi. Właściwym jego kontekstem była raczej troska o ortodoksję doktrynalną w najważniejszych sprawach wiary chrześcijańskiej, a więc właśnie troska o jej „fundamenty”. Teologicznie zaś rzecz biorąc, fundamentalizm jest jednym z głównych dwudziestowiecznych owoców rozwoju przebudzeniowej myśli ewangelikalnej. Dziewiętnastowieczny ruch przebudzeniowy 74 „(…) we could label Moody «the first fundamentalist»„, W. G. McLoughlin, Revivals, Awakenings and Reform,Chicago 1978, s. 143. 75 J. Barr, Fundamentalism, London 1977, s. 2, oraz 261 i 269. 76 The Fundamentalist Phenomenon - the resurgence of Conservative Christianity, ed. Jerry Falwell, Ed Dobson, Ed Hindson, New York 1981, s.3. 77 Tamże, s.97. 78 E.W. Gritsch, Born Againism, Philadelphia 1982, s.39. 79 Por. Fundamentalism, s.947, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, vol.2, s.947-948 21
  • 22. 22 (revivalism) wydał z siebie, obok fundamentalizmu i neoewangelikalizmu, również ruch uświęceniowy (Holiness movement) i ruch zielonoświątkowy (Pentecostalism).80 Fundamentalizm protestancki początków XX wieku stawiał sobie za cel wyraźne określenie granicy między chrześcijaństwem a „światem”, radykalnie odrzucając jakikolwiek kompromis w dziedzinie teologicznej. Główne tematy, które stanowiły pole tych rozważań to Stworzenie, Odkupienie i zdolność człowieka do czynienia dobra. Obok ateizmu i ewolucjonizmu na zewnątrz Kościoła, równie gorliwie zwalczano w łonie wspólnoty ludzi wierzących modernizm i liberalizm. Z perspektywy teologii duchowości „centralna dla fundamentalizmu jest korelacja między dwoma parami kontrastujących pojęć: z jednej strony przeciwstawienie między «prawdziwym chrześcijaninem» a «nominalnym chrześcijaninem», z drugiej strony przeciwstawienie między bardziej konserwatywną opinią teologiczną a bardziej liberalną.”81 Tak pojęty fundamentalizm wpisuje się w logikę historii duchowości ewangelikalnej, jako jej główny historyczny wyraz od początków XX wieku, a do jego tradycji należy zarówno swoisty intelektualizm teologiczny prezentowany w całym szeregu publikacji polemicznych, jak i - w wymiarze praktycznym - organizowanie ewangelizacyjnych spotkań przebudzeniowych.82 Dwudziestowieczny ewangelikalizm i jego konserwatywna odmiana fundamentalizm, powstały jako opozycja do akademickiego liberalizmu teologicznego. Od początku naszego stulecia aż do dziś anty-liberalizm wchodzi w skład samoświadomości ewangelikalnych chrześcijan. Warto więc prześledzić, co termin „liberalizm” oznacza w oczach fundamentalisty protestanckiego. Uczyńmy to na przykładzie tekstu jednego z najbardziej znanych liderów fundamentalistycznych, Jerry Falwella. W jego ujęciu opis zwalczanego przez niego liberalizmu zawiera zasadniczych pięć punktów: (1) Bóg jest czystą dobrocią nie stawiającą żadnych wymagań człowiekowi; (2) w każdym człowieku jest zawarta boska iskra; (3) Jezus Chrystus jest Zbawicielem jedynie w sensie Nauczyciela i Przykładu, a nie zadośćuczynienia za grzechy; (4) różnica między chrześcijaństwem a innymi religiami jest tylko różnicą stopnia; (5) Biblia jest tylko ludzkim zapisem doświadczenia religijnego.83 Łatwo dostrzec, że główne zarzuty wobec liberalizmu teologicznego będą się w tym ujęciu koncentrować wokół naturalizmu, zaprzeczania pierwiastka nadprzyrodzonego w chrześcijańskim objawieniu, przeceniania naturalnych zdolności człowieka i negacji wyjątkowości samej chrześcijańskiej religii. Historia walki duchowej między liberalizmem a ewangelikalizmem zaczęła się od wydania Biblii z komentarzami C.I Scofielda (1843-1921), tak zwanej Scofield reference Bible. To wydanie Biblii było niezmiernie popularne w Ameryce początków XX wieku. Scofield pozostawał pod znacznym wpływem Moody'ego. Silnie dyspensacjonalistyczny kierunek jego komentarzy wyraźnie stał w opozycji do uniwersyteckiej krytyki biblijnej, w szczególności niemieckiej.84 Do tego samego etapu literatury polemicznej należą wspomniane już broszury The Fundamentals. Kulminacją tej teologicznej walki były lata 1918-1925, które stały się też okresem spektakularnych osiągnięć fundamentalizmu. Na spotkaniu Philadelphia Prophetic Convention w 1918 r. zjawiło się 5 tysięcy delegatów z całych Stanów 80 Por. tamże. J. Barr, Fundamentalism, s.14. 