SlideShare una empresa de Scribd logo
1 de 66
Descargar para leer sin conexión
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

4
3
8
11
47
35
52

sandeoa
paataI
sampaadkIya
ica< kavya oaalaa
ivalaaema ica<- Ariva>d naralae
ihndI samaacaar

37
40
43
49
51
Daâ. baulke

60
12
20
21
23
24
25
29
31
33
36

Aayaama

Daâ. kaimala baulke : jaIvana reSaa]M
Daâ. idnaeðar paRsaad
]k pa< - Daâ. oamaoaer bahadur isa>h
baIsavaI> oataabdI ka ~iPa
Daâ. paUiNa|maa keiDyaa
manauPya maa< kI ]ktaa - Daâ. kaimala baulke
maanasa- maanasa mae> ijanake rama
Daâ. ORInaaYa iVvaedI
ga[jae[lae kI kuC kivataayae> Anauvaadk
Daâ. idnaeovar paRsaad
]k mahana ihndI paRemaIpaRae. hir oa>kr Aadeoa
rama kYaa maere oaaeZa ka ivaPaya Kyaae>?
Daâ. baulke
]k }|saa}| kI AasYaa, ihndI paRema AaEr
taulasaI BaiG : Daâ. kaimala baulke
]k paa#k kI paataI
Zama|paala mahendR jaEna

ihndI ke paRita ihndI BaaiPayaae> ka kTa|vya
Daâ. kaimala baulke
BaartaIya saaihtya AaEr ihndI- Daâ baulke
AaZauinak yauga ke taulasaIdasa, fadr baulke
Aatmaarama oamaa|
fadr kaimala baulke ke ramakYaa sambanZaI oaaeZa
Daâ. madulaa paRsaad
kaimala baulke paRYama ivaova ihndI sammaelana
naagapaur mae> - pyaare laala oauKla
fadr kaimala baulke (kivataa)
Aimata kumaar isa>h

rcanaa]M Beajatae huyae inamna ilaiSata inayamaae> ka Zyaana rSae>:
1
2
3

“ihndI caetanaa” saBaI laeSakae> ka svaagata krtaI hE ik
Aapa ApanaI rcanaayae> paRkaoana hetau hmae> Baejae>_ sampaadkIya
maNDla kI }cCa hE ik “ ihndI caetanaa” saaihtya kI ]k
paUNa| Wpa sae sa>tauilata pai<ka hae, AYaa|ta` saaihtya ke saBaI
paxaae> ka sa>taulana_ ]k saaihityak pai<ka mae> AalaeSa,
kivataa AaEr khainayaae> ka qicata sa>taulana haenaa Aavaoyak
hE, taaik hr vaga| ke paa#k pa$[nae ka Aanand paRapta kr
sake>_ }saIila] hma saBaI laeSakae> kae Aamain<ta krtae hE>
ik hmae> ApanaI maaEilak rcanaa]M hI Baejae>_ Agalae A>k ke
ila] ApanaI rcanaa]M oaIzaRaitaoaIzaR Baeja de>_ Agar sa>Bava hae
taae Apanaa ica< BaI saaYa Avaoya Baejae>_

4
5
6

-1-

ihndI caetanaa, ApaREla, jaulaa}|, AK@Ubar, taYaa
janavarI mae> paRkaioata haegaI_
paRkaioata rcanaaAae> mae> vyaKta ivacaarae> ka paUNa|
qTardaiyatva laeSak par haegaa_
pai<ka mae> rajanaEitak taYaa ivavaadaspad ivaPayaae>
par ilaiSata rcanaa]M paRkaioata nahI> kI
jaayae>gaI_
rcanaa ke svaIkar va AsvaIkar krnae ka paUNa|
AiZakar sa>paadk ma>Dla ka haegaa_
paRkaioata rcanaaAae> par kae}| paairORimak nahI>
idyaa jaayaegaa_
pai<ka mae> paRkaioata saamagaRI laeSakae> ke inajaI
ivacaar hE>_ sa>paadk taYaa paRkaoak ka qnasae
sahmata haenaa Aavaoyak nahI> hE_
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

ihndI caetanaa vaPa| 2009
sa>rxak ]va> paRmauSa sa>paadk
ORI oyaama i<paa#I

sah sa>paadk

]k ivadeoaI sa>ta nae kr idyaa
ihndI jagata mae> camatkar,
ivaoaePaa>k mae>e
deiSayae qsaka samaacaar _

Daâ. inama|laa Aadeoa (kEnaeDa)
Daâ. sauZaa Aaema $I>gara (Amaeirka)

sa>paadkIya ma>Dla
Aimatakumaar isa>h (Baarta)
AiBanava oauKla (Amaeirka)
gajaendR saaela>kI (Baarta)
}laa paRsaad (Amaeirka)

Ariva>d naralae

paRba>za sa>paadk
Daâ. hrIoa candR oamaa| (kEnaeDa)
Daâ. Aaema $I>gara (Amaeirka)

maaga| doa|k ma>Dla
Daâ kmala ikoaaer gaaeyanaka (Baarta)
raja maheovarI (kEnaeDa)
saraeja saaenaI (kenaeDa)
qidta itavaarI (Baarta)
ivanaaed candR paaNDeya (Baarta)

paRmauSa : ivadeoa
Daâ.A>janaa sa>ZaIr ( Baarta)
Ainala oamaa| (Yaa}laE>D)
saureoacandR oauKlaa (naavae|)
yaasamaIna i<paa#I (FRa>sa)
rajaeoa Dagaa( (Aaemaana)

ihndI paRcaairNaI saBaa
mahakiva paRae. Aadeoa (sa>rxak)
oyaama i<paa#I (AZyaxa)
Bagavata oarNa ORIvaastava (qpaazYaxa)
saurendR paa#k (ma><I)
Daâ. candR oaeSar i<paa#I (qpama><I)
ORImataI saureSaa i<paa#I (kaePaaZyaxa)
oaalaIna candR i<paa#I (sadsya)
sauriBa gaaebaZa|na (sadsya)

Hindi Chetna is a literary magazine published quarterly
in Toronto, Ontario under the editorship of Mr. Shiam
Tripathi. Hindi Chetna aims to promote the Hindi
language, Indian culture and the rich heritage of India
to our children growing in the Canadian society. It
focuses on Hindi literature and encourages creative
writers, young and old, in North America to write for the
magazine. It serves to keep readers in touch with new
trends in modern writing. Hindi Chetna has provided a
forum for Hindi writers, poets and readers to maintain
communication with each other through the magazine.
It has brought many local and international writers
together to foster the spirit of friendship and harmony.

Hindi Chetna
6 Larksmere Court,
Markham, Ontario,
L3R 3R1
Phone(905) 475 - 7165
Fax: (905) 475 - 8667
e-mail: hindichetna@yahoo.ca

caetanaa sahayak
DEnaI kavala
A>kur @eksaalaI
Ajaya manaaecaa

-2-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

mauJae yah jaana kr haid|k paRsannataa hu}| ik Aapa <Emaaisak pai<ka ‘ihndI caetanaa’ ka jaulaa}| A>k ivaoaePa taaEr par Daâ. kaimala baulke
jaEsae ivaioaP@ vyaiKta kae samaipa|ta kr rhe hE> _ Daâ. kaimala baulke ka ihndI BaaPaa va ihndI saaihtya ke paRcaar ]va> paRsaar mae> sarahnaIya
AaEr AmaUlya yaaegadana rha hE jaae ik ivadeoaae> mae> kma hI deSanae kae imalataa hE _ qnakI rcanaaAae> kI saoaKta AiBavyaiKta qnaka ihndI
BaaPaa ka Xaana doaa|taI hE _ jaae ik BaartaIya maUla ke laaegaae> kae paRaetsaaihta krtaI hE ik vaae Apanae deoa, ApanaI ivarasata AaEr ApanaI
BaaPaa kae ijasae vae paICe CaeD[ Aayae hE> kBaI na BaUlae> _
maera yah maananaa hE ik ‘ihndI caetanaa’ ke maaZyama sae yah sa>deoa qTarI Amaeirka mae> basanae vaalae laaegaae> ka maaga|doa|na kregaa va qtsaah
idlaayaegaa ik vaae BaI ihndI BaaPaa ka Xaana Apanae yauvaa vaga| kae de> _
Anaek - Anaek oauBakamanaaAae> ke saaYa,

paRIita sarna ( kaEisalae@ janarla @aer>@ae)

-3-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

-4-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

AadrNaIya sauZaa jaI
hmae> yah jaana kr Apaar hPa| kI AnauBaUita hae rhI hE ik ihndI caetanaa ka ivaoaePaa>k
Fadr kaimala baulke ke jaIvana ]va> kamaae> par AaZaairta haegaa_
baeiljayama maUla ke Fadr baulke nae 41 vaPa| kI Aayau mae> BaartaIya naagairktaa gaRhNa kI_
qnaka sabasae mahTvapaUNa| kama A>gaReja[I sae ihndI oabdkaeoa kI rcanaa kha jaa]gaa_
Aaja BaI qnake Vara rcaa gayaa oabdkaeoa ihndI jagata mae> savaa|iZak paRamaaiNak maanaa
jaataa hE_ ]k Aaer qnhae>nae ramakYaa kI qtpaiTa AaEr ivakasa par gaRnYa ilaSaa taae
dUsarI Aaer baa}bala ka ihndI Wpaa>tar BaI ikyaa_
vae sahI maayanae mae> ivaða naagairk Yae_ ]k ivadeoaI haenae ke baavajaUd Fadr baulke nae ihndI
kI sammaana vai&, }sake ivakasa,paRcaar-paRsaar AaEr oaaeZa ke ilayae gahna kaya| kr
ihndI ke qtYaana ka jaae maaga| paRoasta ikyaa, AaEr ihndI kae ivaðaBaaPaa ke Wpa mae>
paRitaP#a idlaanae kI jaae kaeioaoae> kI>, vah hma BaartaIyaae> ke ilayae paRerNaa ka ivaPaya hE_
kYaa yaU.ke. ke saBaI padaiZakarI ]va> sadsya Aapa sabake paRyaasaae> kI paRoa>saa krtae hE>
AaEr Aaoaa krtae hE> ik Fadr kaimala baulke ivaoaePaa>k Apanae Aapa mae> AnaU#a saaibata
haegaa_
oauBaaka>xaI,
taejaendR oamaa|
mahasaicava

