ucebnik koj mislam ke Vi se dopadne

1. SLAANA STAMENKOVA
ZA VIII ODDELENIE
ZA OSNOVNO OSUMGODI[NO OBRAZOVANIE
SKOPJE, 2010

2. Izdava~: Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija
ul. Mito Haxi Vasilev Jasmin bb. - Skopje
Recenzenti: Lenka Cvetanoska - pretsedatel
Elka No~eva - ~len
Dauti Idrizi - ~len
So re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija
br. 22-2261/109 od 21.04.2010 ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba.

3. Kako da ja koristi{ ovaa kniga
Ovaa kniga treba da ja koristi{ za vreme na ~asot, no i doma za da se
potseti{ za toa {to e raboteno ili da pronajde{ podatoci koi ti se potrebni
vo sekojdnevniot `ivot.
Vo sor`inite na ovaa kniga }e gi pronajde{ site potrebni informacii
za potekloto i evolutivniot razvoj na ~ovekot, za gradbata i funkciite na
~ovekoviot organizam, nasleduvaweto i ekologijata, a toa se sodr`ini od
slo`enata biolo{ka disciplina: biologija na ~ovekot. So znaewata od
biologijata na ~ovekot podobro }e se spravuva{ so razli~nite problemi vo
svojot razvoj i odr`uvaweto na zdrav `ivot.
Za polesno da ja koristi{ ovaa kniga, taa e
podelena vo glavi. Na po~etnata stranica na sekoja
glava se nao|a broj i slika koja e povrzana so
sodr`inite {to }e gi u~i{ i glavnata misla {to
e razrabotena vo taa glava. Na istata strana se
nao|aat celite na toa {to }e go u~i{ i novite
poimi koi treba da gi razbere{. Sekoja glava
sodr`i nekolku sodr`ini (lekcii) spored
nastavnata programa, koi se ozna~eni so broj.
Na krajot od sekoja sodr`ina se nao|aat
upatstva za pove}e istra`uvawa i ve`bi za da go
primeni{ toa {to si go nau~il. Isto taka, tuka }e
gi najde{ pra{awata i zada~i so koi }e mo`e{ da
go proveruva{ svoeto znaewe (da prepoznava{,
sporeduva{, razlikuva{, objasnuva{, klasificira{, naveduva{, opi{uva{
i kriti~ki da razmisluva{). Kon nekoi od sodr`inite e preiklu~en i dodatok
vo koj se nao|aat primeri za toa, kako zna~ewata od biologijata na ~ovekot
se koristat vo sekojdnevniot `ivot na sekoj ~ovek ili na ~ovekovoto
op{testvo.
Na krajot na u~ebnikot }e go pronajde{ re~nikot. Toj gi sodr`i site
novi klu~ni zborovi koi se koristat vo sodr`inite i nivni najkusi, to~ni
objasnuvawa i definicii. Re~nikot }e ti treba pri brzite prebaruvawa.
Ti posakuvam uspeh i napreduvawe vo u~eweto.
od Avtorot

5. GLAVA 1
^OVEKOT KAKO
DEL OD
@IVIOT SVET
Ti mu pripa|a{ na evolutivno
najsovr{eniot vid organizmi na Poimi {to }e gi izu~uva{ vo ovaa
Zemjata – na vidot Homo sapiens. Toa glava
zna~i deka si od vidot mudar (umen) - ~ovekolik majmun
~ovek. Tvoeto telo e najsovr{ena - predci na ~ovekot
`iva tvorba vo biosferata. Ti - ~ove~ki rast
planira{, razmisluva{, zboruva{, - ~ove~ka populacija.
u~i{, pameti{, ~ita{ i pi{uva{,
gradi{, tvori{, pe e{, slika{,
istra`uva{ ...
Ova se aktivnosti za koi si samo ti Izu~uvaj}i gi sodr`inite }e
sposoben, za razlika od site drugi mo`e{
`ivi organizmi. Ova se tvoite - da gi nabrojuva{ osobinite na
prednosti nad drugite `ivotni, za ispraveniot i mudriot ~ovek
razumno da ja koristi{ biosferata - da gi sporeduva{ pri~inite i
za razvitok na civilizacijata. posledicite na porastot na
Zatoa, bidi odgovoren i razumen. ~ove~kata populacija
Bidi milozliv kon drugite - da gi objasnuva{ posledicite od
su{testva. Koristi gi, no ne gi nekontroliraniot porast na
zloupotrebuvaj. Odnesuvaj se ~ove~kata populacija.
odgovorno i kon ne`ivata sredina.
Vnimavaj, ~ovekot e vo opasnost
edinstveno koga negovite dela se
nerazumni.
5

6. Prirodata gi vklu~uva {umata, potokot, elenot,
SODR@INA 1
vozduhot. Celata planeta Zemja i drugite nebeski tela
i celata Vselena se priroda. Vo Vselenata, na{ata
planeta e posebna, bidej}i na nea se razvil `ivot. Nie
ne poznavame druga planeta na koja se razlikuvaat `iva
MESTOTO NA i ne`iva priroda.
^OVEKOT VO Otkako na Zemjata postoi `ivotot, `ivite
organizmi u~estvuvaat vo oblikuvaweto na biosferata,
@IVIOT SVET koja e del na na{ata planeta. Toa vlijanie na `ivite
organizmi vrz Zemjata zapo~nalo so razvitokot na
rastenijata, koi go proizveduvaat slobodniot
kislorod, i sozdavaat organski materii od
neorganskite. Razvitokot
na rastenijata go ovozmo-
`il razvitokot na `ivot-
nite, koi go koristat
kislorodot za razgradu-
vawe na organskata hrana
(di{eweto).
Prvite `ivi orga-
nizmi, ednokleto~nite
bile mnogu ednostavno
izgradeni. Najverojatno
Sl.1
pominalo mnogu dolgo
vreme pred od niv da se
razvijat pove}ekleto~-
nite organizmi. Od niv,
natamu evoluirale mnogu
slo`eno izgradenite
rastitelni i `ivotinski
grupi. (Sl. 2)
Najslo`eno izgra-
deni `ivotni vo `iviot
svet gi grupirame vo
‘rbetnicite. Tie imaat
zaedni~ki gradbeni oso-
bini. Site imaat vnatre -
{en skelet, {to e izgraden
od ‘rskavi~ni ili koskeni
delovi. Kaj site, vo
skeletot, centralen del
zazema ‘rbetniot stolb, na
koj se povrzani ~erepot i
dva para krajnici. Vo
‘rbetniot stolb e smesten
‘rbetniot mozok, koj se
nadovrzuva vo mozokot koj
Sl. 2
6

7. Sl.3
e smesten vo ~erepot. Hranata i vozduhot navleguvaat vo
teloto preku zaedni~ki kanal, koj potoa se razdeluva vo
kanal za digestija (razgraduvawe na hranata) i kanal za
di{ewe (vo belite drobovi). Site ‘rbetnici imaat srce,
crn drob, bubrezi itn.
‘Rbetnicite se mnogubrojna grupa `ivotni, koi
pokraj op{tite sli~nosti, imaat i svoi posebni
karakteristiki. Zatoa gi delime vo pet klasi: ribi,
vodozemci, vle~ugi, ptici i cica~i. (Sl. 3)
Najslo`eno se izgradeni `ivotnite od klasata
cica~i. T se ‘rbetnicite ~ija ko`a e obrastena so vlakno
oa
i imaat postojana telesna temperatura. Nivnite mladi
se razvivaat vo teloto na majkata, vo specijalen organ –
matka. Po ra|aweto, mladite izvesen period cicaat mleko
{to go izla~uvaat mle~nite `lezdi na majkata.
Me|u cica~ite najdobro e razviena grupata primati. Vo ovaa grupa gi grupirame
polumajmunite, majmunite, ~ovekolikite majmuni i ~ovekot. Primatite se najsovr{eno
gradeni organizmi koi go dostignale najvisokiot stepen na razum me|u site drugi `ivi
organizmi na Zemjata.
Verojatno ti e poznato deka, osven ~ovekot i nekoi drugi `ivotni upotrebuvaat
orudija, no edinstveno ~ovekot mo`e i znae kako da gi napravi. Pritoa, ~ovekot razvil
ogromno podra~je na svojata dejnost – tehnikata (tehne = umeewe). Rabotata mu ovozmo`ila
na ~ovekot, so pomo{ na svoite alatki, aparati i ma{ini, da go osvoi celiot svet. T ja
oj
naselil celata planeta, se spu{til vo najgolemite morski dlabo~ini, se iska~il na
najvisokite vrvovi, se vivnal vo vozduhot, vo Vselenata. Kako {to ja osvojuval prirodata,
~ovekot zapo~nal da ja menuva.
Pokraj visoko razvieniot um i silnite ~uvstva (emocii), ~ovekot go razvil govorot.
Mnogu od `ivotnite me|usebe komuniciraat na razni na~ini, no samo ~ovek na ~ovek mo`e
preku govor da mu gi soop{ti svoite misli i ~uvstva i da mu gi prenese svoite iskustva.
Taka mo`e da se prenesuvaat iskustvata od prethodnite generacii na potomcite, so {to se
zabrzuva razvitokot na civilizacijata.
7

8. Na nekoi od pra{awata za
potekloto na ~ovekot ne e mo`no
ednostavno da se odgovori. ^ovekot e
op{testveno su{testvo, koe se
razvilo i se usovr{uvalo kako del od
prirodata i pri toa izgradilo
sopstvena civilizacija.
Biolo{koto poteklo na ~ovekot
se sogleduva vo negovata telesna gradba,
kako i vo reakciite na negoviot
organizam i vo mnogu detali od
negovoto odnesuvawe.
Od site drugi organizmi,
~ovekot se razlikuva so povisokiot
stepen na razumot i ~uvstvata, so
duhovniot `ivot, so sposobnosta za
govor i za rabota i so nekoi od svoite Sl. 4
dejnosti: umetnosta i naukata, koi
zaedno gi narekuvame – kultura. (Sl. 4)
Za `al, i pokraj svojot razum i ~uvstvitelnost, ~ovekot pravi i nerazumni raboti,
kon drugite lu|e, kon drugite organizmi i kon prirodata. ^ovekot vo golemi razmeri,
zabrzano ja menuva i ja degradira prirodata. Pritoa, toj ne vnimava na svojata povrzanost
i zavisnost od prirodata. Sekoja peda na uni{tena priroda, vsu{nost e peda na uni{ten
prostor za `iveewe na ~ovekot.
Aktivnosti: Proveri go svoeto znaewe:
A. Diskusija za mestoto na ~ovekot 1 . So pomo{ na u~ebnikot od minatata
vo prirodata godina, povtori ja podelbata na
`ivotinskoto carstvo. Potseti se
Razmisli i vklu~i se vo diskusija na na imiwata na site pogolemi grupi
tema: `ivotni.
Dali ~ovekot ja degradira prirodata 2. Objasni za{to gradbata na organite
zatoa {to znae/ne znae dovolno za kaj ~ovekot ja sporeduvame so
prirodata i za samiot sebe - ~ovekot gradbata na organite kaj razli~ni
kako del od prirodata? ‘rbetnici (cica~i)?
3. Navedi gi najva`nite osobini na
~ovekot spored koi, toj se razlikuva
od drugite `ivotni.
8