82 Tamże, s. 17. 83 The Fundamentalist Phenomenon, s.23-24. 84 Por. tamże, s.76-82. 81 22
  • 23. 23 Zjednoczonych. Rok później powołano do istnienia World's Christian Fundamentals Association. Rozpoczęły się długotrwałe debaty teologiczne z liberałami, takie jak dyskusja liberalnego baptysty Harry E. Fosdicka (+1969) z fundamentalistycznym prezbiterianinem Macartneyem (+1957), na temat narodzenia Jezusa Chrystusa z Dziewicy, natchnienia Pisma Świętego i powtórnego przyjścia Chrystusa. Zasadniczym ciosem dla ruchu fundamentalistów był tak zwany „małpi proces” (monkey trial) w 1925 r. - proces w kwestii prawa do nauczania teorii ewolucji w szkołach. Proces, wygrany wprawdzie formalnie przez fundamentalistów, stał się jednak wielką kompromitacją intelektualną całego ruchu.85 Radykalne podejście do ewolucjonizmu (postrzeganego jako wróg teologiczny numer jeden) wynikało ze specyficznego rozumienia Biblii. Tekst biblijny widziano wyłącznie jako zbiór twierdzeń teologicznych o konkretnych i sprawdzalnych faktach - podejście takie znane było jako „teologia z Princeton” (Princeton theology).86 W późniejszym okresie, w latach trzydziestych i następnych, fundamentalizm stał się bardziej praktycznym ruchem ewangelizacyjnym, niż nurtem szukającym konfrontacji z liberalizmem na płaszczyźnie intelektualnej. Obecnie fundamentalizm jest potężną, i do tego rosnącą w siłę, grupą w amerykańskim protestantyzmie. W swoich strukturach edukacyjnych przygotowuje 200 tys. młodych ludzi do pełnowymiarowej pracy w kościele. Podczas gdy tradycyjne wyznania protestanckie zanotowały w ostatnich dekadach znaczny spadek ilości wiernych, w latach siedemdziesiątych XX w. liczono w USA już ponad 10 tys. dynamicznych i rozwijających się fundamentalistycznych kościołów.87 Realia eklezjalne fundamentalizmu nie są łatwe do zbadania, gdyż ruch ten nie jest precyzyjnie definiowany przez granice żadnego konkretnego wyznania protestanckiego. Tym niemniej, większość niezależnych kościołów amerykańskich noszących w nazwie słowo Bible lub Calvary to właśnie kościoły fundamentalistyczne. Inną drogą rozeznania się w fundamentalistycznej mozaice północnoamerykańskiej jest kierowanie się nazwiskami sławnych fundamentalistów: wokół takich postaci jak William Riley, J. Frank Norris, T.T. Shields, Bob Jones czy John R. Rice powstały prawdziwe „imperia ewangelikalne”, złożone z kościołów, szkół i uniwersytetów.88 b. neoewangelikalizm Ci spośród ewangelikalistów, którzy nie zgadzają się z faktycznym antyintelektualizmem fundamentalizmu, ani z płytkim racjonalizmem teologicznego liberalizmu przybrali nazwę „neoewangelikalistów” (neoevangelicals). Ruch ten uformował się w latach pięćdziesiątych naszego stulecia i skupił się wokół grupy młodych intelektualistów, z których najważniejsi to: Harold John Ockenga, Edward John Carnell, Carl F. H. Henry (ten ostatni jest autorem i popularyzatorem samego pojęcia „neoewangelikalizmu”).89 W zamyśle grupy inicjatorów ruchu miało chodzić o odnowę ideałów osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych przebudzeń, przy jednoczesnym odrzuceniu tendencji sekciarskich. Wymienia się następujące centralne punkty teologii identyfikujące ruch: (1) natychmiastowe, możliwe do czasowego określenia nawrócenie; (2) absolutny autorytet samej Biblii; 85 Por. np. Bruns, Preacher - Billy Sunday and Big-Time American evangelism, New York/London 1992, s.279n. Por. Fundamentalism, s.953. 87 Por. The Fundamentalist Phenomenon, s.13-19. 88 Por. Fundamentalism, s.954-959. 89 R. Quebedeaux, Conservative and charismatic developments of the later Twentieth Century, s. 963, in: Encyclopedia of the American Religious experience, ed. Ch.H. Lippy & P.W. Williams, vol.2, New York 1988, s.963-976. 86 23