-5-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

-6-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

sammaananaIya ORI oyaama i<apaa#I jaI ]va> Daâ. sauZaa Aaema $I>gara,

mauJae yah jaanakr haid|k paRsannataa hu}| hE ik ‘ihndIcaetanaa’ <aEmaaisak pai<aka ka Daâ. kaimala baulke
A>k paRkaioata hae rha hE_ ihndI ke ivadeoaI ivaVanaae> mae> qnaka naama baD[e Aadr ke saaYa ilayaa jaataa
hE_ Daâ. kaimala baulke ka janma 1909 mae> baeiljayama ke rEmsacaEpala mae> huAa Yaa _ vae imaoanarI kaya|
ke ila] Baarta Aayae Yae AaEr baad mae> vae Baarta ke hI naagairk bana gayae_ vae ihndI ke ivaVana Yae AaEr
qnhae>nae paRyaaga ivaovaiva^alaya ke ihndI ivaBaaga sae samba& haekr Apanaa oaaeZa - paRbanZa, rama -kYaa
: qtpaiTa AaEr ivakasa , (1950 }|.) paRstauta ikyaa_ Daâ. kaimala baulke nae ihndI BaaPaa AaEr saaihtya
ke ila] Anaek mahTvapaUNa| kaya| ikyae , ijanamae> qnaka , A>gaRejaI - ihndI oabd -kaeoa , (1968) Aaja
tak sabasae paRamaaiNak oabd- kaeoa maanaa jaataa hE_ Daâ. baulke Anaek vaPaae|> tak raMcaI ke ‘sa>ta jae[ivayasa|
kaâlaeja mae>’ ihndI taYaa sa>skta ivaBaaga ke AZyaxa rhe AaEr AZyaapak ke Wpa mae> BaI qnhae>nae Syaaita
paRapta kI_ qnakI janma -oataabdI (1909 - 2009) par maE> qnhe> paRNaama krtaa hUM AaEr maE> maanataa hUM ik
vae ihndI saaihtya ke }itahasa mae> sadEva smarNa ikyae jaayae>gae_
ivanaIta,
Daâ. kmala ikoaaer gaaeyanaka

-7-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

7
sauZaa jaI ,
“ihndI caetanaa” ka ApaREla A>k imalaa_ maE> khUMgaa ik yah pai<aka
rcanaaAae> ke star par Baarta kI iksaI BaI pai<aka sae q²Isa nahI>
hE_ maanavaIya kmaja[aeiryaae> ka ioakar maE> BaI hUM_ }sailayae sabasae
pahlae vaae naama pa$[e ijana sae pairicata hUM_ sauBaaPa naIrva ka
saaxaatkar, paRema janamaejaya ka vya>gya, Wpaisa>h candela ka
sa>smarNa, mahavaIr oamaa| ]va> satapaala kI ga[ja[lae>, laavaNyaa jaI
ka janma -janma ke fere, paRae. hiroa>kr Aadeoa, gauWdeva kmala
ikoaaer gaaeyanaka (vae hmaare laeKcarr Yae ja[aikr husaena kaâlaeja mae>),
saUrja paRkaoa ]va> sauBaaPa naIrva ka pa<a saBaI f@af@ pa$[ gayaa_
yah rcanaa]M iksaI BaI pai<aka kae starIya banaa saktaI hE>_ idvyaa
maaYaur kI khanaI A>itama taIna idna maerI sava|ipaRya khainayaae> mae>
oaaimala hE_ saaihityak samaacaar BaI pa$[e_ Aapanae ilaSaa hE ik
Agalaa A>k ifr ]k ivaoaePaa>k hE_ paRtaIxaa rhegaI_ Aapakae AaEr
AadrNaIya i<apaa#I jaI kae ]k S[aUbasaUrta A>k ke ilayae baZaa}|_
Aapaka ,
taejaendR oamaa| ( yaU.ke.)
...........................................................
Aapa laaega bahuta AcCa kama kr rhe hE>_ maataBaUima sae }tanaI dUr
rhtae huyae BaI Aapaka ihndI ke paRita yah lagaava kaibalae taarIf
hE_ baZaa}| svaIkar kre>_
Daâ. gaaeivand isa>h, }Kj[aekUi@va sa>paadk , Amar qjaalaa
idllaI ( Baarta)

AadrNaIya sauZaa jaI, namastae
pahlaI baar Aapa kI maela sae ihndI - caetanaa ke ivaPaya mae>
jaanaa _ Aapaka }|- A>k pa$[a _ vaah.... hr ivaZaa mae> pairpaUNa|
cayainata saamagaRI deSa kr caikta hUM_ }saka Cpaa A>k iBajavaanae
kI vyavasYaa maere patae par hae jaayae taae baD[a AcCa hae_ rcanaatmak
sahyaaega ke Wpa mae> oaIzaR hI kuC rcanaayae> Baeja rha hUM_
oaePa oauBa
pauna: baZaa}| ]va> oauBa kamanaa]M_
yaaegaendR maaedigala ( paanaIpata) Baarta
..........................................................
sauZaa jaI,
Aapaka bahuta- bahuta Zanyavaad_ bahuta AcCI pai<aka saundr
saaihtya ke saaYa_
saadr
rcanaa ORIvaastava (Amaeirka)
...........................................................
Aaâna laa}na par caetanaa ka padapa|Na ihndI jagata kI jaagaWktaa
mae> nayae qtsaah ka sa>carNa kregaa_ AadrNaIya i<apaa#I jaI kae
oataoa: oauBakamanaayae>_
sa>dIpa tyaagaI ( kEnaeDa)
...........................................................
ipaRya sa>paadk,
saata samaundr paar hae rhe }sa tarh ke sad`paRyaasa qmmaId
jagaatae hE> AaEr qtsaah paEda krtae hE> _ Kyaae>ik hma ih>dI pa@`@I kI
- qdasaI sae AKsar htaaoa huyae rhtae hE> _ Aapa laaega ]k tarh sae
}itahasa rca rhe hE>_ baZaa}| _
AnaUpa sae#I ( Baarta)

...........................................................
.............................................................
bahuta AcCa lagaa_ saba pa$[a_
jagabaIr isa>h taaemar ( Baarta)
...............................................................

Aita saundr! }sa OReya ke Aapa AiZakarI hE> ik yah
pai<aka qTarI Amaeirka ke laeSakae> ka paRitainaiZatva krnae mae>
safla hae rhI hE_ pauna: Zanyavaad _
satyapaala Aanand( Amaeirka)
............................................................

sauZaa jaI AiBavaadna,
“ihndI caetanaa”ka yah sauSad A>k 30 kae hI imalaa AaEr }
tanaa AcCa lagaa ik krIba -krIba paUra pa$[ gayaI_ Aita saundr
_ Anjanaa jaI kI rcanaa ka }ntaj[aar rhegaa_ ica<a kavyaoaalaa
hmaeoaa kI tarh AnaU#I ! Kyaa khUM - iktanaa khUM! laeSa , khanaI
, kivataayae> saba ]k sae ba$[kr ]k_ ApanaI kivataa “ yah maoaala” Kyaa baata hE! Aapa laaega }tanaI dUr baE#e BaI iktanaa saaYa|k kama
kr rhe hE>_ maera sahyaaega hmaeoaa imalaegaa_
BaI deSaI _ Aapanae mauJae }sa yaaegya samaJaa ; oata - oata Zanyavaad_
Daâ. Aaema AvasYaI ( Baarta)
idvyaa maYaur kI “ A>itama taIna idna” yahaM ke jaIvana kI maanava
mana KI yaYaaYa| JaaMkI hE_ Ariva>d naralae jaI kI sajjaa sae sajaa
klaevar idna- idna inaSartaa jaa rha hE_
saadr,
reNauka Ba@naagar ( Amaeirka)
...........................................................

-8-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
Aaja pahlaI baar “ihndI caetanaa” kae deSaa_ Apanae Aapa mae>
AdBauta kaya| kr rhe hE> Aapa laaega_ saamagaRI kI ivaivaZataa AaEr
star }sae ]k sampaUNa| pai<aka ka svaWpa paRdana krtae hE>_ sauBaaPa
naIrva sae Daâ. $I>gara ka saaxaatkar sa>ixapta laeikna ivacaarpaUNa|
hE AaEr qsa par ca>dela Baa}| ka kmalaeovar jaI par sa>smarNa ,
paRoa>sanaIya hE_ pai<aka mae> ApanaI rcanaa Baejakr mauJae SauoaI haegaI_
rmaeoa kpaUr ( Baarta)

basa pai<aka kae caar caaMd lagaa] rSae>_ hmaarI oauBakamanaa]M
Aapake saaYa hE>_ laeiSaka idvyaa maaYaur Vara ilaiSata khanaI
“ Aintama taIna idna” pa$[I , mana kae CU ga}|_ ‘maayaa’ ke ivacaarae>
kI Qha paaeh, Aaoaa -inaraoaa ke BaMvar mae> DUbatae qtartae qtaar
ca$[ava ka laeiSaka nae baD[I saundrtaa sae ica<aNa ikyaa hE _ paiocama
ke samaaja mae> rhkr , paUva| ke maUlyaae> AaEr ivacaarae> kae ApanaI YaataI
banaa] rSanaa , ]esaI isYaita mae> sae hma jaEsae paRYama paI$[I ke lagaBaga
saBaI laaega gauj[ar rhe hE>_ santaana kI kimayaae> kae jaanatae huyae BaI
...............................................
qnake paRita hmaara maaeh, mata paita ke paRita AaEr qsasae dUsare laaek mae>
sauZaa jaI,
hmaeoaa kI tarh khUMgaa, bahuta sama& A>k hE_ satapaala Syaala kI imalanae kI Aaoaa ‘ maayaa’ ke jaIvana kae calaa rhI hE qsake jaIvana
ga[j[ala AaEr idvyaa maaYaur kI khanaI pa$[ gayaa _ Wpaisa>h ca>dela ke ke Aintama idnaae> kae vyasta rSae huyae hE>_ khanaI ka A>ta laeiSaka
nae saundrtaa sae ikyaa ik yaid jaIvana ka kae}| saaYa|k Zyaeya hae taae
sa>smarNa kae pa$[tae huyae kmalaeovar yaad Aatae rhe_ Aapakae baZaa}|
matyau ka Dr BaI mana sae inakla jaataa hE_ laeiSaka maerI haid|k
AaEr oauBakamanaa_ Kyaa “ihndI caetanaa” kI paIDI]f ke bajaaya
svata><a Wpa sae iksaI blaaga par yaa saa}@ par paRkaioata nahI> ikyaa baZaa}| kI paa<aa hE> _
qPaa deva ( Amaeirka)
jaa saktaa ? }sa par ivacaar krnaa caaihyae_
.............................................................
saadr
Aalaaek paRkaoa pautaula ( Baarta)
sammaanaIya paRmauSa sa>paadk mahaedya,
raviwar.com
ihndI caetanaa kI sah- sampaadk Daâ. sauZaa $I>gara nae saaxaata Bae>@
..........................................................
haenae par mauJae pia<aka ke ipaClae taIna A>k - AK@Ubar 08, janavarI
AadrNaIya sauZaa jaI,
‘ihndI caetanaa’ ka A>k 42 paRapta huAa, AaBaar_ bahuta SaUbasaUrta hE 09, ApaRela2009 - Bae>@ ik]_ maE>nae pai<aka pahlaI baar deSaI AaEr
A>k_ saudUr baE#kr Aapa laaega }tanaI saundr pai<aka paRkaioata kr yah BaI kErI, naaYa| kEraelaa}naa mae> jahaM maerI baD[I bae@I BaI rhtaI
hE _ maE> qtsauktaa AaEr Aalaaecanaatmak maanaisaktaa ke saaYa
paa rhe hE>_ yah bahuta mahtvapaUNa| hE_ }sasae pahlae }sae nae@ par deSa
cauka Yaa , laeikna taba paUra pa$[ nahI> paayaa Yaa_ AapakI BaejaI paRita pai<aka ke taInaae> A>k pa$[ gayaa_ yah jaananae ke ila] ik paRvaasaI
BaartaIya ihndI kI saaihityak sa>skita AaEr BaaPaa paRyaaega kaEoala
kla paRapta hu}| oaama AaEr Aaja Aa^nta qsae pa$[ gayaa _ idvyaa
maaYaur kI khanaI - ‘A>itama taIna idna’ A>k kI OReP#tama paRstauita kI diP@ sae mauSya BaUima ke star ke iktanae inak@ hE _ maE> ivaovaasa
hE_ laavaNyaa oaah kI khanaI - ‘janma - janma ke fere’ yaYaaYa|park ke saaYa kh saktaa hU> ik daenaae> diP@yaae> sae mauJae pai<aka ka vahI
star lagaa jaae }sa star kI pai<akaAae> ka Baarta mae> haetaa hE_ }sake
AaEr maaima|k hE _ vairP# kYaakar sauBaaPa naIrva ke saaYa AapakI
AitairKta BaartavaasaI laeSak BaI pai<aka sae laeSak Wpa mae> jauDe[
baatacaIta Anaekae> pataae|> kae SaaelataI hE_ Anya rcanaaAae> mae> Daâ.
ioavanandna yaadva kI kivataa AaEr paRema janamaejaya ka vya>gya pasa>d hE> _ jaae ]k bahTar saa>skitak Baarta kae maUta| Wpa paRdana krtaa
hE_ maE> Aapaka AiBanandna krtaa hUM_
Aayae hE>_kuC ivanamaR salaah pai<aka ke ila]_ yaid paustakae> ke
saureoa kumaar
kvar paRkaioata na kr qnake sYaana par paustakae> kI paRaipta saUcanaa
dI jaayae taae payaa|pta paP#ae> kae bacaayaa jaa saktaa hE AaEr qsa sYaana (paUva| paRaefesar, kendRIya sa>sYaana, Aagara ) Baarta
ka qpayaaega iksaI rcanaa ke paRkaoana ke ila] ikyaa jaa saktaa
hE_ kvar ke sYaana par saUcanaa mae> paustak ,laeSak AaEr paRkaoak ka
naama denaa hI payaa|pta haegaa_ }sa A>k mae> kuC paustakae> ke }tanae baD[e
kvar paRkaioata hE> ik qnake sYaana par lazaukYaa yaa ]k AcCI
kivataa paRkaioata kI jaa saktaI YaI_ Aapa saBaI kae }tanaI saundr
pai<aka paRkaioata krnae ke ila] baZaa}|_
Wpa isa>h ca>dela ( Baarta)
............................................................
sauZaa jaI ,
‘ihndI caetanaa’ ipaClae k}| vaPaae|> sae pa$[ rhI hUM_ AavarNa sae laekr
Aintama paP# tak yah pai<aka ]k na}| navaelaI dulhna saI saja
-Zaja kr saamanae AataI hE taae samaya inakala kr pa$[nae ka ZaEya|
nahI> rhtaa _ khainayaaM, lazau kYaa]M , sa>smarNa , kivataa , gaIta,
laeSa , g[aj[ala , saaxaatkar saBaI jaEsae qsa na}| navaelaI ke gahnae hE>
ijanasae vah idna paRitaidna banataI saMvartaI hE_ Aapaka na] kivayaae>,
laeSakae> kae ilaSanae ke ila] paRaetsaaihta krtae rhnaa sarahnaIya hE_
-9-
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
ipaRya oyaama i<apaa#I,
Aaja @eLna mae> BaI ORI Aivanaaoa gaupta ke saaEjanya sae AapakI pai<aka
‘ihndI caetanaa’ deSanae kae imalaI_ Aapakae kaei@ - kaei@ saaZauvaad,
}sa ihndI saevaa hetau_ Aapa ivadeoa mae> ihndI kI AlaSa jagaayae hE>_
qdya paRtaapa isa>h
paUva| saa>sad