9. Prvite lu|e, koi bile pripadnici na rodot ~ovek
SODR@INA 2
– (Homo) i `iveele pred okolu 2 milioni godini na
Zemjata, bile mnogu razli~ni od dene{nite lu|e. Treba
da ima{ predvid, deka i `ivotnite od toa vreme mnogu se
razlikuvale od dene{nite. (Sl. 1) EVOLUCIJA NA
^OVEKOT I PORAST
NA POPULACIJATA
Sl.1
Lu|eto najverojatno otsekoga{ si gi postavuvale pra{awata, kako nastanale na
Zemjata, koga nastanale i kako izgledale. Vo tekot na izminatite 100 godini, koristej}i go
nau~niot metod {to e baziran na nabquduvawe i eksperiment, nau~nicite se obidele da
odgovorat na ovie pra{awa. Pred toa, site kulturi imale svoi veruvawa i mitovi za
po~etokot na `ivotot i nastanokot na ~ovekot na Zemjata.
Nie ne mo`eme to~no da znaeme {to se slu~uvalo pred pove}e milioni godini, no
{to pove}e dokazi }e sobereme, toa poto~ni }e bidat na{ite soznanija.
Naukata {to go izu~uva nastanuvaweto i evolucijata na ~ovekot se narekuva
antropologija. Antropolozite gi koristat znaewata od pove}e prirodni i op{testveni
nauki i nivni disciplini. Od biolo{kite disciplini, nau~nicite gi koristat: evolu-
cijata, anatomijata, genetikata, sistematikata i dr. Natamu, tie gi koristat podatocite
od fizikata (merewata), hemijata (hemiski analizi na ostatocite), istorijata (orientacija
vo vremeto), sociologijata (podatoci za na~inot na `iveeweto na ~ove~kite zaednici) itn.
Poteklo i faktori na evolucijata na ~ovekot
Nau~nicite denes go zastapuvaat misleweto deka evolucijata na ~ovekot zapo~nala
pred pove}e milioni godini. Se smeta deka toga{ od nekoga{niot zaedni~ki predok,
zapo~nale svoja oddelna evolucija dve grupi: dene{nata grupa na antropoidite -
~ovekolikite majmuni i hominidite - ~ove~kite pretci.
9

10. {impanzo orangutan gorilo
Sl. 2
Od evolutivnata nasoka na antropoidite se razvile dene{nite ~ovekoliki majmuni:
{impanzoto od tropska Afrika, orangutanot od {umite na Borneo i Sumatra
(Indonezija) i goriloto od {umite na tropska Afrika. (Sl. 2)
Hominidite, pod dejstvo na faktorite na
`ivotnata sredina, se zdobile so novi osobini
t.e. ja sledele svojata evolutivna linija, {to vodi
kon dene{niot ~ovek.
Se misli deka, ~ovekolikite predci bile
`iteli na {umite, no so nastapuvaweto na ledeno
doba, {umite naedna{ bile uni{teni. Hominidite
pre`iveale, blagodarenie na prisposobuvawata kon
novite `iveali{ta, koi sega se pretvorile vo
otvoreni trevesti prostori. U slovite za `ivot vo
niv bile pote{ki, kako vo odnos na ishranata, taka
i za za{tita od neprijatelite.
Tie bile prinudeni da vodat poostra borba
za opstanok, pri {to kaj niv se javile pove}e va`ni
prisposobuvawa, koi gi narekuvame faktori na
evolucijata na ~ovekot. Za da opstane, ~ovekoviot
predok moral da go ispravi teloto i da se dvi`i na
zadnite noze, da zapo~ne da gi koristi prednite noze
koi sega se pretvorile vo race. Ovie promeni bile
prosledeni so brz razvitok na centralniot nerven
sistem – mozokot. Hominidot `iveel vo golema
grupa, ~ij opstanok zavisel od toa kako zaemno
komuniciraat ~lenovite. Prvata komunikacija,
najverojatno, bila so neartikulirani krici, no
potoa zapo~nale da se oblikuvaat povrzani zvukovi,
od koi se formirale zborovi i se pojavil govorot,
~ie zna~ewe go razbirale hominidite. Tie morale
da zapo~nat da koristat alatki i oru`je, pred se Sl. 3 Stapki na ~ovekovite pretci i nivniot
za odbrana, za {to se usovr{uvale racete. (Sl.3. ) kow od pred 3.8 milioni godini
10

11. Stadiumi vo evolucijata na ~ovekot
Spored golem broj okameneti ostatoci (fosili) i niza antropolo{ki istra`uvawa,
denes se misli deka evolutivniot pat na ~ovekot se odvival preku 3 glavni stadiumi, vo koi
se grupirani site fosilni ostatoci na odamna izumrenite ~ovekovi predci. (Sl.1. )
1. Australopitekus (ju`en majmun) e prviot stepen na evolucijata
na ~ovekot (hominizacijata). Negovi ostatoci, glavno ~erepi,
se najdeni vo Ju`na Afrika. Volumenot na mozokot mu iznesuval
okolu 485 cm3. ^erepot na australopitekusot e so nisko i koso
~elo i isturena dolna vilica. Toj bil ispraven, no mo`el
ograni~eno da se dvi`i, zatoa {to stapalata seu{te ne mu bile
prisposobeni za dolgi dvi`ewa po po~va.
Australopitek
Sl. 2 Ostatoci od
"Lusi# -
Australopitek Ispraven ~ovek
2. Ispraveniot ~ovek (Homo errectus), `iveel pred 700.000 – 300.000
godini. Vo ovoj vid bile vklu~eni pove}e rasi koi `iveele na
ostrovot Java, kaj Peking, kaj Hajdelberg vo Germanija, vo Maroko
vo Severna Afrika i drugi mesta. Kaj nego evolucijata e
naprednata. T imal volumen na mozokot od 900 cm3 i bil visok
oj
kolku sovremeniot ~ovek. @iveel vo plemenska zaednica vo koja
bila va`na socijalnata i familijarnata povrzanost na
~lenovite. Nau~nicite mislat deka, za da opstane, ispraveniot Fosilen mudar ~ovek
~ovek lovel vo grupa, sobiral hrana i se za{tituval od
neprijateli. Toj se selel i osvojuval novi `iveali{ta i go
koristel ognot.
3. Fosilen mudar ~ovek (Homo sapiens “fossillis”) `iveel pred okolu
150.000- 5.000 godini vo Afrika, Evropa i Azija. I od nego se
3
razvieni nekolku rasi: vo Francija, [panija, kako i vo
Germanija. Na rasata od G ermanija (Neandrtalecot) i pripa|a i
Krapinskiot ~ovek, ~ii fosilni ostatoci se pronajdeni vo
Krapina, vo Hrvatsko Zagorje.
Ovoj ~ovek ima osobini {to se tipi~ni za rodot Homo so volumen
Neandertalec
na mozokot od 1400 cm3. T ve}e koristel oru`ja i alatki od kamen,
oj
koska i rogovi, vo forma na sekira, no`, {ilo, kopje i drugo. Toj Sl. 1
gi slikal crte`ite po yidovite na svoite `iveali{ta, vo
pe{terite vo [panija i Francija, {to zboruva za ra|aweto na
~ove~kata kultura. (Sl. 3 i 4).
11

12. Sl. 3 Pe{terska umetnost
Verojatno, ti e poznato, deka
i vo dene{niot ~ove~ki vid, Homo sapi-
ens ima nekolku rasi spored bojata na ko`ata:
Sl. 4 Scena od lov
bela (indo-evropska), crvena (indijanska), `olta
(kavkasko-mongolska), crna (negroidna). Od biolo{ki
aspekt, tie site mu pripa|aat na najsovr{eniot rod na plane-
tava, ~ove~kiot rod. Od istoriski i sociolo{ki aspekt, tie
mozai~no ja nadopolnuvaat ~ove~kata civilizacija,
zbogatuvaj}i ja so dostignuvawata na svoite kulturi:
umetnosta, tradiciite, naukite, gradbite i drugite kreacii,
za koi ne e sposoben nitu eden drug vid na Zemjata. (Sl.5.
)
Porast na ~ove~kata populacija
Sl. 5
Najgolem problem na civilizacijata e
brziot porast na naselenieto, koj kako Proveri go svoeto znaewe:
posledici ima zgolemen nedostig na hrana,
nedostig na surovini za industrijata koja go 1. Koi znaewa im se potrebni na
zgolemuva obemot, nedostig na upotrebliva voda antropolozite za da go izu~uvaat
i `ivoten prostor. Ova rezultira so zabrzano potekloto i evolucijata na ~ovekot?
zagaduvawe na `ivotnata sr edina i so 2. Navedi {to izu~uva antropologijata.
uni{tuvawe na prirodnite bogatstva (resursi) 3. Opi{i go potekloto na ~ovekot i
za mnogu dolg vremenski period vo idnina. nabroj gi dene{nite antropoidi.
4. Navedi gi prisposobuvawata –
Zemjata vo milijardi
faktorite na evolucijata na ~ovekot.
Broj na `iteli na
5. Opi{i go evolutivniot stadium na
Australopitekusot.
6. Opi{i go evolutivniot stadium na
ispraveniot ~ovek i negovite rasi.
7. Opi{i go evolutivniot napredok na
fosilniot mudar ~ovek i negovite rasi.
8. Navedi gi dene{nite ~ove~ki rasi.
Godina 9. Objasni kako gi razbira{ razlikite
me|u lu|eto od razli~ni rasi.
12