  • 24. 24 (3) skuteczność pozytywnego wykładu wiary, co znaczyć ma, że Biblia uczy doktryny jasnej, logicznej i możliwej do obrony.90 Punkt pierwszy tego zestawienia ewangelikalnych tez teologicznych stawia nas od razu w linii odnowienia tradycji nowego narodzenia jako datowanego przeżycia religijnego. Już prawie trzydzieści lat temu jeden z najwybitniejszych amerykańskich znawców tradycji ewangelikalno-przebudzeniowej, William G. McLoughlin, pytał, czy z biegiem czasu fundamentaliści chrześcijańscy, niewielkie kościoły, konserwatywni wierzący i pietystyczne grupy zorientowane na „przebudzenie”, czy na „nowe narodzenie”, nie staną się trzecią siłą w chrześcijaństwie, równoległą do katolicyzmu i tradycyjnego protestantyzmu, dążącą do nawrócenia świata na wiarę chrześcijańską.91 Instytut Gallupa zaś wskazał, że w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych naszego stulecia liczba mieszkańców USA określanych mianem albo evangelicals, albo „nowo narodzonych chrześcijan” wynosiła ponad 30%, sięgając 60 milionów ludzi. Wśród protestantów 44% uważało się za „nowo narodzonych evangelicals”, a wśród katolików było ich 13%.92 Jakkolwiek można spotkać chrześcijan ewangelikalnych w bardzo różnych wyznaniach (a nawet - jak widzieliśmy - wśród katolików), to jednak tradycyjnym ich środowiskiem będą kościoły Konwencji Południowych Baptystów, kościoły uświęceniowe (Holiness Churches), metodyści, kościoły zielonoświątkowe (Pentecostal Churches), ruchy charyzmatyczne, Disciples of Christ, kościół episkopalny, oraz ruch Campus Crusade for Christ. Zaliczy się też do nich większość fundamentalistów.93 Prawdziwe symbole współczesnego ruchu ewangelikalnego w Ameryce Północnej to: Billy Graham, człowiek-instytucja i światowej sławy ewangelista; Stowarzyszenie Chrześcijan Ewangelikalnych (National Association of Evangelicals, powstałe w 1942); Fuller Theological Seminary (założone w 1947 r.) - szkoła przygotowująca kadry duchownych ewangelikalnych; pismo dla pastorów Christianity Today (od 1956 r.); i wreszcie teologiczne zeszyty Journal of Evangelical Theological Society.94 Niezwykle ważnym momentem konsolidacji ruchu również na terenie Europy było spotkanie w Berlinie w roku 1966, zorganizowane przez Billy Grahama - World Congress for Evangelisation. Celem ponadwyznaniowego ruchu neoewangelikalnego95 jest: „doświadczyć przebudzenia chrześcijaństwa w zsekularyzowanym świecie, odzyskać od wewnątrz przywództwo w swoich wyznaniach (…) urobić szacunek dla ortodoksji, wprowadzić reformy społeczne.”96 Jeden z czołowych teologów neoewangelikalnych, J. Ockenga, wyraźnie unikając bezpośredniej konfrontacji z silnym nurtem fundamentalistycznym twierdzi: „pragnę zawsze być uważany za 97 fundamentalistę”. Neoewangelikalizm zdobył sobie w Stanach Zjednoczonych uznaną pozycję społeczną. Rok 1976 zastał nawet ogłoszony przez tygodnik 90 „(1) instant, historically identifiable moment of conversion, (2) absolute authority of the Bible alone; (3) efficacy of propositional doctrine: the Bible teaches clear, logical, defensible doctrines”, tamże. 91 Por. W.G. McLoughlin, Is there a third force in Christendom? w: Religion in America, ed. W.G. McLoughlin & R.N. Bellah, Boston 1968, s.45-72. 