dae oabd
fadr kaimala baulke smaita A>k Aapake saamanae hE _
}sa A>k ke ila] saamagaRI jau@atae hu] , maE>nae }sa baata ka Syaala
rKSaa ik bahuORuta va bahupai#ta laeSaae> kI AavaiTa na hae AaEr hma
}sae ]k ]esae A>k ka svaWpa paRdana kr sake> ,jaae fadr baulke
ke vyaiGtva ]va> kitatva kae qd`zaai@ta krtaa hae _ maE> Apanae }sa
paRyaasa mae> iktanaI safla rhI hUM , yah jaananae ke ila] AapakI
paRitai+yaaAae> kI paRtaIxaa hE _
oauBakamanaaAae> saihta
}laa paRsaad

- 10 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

sampaadkIya
Aapakae yah ivaoaePaa>k deSakr Aaocaya|
Avaoya haegaa AaEr yah svaaBaaivak BaI hE_
ipaClae A>kae> mae> }saka qllaeSa nahI> ikyaa
gayaa _ yah A>k ihndI ke ]k ivadeoaI
maUla ke ivaVana sa>ta fadr baulke kae samaipa|ta
hE_ jaba hmanae yah inaocaya ikyaa ik hma fadr
baulke par ivaoaePaa>>k inakalae>gae, taae maE>nae mahsaUsa ikyaa ik fadr
baulke ke sammaana mae> yah A>k ivaova ke ila] ]k AdBauta qpahar
haegaa, ivaoaePakr qna ihndI saaihtyakarae> ke ila] jaae Baarta sae
saudUr ivadeoaae> kI ZartaI par basae huyae hE> _ ]k Aaer baulke jaEsae
kma|#, maeZaavaI ihndI ke sa>ta ijanhae>nae ihndI BaaPaa AaEr saaihtya ke
ila] Apanaa sava|sva nyaaeCavar kr idyaa_ dUsarI Aaer laaD| maEkalae
jaEsae +Ur, ihndI BaaPaa , saaihtya AaEr sa>skita ke oa<au ijanhae>nae
hmaare saaihtya AaEr sa>skita kI jaD[ae> mae> ]esaa taejaaba Dala idyaa
ik hma Aba tak SaD[e nahI> hae paayae hE>_ ikntau ijasa saaihityak
ivaBaUita kI smaita mae> hmanae yah A>k samaipa|ta ikyaa hE vah taae
saagar mae> ]k baUMd ke samaana hI hE_ ifr BaI hmanae }sa idoaa mae>
kaya| ikyaa_
yaid hma baulke kI ihndI saevaaAae> par ]k ivah>gama diP@ Dalae>
taae hmae> Xata haegaa ik baulke ihndI ke ila] ijayae AaEr ihndI ke
ila] kama krtae -krtae ApanaI jaIvana yaa<aa samaapta krke ihndI
jagata par ]k bahuta baD[a ~Na CaeD[ gayae hE>_ qnake paRyaasaae> kae
deSakr maera AntasYa CU jaataa hE_ vata|maana kae }itahasa kI
saccaa}| bataanae ke ila] hI hmanae yah paga q#ayaa hE_
drAsala ]k ivadeoaI haenae ke baavajaUd baulke nae ihndI ke qtYaana ,
paRcaar - paRsaar ]va> oaaeZa ke ila] jaae gahna kaya| kr ihndI ka jaae
maaga| paRoasta ikyaa, AaEr ihndI kae ivaovaBaaPaa ke Wpa mae> paRitaP#a
idlaanae kI jaae kaeioaoae> kI>, vah hma BaartaIyaae> ke ila] paRerNaa
ka ivaPaya hE AaEr lajjaa ka BaI _ lajjaa }saila] Kyaae>ik ]k
ivadeoaI haenae ke baavajaUd ihndI ke ila] qnhae>nae jaae ikyaa, vaae hma
BaartaIya AaEr ihndI BaaPaI haekr BaI qsaka ]k A>oa BaI kr
paayae ? Aaja ihndI kI saevaa ke ila] fadr baulke jaEsae kma|# ,
samaipa|ta vyaiKtayaae> kI Aavaoyaktaa hE_
fadr baulke ivaoaePaa>k kI mauSya paramaoa|dataa Daâ. }laapaRsaad hE>_
maE> }laa paRsaad kae bahuta Ù bahuta baZaa}| detaa hU>M ijanhae>nae
}sa A>k ke ila] fadr baulke par Anamaaela saamagaRI ]ki<ata krnae
mae> sa>paadk ma>Dla kae sahyaaega idyaa_ gatavaPa| maerI sahayak sauZaa
Aaema $I>gara nae Daâ. narendR kaehlaI A>k inaklaa Yaa_ Agalae vaPa|
ke nayae ivaoaePaa>k kI taEyyaarI cala rhI hE_ maE> saBaI laeSakae> ka
AnaugahIta hUM ijanhae>nae ApanaI laeSanaI sae }sa ivaoaePaa>k kI oaaeBaa
ba$[a}|_ AapakI paRitai+yaaAae> kI paRtaIxaa rhegaI_ Aapaka

ihndI caetanaa kI samaIxaa Avaoya deSae> ‘kYaa ca+’
http:// Katha Chakra. blogspot.com

Xaana raioa ke sa>icata kaePa ka naama hI
saaihtya hE

ihndI caetanaa kae pai$[yae !
pataa :http://hindi-chetna.blogspot.com/

ihndI caetanaa kae Aapa Aana laa}na BaI pa$[ saktae hE> _
Visit Our Web Site
Http://www.vibhom.com
or home page par publication mae> jaakr

zar baE#e paustake> paRapta kre>
http://www.pustak.org

paRmauSa sa>paadk

- 11 -

]k sauSad saUcanaa :-

Agalae A>k sae hma ]k na}| laeSa maalaa

“Ahmadabaad sae AmarIka tak” paRstauta kr rhe
hE> _ laeiSaka hE> saupaRisa& kvaiya<I Daâ. A>janaa
sa>ZaIr _ }samae> vah Apanae ivaovaiva^alaya ke
ioaxaNa ke Sa@`@e -ima@`#e AnauBavaae> sae
pairicata krayae>gaI _ sa>paadk
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

Daâ. kaimala baulke : jaIvana-reSaa]M
Daâ. idnaeovar paRsaad
ihndI ke Zama|yaae&a AaEr santa saaihtyakar
Daâ.Fadr kaimala baulke ka janma baelaijayama
ke paiïama flaENDsa| paRanta ke rmsakpaElae naamak
gaaMva mae> 1 isatambar, 1909 }|. kae huAa Yaa_
vahaM qnake paUva|ja ipaClaI k}| paIi$[yaae> sae rh
rhe Yae AaEr Aaja BaI qnake k}| sambanZaI vahaM
rhtae hE>_ qnake dada ifilapa baulke (janma : 17 janavarI, 1817
}|.) Apanae paUva|jaae> kI tarh BaU-svaamaI Yae_ qnakI pahlaI patnaI
Amaeilayaa oaaqta kI matyau ivavaah ke kÖC hI samaya baad hae gayaI
YaI_ qnakI dUsarI patnaI nataailayaa saaeifyaa Klaa}sa (janma : 15
isatambar, 1841}|.), jaae rmsakpaElae ke samaIpavataI| dsaelae gaaMva kI
YaI>, qnasae caaEbaIsa vaPa| Cae@I YaI> AaEr Apanae paita kI matyau ke
naaE vaPa| paUva| hI, AK@Ubar, 1893 }|. mae> parlaaekvaasaI hae gayaI YaI>_
ifilapa baulke kI matyau pacaasaI vaPa| kI pairpaš AvasYaa mae> 28
Agasta, 1902 }|. kae hu}|_