13. GLAVA 2
GRADBA NA
KLETKITE,
TKIVATA I
Poimi {to }e gi ORGANITE VO
izu~uva{ vo ovaa glava: ^OVE^KIOT
- kletka
- kleto~ni organeli ORGANIZAM
- kleto~na delba
- tkivo
- organski sistem.
Izu~uvaj}i gi
sodr`inite, }e mo`e{:
- da gi pr epoznava{ i
imenuva{ na crte`
organelite, tipovite na
kletki, tkiva i organi
- da gi naveduva{ i objas -
nuva{ funkciite na
kleto~nite organeli,
tkivata, organite i or-
ganskite sistemi
- da sporeduva{, povrzu-
va{ i izlo`uva{ vrski
me|u funkciite na orga-
nelite i me|u organite vo
organizmot.
Bez ogled kako se ~uvstvuva{, ti si del od `ivata priroda. Tvoeto telo e izgradeno od
kletki, tkiva, organi i organski sistemi. Spored gradbata i tvoite kletki spa|aat vo
op{tiot model na `ivotinskata kletka. T {to gi ~ini razli~ni i im nalo`uva da
oa
funkcioniraat specifi~no, e nasledniot materijal – genite {to gi nosat vo svoeto
jadro. Vo niv se kombinirani najdobrite osobini na ogromen broj generacii na tvoite
predoci, na koi treba da im bide{ blagodaren za toa {to si.
13

14. SODR@INA 1
GRADBA I
OSNOVNI
@IVOTNI
FUNKCII NA
KLETKATA
Kletkite vo ~ove~koto
telo se izgradeni spored
op{tiot model na gradba na
`ivotinskata kletka. Sl.1
@ivotinskata kletka e telce koe pretstavuva
osnovna gradbena edinka na organizmot i nositel na
`ivotot, bidej}i vo nea protekuvaat site `ivotni
procesi (funkcii).
Na Sl. 1 e prika`an eden op{t model na `ivotinska kletka, {to }e ni poslu`i za
da go opi{eme nejziniot sostav i osobinite.
jajce kletka spermium
jadro
opa{
Forma i golemina na kletkata
epitelna kletka so
trepki od du{nik Po forma, kletki od koi e
jadro izgradeno ~ove~koto telo se
razli~ni. Tie mo`e da bidat pravo-
agolni, plo~esti i cilindri~ni
(epitelni kletki), izdol`eni (mus-
kulni kletki), yvezdesti (koskeni
citoplazma trepki epitelna kletka od
obraz kletki), razgraneti (nervni
kleto~na kletki) i dr. Sl. 2.
nervna kletka obvivka
Nivnata gradba e uslov za
jadro
prodol`etoci specifi~nata funkcija {to ja
vr{at.
nasoka na Po golemina, tie se so
impulsot cito- mikroskopski dimenzii.
plazma
zavr{etoci
Sl.2
14

15. Kleto~na obvivka (membrana)
Kleto~nata obvivka e tenka i elasti~na. Taa ja odvojuva vnatre{nosta na kletkata
od okolinata. Kaj `ivotnite, kletkite naj~esto se tesno pripoeni edni do drugi i vo nivnite
obvivki postojat otvori – pori niz koi nivnite citoplazmi komuniciraat i gi razmenuvaat
materiite.
Kleto~nata obvivka e polupropustliva i selektivna, t.e. taa mo`e da gi odbira
materiite {to }e vlezat vo vnatre{nosta na kletkata. Se smeta deka ova se izvr{uva so
pomo{ na belkovinite {to vleguvaat vo sostav na obvivkata.
Pokraj belkovinite, vo sostav na kleto~nata obvivka ima i slo`eni masti.
Citoplazma
Citoplazmata e gust voden rastvor na neorganski i organski materii (belkovini,
masti, {e}eri). Taa e vo postojano kru`no dvi`ewe so {to vo site delovi na kletkata
obezbeduva dovolno hranlivi materii i kislor od za izgradba na novi materii i
otstranuvawe na nepotrebnite materii i jaglerod dioksidot. Vo nea se nao|aat organelite:
jadroto, mitohondriite, rezervnata hrana i mnogu drugi koi se prika`ani na tabelata.
Jadro
Jadroto e najkrupna kleto~na struktura {to ja ima vo sekoja kletka. Obvitkano e so
sopstvena tenka jadrena obvivka {to go oddeluva od citoplazmata. Vo nego se smesteni
stap~estite telca - hromozomite, koi gi nosat genite, nositelite na naslednite poraki.
Tie se nasleduvaat od roditelite, a se odnesuvaat na site osobini {to organizmot mo`e da
gi razvie vo svojata `ivotna sredina. Vo genite se smesteni porakite - kontrolnite
mehanizmi za upravuvawe so razli~nite `ivotni procesi koi se odvivaat vo kletkata. Bez
jadroto, kletkata ne mo`e da pre`ivee.
Pregled na organelite vo kletka, nivniot izgled i funkciite
15

16. Mitohondrii
Mitohondriite se kleto~ni organeli
vo koi se odviva di{eweto na kletkata - {e}er i
kislorod
razgraduvaweto na {e}erot vo prisustvo na
kislorod. Kako produkti na razgradeniot
{e}er se osloboduvaat: energijata, jaglerod
dioksidot i vodata. Oslobodenata energija,
kletkata ja koristi za site svoi `ivotni
procesi (rastewe, delbi, razmena i sozdavawe
na novi materii itn. . Sl.3.
)
Najmnogu mitohondrii ima vo muskul-
energija, jaglerod-
nite i nervnite kletki, na koi im treba mnogu dioksid i voda
energija.
Sl.3
Delba na kletkata
Mitoza
Rasteweto, razvitokot, zazdravuvaweto kletka - majka
na povredite i ranite na eden organizam, pa i
jadro hromozom
na ~ove~kiot, se objasnuva so zgolemuvaweto na
brojot na kletkite. Za taa cel, kletkite se
razmno`uvaat, nivniot broj raste, t.e. kletkite
se delat. Za nepre~enoto delewe na kletkite,
potrebno e vo organizmot da se vospostavi i da
se odr`uva postojana i mnogu skladna razmena
na materiite so nadvore{nata sredina.
Pritoa postojat razliki vo
sozdavaweto na telesnite i na polovite
kletki vo organizmot.
Site telesni kletki se dobivaat so
delba na kletkata {to e nare~ena mitoza.
Pred delbata, kletkata-majka se podgotvuva
taka, {to vo nejzinoto jadro se udvojuva brojot
na hromozomite, te. naslednata materija. Kaj
~ovekot, site telesni kletki sodr`at po 46
hromozomi, ~ij broj pred delbata stanuva
dvoen. Delbata na kletkata se odviva postapno
i vo pove}e fazi. Pri delbata, hromozomite,
te. naslednata materija ramnomerno se deli vo
dvete novi kletki-}erki. Dvete novi kletki,
kletki-}erki sodr`at pak po 46 hromozomi, t.e. dve novi kletki - }erki
ist broj kako vo kletkata – majka. Na ovoj sl. 4
na~in od epitelna kletka se sozdavaat pak
epitelni kletki, od muskulna kletka –
muskulni itn. Sl. 4
16

17. Mejoza
Kletkite vo polovite organi: jaj~nici i semenici se razmno`uvaat i dobivaat so
drug tip na delba, mejoza. Mejozata e delba, vo koja od kletkata-majka koja sodr`i 46
hromozomi, se sozdavaat polovi kletki so prepoloven broj na hromozomi, po 23. Vsu{nost,
namaluvaweto na brojot na hromozomite se slu~uva zatoa {to pri podgotovkata na kletkata
– majka za delba, naslednata materija se udvojuva edna{, a potoa se deli dvapati.
Mejozata e va`na, zatoa {to vo nea se sozdavaat polovite kletki so po 23 hromozomi.
Pri oploduvaweto, ma{kata i `enskata polova kletka }e se spojat i brojot na hromozomite
vo zigotot pak }e bide 46. Taka postojano se zapazuva istiot broj na hromozomite {to e
karakteristi~en za vidot ~ovek, 46. Sl.5.
~etiri polovi kletki
kletka - majka
sl. 5
Aktivnosti Proveri go svoeto znaewe
1 . Definiraj go poimot kletka.
A. Mikroskopirawe na kletki 2. Navedi gi osobinite na kleto~nata
1 . Mikroskopiraj gotov preparat od ~ove~ki obvivka.
kletki od epitelot, prvo na malo, a potoa 3. Opi{i ja citoplazmata na kletkata.
na golemo zgolemuvawe. 4. Navedi gi funkciite na jadroto.
2. Razgledaj gi formata i goleminata na ovie 5. Navedi ja funkcijata na
kletki. mitohondriite.
3. Nacrtaj go toa {to go gleda{ i ozna~i go 6. Navedi gi imiwata na delbite na
crte`ot. `ivotinskata (~ove~kata) kletka.
4. Dokolku nema{ mo`nost da 7. Opi{i kako se odviva mitozata i
mikroskopira{, sporeduvaweto napravi za{to e va`na.
go so pomo{ na crte`i na epitelni kletki. 8. Za{ti e va`na mejozata?
17

18. ^ove~koto telo e izgradeno od nekolku
SODR@INA 2
milijardi kletki.Site kletki vo nego me|u sebe se
razli~ni po gradba i po funkcija. Tie se diferencirani
spored goleminata i formata i se specijalizirani
TKIVA, ORGANI I spored funkcijata.
ORGANSKI Tkiva vo ~ove~kiot organizam
SISTEMI
Specijaliziranite kletki vo ~ove~kiot
organizam se zdru`uvaat spored funkcijata. Kletkite
koi imaat ista forma i golemina i izvr{uvaat ista
funkcija, gradat tkivo (sl. 1).
epitelni kletki mazni muskulni kletki
epitelno tkivo mazno muskulno tkivo
krven sad
Sl. 1 Kletki tkiva i organi vo yid na crevo
du{nik
Taka se formirani site tkiva vo ~ove~koto telo:
epitelnoto, svrznoto, nervnoto i muskulnoto. Istite beli drobovi
tkiva gi izgraduvaat i telata na `ivotnite.
srce
Tkivata se povrzuvaat vo organi rebra
`eludnik
Kaj pove}eto `ivotni, vklu~uvaj}i go i ~ovekot, crn drob bubreg
razli~ni tkiva se povrzuvaat vo organ. Eden organ ima
slo`ena gradba i vr{i posebna funkcija. Nekoi od
organite na ~ove~koto telo se prika`ani na sl. 2. Nekoi creva
organi vr{at samo edna funkcija, kako srceto: da ja
ispumpuva krvta vo teloto. Drugi organi, pak, vr{at
pove}e funkcii. Taka e so bubrezite koi go osloboduvaat
teloto od otrovnite otpadni materii i go kontroliraat
koli~estvoto voda vo teloto. Organ so najgolem broj
funkcii e crniot drob. Nervnite jazli i mozokot imaat
upravuva~ka i kontrolna funkcija.
Sl. 2
18