92 G. Gallup Jr, J. Castelli, The people's religion - American Faith in the 90s, New York 1989, s.93. 93 Por. G.M. Marsden, Evangelical and fundamental Christianity, s.195; tenże, Understanding Fundamentalism and Evangelicalism, Grand Rapids 1991 (jest to podstawowe wprowadzenie w świat fundamentalizmu i ewangelikalizmu amerykańskiego). 94 Por. R.V. Pierard, Evangelicalism, s.379-382. 95 Por. na przykład skład osobowy konferencji na temat tożsamości ewangelikalnej (Evangelical Affirmations) zorganizowanej przez National Association of Evangelicals oraz przez Trinity Evangelical Divinity School w maju 1989, roku podany w: Evangelical Affirmations, ed. K.S. Kantzer i Carl F.H. Henry, Grand Rapids (Mi) 1990, s.527. 96 J. Ockenga, From Fundamentalism, through New Evangelicalism, to Evangelicalism, w: Evangelical Roots, ed. K. Kantzer, Nashville 1978, s.44. 97 Tamże. 24
  • 25. 25 Newsweek „rokiem chrześcijan ewangelikalnych” (The year of the Evangelical) dla podkreślenia fenomenu religijnego lat siedemdziesiątych, jakim był awans ewangelikalnego chrześcijaństwa do uznanej pozycji społecznej. Symbolem tego awansu stała się prezydentura „narodzonego na nowo” prezydenta Jimmy Cartera.98 Ważnym momentem historii ewangelikalizmu ostatnich dekad jest jednak również gwałtowny kryzys moralny, jaki dotknął szczególnie ewangelikalne środowiska charyzmatyczne, naruszając w pewnym stopniu w całym społeczeństwie amerykańskim szacunek dla tej formy religijności. Kryzys ten osiągnął swój szczyt w latach 1986-1989. Początkiem były wydarzenia roku 1986, kiedy to teleewangelista z Nowego Orleanu Marvin Gorman zmuszony był opuścić swoją posługę, a nawet swój kościół (Assemblies of God) wskutek ujawnionego skandalu. Kulminacją zaś było oskarżenie o seksualne oraz finansowe nadużycia dwóch sław pentekostalnego teleewangelizmu, Jima Bakkera i Jimmy Swaggarta. Ich upadek w latach 1988 i 1989 zachwiał nie tylko kościelną wspólnotą, do której należeli (Assemblies of God), ale również całym ewangelikalnym światem Ameryki.99 Kryzys ten nałożył się na zachwianie teologicznej tożsamości ewangelikalnej, która pod wpływem ruchu charyzmatycznego i nowej teologii zbliżała się coraz bardziej do liberalnego nurtu protestantyzmu. Sytuacja ta spowodowała nawet ukucie ironicznego terminu „światowych ewangelikalistów” (wordly evangelicals).100 Jednym z czynników powodujących utratę proporcji w teologicznej perspektywie stała się popularność ruchu charyzmatycznego i nadmierny nacisk na osobiste doświadczenie religijne, jaki ten ruch ze sobą przyniósł. Pojęcie nowego narodzenia - wraz z całym podtekstem łaski, zbawienia i ontologicznej przemiany - ustąpiło miejsca pojęciu Chrztu w Duchu Świętym, które silniej ukierunkowane było na oczekiwanie niecodziennych przeżyć wewnętrznych.101 98 Por. R. Quebedeaux, Conservative and charismatic developments of the later twentieth century, s. 972, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, ed. Ch.H. Lippy & P.W. Williams, New York 1988, vol.II, s.963-976. 99 Ch.E. Shepard, Forgiven - the rise and fall of Jim Bakker and the P.T.L. Ministry”, New York 1989, s. 423-427; 550. 100 R. Quebedeaux, The Wordly Evangelicals, New York 1978. 101 Por.: „Theologically, charismatic renewal was close to Neoevangelicalism and included many Neoevangelicals within its ranks (…) unlike Neoevangelicals it did non insist on doctrinal agreement as the precondition for Christian unity (…) Spirit Baptism made it possible once again for even sophisticated theologians to have a direct experience of God”, Richard Quebedeaux, Conservative, s.968. 25