qparaeKta ica< mae> :- baulke

ke ipataa Adaelf baulke ]va> qnakI maaM mairyaa

ifilapa baulke Apanae paUva|jaae> sae iBa² svaBaava ke Yae_
ya^ipa vah bahuta Zama|inaP# Yae, ikntau qnaka ivaðaasa Zana jaaeD[nae
mae> nahI>, bailk Baaeganae mae> Yaa_ qnakI ifjaUlaSacaI| ke karNa
qnakI samasta BaU-sampaiTa ibak gayaI AaEr jaIvana ke A>ta mae> vah
idvaailayaa hae gayae_ qnake daenaae> pau<a - kaimala AaEr Adaelf qnakI matyau ke baad k}| vaPaae|> tak rmsakpaElae mae> AajaIivaka ke
ila] sa>zaPa| krtae rhe_ paairvaairk paRitaP#a ke qtaar AaEr ba$[tae hu]
AaiYa|k sa>k@ ke idnaae> mae> hI qnaka ivavaah huAa taYaa Adaelf
kae pahlaI sa>taana hu}|, ijasae paairvaairk par>para ke Anausaar Apanae
baD[e caacaa kaimala ka naama imalaa_ ioaoau kaimala ka janma samaya
sae paUva| - saata mahInaae> mae> - huAa Yaa AaEr vah }tanaa duba|la Yaa ik
qsae bacanae kI Aaoaa iksaI kae na YaI_ qsakI maaM mairyaa baulke,
qsake janma ke baad taIna idnaae> tak raetaI rhI>, ikntau caaEYae idna sae
qsakI isYaita mae> sauZaar haenae lagaa AaEr qsake jaIvana kI Aaoaa
baMZanae lagaI ikntau jaba vah kÖC hI mahInaae> ka Yaa, baulke-pairvaar
kae Apanaa gaaMva CaeD[naa paD[a_ kaimala AaEr Adaelf, ki#na sa>zaPa|
krtae rhnae ke baavajaUd, Apanaa paEtak zar tak na bacaa sake_ daenaae>
- 12 -
samaIpa ke dae Alaga-Alaga gaaMva mae> basa gayae - ha}|sta mae> kaimala
AaEr ilassaevaegae mae> Adaelf_ ilassaevaegae mae> Adaelf kI sasaurala
BaI YaI_
Fadr baulke ke caacaa (kaimala) AaEr qnake ipataa ke
svaBaava mae> bahuta A>tar Yaa_ caacaa }sa duinayaa ke AadmaI Yae_ vah
bahuta vyavaharkÖoala vyaiG Yae_ qnhae>nae lakD[I ka vyaapaar Aar>Ba
ikyaa AaEr deSatae-deSatae laaSaae> ¾E>k ke svaamaI bana gayae_
ilassaevaegae ke samaIpavataI| ba>drgaah jaebaRugae mae> qnaka ]k ivaoaala
gaaedama Yaa, jahaM tarh-tarh kI lakiD[yaae> ke $er saare kÖnde Cae@ebaD[e @Ilaae> ke Wpa mae> jamaa rhtae Yae_ gaaedama ke karSaanae mae> lakD[I
caIrnae ka kama haetaa Yaa_ lagaBaga De$[ saaE majadUr savaere sae oaama
tak jahajaae> sae lakD[I qtaarnae, qsae yaYaasYaana rSanae, gaaiD[yaae> par
laadnae AaEr karSaanae mae> caIrnae mae> vyasta rhtae Yae_ ya^ipa Apanae
AZyavasaayaI svaBaava ke karNa vah vyaapaar mae> laganae ke kÖC samaya
baad hI sampa² hae gayae, ikntau paRYama ivaðayau& kI samaaipta ke baad
taae qnakI gaNanaa Aasapaasa mae> sabasae ZanaI laaegaae> mae> haenae lagaI_
paRYama ivaðayau& mae> baelaijayama ke bahuta-sae igarjaazar naP@ hae gayae
Yae, laD[a}| samaapta haenae ke baad pauranae igarjaazarae> kI marmmata AaEr
nayae igarjaazarae> ke inamaa|Na ka kama taejaI par Yaa, }saila] lakD[I
ka vyaapaar qtkPa| par Yaa_ Fadr baulke ke caacaa nae }sasae bahuta
Zana kmaayaa AaEr Apanae gaaMva ha}sta mae>, jaae jaebaRugae sae baRusaelsa jaanae
vaalae maaga| par hE, ivaoaala Bavana banaayaa_ vah qsa AiBajaata vaga| mae>
saimmailata hae gayae jaae ¿laeimaoa haetae hu] BaI ¾e>ca bana jaataa Yaa_
deSatae-deSatae qnake paUre pairvaar ka vaataavarNa badla gayaa AaEr na
kevala zarelaU baatacaIta ¾e>ca mae> haenae lagaI, bailk ¾e>ca ioaP@acaar
BaI bartaa jaanae lagaa_
}sake #Ik ivaparIta Fadr baulke ke ipataa Adaelf Yae
ilassaevaegae Aanae ke païaata` vah Apanae baD[e Baa}| ke lakD[I karSaanae
mae> paRba>Zak ke Wpa mae> kama krnae lagae_ paRYama ivaðayau& mae> saEinak
ke Wpa mae> kaya| krnae ke baad jaba vah ifr zar laaE@e, taae Baa}| ke
karSaanae mae> pauna: paRbanZak ke pad par naaEkrI krnae lagae_ qnake
baD[e Baa}| kae yah pasa>d nahI> Yaa ik vah qnake yahaM kma|caarI ke
Wpa mae> naaEkrI kre>_ vah qnhe> Apanae vyaapaar mae> saaJaedar banaanaa
caahtae Yae, laeikna qnake }sa dbaava ka Adaelf par kae}| paRBaava
nahI> paD[a_ qnakae maalaUma Yaa ik lakD[I ke vyaapaar sae imalanae
vaalae AkUta Zana ka rhsya Kyaa hE? }saila] vah Baa}| ke vyaapaar
mae> saaJaedar bananaa nahI> caahtae Yae_ vah vaetanaBaaegaI kma|caarI ke Wpa
mae> }|maanadarI sae kama krtae rhnae ke inaïaya par AiDga rhe_
qnakI patnaI mairyaa BaI qnakI tarh Zama|inaP# YaI>_
laeikna paita-patnaI ke svaBaava mae> bahuta A>tar Yaa_ Adaelf ka
svaBaava ga>BaIr, #>$a AaEr saSta Yaa_ qnamae> Zama|inaP# vyaiG kI
maanavaIyataa sahja hI iva^maana YaI, ikntau vah kivatva AaEr
Baavauktaa ke laaek ke nahI>, bailk vyavahar laaek ke paRaNaI Yae_ vah
oarIr sae BaI bahuta bailaP# AaEr lambae Yae_ laeikna mairyaa deh sae
inaba|la AaEr mana sae Atyanta Baavauk YaI>_ qnakI AiBawica
kivataa mae> YaI_ qnaka svaBaava }tanaa kaemala AaEr sarla Yaa ik
yaid paD[aesa ke iksaI pairvaar mae> kae}| baImaar paD[taa yaa iksaI kI
matyau haetaI, taae pataa calatae hI yah saevaa AaEr sahanauBaUita ke ila]
qpaisYata hae jaataI>_ Apanae baccaae> par qnaka bahuta mamatva Yaa ivaoaePata: ApanaI pahlaI sa>taana kaimala baulke par_

Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
Fadr baulke kha krtae Yae ik mauJae ipataa sae bailaP# oarIr
AaEr kma|oaiG taYaa maataa sae Baavauk {dya AaEr saevaa Baava imalaa
hE AaEr Zama| mae> inaP#a maataa AaEr ipataa daenaae> sae paRapta hu}| hE_
}samae> sa>deh nahI> ik qnhe> maataa AaEr ipataa, daenaae> ke savaae|Tama gauNa
imalae Yae, ikntau qnake Aar>iBak jaIvana par sabasae AiZak paRBaava
maaM ka paD[a Yaa_ jaba Ainavaaya| saEinak BataI| ka inayama laagaU haenae
par ipataa paRYama ivaðayau& mae> laD[a}| par calae gayae, taae maaM hI baccaae>
ka sabasae baD[a sambala YaI>_ qsa samaya kaimala, jaUilayana, gaEibaR]
la AaEr raeba@|, caarae> bahuta Cae@e Yae_ kaimala kI qmaR lagaBaga paa>ca
vaPa| YaI AaEr raeba@| kI lagaBaga De$[ vaPa|_ jaba Adaelf, jaae haâlaE>D
mae> yau&ba>dI hae gayae Yae, laD[a}| samaapta haenae ke baad zar laaE@e, taba
BaI pairvaar ke baccaae> kI maaM sae jaae sahja samaIpataa YaI, qsamae>
khI> kae}| A>tar nahI> Aayaa_ Baarta Aanae ke baad sa>nyaasaI kaimala
baulke kae ,Apanae AtaIta ke naa@k ka jaae paa<a Baulaayae nahI> BaUlataa
Yaa, vah qnakI maaM YaI>_ maaM ka smarNa qnhe> BaavaivaÊla kr detaa
Yaa_
ikntau Fadr baulke ke Aar>iBak jaIvana par paD[nae
vaalae k}| Anya paRBaava BaI Yae, jaae qnake maanasa par sYaayaI Wpa sae
A>ikta hae gayae Yae_
qna idnaae> baelaijayama ka pairvaeoa bahuta Zaaima|k Yaa
AaEr Aaja BaI vah yaUraepa ke bahuta-sae deoaae> kI taulanaa mae> khI>
AiZak Zaaima|k hE_ na kevala baulke-pairvaar ka vaataavarNa Zama|
sae AnaupaRaiNata Yaa, varna` vah ijasa gaaMva mae> inavaasa kr rha Yaa,
vah oataaibdyaae> sae paRisa& }|saa}| taIYa| hE_ ilassaevaegae mae> taerhvaI>
oataabdI mae> inaima|ta kuMAarI mairyama ka ivaoaala igarjaazar hE, jaae
ApanaI klaatmaktaa, camatkarpaUNa| khainayaae> AaEr QMcaI maInaar ke
ila] paUre yaUraepa mae> paRisa& hE_ bacapana mae> Fadr baulke savaere-savaere
vaedI kI saevaa mae> haYa ba>@anae igarjaazar jaayaa krtae Yae_ vah gaaMva
mae> Aayaaeijata kÖMvaarI mairyama ke vaaiPa|k jaulaUsa mae> baD[e qtsaah sae
saimmailata haetae Yae_ vah gaaMva ke ijasa kaânvaeN@ mae> taIna vaPa| kI qmaR
mae> paRaYaimak ioaxaa ke ila] gayae Yae, qsakI paRZaana madr saupaIiryar
gaer@LUD ka vyaiGtva qnhe> bacapana sae hI ]k rhsyamaya AakPa|Na
mae> baaMZa rha Yaa_ pataa nahI> Kyaae>, madr gaer@½D kae ioaoau baulke ke
parmapaRsaad-gaRhNa ke idna hI qnakI Aakita mae> Kyaa idSaa}| paD[a,
jaae qnhae>nae qnasae kha Yaa “Bagavaana` sae sa>nyaasaI bananae ka vardana
maaMganaa_” jaba vah }>jaIinayair>ga ke paRYama vaPa| kI parIxaa paasa hu],
taae vah qnasae ifr baaelaI> - “}tanaa pairORma Kyaae> krtae hae? taumhe> taae
sa>nyaasaI bananaa hE_” jaba vah ]k idna saca mae> sa>nyaasaI hae gayae,
taae qnake saamanae madr gaer@½D ke }na oabdae> ka rhsya Acaanak
qd`zaai@ta hae gayaa_
vastauta: madr gaer@½D ilassaevaegae ke igarjaazar kI dUsarI
maInaar YaI>_ Apanae saevaa-Baava AaEr AsaaZaarNa vyaiGtva ke karNa
vah Apanae jaIvana-kala mae> hI AaSyaana bana gayaI YaI>_ vah ]esaI
taejasvaI Zama|saeivaka YaI>, jaae Anyaaya sae samaJaaEtaa nahI> krtaI AaEr
laaeksaevaa ke ila] Apanaa jaIvana tak qtsaga| kr saktaI hE>_ paRYama
ivaðayau& ke idnaae> mae> AMgaReja isapaaihyaae> ka paICa krtae hu] jama|na
zauD[savaar saEinak gaaMva mae> zausa Aayae Yae AaEr qnakI Saaeja mae> zaUma rhe
Yae_ Dr sae laaegaae> nae Apanae drvaajae ba>d kr ilayae Yae, laeikna jaba
jama|na zauD[savaar kaânvaeN@ ke samaIpa Aayae, taae madr gaer@½D jaana
kI ica>taa ikyae ibanaa baahr inakla kr jaaer sae baaelaI> - “ka}na