19. Organite se grupiraat vo sistemi
Vo eden organizam, razli~nite organi se povrzuvaat i izgraduvaat sistem na organi
koj vr{i opredelena funkcija. Organite {to pripa|aat vo eden ist sistem ne mora da bidat
smesteni eden do drug, a sepak funkcioniraat usoglaseno. Kako primer, }e go poso~ime
sistemot na organite za digestija (varewe). T se sostoi od: usna praznina, zabi, jazik,
oj
goltka, hranoprovod, `eludnik, creva, crniot drob, pod`eludo~nata `lezda i dr. Negovata
funkcija se sostoi vo razgraduvawe i vpivawe na hranata. Site ovie organi me|u sebe se
prostorno oddale~eni.
Nadvore{nata povr{ina na organizmot e
pokriena so ko`a, a vnatre{nite povr{ini
se pokrieni so ligavica. Ko`ata i
ligavicata se izgradeni od epitelno tkivo.
Kletkite na ova tkivo se smesteni tesno
edna do druga, so {to ova tkivo vr{i
za{tita na celoto telo. Osven toa, ko`ata
Epitelno tkivo
u~estvuva i vo procesot na primawe drazbi
i vo izla~uvaweto.
Skeletot e izgraden od koski. Koskite gi
gradi potpornoto (svrznoto) tkivo od
tipot koskeno i ‘rskavi~no tkivo. Vo ovie
tkiva, kletkite izla~uvaat cvrsta
me|ukleto~na materija, niz koja ne mo`at
da se dvi`at materiite vo koskenoto tkivo.
Hranlivite materii se prenesuvaat od
kletka do kletka niz koskenite izrastoci,
so koi se povrzani kletkite.
Koskeno tkivo Skelet
Muskulniot sistem e izgraden od
napre~no-prugasto muskulno tkivo, koe
glavno gi izgraduva silnite muskuli na
teloto. Pod niv e maznoto muskulno
tkivo na vnatre{nite organi. Srceto e
izgradeno od posebno napre~no-prugasto
muskulno tkivo so razgraneti vlakna –
srcevo muskulno tkivo. Muskulnite Muskulno tkivo
kletki se vretenovidni {to go zgolemuva
efektot na nivnoto skratuvawe.
Muskulen
sistem
19

20. Krvotokot vo su{tina e sostaven od
dva vida organi: krvni sadovi i srce.
Krvta {to te~e niz krvnite sadovi
e te~no svrzno tkivo. Vo sostavot na
krvta, okolu 45% pripa|a na formi-
ranite krvni elementi, a 55% na
te~nata plazma.
Nervniot sistem
e izgraden od nervno tkivo.
Nervnite kletki se yvezdovidni i me|usebe
se povrzani so izrastoci (kusi i dolgi). Od
telata na nervnite kletki se izgradeni Krvonosen sistem
nervni jazli i mozokot, a od dolgite
izrastoci se izgradeni nervite. Po nervite
se prenesuvaat informaciite i naredbite.
Usoglasenost na funkcioniraweto
Podelba na trudot Nervna kletka
Kaj ~ovekot kako i kaj `ivotnite, kako pove}ekleto~ni
organizmi, postoi podelba na rabotata (funkciite) me|u razli~nite
vidovi kletki. Podelba na funkciite ima i me|u razli~nite tkiva i
organi. I pokraj specijalizacijata za opredelena funkcija,
razli~nite kletki, tkiva i organi rabotat usoglaseno. Nerven sistem
Nivnata usoglasenost e neophodna za besprekorna rabota na organizmot.
Usoglasuvaweto na funkciite i kontrolata, vo najgolema merka gi vr{i nervniot sistem.
Aktivnosti: Proveri go svoeto znaewe:
A. Mikroskopirawe na 1 . Koi osobini gi dobiva kletkata so diferencijacijata?
muskulno tkivo 2. Kolku funkcii vr{i diferencirana kletka? Kako se
narekuva takvoto vr{ewe na funkciite?
1. Mikroskopiraj gotovi 3. Navedi ja definicijata za tkivo.
preparati od napre~- 4. Nabroj gi tkivata vo ~ove~koto telo {to ti se poznati.
no-prugasto, mazno i 5. Navedi gi vidovite na svrznoto (potpornoto) tkivo. Spored
srcevo muskulno tki- koja osobina gi razlikuvame?
vo. Voo~i gi razli- 6. Koja osobina na muskulnite kletki e bitna za nivnata
kite. funkcija?
2. Nacrtaj go toa {to go 7. Objasni ja gradbata na nervnite kletki vo odnos na
gleda{. funkcijata na nervnoto tkivo.
8. Navedi organ {to vr{i samo edna funkcija i organ {to vr{i
pove}e funkcii.
9. Koj organ vr{i najgolem broj funkcii?
10. Objasni na {to se dol`i podelbata na trudot me|u razli~nite
vidovi kletki, tkiva i organi?
20

21. Biolo{kata osnova na ~ove~kiot organizam gi vklu~uva op{tite `ivotni procesi: ishrana,
di{ewe, izla~uvawe, dvi`ewe, osetlivost, rastewe, razmno`uvawe. Ovie procesi se vr{at
vo ~ove~koto telo, vo pousovr{eni organi i na poefikasni na~ini, otkolku kaj drugite
organizmi. No, ~ovekot mo`e i mnogu pove}e: da zboruva, da u~i, ~ita i da pi{uva, da tvori,
da sozdava umetni~ki dela i da gradi grandiozni gradbi, da se menuva sebesi i drugite
organizmi. Kako se razvivaat ovie sposobnosti? Odgovorot na ova pra{awe pobaraj go
izu~uvaj}i gi sodr`inite od ovaa glava, no i od literaturata za umetnosta, graditelstvoto,
drugite prirodni nauki, koi zboruvaat za ~ove~kata civilizacija i kultura.
21

22. GLAVA 3
DVI@EWE
Poimi {to }e gi izu~uva{
vo ovoj oddel:
- skelet
- muskulatura
- kontrakcii i dvi`ewa
- zamor
- odmor.
Izu~uvaj}i gi
sodr`inite, }e mo`e{:
- da gi objasnuva{ so pri-
meri vrskite me|u kos-
kite i muskulite
- da obrazlo`uva{ gradba
na koska i muskul, zamor,
deformiteti na ‘rbet
- da modelira{ koordini-
ranost na dvi`ewe.
^ovekot se ra|a i `ivee vo postojano dvi`ewe. Fetusot se dvi`i i dodeka e vo teloto na
majkata. Bebeto gi zapo~nuva svoite dvi`ewa prvo vo legnata polo`ba, potoa lazej}i so
pomo{ na racete i nozete, a me|u prvata i vtorata godina od `ivotot, toa se ispravuva i se
dvi`i ispraveno. ^ovekot, duri i koga e povreden ili bolen, se obiduva da se ispravi i da
prodol`i da se dvi`i. T spa|a vo negoviot `ivoten stil.
oa
22

23. SODR@INA 1
~erep
^ove~ki skelet
ULOGA NA
Vo sostav na sistemot
za dvi`ewe vleguvaat dva
KOSKITE I
sistema: skeletniot MUSKULITE VO
sistem i muskulniot
sistem. Tie funkcioniraat
DVI@EWETO
povrzano i usoglaseno vo
ramenski pojas
so koski na rakata akcijata – dvi`ewe.
Skeletot e nepodvi`en del od sistemot za dvi`ewe
~ija podvi`nost ja obezbeduva muskulniot sistem. Kaj
~ovekot, skeletot e vnatre{en. Vo tek na embrionalniot
razvitok, skeletot e izgraden od ‘rskavi~no tkivo, koe vo tek
na razvitokot i rasteweto se zamenuva so koskeno tkivo.
Vo teloto na ~ovekot, poradi polesno izu~uvawe,
skeletot e podelen vo tri grupi: oskov skelet (~erep i ‘rbeten
stolb), skelet na ramenskiot pojas (so koskite na racete) i
skelet na karli~niot pojas (so koskite na nozete).
karli~en Funkcii na ~ove~kiot skelet
pojas
so koski na Zamisli se sebe bez nitu edna koska. Verojatno
nogata
zamisluva{ eden kup od `ele na podot. Spored ovaa
neprijatna zamisla, mo`e{ da zaklu~i{ deka skeletot ja
obezbeduva cvrstinata i potporata na tvoeto telo. Osobeno
va`ni za potporata na teloto se koskite vo ‘rbetniot stolb
- pre{lenite i koskite vo nozete.
Skeletot vr{i i nekolku drugi funkcii.
Slobodnite dvi`ewa butna koska karli~na koska
gi ovozmo`uvaat koskite na
racete i nozete i go pridvi- 'rbet
`uvaat teloto vo prostorot.
Koskite na ~erepot,
na ‘rbetniot stolb i rebrata
gi za{tituvaat mekite
~erep
tkiva i organi {to se
nao|aat vo niv.
Koskite u~estvuvaat
vo sozdavaweto na krvnite
elementi: belite i
crvenite krvni zrnca i
krvnite plo~ki. (Sl.1.)
Sl. 1
23