  • 26. 26 & 4. RUCH PRZEBUDZENIOWY, PRZEBUDZENIE, EWANGELIKALIZM: TERMINOLOGIA I PERIODYZACJA ZJAWISK a. Termin „ewangelikalizm” (evangelicalism) często kojarzony jest z technicznymi określeniami: „przebudzenie” (awakening, revival) i „ruch przebudzeniowy” (revivalism). Dla lepszego wyjaśnienia wzajemnych powiązań tych pojęć i ich znaczenia warto zapoznać się z podstawowymi rozróżnieniami: „Ruch przebudzeniowy - nie mylić z przebudzeniem - jest fenomenem specyficznie amerykańskim, datującym się od połowy osiemnastego stulecia i odnoszącym się do jednego nabożeństwa lub ich serii, często o silnym ładunku emocjonalnym, ukierunkowanym na pobudzenie odnowionego zainteresowania religią. Pomyślany jest dla osób poprzednio identyfikujących się z organizacją i życiem religijnym, ale obecnie obojętnych na nie, lub dla przebudzenia obojętnych lub nawet wrogich wobec religii ludzi do uwagi i oddania wobec jakiejś szczególnej formy religii lub wspólnoty religijnej. W Ameryce jest to fenomen głównie protestancki.”102 „Przebudzeniem” natomiast nazywa się złożony społecznie i teologicznie chrześcijański ruch odnowy religijnej, skoncentrowany na przestrzeni niewielu lat lub dziesięcioleci, z wyraźnym apogeum (i okresem wygasania) entuzjazmu. Kilka kolejnych „przebudzeń” wstrząsnęło protestanckim światem duchowym osiemnastoi dziewiętnastowiecznej Ameryki. Ich wpływ dał się też odczuć i w innych krajach, przede wszystkim w Anglii.103 Socjologizujące ujęcie Williama G. McLoughlina104 rozróżnia między revival (i revivalism) a awakening. To pierwsze określenie miałoby się stosować do konkretnych spotkań ewangelizacyjnych i podkreśla moment doświadczenia religijnego: „Revivalism jest rytuałem protestanckim (początkowo o charakterze spontanicznym, a od 1830 sformalizowanym), w którym charyzmatyczni ewangeliści przekazują Słowo Boże dużym masom ludzi, którzy - pod tym wpływem - doświadczają tego, co protestanci nazywają nawróceniem, zbawieniem, odrodzeniem lub duchowym narodzeniem na nowo.”105 Drugie z tych określeń natomiast, awakening, odnosiłoby się do zmiany sposobu myślenia całej epoki kulturowej i podkreślałoby moment światopoglądowy. 102 „Revivalism, not to be confused with revival, is a distinctively American phenomenon, dating from the mid-eighteenth century and relating to one or a series of services, often highly emotional, designed to stimulate renewed interest in religion. Intended for persons formerly identified with but now apathetic to religious life and organization, or to awaken in those indifferent or even hostile toward religion a sensitivity and commitment to a particular religious form or community. In America (…) (it is) largely a Protestant phenomenon”. S.C. Henry, Revivalism, s.799, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, ed. C.H. Lippy & P.W. Williams, vol.2, New York 1988. 103 Por. próbę delimitacji „Wielkiego Przebudzenia” (pierwszego) - S.A. Marini, The Great Awakening, s.775, w: Encyclopedia of the American Religious Experience, s.775-798. 104 Por. np. W.G. McLoughlin, Timepieces and butterflies: a note on the Great-Awakening-construct and its critics, „Sociological Analysis” 44(1983), s.103-110. Autor traktuje religię jako środek terapeutyczny w obliczu stresu psychospołecznego. 105 „Revivalism is the Protestant ritual (at first spontaneous, but, since 1830, routinized) in which charismatic evangelists convey «the Word» of God to large masses of people who, under this influence, experience what Protestants call conversion, salvation, regeneration, or spiritual rebirth”. W.G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform, s.xiii. 26