- 13 -
saaeldata” ; yahaM ]k BaI saEinak nahI> AaEr jama|na Aagae ba$[ gayae_
jaba kBaI Fadr baulke madr gaRer@½D kI cacaa| krtae, taae vah qnake
Zamaa|carNa AaEr saevaainaP#taa ke saaYa qnake saahsa kI }sa za@naa
ka qllaeSa Avaoya krtae_
laeikna Fadr baulke ke Aar>iBak jaIvana par Anya k}|
paRBaava paD[e Yae_ qnake pairvaar sae kÖC ]esae laaegaae> kI ima<ataa YaI,
jaae klaaAae> kI duinayaa ke AadmaI Yae_ qnamae> ]k Yae , baRdr
}ldef[aensa, jaae qpanyaasa-laeSak AaEr sa>gaItakar Yae, dUsare Yae
baRemsa jaae ica<akar Yae_ qna par Apanae gaaMva ke paRakitak saaE>dya| sae
ma>iDta, haid|ktaapaUNa| AaEr sarla pairvaeoa ka paRBaava BaI paD[a Yaa
taYaa bacapana sae hI AatmaIya sambanZaae> mae> jauD[e hu] saaiYayaae> AaEr
ima<aae> kI ma>DlaI ka BaI_ Fadr baulke nae samavayask gaRamavaasaI
ima<aae> ke saaYa ilassaevaegae kI pahlaI fÖ@baala @Ima kI sYaapanaa
kI YaI_ ilassaevaegae sae taIna iklaaemaI@r kI dUrI par qTar samaudR hE,
ijasaka gaja|na Aasapaasa ke gaaMvaae> tak idna-rata saunaayaI detaa hE_
gaaMva sae samaudR tak ]k pa™I la>baI saD[k hE AaEr ifr samaudR ke
iknaare-iknaare ]k patalaI la>baI saD[k, jaae saa}|ikla calaanae ke
ila] banaayaI gayaI hE_ Fadr baulke AKsar paEdla yaa saa}ikla sae
samaudR ke iknaare jaayaa krtae, qsake ta@ kI samaanaantar saD[k par
taeja hvaaAae> ke ivaparIta saa}ikla calaatae yaa baalaU par baE# kr
manaaer>jana ikyaa krtae_

Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
paRvaeoa-parIxaa sabasae ki#na samaJaI jaataI YaI_ }saila] 1928 }|.
mae> qcca iva^alaya kI parIxaa paasa krnae ke baad vah }>jaIinayair>ga
kI paRvaeoa-parIxaa denae laUvaena gayae_ svaya> pairvaar ke laaegaae> kae
ivaðaasa nahI> Yaa ik q²Isa barsa ka kaimala }tanaI ki#na parIxaa
mae> qTaINa| hae sakegaa_ ikntau jaba vah }sa parIxaa mae> paRYama Aayae,
taae qnhe> baD[a Aaïaya| AaEr paRsa²taa hu}| taYaa gaaMva laaE@nae par baZaa}|
denae vaalae paD[aeisayaae>, ima<aae> AaEr sambainZayaae> ka taaMtaa laga gayaa_
ilassaevaegae ke ila] taae Apanae yahaM ke iksaI laD[ke ke ha}| skUla
paasa kr ivaðaiva^alaya mae> paRvaeoa krnae kI yah pahlaI za@naa YaI_
1928 }|. mae> Fadr baulke nae laUvaena ivaðaiva^alaya ke
}>jaIinayair>ga kaâlaeja mae> naamaa>kna krayaa_ laUvaena ilassaevaegae sae
lagaBaga De$[ saaE iklaaemaI@r dUr dixaNa-paUva| kI Aaer hE_ yah
baelaijayama kI rajaZaanaI baRusaelsa ke samaIpa hE AaEr yahaM ka
ivaðaiva^alaya yaUraepa ke sabasae pauranae AaEr paRitaiP#ta ivaðaiva^alayaae>
mae> hE_ Fadr baulke ke AZyayana-kala mae> yah ivaðaiva^alaya
¿laeimaoa Aandaelana ka Atya>ta mahTvapaUNa| kendR Yaa_ yahaM Aatae hI
vah }sa Aandaelana mae> saimmailata hae gayae AaEr oaIzaR hI qnakI
gaNanaa }sake AgaRNaI Ca<a-naetaaAae> mae> haenae lagaI_ haeoa samhalanae
ke baad ke idnaae> sae hI qnake saamanae yah baata spaP@ YaI ik
baeiljayama ke fRe>caBaaPaI laaega ¿laeimaoa-BaaiPayaae> ke oaaePak hE>,

kaimala baulke ke gaaMva ka
vah paRisa& camatkarI
igarjaazar ijasae taIYa|sYala
kI maanyataa paRapta hE _

kaimala baulke ke gaaMva
ke igarjaazar mae>
isYata kuMvaarI mairyama
kI maUita| -

kanvaeN@ kI ioaxaa samaapta haenae par Fadr baulke ka
daiSalaa gaaMva ke nagarpaailaka skUla mae> huAa, jahaM ke paRZaanaaZyaapak qnake sahpaa#I AaEr ima<a remaae> ke ipataa Yae_ deSatae-deSatae vahaM
kI ioaxaa BaI samaapta hae gayaI_ ilassaevaegae mae> qcca iva^alaya nahI>
Yaa AaEr vahaM ke jaae laD[ke-laD[ikyaaM Aagae pa$[naa caahtae Yae, vae
yaa taae baRugae jaatae yaa samaIpa ke iksaI ksbae ke qcca iva^alaya mae>
naama ilaSaatae_ baRugae ke qcca iva^alayaae> mae> hr iva^aYaI| ka paRvaeoa
sa>Bava nahI> Yaa, laeikna kaimala baulke jaEsae paRitaBaaoaalaI Ca<a
ke ila] yah kae}| samasyaa nahI> YaI_ 1921 }|. mae> qnhae>nae baRugae ke
sa>ta ¾a>isasa jaeivayar iva^alaya mae> naamaa>kna krayaa, jahaM vah
1928 }|. tak pa$[tae rhe_ vah paRitaidna gaaMva sae @Lena Vara baRugae jaatae
AaEr saaMJa kae zar laaE@ Aatae_ Apanae ivanamaR maZaur svaBaava AaEr
baaEi&k paRSartaa ke karNa vah iva^alaya mae> Apanae AZyaapakae> AaEr
sahpaai#yaae> ke ipaRya hae gayae Yae_ ha}| skUla ka AZyayana paUra krnae
ke pahlae hI qnhae>nae yah saaeca ilayaa Yaa ik yahaM sae qTaINa| haenae ke
baad vah }>jaIinayair>ga pa$[egae, Kyaae>ik qsa samaya }>jaIinayair>ga kI

na kevala baelaijayama kI ¾e>caBaaPaI Ah>manya janataa ¿laeimaoa
BaaPaa kae Asa>skta AaEr taucC maanataI hE varna` ¾E>ca BaaPaa AaEr
sa>skita ka BaG ¿laeimaoa AiBajaata vaga| BaI qsae }saI diP@ sae
deSataa hE AaEr daenaae> kI imalaI Bagata sae ¿laeimaoa janataa Apanae hI
deoa mae> pardeoaI hae gayaI hE_ hr ¿laeimaoa gaaMva kI tarh ilassaevaegae
mae> BaI }na saba baataae> kI cacaa| huAa krtaI YaI_ Adaelf[ baulke ka
paUra pairvaar maataBaaPaa-BaG Yaa_ laUvaena ivaðaiva^alaya ke ¿laeimaoa
Aandaelana kTaa|Aae> kI tarh Fadr baulke BaI ¿laeimaoa janataa
par sarkar Vara ¾e>ca Yaaepae jaanae ke k¢r ivaraeZaI Yae_ vah }sa
Aa>daelana kI gaitaivaiZayaae> mae> Baaga laenae ke ila] ApanaI
kxaa]M tak CaeD[ detae Yae AaEr yaid qnakI kxaaAae> mae> kae}|
AZyaapak fRe>ca mae> vyaaSyaana detaa, taae vah jaba tak baaelataa
rhtaa, Fadr baulke Apanae sahpaai#yaae> ke saaYa jaaer-jaaer sae
¿laeimaoa gaIta gaatae rhtae_ laeikna kaimala baulke, jaae deSatae-deSatae
Apanae ivaðaiva^alaya AaEr nagar ke BaaPaa-Aandaelana ke ]k Atya>ta
laaekipaRya Ca<a naetaa bana gayae Yae, ApanaI AsaaZaarNa maeZaa AaEr