24. Gradba i forma na koskite
Skeletot e izgraden od koski i ‘rskavici.
Koskite se izgradeni od `iva materija {to sodr`i koskena kletka
`ivi yvezdovidni kletki. Koskenite kletki se
opkru`eni so me|ukleto~na materija – matriks, {to
matriks
samite ja sozdavaat. Matriksot e izgraden od
neorganska materija – kalcium fosfat i organska
materija, belkovinata kolagen. Koskenite kletki
postojano se delat, poradi {to koskata raste i
zarasnuvaat povredite i skr{enicite. (Sl.2)
Sl. 2 Koskeno tkivo
pokosnica
Koskata e odnadvor obvitkana so pokosnica, {to e izgradena
sun|eresto
od tenok plast koskeni kletki. Pod pokosnicata se nao|a zbieno
koskeno tkivo (kompaktno) koskeno tkivo, a pod nego e sun|eresto koskeno tkivo.
Kaj dolgite koski, vnatre{nosta e ispolneta so koskena srcevina,
vo koja se sozdavaat krvnite elementi. Vo starosta, koskenata
koskena srcevina se zamenuva so masno tkivo, koe e neaktivno. Plo~estite
srcevina koski aktivno gi sozdavaat krvnite elementi vo tek na celiot
`ivot.
Na povr{inata, sekoja koska ima mal otvor, {to vnatre
prodol`uva so kanal~e. Niz otvorot, vo koskata navleguvaat
krvnite sadovi za ishrana na koskenite kletki. Sl. 3
zbieno Skeletot e sostaven od koski so razli~na forma i golemina.
koskeno a) Dolgite koski se vo racete i vo nozete.
tkivo
b) Kusite koski se vo sostav na dlankata, na prstite, stapaloto i
‘rbetniot stolb (pre{leni). Nekoi od niv imaat dosta
Sl. 3 nepravilna forma (pre{leni, koska na peticata i dr.) (Sl. ) 4
v) Plo~estite koski go gradat
~erepot, lopatkite,
vraten
karli~nite koski, gradnata
region
koska, rebrata. (Sl.5)
Vtoriot va`en materijal
graden vo skeletot e ‘rskavicata. Taa e
region mnogu pomek i poelasti~en
materijal od koskite, bidej}i
matriksot me|u kletkite vo
‘rskavicata e pote~en.
slabinski ‘Rskavicata go gradi vrvot na
region nosot i u{nite {kolki. Isto
taka, so ‘rskavica se poslani
Sl. 5 Koski na ~erepot
povr{inite na kraevite na
krsen region
1. ~elna 5. liceva koskite koi se podvi`no
2. nosna 6. temena povrzani. Povr{inata na
opa{est region 3. gorna vilica 7. slepoo~na ‘rskavicata e mazna i lizgava, so
4. dolna vilica 8. tilna {to se namaluva trieweto me|u
Sl. 4 'Rbeten stolb
koskite pri dvi`eweto.
24

25. Povrzuvawe na koskite
Koskite vo skeletot se me|usebe povrzani vo sistem {to e stabilen pri miruvawe i
pri dvi`ewe na teloto. Taa stabilnost se postignuva so pomo{ na razli~nite na~ini na
povrzuvaweto na koskite.
Nepodvi`no povrzuvawe ({ev) me|u koskite se ostvaruva so posredstvo na vlaknesto ili
‘rskavi~no svrzno tkivo. Na primer, so {ev se povrzani koskite na ~erepot. Sl. 6
Podvi`no povrzuvawe (zglob). Zglobot go gradat zadebeleni kraevi na koskite. Na ednata
koska ima vdlabnuvawe - ~a{ka, a na drugata e ispap~uvawe – glava na zglobot. Glavata i
~a{kata se poslani so ‘rskavica i postojano se natopuvani so te~nost {to go namaluva
trieweto me|u niv.
'rbeten mozok
ramena
koska
Sl. 6
obvivka
Polupodvi`en zglob. Za pogolema
ligamenti
stabilnost, kaj nekoi zglobovi se
mrsen vmetnati ‘rskavi~ni diskovi. Takov zglob
plast e polupodvi`en zglob (me|u pre{lenite
vo ‘rbetniot stolb - Sl. ). Celiot zglob
7
'rskavi~en
zglobna 'rskavica lakotna
e zatvoren vo zglobna kapsula od svrzno
disk
te~nost koska tkivo, a odnadvor taa e zacvrstena so
ligamenti i tetivi so koi zavr{uvaat
Sl. 7 Polupodvi`en zgolb Sl. 8 Podvi`en zgolb- lakot
i se pripojuvaat muskulite. Sl. 8
Aktivnosti: Proveri go svoeto znaewe:
Ispituvawe na sostavot na koskata - demonstrirawe 1 . Od koe tkivo e izgraden
embrionalniot skelet, a od
1 . Potopete edna pomala koska (jagne~ka ili sviwska) koe skeletot kaj vozrasnite?
vo ~a{a so hlorovodorodna kiselina. Poklopete ja 2. Kade se sozdava matriksot na
~a{ata i po~ekajte. koskite i od koi materii e
2. Nastavnikot so pinceta izgraden?
}e ja izvadi i }e ja izmie 3. Navedi gi funkciite na
koskata i }e ja postavi na skeletot kaj ~ovekot.
staklo. So pomo{ na 4. Opi{i gradba na edna koska.
druga pinceta doka`ete 5. Navedi gi formite na koskite
ja nejzinata elasti~nost. Objasnete kade se izgubile vo skeletot i primeri za sekoja
kalciumovite soli. od niv.
3. Nastavnikot neka zapali tenka mala koska. Otkako 6. Opi{i ja ‘rskavicata i nejzi-
}e se oladi, stavete ja na drvena podloga. nata funkcija.
4. Udrete ja koskata so 7. Navedi primeri za nepodvi`-
~ekan. Taa lesno se kr{i, no povrzuvawe na koskite.
bidej}i kolagenot izgo- 8. Opi{i gradba na zglob.
rel, nema elasti~nost. 9. Opi{i sostav na polupodvi-
`en zglob i navedi primer.
25

26. SODR@INA 2 Muskuli i dvi`ewe
Muskulniot sistem e podvi`niot (aktivniot) del
od sistemot za dvi`ewe vo koj u~estvuva i skeletot.
GRADBA I Muskulniot sistem e vo direktna vrska so nervniot
FUNKCIJA NA sistem, od kogo gi prima naredbite za dvi`ewata. Osven toa,
ovoj sistem e protkaen so krvni sadovi, koi so krvta mu
MUSKULITE obezbeduvaat hranlivi materii i kislorod, a gi otstranuvaat
produktite na razmenata na materiite. T mora da se vr{i
oa
mnogu efikasno, zatoa {to pri dvi`eweto, vo muskulite
hemiskata energija od hranata se pretvora vo mehani~ka
energija, so koja se dvi`at organite i celoto telo.
Gradba i funkcionirawe na muskulite
Muskulniot sistem e izgraden od muskuli, koi globalno gi delime vo
tri grupi: skeletni muskuli, muskuli na vnatre{nite organi i muskul
na srceto.
Skeletnite muskuli go pridvi`uvaat teloto vo prostorot i se
pricvrsteni za koskite. Za da se pridvi`i edna koska, potrebni se
barem dva muskuli, poradi {to vo teloto ima dva pati pove}e
muskuli od koski. Tkivoto na skeletnite muskuli mo`e{ da go
razdeli{ na snop~iwa, a niv na dolgi tenki vlakna. Pod mikroskop,
vo sekoe vlakno (kletka) mo`e{ da zabele`i{ pove}e jadra, kako i
svetli i temni prugi, poradi {to ova tkivo e nare~eno napre~no–
prugasto. Tie prugi poteknuvaat od posebniot raspored na
belkovinite vo kletkata. Sl. 1 i 2.
Skeletnite muskuli, naredbite za rabota gi
dobivaat od mozokot i od ‘rbetniot mozok. Poradi
toa, skeletniot muskul mo`e{ da go stegne{ i
opu{ti{ koga saka{, t.e. pod vlijane na svojata
muskul
volja. Ovie muskuli mo`e{ da gi stegne{ brzo ili
bavno.
krven sad
obvivka
na snopot
muskulna
obvivka nerv
citolazma
napre~no - prugasto
vlakno
Sl. 1 Presek na skeleten muskul
Sl. 2. Napre~no prugasto muskulno tkivo
26

27. Muskulite na vnatre{nite organi,
osven srceto, se izgradeni od mazno
muskulno tkivo koe sodr`i ednojadreni
kletki. Pod mikroskop, vo niv nema
prugi, bidej}i belkovinite vo niv se
poinaku rasporedeni. Maznoto muskulno
tkivo, naredbite za svoeto dejstvuvawe gi
Sl. 3 Mazno muskulno tkivo
dobiva od ‘rbetniot mozok i na niv ne
mo`eme da deluvame so svojata volja. Ovie
muskuli se stegaat ne{to pobavno od
drugite tipovi. Muskulite na
vnatre{nite organi gi ovozmo`uvaat
pridvi`uvawata na organite vo teloto,
krvnite sadovi, hranitelniot kanal i
`ol~noto }ese. Sl.3.
Srceviot muskul ja pumpa krvta niz
celoto telo. Po gradba toj e napre~no- Sl. 4 Srcevo muskulno tkivo
prugast, no funkcionira ne{to poinaku,
bidej}i negovata rabota e kontrolirana na
dva na~ini: samostojno i preku
mozokot. Negovite kletki se razgraneti
i povrzani me|u sebe. Samostojnoto
skratuvawe na srceviot muskul se vr{i so
pomo{ na dva jazli vo poseben del na
srceto. Od niv se ispra}aat naredbi
(drazbi) koi se {irat po celoto srce.
Me|utoa, srceto prima narebi i od
mozokot so nervite i taka go zabrzuva ili
go zabavuva ritamot na negovoto stegawe i
opu{tawe. Vrz rabotata na srceto ne
mo`eme da vlijaeme so svojata volja. Sl. .
4
Po forma, muskulite mo`at da bidat:
vretenasti (na rakata), lepezasti
(slepoo~niot), spleskani (dijafragmata),
kru`ni (okolu okoto), peresti (na nogata). Sl. 5
Skeletnite muskuli se povrzani so koski
Muskulot e izgraden od vretenovidni muskulni kletki
(vlakna). Muskulnite vlakna se grupirani vo snop~iwa koi se
obvitkani so svoja obvivka. Pove}e snop~iwa se sobrani vo pogolem
snop koj ima obvivka. Pove}e snopovi go izgraduvaat muskulot.
Obvivkata na muskulot e od elasti~no svrzno tkivo i zavr{uva so
cvrsta lentovidna tetiva. Cvrstinata na tetivata e va`na, zatoa
{to taa ne smee da se skine, tuku treba da izdr`i golema sila. Tetivata
go pricvrstuva muskulot za koska, taka {to preminuva vo pokosnicata Ahilova tetiva
i zarasnuva so celata povr{ina na koskata. Ova e va`no, zatoa {to na peticata
pri skratuvaweto na muskulot, silata se raspredeluva na golema Sl.6
povr{ina. So toa se namaluva optovaruvaweto na edinica povr{ina
na koskata.
27