  • 27. 27 „Awakenings (…) to okresy kulturowego ożywienia, które zaczynają się ogólnym kryzysem wierzeń i wartości, rozciągają się na czas mniej więcej jednego pokolenia, w którym to czasie zachodzi głęboka reorientacja wierzeń i wartości.”106 Istotna różnica w odcieniu znaczeniowym zamyka się więc między tym, co indywidualne, a tym, co przynależące do kultury danej epoki i danej generacji: „revivals zmieniają życie jednostek, awakenings zmieniają światopogląd całego ludu lub kultury”.107 b. W śledzeniu prądów, których owocem był amerykański ruch przebudzeniowy, można cofać się bardzo daleko, aż do Reformacji, podkreślając element ludowego mistycyzmu i personalizmu, apelowania w głoszeniu Ewangelii do żywej wiary i do osobistej odpowiedzialności.108 Dictionnaire de Spiritualité zaznacza, że w sensie szerokim całą Reformację można nazwać „przebudzeniem”.109 Niektórzy autorzy tak rozszerzają pojęcie „przebudzenia” (revival), że widzą możliwość stosowania tego terminu także i poza kontekstem protestanckim, na przykład w odniesieniu do tradycyjnych, katolickich misji parafialnych.110 Właściwsze jednak będzie ograniczenie się do wąskiego znaczenia tego terminu, a więc do zjawisk masowych nawróceń w anglosaskim protestantyzmie pod wpływem intensywnego głoszenia podstawowych prawd Ewangelii, począwszy od wieku XVIII. Tak określony fenomen revivalizmu pokrywa się bowiem dobrze co do czasu i obszaru - z wykrystalizowaniem się duchowości ewangelikalnej. Bezpośrednim wstępem do pojawienia się przebudzeń w sensie ścisłym na gruncie północnoamerykańskiego purytanizmu było rozwinięcie się w Nowej Anglii tak zwanej „teologii nowych świateł” (New Lights), akcentującej bardziej żywe przepowiadanie, poruszające serce, wzbudzające wiarę i pociągające do osobistego zaangażowania.111 Głównym elementem teologicznej kontrowersji „starych świateł” i „nowych świateł” był problem, jaką rolę ma do odgrania człowiek w swoim własnym zbawieniu. Tradycyjne podejście purytańsko-kalwińskie broniło się bowiem przed myślą, że zbawienie człowieka mogłoby choć w części zależeć już nie tylko od jego uczynków, ale nawet od aktu jego wolnej woli.112 Przy przyjęciu perspektywy historycznej ograniczającej się do amerykańskich ruchów przebudzeniowych zapoczątkowanych w XVIII wieku powstaje dalej problem periodyzacji zjawiska przebudzeniowego. Jakkolwiek najsilniejsze przejawy ruchu przebudzeń duchowych wystąpiły w Ameryce Północnej i w Anglii, to jednak jego występowanie pokrywa się obszarem z całym światem protestanckim. Okres historyczny znanych przebudzeń należy mierzyć od chwili ich pojawienia się w pierwszych dziesięcioleciach XVIII stulecia, poprzez apogeum intensywności i powszechności w pierwszej połowie XIX w., aż do wygasania w drugiej połowie XX w.113 Podstawowy system uporządkowania bogatego zjawiska ruchów przebudzeniowych wprowadza W.G. McLoughlin, dzieląc ich historię na pięć przebudzeń: pierwsze, purytańskie (1610-1640), oraz kolejne, znane z historii pod 106 „Awakenings (…) are periods of cultural revitalization that begin in a general crisis of beliefs and values and extend over a period of a generation or so, during which time a profound reorientation in beliefs and values takes place”, tamże. 107 „Revivals alter the lives of individuals; awakenings alter the world view of a whole people or culture”, tamże. 108 G. Tavard, Le Protestantisme, Paris 1958, szcz. rozdział Les Réveils, s. 55-63. 109 Por. F. Frost, Réveils - Revivals, w: Dictionnaire de Spiritualité, vol.XIII, Paris 1988, kol.438. 110 Np. J.P. Dolan, Catholic Revivalism: The American Experience, 1830-1900, Notre-Dame 1978. 111 Por. F. Frost, Réveils, kol. 437-440. 112 Por. C.C. Goen, Revivalism and Separatism in New England, 1740-1800, New Haven and London 1962, s.40-44. 113 Por. U. Gastaldi, I movimenti, s.5. 27