- 14 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
kma|oaiG ke karNa pa$[a}| ka kama BaI paUra krtae jaa rhe Yae AaEr
Apanae ivaPaya ke bahuta AcCe Ca<a samaJae jaatae Yae_
}>jaIinayair>ga ke iVvaPaI|ya paa#ya+ma ka pahlaa vaPa|
samaapta hae gayaa Yaa_ paRYama vaPa| kI parIxaa saamanae YaI AaEr Fadr
baulke }sakI taEyaarI ke ila] ilassaevaegae Aa gayae Yae_ }nhI> idna
]k ]esaI za@naa hu}| ijasanae qnake jaIvana kI Zaara hI maaeD[ dI_
]k idna saaMJa ke samaya vah Apanae AZyayana-kxa mae>
parIxaa kI taEyaarI ke ivacaar sae kae}| paustak pa$[ rhe Yae_ zar ke
laaega khI> baahr gayae hu] Yae AaEr qsa ]ka>ta ka laaBa q#akr
vah ]kagaRtaapaUva|k paustak pa$[e jaa rhe Yae ik Acaanak qsake paP#
par ]k ibajalaI-saI kaE>ZaI AaEr qsa Aalaaek mae> qnhae>nae jaana
ilayaa ik qnhe> sa>nyaasaI bananaa hE_ qnhae>nae paustak rSa dI AaEr vah
raenae lagae Kyaae>ik qnhae>nae BaivaPya kI jaae sau>dr maUita| ga$[I YaI, vah
Acaanak @U@ gayaI YaI, laeikna qnhae>nae yah AnauBava ikyaa ik vah
paRBau ka baulaavaa hE AaEr vah }sake saamanae ivavaoa hE>_ qnhae>nae iksaI
paRkar Apanae kae inaya>i<ata ikyaa, zar kI kÖ>jaI paD[aesaI kae de kr
zaUmanae calae gayae AaEr kafI rata gayae zar laaE@e_ taba tak pairvaar
ke laaega laaE@ Aayae Yae, laeikna sada paRsa² rhnae vaalae kaimala
ka baaeiJala AaEr bauJaa-bauJaa caehra deSakr iksaI kae qnasae baata
krnae ka saahsa nahI> huAa_ qnhae>nae k}| idna }saI qdasaI mae>
gaujaare AaEr parIxaa denae laUvaena Aa gayae_ qnhae>nae parIxaa dI AaEr
bahuta QMcae A>kae> sae qTaINa| hae kr dUsare vaPa| kI pa$[a}| mae> laga
gayae_ vah }>jaIinayair>ga ke saaYa-saaYa nagar kI jaesau}@ saeimanarI
mae baIca-baIca mae>, laEi@na pa$[nae jaanae lagae_ saeimanarI mae> qnake gauw
AaEr paYapaRdoa|k Fadr saalsamaEna Yae, jaae }|saa}| naIitaoaaà ke
ivaðaivaSyaata Aacaayaae|> mae> iganae jaatae Yae_ qnake parma ima<a kalaae|sa
(Daâ. ke. ]la. deibaRnd`ta) ke AitairG qnake sa>nyaasa-sambanZaI
inaNa|ya sae kae}| BaI pairicata nahI> Yaa_ ikntau dUsare vaPa| kI parIxaa
denae ke baad qnhae>nae Apanaa vah inaïaya maataa-ipataa kae bataa denaa
caaha AaEr zar Aanae par ]k idna qnhe> }sakI saUcanaa de dI_ maaM
nae raetae hu] kha, “maE> paRBau kI }cCa svaIkar krtaI hUM_” sada kI
tarh oaanta AaEr imataBaaPaI ipataa basa }tanaa baaelae “taumhara zar
par haenaa hmaare ila] iktanaa AcCa haetaa!” daenaae> bahuta ivacailata
Yae Kyaae>ik qnhae>nae vah svapna deSaa Yaa ik qnaka sabasae yaaegya pau<a
}>jaIinayar bana kr pairvaar kI gaaErva-vai& kregaa_ laeikna qnake
Aaistak mana nae paRBau kI }cCa kae BaiG-paUva|k svaIkar kr
ilayaa_
Fadr baulke 23 isatambar, 1930 }|. kae gaenta ke samaIpa
vaTaI| nagar DLaâ>d>gna ke jaesau}@ navaioaxaalaya mae> daiSala hae gayae,
jahaM vah dae vaPa| rhe baad kI Zama|-ioaxaa ke ila] qnhe> haâlaE>D ke
vaalkenabaga| ke jaesau}@ kendR mae> Baeja idyaa gayaa_ vahaM qnaka
paa#ya+ma 12 isatambar, 1932 kae Aar>Ba huAa AaEr }sa paa#ya+ma
mae> saimmailata haenae ka AYa| yah Yaa ik Aba }sa navasa>nyaasaI ka
vaEragya Aivacala hae gayaa hE_ karNa, DLad>gna kI Zama|cayaa|
samaapta krnae ke baad Anya navaioaPyaae> kI tarh qnake saamanae BaI
sa>nyaasa-sa>ba>ZaI inayama par paunaiva|caar ka ivaklpa rSaa gayaa Yaa
AaEr qnhae>nae yah kha Yaa ik qnaka inaNa|ya Apairvata|naIya hE_
vaalkena-vaga| kEYailak jama|naae> ka jaesau}@ Zama|ioaxaa-kendR Yaa_
Fadr baulke ke Aatmainamaa|Na mae> vaalkenavaga| kI BaUimaka bahuta

mahTvapaUNa| YaI_ yahaM qnhae>nae bahuta-kÖC saISaa Yaa AaEr Apanae Xana
kae pahlae sae AiZak sama& ikyaa Yaa_ yahaM qnhae>nae na kevala laEi@
na AaEr gaRIk mae> dxataa paRapta kI YaI, varna` }|saa}| Zama| AaEr doa|na
kI qcca jaanakarI BaI_ vahaM qnhae>nae }tanaI inaP#a sae jama|na saISaI
YaI ik vah jama|naae> kI tarh jama|na baaelanae AaEr ilaSanae lagae Yae_
qnakI paRar>iBak rcanaa]M jama|na BaaPaa mae> hE>, ijanake oaIPa|k hE “maera
gaaMva” AaEr “manauPya maa<a kI samaanataa”_ daenaae> rcanaa]M 1933 }|. mae>
BaaPaa ke AByaasa ke Wpa mae> paRstauta hu}| YaI>, ikntau vae }tanaI saundr
hE> ik qnhe> sarlataa sae Fadr baulke ke saaihtya-laeSana ka paRsYaanaibandu kha jaa saktaa hE_ vaalkenabaga| mae> rhtae samaya qnhae>nae gae@e,
ha}nae AaEr irlke ka saaihtya pa$[a Yaa AaEr qnakI bahuta-saI
kivataa]M mauSyata: irlke kI kivataa]>- qnhe> k>#agaR hae gayaI YaI>_
yahI> rh kr qnhae>nae doa|na-oaaà mae> ]ma.]. ikyaa Yaa AaEr ApanaI
maeZaa taYaa Zama|-gauwAae> Vara paRdTa Xana ke gauNanafla ke Wpa mae>
}tanae AiZak QMcae A>k paayae Yae ik qnakI AvasYaa kI taulanaa
mae> qnakI qpalaibZa kae deSa kr sa>zavaasaI Aaïaya| mae> paD[ gayae Yae_
igaRgaaeiryana ivaðaiva^alaya kI }sa parIxaa mae> qnhe> nabbae paRitaoata
A>k imalae Yae_
1934 }|. mae> Fadr baulke vaalkenabaga| sae laUvaena kI
saeimanarI mae> vaapasa Aa gayae_ vahaM qnake saamanae dae ivaklpa rSae
gayae - yaa taae vah svadeoa mae> rhkr hI Zama|-saevaa ka kaya| kre> yaa
svadeoa sae baahr rhnae ka inaNa|ya kre>_ qnhae>nae dUsare ivaklpa ka
caunaava ikyaa AaEr yah }cCa paRk@ kI ik qnhe> Zama|-saevaa ke ila]
Baarta Baejaa jaayae_ qnhae>nae Apanae paRanta ke Fadr laIvaensa ke
ivaPaya mae> yah saunaa Yaa ik qnhae>nae BaartavaPa| ke Aaidvaaisayaae> ke
baIca baD[a maUlyavaana saevaa-kaya| ikyaa hE AaEr yah BaI ik qnake
ila] bahuta-kÖC krnaa Aavaoyak hE_ AiZakairyaae> nae qnhe> yah
saUicata ikyaa ik qnhe> 1935 }|. mae> iksaI samaya Baarta Baejaa
jaayaegaa_
qna idnaae> baeiljayama mae> q²Isa vaPa| kI qmaR mae> Ainavaaya|
saEinak saevaa ka inayama Yaa_ }sake sYaana mae> kae}| vyaiG saenaa ke
icaiktsaa ivaBaaga mae> kama krnae ke ila] icaiktsaa ivaXana ka
]kvaPaI|ya paa#ya+ma BaI paUra kr saktaa Yaa_ Fadr baulke nae baahr
jaanae vaalae imaoanairyaae> ke ila] inaZaa|irta qPNa ki@banZaIya
icaiktsaa ke paa#ya+ma mae> naamaa>kna krayaa, ikntau }sake saaYa vah
laUvaena ivaðaiva^alaya mae> DaâK@r lamaE<a ke inade|oana mae>
Aa}ns@a}na ke saapaexavaad AaEr qccatar gaiNata ka BaI AZyayana
krtae rhe_ jaUna, 1935 }|. mae> vah daenaae> paa#ya+ma paUre kr cauke
Yae_ AK@Ubar mae> qnakI Baarta-yaa<aa Aar>Ba haenae vaalaI YaI_ Apanae
maataa-ipataa AaEr pairvaar ke Anya laaegaae> sae imalanae AaEr qnasae
A>itama ivada}| laenae ke ila] vah AK@Ubar mae> ilassaevaegae Aa gayae_
vah k}| idnaae> tak paD[aeisayaae> taYaa rmsakpaElae, KnaaE>ke Aaid gaaMvaae>
ke sambainZayaae> sae Bae>@ krtae rhe_ saba laaega qnhe> yahI saaeca kr
ivada de rhe Yae ik Aba qnasae ifr kBaI Bae>@ nahI> haegaI_ 20
AK@Ubar kae qnhae>nae maataa-ipataa taYaa Anya saBaI svajanaae> AaEr
ima<aae> sae ivada}| laI AaEr jahaja sae navambar mae> bamba}| pahuMcae_ qnhe>
}sa baata kI paRsa²taa YaI ik maaM nae qnhe> paUrI SauoaI sae ivada ikyaa
Yaa, laeikna jaba vah bamba}| sae raMcaI Aayae taae qnhe> pairvaar ke pa<aae>
sae maalaUma huAa ik zar sae qnake ivada haetae hI maaM ApanaI }sa ipaRya

- 15 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
sa>taana ke ivayaaega ka du:Sa nahI> sah sakI> AaEr baehaeoa hae ga}|>_
10 navambar, 1935 }|. kae ilassaevaegae sae maaM nae qnhe> jaae pa<a ilaSaa
qsake oabd qnake mamatvapaUNa| AaEr Zama|inaP# svaBaava ke ivaPaya mae>
bahuta-kÖC kh detae hE> :
“ipaRya kaimala,
taIna saptaah pahlae tauma calae gayae_ Aba hma
samaJatae hE> ik tauma Apanae gantavya par pahuMca gayae haegae_ kaimala,
ivaðaasa rSanaa ik maE> raeyaI - bahuta raeyaI, jaba tauma calae gayae_ baata
]esaI nahI> YaI ik maE> }saka ivaraeZa krnaa caahtaI YaI ik tauma
Apanae baulaavae ke Anausaar calae jaatae_ baata ]esaI ibalkÖla nahI>,
Kyaae>ik mauJae tauma par bahuta gava| hE, ikntau maE> taae maata{dya hUM AaEr
maE>nae saarI Aatmaa sae barabar taumhe> pyaar ikyaa AaEr }saI karNa
ivada}| bahuta du:Sad hu}|_ bae@a, ivaðaasa rSanaa ik yaid maE> raetaI hUM,
taae vah }saila] nahI> ik maE> sauSaI nahI> hUM_ maE> }|ðar kae Zanyavaad
detaI hUM ik qsanae mauJae ]esaI santaana dI AaEr maE> taumhare ila] bahuta
paRaYa|naa kWMgaI, ijasasae tauma saudUr Baarta mae> bahuta Balaa}| kr sakae
AaEr }saila] BaI ik taumhara svaasYya #Ik rhe_”
taumharI maaM, jaae taumakae nahI> BaUlataI_
(baeiljayama mae> fadre baulke ka inavaasa sYaana)