28. Muskulot dosegnuva od edna do druga koska, pri {to,
prvata mu slu`i kako potpora, a so svoeto skratuvawe
toj ja pribli`uva (dvi`i) drugata koska ili ja oddale~uva. lopatka
Osven toa, muskulite mo`at da bidat i slo`eni: ramenska koska
dvoglav (bicepsot na nadlakticata), troglav (tricepsot
skratuva~ot
na nadlakticata), konvergenten (G olemiot graden muskul), (biceps) e
paralelen (Kroja~kiot na butot) itn. Sl. 5. istegnuva~ot stegnat
(triceps) e
opu{ten
Osobini na muskulot pale~na koska
Muskulite rabotat, otkako }e dobijat naredba od
mozokot ili od ‘rbetniot mozok preku nervite. Nervot ja
prenesuva naredbata (drazbata) do muskulnata kletka, na
koja muskulnata kletka }e odgovori. Sposobnosta na lakotna
muskulot da odgovori na drazbata ja narekuvame tetivi koska
nadrazlivost. Osven na drazbite od nervniot sistem,
muskulot mo`e da odgovori i na poinakvi drazbi: kiselina,
bockawe, elektri~na struja.
Po pravilo, muskulot na drazbata odgovara so
skratuvawe (kontrakcija), pri {to stanuva podebel.
[tom prestane da dejstvuva drazbata, muskulot se opu{ta skratuva~ot
i ja dostignuva prvobitnata dol`ina i debelina. e opu{ten
Muskulite mo`at da se skratuvaat, no ne se istegnuva~ot
izdol`uvaat. Sepak, tie mo`at da gi istegnuvaat delovite e stegnat
na teloto, zatoa {to funkcioniraat vo parovi. Sekoj par
sodr`i muskul-skratuva~ i muskul istegnuva~. Koga }e
se stegne muskulot – skratuva~, koskata se pribli`uva
i taka go svitkuva ili go navednuva delot od teloto. Pri
toa, muskulot – istegnuva~ e opu{ten. Koga }e se opu{ti Sl. 7
muskulot – skratuva~, se stega muskulot istegnuva~ i ja
vra}a koskata vo prvobitnata polo`ba, so {to se ispravuva
delot na teloto. Sl. 7.
Za rabotata na muskulite treba energija
Za muskulite, hrana pretstavuvaat {e}erite i masnotiite, bidej}i vo niv e skladirana
energijata. No, za da si obezbedi{ energija od {e}erite, ne mora{ da jade{ slatka hrana. Vo tvoeto
telo i skrobot (slo`eniot {e}er) od kompirot, lebot, orizot i p~enkarnicata, prvo se razgraduvaat
do positni molekuli prost {e}er. Tie mali molekuli na prost {e}er vo muskulnite kletki se
razgraduvaat do voda, jaglerod dioksid i energija. Pri ovoj proces se osloboduva golema koli~ina
energija, za {to e potrebno i mnogu kislorod. Poradi toa ti di{e{ zabrzano pri posilna muskulna
rabota.
- Del od energijata {to se osloboduva pri razgraduvaweto na prostiot {e}er vo muskulite
e vo vid na toplina. So taa toplina teloto ja odr`uva postojanata temperatura,
me|u 36 i 37o S. Koga ti studi, ti zapo~nuva{ da se trese{ i taka so muskulnata rabota
sozdava{ toplina.
- Drugiot del od oslobodenata energija go koristat muskulite za kontrakcii. Dokolku ne
se dvi`at, muskulite gi skladiraat hranata i energijata vo vid na slo`en {e}er – glikogen.
Sl. 8
28

29. d
si
ok
di
krv
od
er
hr
gl
an
ja
a
ner gija
e
vo
da
od
or
sl
ki
muskulna kletka
Sl. 8
Aktivnosti: Proveri go svoeto znaewe:
A. Ispitaj ja rabotata na muskulite vo par 1 . So koi organski sistemi e vo vrska
1 . Stegni ja {akata na ednata raka vo tupanica, kako muskulniot sistem pri funkcio-
na sl. 6. niraweto?
2. So prstite od drugata raka vnimatelno i so 2. Vo muskulite se vr{i pretvorawe
povremeno pritiskawe opipaj go predniot muskul na hemiskata energija od hranata vo
na nadlakticata (bicepsot). T e ispap~en,
oj drug tip na energija. Koja?
napnat i skraten. 3. Navedi gi trite grupi muskuli vo
3. Povtori go toa so muskulot na zadnata strana na ~ove~koto telo.
nadlakticata (tricepsot). T e istegnat.
oj 4. Opi{i ja gradbata na eden muskul.
4. Ispravi ja rakata i otvori ja {akata. Vo kakov 5. Opi{i ja gradbata i funkcijata na
oblik i sostojba se sega bicepsot i tricepsot na tetivata.
nadlakticata? 6. Navedi gi dvete osnovni osobini na
muskulot.
B. Ispitaj ja rabotata na muskulite vo okoto 7. Opi{i kako muskulite rabotat vo par.
Treba da znae{ deka crnkata vo okoto se {iri i 8. Opi{i ja gradbata na skeletnite
se sobira so pomo{ na mazno muskulno tkivo, {to muskuli, t.e. na napre~no-prugasto-
to muskulno tkivo.
e so kru`na forma.
9. Objasni kako muskulot obezbeduva
1 . Pogledaj go svoeto oko (crnkata) vo ogledalo, koga
energija za svojata rabota.
gleda{ kon izvor na svetlina.
10. Objasni za kakvi potrebi se koris-
2. Povtori go nabquduvaweto koga ne gleda{ kon ti energijata {to se osloboduva vo
izvorot na svetlina. muskulite pri razgraduvawe na
3. Sporedi gi tvoite zaklu~oci so Sl.8 od str. 100. prostiot {e}er.
___
29

30. SODR@INA 3 Ti si sega na vozrast koga tvoite koski rastat
najbrzo i najmnogu. Sekoj den go nosi{ svojot prepolnet i
NEGA, HIGIENA I te`ok u~ili{en ranec od doma do u~ili{te i obratno.
So toa tvojot skelet e dopolnitelno optereten so
DEFORMACII NA nadvore{en teret. No, ne zaboravaj deka dodeka koskite
SISTEMOT ZA rastat, ne sme e{ nepravilno da gi opter etuva{.
Iskrivuvawe na rbetot kako na Sl. 1 e nare~eno skolioza.
DVI@EWE Isto taka, ti dolgo sedi{ na u~ili{te, kako i doma,
dodeka ~ita{ i pi{uva{. Vnimavaj i sedi ispraveno za
da spre~i{ podgrbavenost (kifoza). Sl. 2
Sl.1 PRAVILNO NEPRAVILNO
SKOLIOZA
Sl.2 PRAVILNO NEPRAVILNO KIFOZA
Za pravilno razvivawe i rastewe na koskite, neophodna e i pravilna ishrana i dovolno
koli~estvo hrana. Za organizmot hranata treba da sodr`i dovolno materii koi se potrebni
za okoskuvaweto, rasteweto i razvitokot na skeletot i muskulaturata. Tvojata hrana treba
da bide raznovidna.
Osobeno treba da pie{ dovolno mleko ili da vnesuva{ mle~ni produkti (jogurt,
sirewe, kiselo mleko, puter i dr. . Vo niv se sodr`i mineralot kalcium, koj se vklu~uva vo
)
sostavot na koskite, so pomo{ na vitaminot D. Vitaminot D se sozdava vo tvojata ko`a
pod vlijanie na ultravioletovite zraci (pri son~aweto). Poradi negovata va`na uloga,
kako za{tita od bolesta rahitis (omeknuvawe na koskite), na bebiwata im se dava vo vid
na AD-kapki ili perli. Za sre}a, ovaa bolest denes e retka.
30

31. O{tetuvawa na koskite i zglobovite
· Pri brzi promeni na polo`bata,
zglobovite mnogu se opter etuvaat.
Poradi toa, glavi~kata na ednata
koska mo`e nakuso da izleze od
~a{kata na drugata. Pri toa, se zateg-
nuva zglobnata kapsula zaedno so
vrskite (ligamentite) i pak se vra}a
vo prvobitnata polo`ba. Ko`ata na
zglobot pomodruva, pod nea se javuva
otok i vo zglobot se ~uvstvuva bolka.
Ova o{tetuvawe se narekuva
{inuvawe.
· Pri nekoi dvi`ewa, zglobnata kapsula
i ligamentite se o{tetuvaat taka,
{to glavata na koskata ne se vra}a vo
~a{kata od drugata koska. T e izmes-
oa
tuvawe. Pokraj pomodruvaweto, otokot Sl.3 Rentgenska snimka na Sl.4 Rentgenska snimka
i bolkata, tuka zglobot go menuva i izmesten prst na skr{ena koska
oblikot. Sl.3.
· Pri pregolemi opteretuvawa, koskata mo`e i da se skr{i. T mo`e da ima razni formi:
oa
koskata da pukne, da se skr{i celosno ili da go o{teti i sosednoto tkivo. Ako
skr{enata koska ja skinala ko`ata, toa e otvorena skr{enica. T oga{ bolkata se ~uvstvuva
vo celiot del na teloto vo koj e skr{enicata i toj del ne mo`e da se dvi`i. (Sl.4)
O{teteniot del na teloto prvo treba da se rastereti i da se onevozmo`i negovo dvi`ewe
so pravilno potpirawe i pricvrstuvawe. Dokolku skr{enicata e otvorena, prvo se
zgri`uva ranata, se vnimava na udobnoto smestuvawe na unesre}eniot, a potoa se povikuva
stru~na zdravstvena pomo{. Me|utoa, ova mora pravilno da se izvede, zo{to vo sprotivno
mo`e da se napravi pove}e {teta od korist.
Kako naj~est deformitet (promena na formata) na nogata,
Gri`a za stapaloto kaj lu|eto se javuva ramnoto stapalo. Ramnoto stapalo e
nepravilno optetereno i odeweto ne e dovolno elasti~no.
Sl. 5.
Poradi pravilno razvivawe na stapalata, ne smeeme
da gi stegame vo tesni obuvki. Dokolku ~ovekot ima
nepravilno formirani stapala, toj te{ko se dvi`i. Za dobro
formirawe na stapaloto i muskulite na nozete, se
prepora~uva ~ovekot da odi bos {to pove}e mo`e.
Pogledaj ja sl.6, na koja
e prika`ano kako nepravilno
se rasporeduva telesnata
te`ina vo nesoodvetna obuvka.
Optereteni se tenkite no`ni
prsti, namesto posilnata
koska na peticata.
Sl.5 Ramno stapalo Sl.6
31