  • 28. 28 nazwą trzech „Wielkich Przebudzeń” (Great Awakenings): 1730-1760; 1800-1830; 1890-1920. McLoughlin uzupełnił ten schemat o „Czwarte Wielkie Przebudzenie” (1960-1990?), dokonujące się na naszych oczach, i dlatego o niesprecyzowanej dacie zakończenia.114 Niekiedy jednak rezerwuje się nazwę „Wielkie Przebudzenie” tylko dla fenomenu związanego głównie z postaciami J. Edwardsa i G. Whitefielda z pierwszej połowy XVIII w. Tak rozumiane „Wielkie Przebudzenie” odróżnia się w ten sposób od późniejszego „ruchu przebudzeniowego”.115 Idea W.G. McLoughlina wyodrębnienia pięciu przebudzeń na terenie amerykańskim służy zapewne dobrze celom socjologicznym, gdyż autor wiąże je z etapami przemian polityczno-społecznych. Nie odpowiada jednak wystarczająco dokładnie teologicznemu zamysłowi podkreślenia ewangelicznej specyfiki nowego narodzenia, głoszonego w różnych aspektach w kolejnych przebudzeniach. McLoughlin włącza do swoich rozważań zarówno początki „inwazji” purytańskiej na kolonie Nowej Anglii (1610-1640), jak i dwudziestowieczną teologię śmierci Boga, ekspansję religii Dalekiego Wschodu wraz z powszechnym rozmyciem podstawowych pojęć chrześcijańskich. Wszystko to stanowczo wykracza poza ewangelikalny trzon osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych przebudzeń.116 Dla uchwycenia chrześcijańskiego dynamizmu i ewangelicznej motywacji bardziej przydatne jest przyjęcie podziału prezentowanego przez U. Gastaldiego. Mówi on o dwóch Wielkich Przebudzeniach: Pierwsze Przebudzenie [z dwoma etapami: (1) od T.J. Frelinghuysena do J. Edwardsa; (2) głoszenie G. Whitefielda] i Drugie Przebudzenie [z trzema etapami: (1) etap wschodni - w college'ach Hampden-Sydney i Yale; (2) etap zachodni - z wydarzeniami w Cane Ridge i Logan County; (3) etap późniejszego „przebudzenia zorganizowanego”, dzieło Ch.G. Finneya i kontynuatorów].117 Jako wartościowe uzupełnienie periodyzacji proponowanej przez U. Gastaldiego warto natomiast uwzględnić to, co McLoughlin nazywa Trzecim Wielkim Przebudzeniem (1890-1920), oraz „rodzimą fazą Czwartego Wielkiego 118 Przebudzenia”. Pod tym ostatnim pojęciem rozumie on rozszerzenie się duchowości ewangelikalnej po II wojnie światowej na chrześcijan należących do tradycyjnych kościołów protestanckich, za pośrednictwem takich głosicieli jak na przykład Billy Graham (ur. 1918). Ścisła periodyzacja zjawisk przebudzeniowych okazuje się przydatna zwłaszcza wobec fenomenów XVIII w. i początków XIX wieku. Pierwsze i Drugie Wielkie Przebudzenie były faktycznie dość dobrze zlokalizowane w czasie i przestrzeni, były ruchami o dość precyzyjnie zarysowanych początkach, liniach rozwojowych i kresach swego istnienia. Inaczej ma się jednak rzecz z ruchem przebudzeniowym czasów późniejszych. Sam fakt, że W.G. McLoughlin wprowadził takie pojęcia jak „revivalism pomiędzy przebudzeniami”, „wielkie ożywienie spotkań modlitewnych lat 1857-58”, „wielkie ożywienie ewangelizacji miejskich Dwighta Lymana Moody'ego”, najlepiej świadczy o niemożliwości ścisłego ograniczenia ruchu przebudzeniowego jedynie do kilku sprecyzowanych i ponumerowanych „Wielkich Przebudzeń”.119 Do którego etapu ruchu przebudzeniowego należałoby bowiem 114 Por. np. schemat książki: W.G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform. Np. L. Giussani, Grandi linee della teologia protestante americana, Milano 1988, s.25-26; oraz: W.G. McLoughlin, Modern Revivalism. Charles Grandison Finney to Billy Graham, New York 1959. 116 Por. W.G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform, s.179-216. 117 Por. U. Gastaldi, I movimenti, passim 118 „The Nativist Phase of the Awakening”, W.G. McLoughlin, Revivals, s.185. Autor zwraca też uwagę na wspólne doświadczenie przebudzenia przeżywane przez protestantów, katolików i żydów amerykańskich w ostatnich dziesięcioleciach. 119 „Revivalism between awakenings”; „great prayer meeting revival of 1857-58”; „great urban revival campaigns of Dwight L. Moody”, W. G. McLoughlin, Revivals, Awakenings, and Reform, s. 141. 115 28