32. Gri`a za muskulite
Za rabota, na muskulite im e potrebno mnogu kislorod. Zatoa, pri fizi~ka rabota, ~ovekot
di{e podlaboko i zabrzano. So toa se snabduvaat i drugite organi so pove}e kislorod. Od taa pri~ina,
ve`baweto i sportuvaweto e zdravo za celiot organizam.
Muskulite mo`at da se razbolat.
Naj~esta op{ta bolest na muskulite e spazam (gr~). Toa e
nenadejna i nesvesna kontrakcija na muskulite, koja boli. Na primer,
spazam na crevnite muskuli e nare~en preplet na crevata.
Atrofija e o{tetuvawe t.e. namaluvawe na muskulite koga dolgo
ne rabotat, na primer, pri skr{enica na koskite na noga ili raka.
Me|u muskulnite bolesti e opasnata detska paraliza
(poliomielitis). Ovaa bolest ja predizvikuva virus koj gi napa|a
delovite na nervite niz koi stignuva drazbata do muskulite. Zatoa nekoi
od muskulite ja gubat sposobnosta za kontrakcija, nepodvi`ni se. Ovaa
Sl. 1 Virus na poliomielitis bolest ne se lekuva. No, nema mesto za panika. Ti i tvoite drugari ste
vakcinirani protiv ovaa bolest.
Dodatok Za zamena na zglobovite se koristat specijalni
Zamenuvawe na zglobovite materijali koi se dovolno cvrsti i izdr`livi podolgo
Prvata zamena na zglobot vo kolkot e vreme, bez da se menuvaat (da se ronat, da korodiraat i
napravena pred 40 godini. Od toga{, ovaa sl.) pod dejstvo na
operacija se vr{i vo skoro site pogolemi telesnite te~nosti.
zdravstveni ustanovi vo site dr`avi. Denes ve{ta~kite
Kolkot i kolenoto se zglobovi koi zglobovi se kreira-
denes mnogu uspe{no se zamenuvaat. Denes se at so pomo{ na kom-
vr{i i zamenuvawe na zglobovite na ramoto, pjuteri, {to e pobr-
laktot i vo dlankata, no ne tolku uspe{no. zo i poevtino.
Aktivnosti: Proveri go svoeto znaewe:
A. Ispitaj go otisokot na tvoeto stapalo 1 . Dali za sistemot za dvi`ewe e popogodno
1 . So vla`no stapalo, stapni na hartija od nosewe na torba ili ranec? Objasni
vesnik. za{to?
2. Sporedi go svojot otisok so slikite za 2. Obrazlo`i za{to treba da pie{ mleko
pravilno i deformirano stapalo. i da se ishranuva{ so dovolno mle~ni
3. Ocrtaj go svojot otisok. Dokolku zabele`i{ produkti.
nepravilnost, konsultiraj se so svojot 3. Navedi go imeto na bolesta na koskite
lekar, koj }e te posovetuva kako da {to nastanuva zaradi nedostig na D
postapuva{. Lekari specijalisti za vitaminot.
bolestite na sistemot za dvi`ewe se 4. Opi{i go o{tetuvaweto na zglobot -
ortopedite. {inuvawe.
5. Opi{i go izmestuvaweto na zglobot.
B. Istra`uvawe za rastewe na stapaloto 6. Opi{i kako izgleda skr{enica na
4. Vo paralelkata sekoj neka ja izmeri koskata.
dol`inata na svojot otisok vo cm. 7. Navedi go imeto na naj~estiot
5. Napravete tabela so podatocite i grafikon. deformitet na stapaloto.
6. Povtorete go mereweto na krajot na 8. Kako se vika naj~estata op{ta bolest na
u~ebnata godina. kolku prose~no porasnalo muskulite. Navedi primer za nea.
stapaloto vo celiot klas? Dali porasnalo 9. Koe o{tetuvawe na muskulite se
tvoeto stapalo? Kolku? narekuva atrofija?
7. Napravete prikaz za va{eto istra`uvawe. 10. Opi{i kakva bolest e detskata paraliza.
32

33. GLAVA 4
Poimi {to }e gi izu~uva{ vo
ovoj oddel: ISHRANA I
- hrana, energetski i gradbeni
vrednosti
DIGESTIJA
- digestija
- enzimi
- vitamini
- usna praznina
- `eludnik
- crevo
- crevni resi~ki
- resorpcija
- `lezdi vo digestijata
Izu~uvaj}i gi sodr`inite,
}e mo`e{:
- da gi prepoznava{ i ime-
nuva{ organite od sistemot
za digestija
- da go objasnuva{ razlo`uva-
weto na hranata
- da povrzuva{ i izlo`uva{
za funkciite na organite od
sistemot za digestija.
Hranata e gorivo za tvojot organizam. Vo nea e sodr`ana energijata {to e neophodnaza site
`ivotni procesi, t.e. za odr`uvawe i obezbeduvawe na `ivotot. Za tvoeto pravilno rastewe
i razvitok neophodno e da se hrani{ redovno, da vnesuva{ dovolno hrana i toa hrana koja
}e bide dobro izbrana. Kako {to raste brojot na lu|eto na Zemjata, se pove}e se javuva
nedostig na hrana vo mnogu regioni. Dolgotrajnata su{a ili vojna se naj~estite pri~ini
za gladuvawe na milioni lu|e i za smrt na najmladite `iteli na na{ata planeta. Za `al,
hranata kako i site drugi resursi ne se pravilno rasporedeni nasekade i pokraj naporite
na me|unarodnite organizacii toa da se nadmine.
33

34. Hranata {to ~ovekot treba da ja vnesuva vo svojot
SODR@INA 1
organizam, glavno poteknuva od rastenijata i od
`ivotnite.
Na organizmot, hranata mu treba za da gi zadovoli
HRANA I slednite potrebi:
· slu`i kako gorivo, obezbeduvaj}i energija i toplina;
ZNA^EWE NA · obezbeduva gradben materijal za rastewe;
ISHRANATA ZA · ovozmo`uva zarasnuvawe na rani i o{tetuvawa na
tkivata;
ORGANIZMOT · go odr`uva zdravjeto i pomaga vo borbata protiv
bolestite.
Hranlivi materii se: jaglehidrati ({e}eri),
belkovini i masnotii. Hranata tr eba da sodr`i i
vitamini, minerali i voda, koi nemaat hranliva vrednost,
tuku se neophodni za normalen tek na site procesi vo
Jaglehidrati organizmot.
Jaglehidratite se organski materii {to se izgradeni
od jaglerod, vodorod i kislorod. Obi~no gi narekuvame {e}eri.
Spored nivniot sostav, razlikuvame prosti i slo`eni {e}eri.
Prosti {e}eri se: grozdoviot {e}er (glukoza) i ovo{niot
{e}er koi gi ima vo ovo{jeto i vo medot. Mle~niot {e}er go
ima vo mlekoto. Obi~en {e}er se dobiva od: {e}ernata trska,
{e}ernata repa, javorot. G kupuvame kako pre~isten bel
o
{e}er. Sl.1. Sl. 1. Med
Slo`enite {e}eri se sostaveni od grozdoviot i ovo{niot
Molekula {e}er. Slo`eni {e}eri se: Skrobot go ima vo rastitelnite
na slo`en kletki, te. vo `itnite zrna i vo kompirite. (Sl.2)
{e}er
(skrob)
Celulozata gi izgraduva yidovite na rastitelnite kletki.
^ove~kiot organizam ne mo`e da ja razgradi. Glikogenot
se nao|a vo `ivotinskite organizmi, kako i vo ~ove~kiot
organizam i pretstavuva rezervna materija, poradi {to e
nare~en “`ivotinski skrob” .
Jaglehidratite sodr`at
hemiski vrski {to se bogati so
glukoza energija. Vo kletkite, pri nivnoto
Sl. 2.
razgraduvawe, se osloboduva
golema koli~ina energija. Zatoa
{e}erite se najzna~aen energet-
ski izvor za organizmot. Sl. 3
Sl. 3. Hrana so jaglehidrati
34

35. Belkovini
Belkovinite se
soedinenija so golemi mo-
lekuli. Izgradeni se od
jaglerod, vodorod i kislo-
rod, kako i azot, fosfor i
sulfur.
Hranata bogata so
belkovini od `ivotinsko
Sl. 1. Hrana bogata so belkovini
poteklo e: meso, mleko,
jajca i dr.
Rastitelnata hrana vo koja ima mnogu belkovini
poteknuva od gravot i sojata. Sepak, belkovinite od
rastenijata ~ovekot gi koristi pote{ko, poradi
celuloznite yidovi vo kletkite.
Belkovinite, glavno pretstavuvaat gradbeni
materii za kletkite. Sepak, na{iot organizam ne mo`e
direktno da gi koristi belkovinite vo forma kako {to
gi vnesuvame so hranata. Zatoa, belkovinite prvo se
razgraduvaat do nivnite gradbeni edinici, koi potoa se
Sl. 2. Belkovinska molekula
spojuvaat vo novi kombinacii - ~ove~ki belkovini. Sl. 2.
Masni Materii
Zaedni~koto ime na mastite i maslata e masni
materii. Toa se soedinenija na jaglerodot, vodorodot i
kislorodot, kako {to se i jaglehidratite, no vo drug soodnos.
^ove~kata hrana sodr`i masni materii od rastitelno
poteklo – masla i masti od `ivotinsko poteklo: mast i puter.
Masnite materii se dvojno pobogati so energija od
jaglehidratite. Organizmot gi koristi za da dojde do energija,
no masnotiite se razgraduvaat najte{ko od site hranlivi
materii. Zatoa, vo organizmot pretstavuvaat rezervna hrana,
koja se tro{i samo dokolku toj na raspolagawe nema
jaglehidrati. Sl. 4.
Dodatok
Sl. 3. Hrana bogata so masti
Holesterol – {to e toa?
Holesterolot e materija sli~na na masni
materii, koja e sodr`ana vo mnogu vidovi hrana,
vklu~uvaj}i go i `oltokot od jajceto i crniot drob.
Normalno holesterolot e sostaven del od nekoi tkiva
i ne e “lo{a materija, no stanuva {teten koga
”
negovoto nivo vo krvta e visoko. T oga{ gi blokira
Sl. 4. Molekula na mast krvnite sadovi i mo`e da predizvika srcevo
zaboluvawe. Zatoa se prepora~uva, vo ishranata da se
vnesuvaat pove}e rastitelni masla, kako i masti koi
go namaluvaat nivoto na holesterolot.
35