  • 29. 29 precyzyjnie zaklasyfikować żyjącego w latach 1792-1875 Ch.G. Finneya i jego działalność (praktyczną i pisarską), jeżeli koniec Drugiego Wielkiego Przebudzenia przypada około roku 1830? Jeśli zaś chodzi o lata jeszcze późniejsze, to Dictionnaire de Spiritualité ogranicza się do określenia czasu następującego po Ch.G. Finneyu za pomocą terminu aprčs Finney, umieszczając w tym okresie zarówno Moody'ego (18371899), Samuela Porter Jonesa, jak i związanych przecież wyraźnie z wiekiem XX Billy Sundaya oraz Billy Grahama.120 Podobnie postępuje U. Gastaldi mówiąc o „kontynuatorze Finneya - Moodym”, oraz o ewangelizatorach okresu „po Moodym”. Najważniejsi wśród nich to: kongregacjonalista Reuben Archer Torrey (1856-1928), prezbiterianin John Wilbur Chapman (1859-1918), William Ashley Sunday (znany powszechnie jako Billy Sunday) (1862-1935), oraz baptysta Billy Graham.121 Dlatego na określenie przebudzeniowego ruchu ewangelikalnego rozwiniętego na przełomie wieków, a kontynuowanego w wieku dwudziestym, odwołać się można do określenia „przebudzenie zorganizowane” (organized revival), koncentrującego się na pewnym nowym, wyłaniającym się coraz wyraźniej aspekcie ewangelikalizmu. Otóż to, co w poprzednich pokoleniach wydawało się być - by użyć frazy J. Edwardsa - „zadziwiającym dziełem Boga”, w coraz większym stopniu zaczęło być traktowane jako „dzieło człowieka”, niekiedy nawet w znaczeniu technicznym: jako jako rodzaj skutecznego przedsięwzięcia. Jest prawdą, że wciąż podkreślano rolę Ducha Świętego w dziele zbawienia i akcentowano dar Boży, jakim jest nowe narodzenie. Szczególnie wyraźnie czynił tak Ch.G. Finney. Tym niemniej, doszło do wyraźnego przesunięcia akcentów. Przebudzenie widziano z biegiem czasu coraz bardziej jako możliwą do przewidzenia, zaplanowania i przeprowadzenia akcję duszpasterską. Stąd określenie „przebudzenie zorganizowane”, którego najbardziej charakterystycznym przedstawicielem po Charlesie Grandisonie Finneyu byli Dwight Lyman Moody i Billy Sunday. c. Centralną linią tematyczną ruchu przebudzeniowego jest napięcie pomiędzy immanencją a transcendencją Boga. „Przebudzenie” odpowiada na sytuację „stresu kulturowego”, gdy Bóg transcendentny stał się już - wskutek powolnych procesów alienujących żywą wiarę - niedostępny w immanencji: „Instytucjonalna religia nie jest już zdolna, nawet wobec swoich wiernych, zapewnić poczucia regularnej wspólnoty z Bogiem w formalnych rytach kościelnych - dystans między Stworzycielem a stworzeniem staje się nieznośnie wielki (…) Duch Boży, odpowiadając na potrzeby człowieka daje się poznać na nowe sposoby.”122 W innym, eklezjalnym kontekście formułuje zasadnicze aspiracje ruchu przebudzeniowego Ugo Gastaldi. Entuzjaści przebudzenia czują, że Kościół, w którego życiu uczestniczą, nie obdziela ich już w wystarczającym stopniu życiem, ale jawi się jako ostoja rutyny i bezduszności. Wielkie i ważne tematy biblijne (jak zbawienie, nowe narodzenie, oświecenie, napełnienie Duchem) schodzą w nauczaniu na drugie miejsce, przez co Kościół oddala się od swojego apostolskiego wzoru.123 120 F. Frost, Réveils - Revivals, kol. 446-447. U. Gastaldi, I movimenti di risveglio, s. 63n. 122 „(…) institutionalized religion is unable to sustain, even among the faithful, a sense of regular comunion with God in formal church rites, the distance between Creator and created becomes intolerably great (…) God's spirit, sensing man's need, makes itself known to man in new ways” W.G. McLoughlin, Revivals, s.20. 123 „Nelle chiese non ci sia vita, ma ristagno e torpore (…) la predicazione si sia allontanata dai grandi temi della Bibbia”. U. Gastaldi, I movimenti, s.6. 121 29