36. Vo razgraduvaweto na hranata u~estvuvaat enzimite
Razgraduvaweto na hranlivi-
te soedinenija protekuva vo klet-
kite vo organizmot. enzimi
Hemiskite reakcii vo koi se
izmenuvaat soedinenijata nadvor od
organizmot, obi~no protekuvaat na
visoki temperaturi. Potseti se
kako se vari mlekoto, ili kako se
vari kompirot i drugo. Vo
~ove~kiot organizam, telesnata
temperatura e postojana, me|u 36 i golema molekula na hrana gradbeni edinici
o
37 S. Poradi toa, za Sl. 4 Razgraduvawe na golemite molekuli
razgraduvaweto na materiite ne go
koristime pove}e zborot "varewe, tuku digestija (lat. = razgraduvawe, razdeluvawe), bidej}i
”
ovoj proces se slu~uva pod razli~ni uslovi. Pred se, razgraduvaweto na soedinenijata na
tolku niski temperaturi e mo`no, samo dokolku vo ovoj proces u~estvuvaat i enzimi. Sl. 4
Enzimite se slo`eni organski soedinenija, koi gi sozdava organizmot. Organizmot
sozdava enzimi {to ovozmo`uvaat razgraduvawe na soedinenija, kako i enzimi koi
ovozmo`uvaat spojuvawe na ednostavni soedinenija vo slo`eni. Vo dvata slu~ai, vo procesot
u~estvuva i vodata.
Sekoj enzim se povrzuva samo so eden vid soedinenie. Enzimite se sozdavaat vo site
telesni kletki. Enzimite koi u~estvuvaat vo razgraduvaweto na hranlivite materii gi
narekuvame digestivni enzimi.
Digestivnite enzimi se sozdavaat vo digestivnite `lezdi. Digestivnite `lezdi
gi izla~uvaat svoite sokovi so enzimi niz posebni kanal~iwa vo digestivniot
(hranitelniot) kanal, koj e oblikuvan vo vid na organi za digestija.
enzim I enzim II
molekuli na
molekula na skrob prost {e}er glukoza
Sl. 5 Digestija na jaglehidrati
sitni kapki
`ol~ka
golema
enzim I enzim II masna kapka
enzim I
gradbeni
belkovinska edinici
pomali molekuli molekula na mast
molekula gradbeni
Sl. 6 Digestija na belkovini edinici na
Sl. 7 Digestija na masti
masta
36

37. Minerali
So zaedni~ko ime - minerali, gi
imenuvame: natriumovata (gotvarskata)
sol, solite na kalcium, solite na `elezoto,
na jodot i drugi. Tie se neophodni za va`ni
funkcii na organite (rabota na muskulite
i `lezdite, prenesuvawe na drazbire niz
nervite, sozdavawe na koskite, prenesuvawe
na kislorodot i drugo).
Sl. 8 Zelen~uk i ovo{je - hrana
bogata so minerali i vitamini
Vitamini
Vitaminite se
organski soedinenija
koi vo mali koli~estva
se neophodni vo ishra-
nata na lu|eto. Tie
Vitamin se sodr`i dejstvo efekt
samite nemaat energet-
vo hranata
ska vrednost, no u~es - ribino maslo zdravje na ko`ata suva
tvuvaat vo ener - mle~ni produkti vidot pri slabo no
A
getskite procesi. morkovi svetlo
Ishrana bez koj i da e neglaziran oriz, trici go zasiluva beri
vitamin doveduva do V i crno bra{no kvasec, kleto~noto na e
te{ko zaboluvawe. Na kompleks crn drob di{ewe mus
visoki temperaturi ja
S limon i drugo sve`o elasti~na i jaka ko`a
gubat svojata
ovo{je, sve` zelen~uk ko`a krv
aktivnost, poradi {to
(piperka, domat i drugo)
hranata koja gi sodr`i z
(zelen~ukot i ovo{jeto)
D ribino maslo, jajca, okoskuvawe i rah
treba da se jade sve`a.
mle~ni produkti se rastewe na sov
]e spomeneme nekoi od sozdava vo ko`ata na zabite
niv. ~ovekot pri son~awe
37

38. Aktivnosti:
A. Oddeli gi masnotiite od mlekoto B. Oddeli gi belkovinite od mlekoto
Mlekoto e hranliva te~nost vo koj se sodr`ani 1 . Od mlekoto od prethodniot obid, so
site hranlivi materii vo soodnos koj za ~ovekot la`i~ka vnimatelno otstrani go kajmakot.
go pravi "idealna hrana". 2. Vo posnoto mleko nakapi limonov sok i
1 . Sipaj mleko vo staklena ognootporna ~a{a. me{aj go, se dodeka ne se sosiri.
2. Svari go i ostavi go da se oladi. 3. Procedi go mlekoto niz inka so gaza vo
3. Na povr{inata se nasobira polesnata druga ~a{a. Na gazata }e ostanat
masnotija vo vid na kajmak. Kajmakot e belkovinite – sireweto.
masnotijata vo mlekoto.
Proveri go svoeto znaewe:
1 . Za koi potrebi na organizmot slu`i hranata? 5. Nekoi od bolestite – levo, se predizvikani od
Obrazlo`i gi. nedostig na edna ili pove}e materii, {to se
2. Navedi hrana koja sodr`i najve}e: navedeni vo desnata kolona. Povrzi gi.
a) celuloza rahitis vitamin A
b) rastitelno maslo anemija vitamin D
v) belkovini beri-beri vitamin C
g) skrob skorbut vitamin B
3. Objasni gi slednive iskazi: no}no slepilo vitamin B
a) Decata koi se ishranuvaat so nedovolno 6. Objasni gi iskazite:
belkovini, rastat pobavno. a) Zdravo e da jade{ morkov.
b) Jajcata se podobra hrana od lebot pri bodi b) Lu|eto koi se vo mnogu topla prostorija
– bildingot. treba da primaat pove}e sol.
4. Sekoj od vidovite hrana na levata strana v) Majkite treba da im davaat na decata
mo`e{ da go povrze{ so pove}e soodvetni sokovi od limon i portokal.
zborovi na desnata. Povrzi gi. g) Kaj starite lu|e koi `iveat sami, na kraj
crn leb belkovini na zimata mo`e da se javi skorbut.
{e}er masnotii
puter celuloza
jajca vitamini
zelka energija
38

39. Sistemot za digestija se razvil od hranitelniot
SODR@INA 2
kanal kaj `ivotnite, od koj se formirale i se
diferencirale organite za digestija.
Vo sistemot za digestija se vr{i primawe, GRADBA NA ORGANITE
mehani~ko i hemisko razgraduvawe na hranata, kako i (USTA, @ELUDNIK,
nejzino vpivawe (resorpcija). CREVO), DIGESSTIJA
NA HRANATA VO NIV I
nepce
FUNKCIJA NA
usna praznina plunkovni PANKREASOT I
`lezdi
CRNIOT DROB
jazik
Digestigniot kanal e
kapa~e izdiferenciran na slednite
delovi: usna praznina, goltka,
du{nik crn drob hranoprovod, `eludnik i crevo
hranoprovod so negovite delovi. Pridru`en
e so digestivni `lezdi. Sl. 1.
dijafragma `eludnik
Usna praznina
`ol~no }ese
pod`eludo~na Usnata praznina
`lezda zapo~nuva so usni, od kade
hranata vleguva vo teloto.
Nejziniot vkus go prepoznavaat
tenko crevo
setiloto za vkus (na jazikot) i
slepo crevo
setiloto za miris (vo nosot).
Usnite i jazikot gi ispituvaat
debelo crevo cvrstinata i toplinata na
pravo crevo hranata.
Potoa, zabite ja raskinuvaat i ja sitnat
hranata. Jazikot ja potisnuva i prevrtuva.
Plunkovnite `lezdi izla~uvaat plunka vo usnata
Sl. 1 Digestiven sistem praznina, so koja hranata se natopuva, za polesno
da se slizga niz digestivniot kanal. Vo plunkata
se sodr`i enzim koj zapo~nuva da go razgraduva
skrobot do prosti {e}eri.
Zabi
^ovekot se ra|a bez zabi. Naj~esto me|u 4-9
mesec, kaj bebiwata izrasnuva prviot mle~en zab,
a vo tretata godina, tie gi imaat site 20 mle~ni
zabi. Okolu {estata godina, mle~nite zabi se
seka~i pretkatnici
zamenuvaat so postojani zabi. Niv gi ima vkupno pesjaci katnici
32. Sl. 2.
umnici
Poradi razli~nite funkcii, zabite se
Sl. 2 Zabi
razli~ni po oblik i vo sekoja polovina od gornata
39

40. i dolnata vilica, od sredinata kon
emajl
kraevite se: seka~i 4 (2 gore i 2 dolu),
pesjaci 2 (1 gore i 1 dolu),
koronka zabna koska pretkatnici 4 (2 gore i 2 dolu) i
katnici 6 (3 gore i 3 dolu). Poslednite
zabna praznina katnici rastat najdocna, a nare~eni
`lebina se umnici.
Spored gradbata, site zabi se
izgradeni od istite delovi: koronka,
zaben
ni{ki za cement koja e vidliva i koren, koj e vsaden vo
pri~vrs- vdlabnatinka vo vilicata. Odnadvor,
tuvawe koronkata e pokriena so zaben emajl,
a korenot so zaben cement. Vo vna-
vili~na
koren
koska
tre{nosta, zabot e izgraden od zabna
koska, vo koja ima praznina i vena,
arterija i nerv. Sl. 3.
nerv i
krvni
Sl. 3 sadovi
Goltka i hranoprovod
nosna praznina
tvrdo nepce
meko nepce
hrana jazik
kapa~e
hranoprovod
du{nik
Sl. 4 Goltka i hranoprovod pri goltawe
Koga jazikot }e go potisne zalakot vo goltkata,
nie go goltnuvame. Goltkata e raskrsnica na patot za
hrana i patot za vozduh. Za da ne zaletne hranata vo hrano-
du{nikot pri goltaweto, postoi kapa~e koe toga{ }e provod
go zatvori du{nikot. No, dokolku zboruva{ dodeka
jade{, mo`e da se zaletne hranata, ako kapa~eto na muskulite
vreme ne go zatvori du{nikot. T oga{ se zaka{luva{ i se stegaat
ja vra}a{ hranata vo goltkata. Sl. .
4
Od goltkata, hranata navleguva vo
hranoprovodot. Toa e muskulen kanal {to dopira do
hranata se
`eludnikot. Hranata niz nego se dvi`i so ritmi~ki potisnuva
stegawa i opu{tawa na muskulnite yidovi.
Hranoprovodot ja napu{ta gradnata praznina, ja
probiva muskulnata pregrada me|u gradniot ko{ i
stoma~nata praznina - dijafragmata i vleguva vo
stoma~nata praznina, t.e. vo `eludnikot. Sl.5.
Sl. 5 Dvi`ewe na hranata niz
hranoprovodot
40