manaresaa haqsa, raMcaI ke yaesausa>zaI AiZakairyaae> nae 1936
kI janavarI mae> Fadr baulke kae daija|ila>ga ke sa>ta jaaesaef kaâlaeja
mae> BaaEitakI AaEr rsaayana ivaXana ke AZyaapana ke ila] Baejaa_
laeikna vahaM ka maaEsama qnake AnaukUla nahI> paD[a AaEr vah jaUna mae>
baImaar hae kr raMcaI laaE@ Aayae_ svasYa haetae hI vah Apanae
imaoana ke sa>ta }gnaeioayasa ha}| skUla, gaumalaa mae> gaiNata AZyaapak
inayauG hu] AaEr Apanae ivaPaya ke AZyaapana ke AitairG ihndI ka
AZyayana krnae lagae _ Baarta Aagamana ke kÖC hI mahInaae> ke BaItar
qnhae>nae yah AnauBava ikyaa ik yahaM kI janataa kI saevaa ke ila]
ihndI ka Xana Aavaoyak hE_ qnhe> yah deSa kr baD[a du:Sa huAa
ik yahaM ]k ivadeoaI BaaPaa AMgarejaI ka baaelabaalaa hE AaEr yahaM
kI janaBaaPaa]M qpaeixata hE>_ qnhe> Baarta kI isYaita baeiljayama
jaEsaI lagaI, jahaM maataBaaPaa ¿laeimaoa kI qpaexaa haetaI YaI AaEr
¾e>ca ka vaca|sva Yaa_ qnhe> yah isYaita AsaÆ paRtaIta hu}| AaEr
qnhae>nae yah inaïaya ikyaa ik vah Baarta kI bahusa>Syak janataa kI
maataBaaPaa ihndI pa$[e>gae AaEr ivadeoaI BaaPaa AMgaRejaI ke sYaana mae> qsae

paRitaiP#ta krnae ka yaYaa sa>Bava paRyatna kre>gae_ Ata: qnhae>nae gaumalaa
mae> ihndI ka AZyayana Aar>Ba ikyaa AaEr vah ihndI ke AZyaapana
kI za>i@yaae> mae> Klaasa mae> Apanae iva^aiYa|yaae> ke saaYa sabasae ipaClaI
pa>iG mae> baE# kr pa$[nae lagae_ ya^ipa qnhe> ihndI ga^ ke AZyayana
mae> AiZak AiBaWica YaI, ikntau vah taulasaI kI kivataa sae
AiBaBaUta-jaEsae Yae_ gaumalaa vah ica<akU@ Yaa, ijasake zaa@ par qnhae>nae
taulasaI ke doa|na ikyae Yae AaEr qnake inaP#avaana BaG bana gayae Yae_
1938 }|. mae> paUre vaPa| Bar qnhae>nae hjaarIbaaga ke saItaaga$[ mae> pa>iDta badrIdTa oaaÃI sae ihndI AaEr sa>skta pa$[I_
ApanaI AsaaZaarNa maeZaa AaEr kma|oaiG ke karNa qnhae>nae ihndI
AaEr sa>skta par }tanaa AiZak AiZakar kr ilayaa ik vah
sarlataapaUva|k pa>cata><a, vaalmaIik-ramaayaNa AaEr taulasaI-saaihtya
ka AYa|-inaWpaNa krnae lagae_ qnake ivastata BaaPaa Xana ke karNa
oaaÃI jaI qnhe> ‘calataa-ifrtaa oabdkaeoa’ khnae lagae_
1939 }|. kI janavarI mae> yah kisa|yaa>ga Aa gayae, jaae
daija|ila>ga sae kÖC pahlae, naIcae paD[taa hE_ vahaM ka sae>@ maerI iYayaaelaaâijayae@ qsa samaya Baarta mae> yaesausa>izayaae> ka ]kmaa<a Zama|ioaxaakaâlaeja Yaa_ vahaM samasta Baarta ke kaYailak sa>nyaasaI Zama|-ivaXana
kI ioaxaa paUNa| krnae Aatae Yae_ ApanaI jalavaayau AaEr vaEduiPak star
ke karNa vah Baarta ke baahr ke yaesausa>izayaae> ka BaI AakPa|Na-ke>dR
Yaa_ yahaM Fadr baulke caar vaPa| rhe AaEr qnhae>nae Fadr baayaata| AaEr
vaaelka@|-jaEsae yaaegya gauwAae> kI ioaxaa paayaI_ Fadr baayaa|ta ke
inade|oana mae> hI qnhae>nae nyaaya-vaEoaeiPak ke }|ðarvaad par lazau oaaeZapaRba>Za ilaSaa, jaae baad mae> d YaIj[ma Aaâf nyaaya-vaEoaeiPak ke naama
sae klakTaa ke AaeiryaeN@la }ns@IcyaU@ sae 1947 }|. mae> paRkaioata
huAa_ Fadr vaaelka@| ke paramaoa| AaEr sahyaaega sae qnhae>nae
d saeivayar naamak paustak taEyaar kI, jaae qnakI maaEilak klpanaa
kI qpaja YaI_ ‘d saeivayar’ mae> nayaa ivaZaana ke caar sausamaacaarae> mae>
qpalabZa }|saa kI jaIvanaI-sa>ba>ZaI saamagaRI ka vyavasYaapana ikyaa
gayaa hE_ Fadr baulke nae kisa|yaa>ga mae> ‘mauiGdataa’ ke naama sae }saka
ihndI Anauvaad BaI ikyaa, jaae 1940 }|. mae> paRkaioata huAa_ ‘d
saeivayar’ AaEr ‘mauiGdataa‘ ke k}| sa>skrNa hu] hE> AaEr }nakI ]k
laaSa sae AiZak paRitayaaM ibakI hE>_ ‘mauiGdataa’ ka paRYama sa>skrNa
}sa baata ka paRmaaNa hE ik Fadr baulke nae YaaeD[e samaya ke BaItar hI
ihndI ka iktanaa AiZak Xana Aija|ta kr ilayaa Yaa_ vastauta: yah
kisa|yaa>ga mae> Avakaoa ke samaya ihndI AaEr sa>skta ka AZyayana
krtae rhe AaEr 1940 }|. mae> qnhae>nae ihndI saaihtya-sammaelana kI
ivaoaard parIxaa qTaINa| kI_ }saI vaPa| ]k ]esaI baata hu}| ijasasae
qnaka ihndI-sa>ba>ZaI qtsaah AaEr BaI ba$[ gayaa_ kaka kalaelakr
kisa|yaa>ga paZaare Yae_ vahaM Fadr baulke kI AZyaxataa mae> ]k baD[I
saBaa hu}|, ijasamae> qnaka ihndI BaaPaNa sauna kr kaka saahba Baava
ivaÊla hae gayae AaEr vah baaelae ‘Fadr baulke hma laaegaae> mae> sae ]k
bana gayae hE>_’ }sasae na kevala qnaka ihndI-paRema ba$[a varna` ihndI ke
qccatar AZyayana ka sa>klpa BaI saud$[ huAa_
Zama|ioaxaa ke AZyayana-+ma mae> 1941 }|. mae> qnaka
pauraeihtaaiBaPaek huAa AaEr vah baRdr baulke sae Fadr baulke bana gayae_
1943 }|. mae> vah Zama|-saaZanaa paUNa| krnae ke ila] kaeDa}knaala
(taimalanaaDu) Baeja idyae gayae_ saaZanaa kI AvaiZa naaE mahInae kI
YaI_ kaeDa}knaala sae qnhae>nae manapaaD kI yaa<aa kI, jahaM samaudRta@ par sa>ta ¾a>isasa jaeivayar kI gaufa hE_

- 16 -
1944 }|. mae> paRkaioata ApanaI }sa yaa<aa ke vataa>ta ke A>ta mae>
qnhae>nae yah ilaSaa : “ daepahr mae> }sa nagar sae ivada haetae samaya maE>
yah saaecanae lagataa ik Anya iksaI sYaana sae khI> AiZak manapaaD
mae> kae}| vyaiKta }sa kYana ke satya ka saaxaatkar kr saktaa hE_
- “}sa paYvaI par kevala ]k hI du:Sa AaEr vah hE sa>ta nahI> haenae
ka_”
samaya baItanae ke saaYa Fadr baulke kI yah AnauBaUita d$[ haetaI
jaa rhI YaI ik BaartaIya janataa ka {dya jaItanae ke ila] qsakI
BaaPaa mae> baata krnaI haegaI AaEr yah BaI ik yaid Zamaae|> kI dIvaar
kae taaeD[naa hE, taae qnake baIca ihndI ke maaZyama sae samvaad Aar>Ba
krnaa haegaa_

f[adr baulke “ manaresaa haqsa” raMcaI ke Apanae zar ke baramade mae> Azyayana krtae
huyae

ikntau qnake saamanae samasyaa yah YaI ik vah iksa ivaðaiva^alaya
mae> ihndI ke snaatakaeTar AZyayana ke ila] paRyatna kre>_ qna idnaae>
k}| ivaðaiva^alayaae> mae> ihndI mae> snaatakaeTar AZyayana haetaa Yaa,
ikntau }samae> ivaoaePa paRitaP#a kaoaI AaEr }laahbaad kI YaI_ 1940
mae> hI qnhae>nae Apanae manaaenauWpa ivaðaiva^alaya ke caunaava ke ila]
qTar Baarta ke k}| nagarae> kI yaa<aa kI YaI_ kaoaI mae> vah Aacaaya|
ramaca>dR oauKla sae imalae Yae, ijanhae>nae qnake ihndI-paRema kae ba$[avaa
idyaa Yaa, ikntau jaba vah }laahabaad Aayae, taae vahaM ke pairvaeoa sae
bahuta paRBaaivata hu] AaEr yah inaNa|ya ikyaa ik qnhe> jaba kBaI
]ma.]. krnae ka Avasar imalaegaa, vah }laahabaad mae> hI AZyayana
kre>gae_
kaeDa}knaala sae raMcaI Aanae par qnhae>nae }laahabaad
ivaðaiva^alaya ke ihndI ivaBaagaaZyaxa Daâ. ZaIrendR vamaa| kae pa<a
ilaSaa ik vah ihndI mae> ]ma.]. krnaa caahtae hE>, ikntau kae}| qTar
nahI> imalaa_ Ata: qnhae>nae svata><a Ca<a ke Wpa mae> dUsare vaPa| klakTaa ivaðaiva^alaya sae sa>skta ivaPaya ke saaYa baI.]. kI parIxaa
paasa kI AaEr ihndI mae> naamaa>kna kranae }laahabaad pahuMcae_
Daâ. ZaIrendR vamaa| nae qnasae kha ik qnaka ivaðaasa yah hE ik
kae}| BaI ivadeoaI ihndI mae> ]ma.]. nahI> kr saktaa hE_ Daâ. vamaa|

Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
nae qnakI oaEixak yaaegyataa ke sa>ba>Za mae> paUCtaaC kI AaEr qnake
ihndI-Xana kI parIxaa krnae ke q%eoya sae qnhe> ivanayapai<aka ke dae
pad dekr qnaka AYa|-inaWpaNa krnae kae kha_ jaba qnhae>nae Fadr
baulke ka AYa|-inaWpaNa deSaa, taae ivasmaya AaEr paRsa²taa sae AiBaBaUta hae gayae AaEr qnhe> ]ma.]. ma>e paRvaeoa kI Anaumaita de dI_
Daâ. ZaIrendR vamaa| ke AitairG }laahabaad ivaðaiva^alaya
mae> qnake AZyaapak Yae - Daâ. ramakÖmaar vamaa|, Daâ. rmaaoa>kr oauKla
‘rsaala’, devaI paRsaad oauKla AaEr Daâ. maataapaRsaad gaupta_ Fadr
baulke ke sahpaai#yaae> mae> paRmauSa Yae - Daâ. Zama|vaIr BaartaI AaEr Daâ.
jagadIoa gaupta_ rzauva>oa jaI qsa samaya oaaeZa kr rhe Yae AaEr Fadr
baulke sae zainaP# Yae_ Fadr baulke BaI qmaaoa>kr oauKla sae
@yaUoana laetae Yae, jaae rzauva>oa jaI kI tarh hI ivaBaaga mae> oaaeZa kr
rhe Yae_ Apanae ima<aae> ke maaZyama sae vah ihndI ke qna saBaI saaihtyakarae> ke sa>pak| mae> Aayae, jaae yaa taae }laahabaad mae> rh rhe Yae yaa
}laahabaad Aayaa krtae Yae_ vah mahadevaI jaI AaEr pa>ta jaI sae
zainaP# haetae gayae - ivaoaePata: mahadevaI jaI sae, ijanhe> vah ApanaI
baD[I bahna maanatae AaEr AajaIvana dIdI ke Wpa mae> smarNa krtae Yae_
}laahabaad ke baahr ke saaihtyakarae> mae> maEiYalaIoarNa gaupta AaEr
maaSanalaala catauvae|dI sae qnakI Bae>@ k}| Avasarae> par hu}|_
maEiYalaIoarNa gaupta sae qnakI AatmaIyataa AajaIvana banaI rhI_
1947 }|. mae> jaba qnhae>nae ]ma.]. kr ilayaa, taae Daâ.
ZaIrendR vamaa| kI paRerNaa sae qnhae>nae DaâK@re@ ke ila] ramaBaiG ke
ivakasa par oaaeZa Aar>Ba ikyaa_ qnake oaaeZa-inade|oak Daâ. maataapaRsaad gaupta Yae_ qnhae>nae Apanae paRba>Za ke paRYama AZyaaya ke ila]
ramakYaa ke ivakasa sae sambainZata saamagaRI ka sa>klana ikyaa,
ijasaka pairmaaNa }tanaa AiZak Yaa AaEr ijasake inaPkPa| }tanae
raecak ik Daâ. ZaIrendR vamaa| nae qnhe> Apanaa ivaPaya sa>oaaeiZata kr
kevala ramakYaa ke ivakasa par kaya| krnae kI Anaumaita de dI_
1949 }|. mae> qnhe> DI. ifla`. kI qpaaiZa imalaI AaEr ramakYaa
: qtpaiTa AaEr ivakasa oaIPa|k sae qnaka oaaeZa-paRba>Za 1950 }|.
mae> }laahabaad ivaðaiva^alaya kI ihndI pairPad` Vara paRkaioata
huAa_ qnhae>nae baad mae> BaI }sa ivaPaya par paRaya: A£arh vaPaae|> tak
Anausa>Zaana ikyaa_ flata: }samae> paRBaUta navaIna saamagaRI ka samaavaeoa
haetaa gayaa_ ramakYaa mae> sa>skta, paaila, paRakta, ApaBaR>oa, ihndI,
ba>galaa, taimala Aaid saBaI paRacaIna AaEr AaZauinak BaartaIya
BaaPaaAae> mae> qpalabZa rama-ivaPayak ivapaula saaihtya ka hI nahI>,
varna` itabbataI, bamaI|, }>Daenaeioayaa}|, Yaa}| Aaid ]ioayaa}| BaaPaaAae>
ke samasta rama-saaihtya ka, }sa kYaa ke ivakasa ke AZyayana kI
diP@ sae, Atya>ta vaEXainak rIita sae qpayaaega huAa hE_ }sake paRkaoana ke saaYa hI Fadr baulke kI gaNanaa Baartaiva^a AaEr ihndI ke
sabasae baD[e ivaVana mae> haenae lagaI_ yahI nahI>, yah ivaðakaeoaatmak
gaRnYa qnakI ivaðavyaapaI kIita| ka AaZaar bana gayaa_ ramakYaa kI
]k Anya ivaoaePataa yah BaI hE ik yah maUlata ihndI maaZyama mae>
paRstauta ihndI ivaPaya ka pahlaa oaaeZa-paRba>Za hE_ ijasa samaya Fadr
baulke }laahabaad mae> oaaeZa kr rhe Yae, qsa samaya paUre deoa mae> yah
inayama paRcailata Yaa ik saBaI ivaPayaae> ke oaaeZa-paRba>Za kevala AMgaRejaI
mae> paRstauta ikyae jaa saktae hE>_ Fadr baulke ke ila] AMgaRejaI mae>
oaaeZa-paRba>Za paRstauta krnaa sarla Yaa, ikntau yah baata qnake ihndI
svaaiBamaana ke ivaparIta YaI AaEr qnhae>nae AagaRh ikyaa ik qnhe>
ihndI mae> hI oaaeZa-kaya| paRstauta krnae kI Anaumaita paRdana kI
- 17 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
ihndI mae> oaaeZa- kaya| paRstauta krnae kI Anaumaita paRdana kI
jaayae_ }laahabaad ivaovaiva^alaya ke tatkalaIna qpakulapaita Daâ.
AmarnaaYa Jaa nae qnake AagaRh par oaaeZa - sa>banZaI inayamaavalaI mae>
sa>oaaeZana krayaa AaEr qnhe> Anaumaita de dI_ }sake baad taae Anya
qTar BaartaIya ivaovaiva^alayaae> mae> BaI AaZauinak BaartaIta BaaPaaAae>
mae> oaaeZa - paRba>Za paRstauta krnae kI Anaumaita dI jaanae lagaI_
1950}|. mae> sa>ta jaeivayar kaâlaeja , ra>caI ke ihndI ivaBaagaaZyaxa ke Wpa mae> f[adr baulke kI inayaiKta hu}| AaEr vaaeh sYaayaI
Wpa sae manaresaa haqsa mae> rhnae lagae, jaae yaesau- sa>izayaae> ka paRmauSa
ma# hE_ ikntau baIca- baIca mae> ihndI BaaPaa AaEr taulasaI - saaihtya
par BaaPaNa denae, ramakYaa-sa>ba>ZaI navaIna saamagaRI ka sa>klana krnae,
ivaiBa² sarkarI AaEr gaEr-sarkarI saaihtya-sa>sYaaAae> kI baE#kae> mae>
Baaga laenae yaa ima<aae> sae imalanae ke ila] vah Cae@I-baD[I yaa<aaAae> par
baahr jaatae rhe_ 1950 }|. ke baad ka qnaka samasta jaIvana Atya>ta
kaya|-vyasta Yaa_ qnake Aavaasa par AKsar savaere AaEr daepahr baad
qnasae imalanae vaalaae> kI BaID[ lagaI rhtaI YaI_ 1960 }|. tak qnaka
bahuta samaya AZyaapana AaEr qsakI taEyaarI mae> jaataa Yaa_ vah }N@r
sae laekr baI.]. (paRitaP#a) tak kI kxaaAae> mae> ihndI ke AitairG
kÖC-kÖC sa>skta BaI pa$[atae Yae_ ikntau vah oaIzaR hI yah AnauBava
krnae lagae ik iva^aYaI| ivaPaya mae> wica nahI> laetae, bailk kevala
parIxaa paasa krnae mae> wica rSatae hE> }saila] qnhe> AZyaapana sae
ivariG haenae lagaI_ qnhae>nae yah inaïaya ikyaa ik vah AZyaapana sae
mauG hae kr Apanaa saara Zyaana oaaeZa AaEr ihndI-saevaa par ke>idRta
kre>gae_ qnhae>nae }sake ila] raema-AvaisYata Apanae Zamaa|iZakairyaae>
sae Anaumaita maaMgaI_ sa>za nae qnhe> AZyaapana-kaya| sae mauG kr idyaa,
ikntau }sa oata| ke saaYa ik vah ivaBaagaaZyaxa banae rhe>gae_ baad mae>
BaI vah kÖC vaPaae|> tak baI.]. kxaaAae> mae> ramacairtamaanasa pa$[atae
rhe_ ikntau Aba qnhe> ApanaI yaaejanaa ke Anausaar kaya| krnae kI
paUrI svata><ataa YaI_
qnhae>nae sabasae pahlae ramakYaa ke dUsare sa>skrNa ke ila]
saamagaRI-sa>klana ka kaya| ikyaa AaEr 1973 }|. mae> }sake tataIya
pairvai&|ta sa>skrNa ke paRkaoana ke baad BaI vah }sa ivaPaya par
Anausa>Zaana krtae rhe_ ihndI mae> qnakI ivaoaePaXtaa ka paRZaana xae<a
taulasaI-saaihtya Yaa_ jaEsae-jaEsae qnaka ramakYaa-sa>ba>ZaI AZyayana
vyaapak haetaa gayaa, vaEsae-vaEsae taulasaI ke paRita qnakI OR&a BaI
ba$[taI gayaI_ taulasaI mae> qnhe> na kevala ramakYaa ka sabasae mayaa|idta
Wpa imalaa, varna` Bagava°iG ka ]esaa svaWpa BaI, ijasae vah }|ðarBaG maa<a ke ila] Aadoa| maanatae Yae_ qnhae>nae Apanae }sa mahakiva
par Anaek mahTvapaUNa| inaba>Za ilaSae AaEr vah baa}ibala ka Anauvaad
samaapta krnae ke baad taulasaI par ]k ivastata ga>RYa ilaSanaa caahtae
Yae_ qnaka yah svapna paUra nahI> huAa, ikntau qnake inaba>Zaae> AaEr
ramakYaa AaEr taulasaIdasa taYaa maanasa kaEmaudI, }na dae paustakae> sae
qnakI taulasaI-ivaPayak diP@ kI jaanakarI paRapta kI jaa saktaI
hE_
ya^ipa vah bahuBaaPaaivad` Yae AaEr ApanaI maataBaaPaa
¿laeimaoa ke AitairG AMgarejaI, fRe>ca, jama|na, laEi@na, gaRIk,
sa>skta AaEr ihndI ke BaI pa>iDta Yae, ikntau 1947 }|. mae> ihndI mae>
]ma.]. krnae ke baad vastauta ihndI hI qnake mana, vacana AaEr kma|
kI - qnakI Aatmaa AaEr samasta vyaiGtva kI BaaPaa bana gayaI YaI_
vah paRaya: ipaClae taIsa vaPaae|> sae mauSya Wpa mae> ihndI mae> kaya| krtae

rhe Yae AaEr ihndI kI saevaa ke inaimaTa hI Anya BaaPaaAae> ka
AaORya laetae Yae_ qnaka ivaðaasa Yaa ik Xana-ivaXana ke iksaI BaI
ivaPaya kI saxama-sae-saxama AiBavyaiG ihndI mae> sa>Bava hE AaEr
AMgaRejaI par AaiORta banae rhnae kI ZaarNaa inarYa|k hE_ qnaka d$[
ivaðaasa Yaa ik ihndI inak@ BaivaPya mae> hI samasta Baarta kI
sava|paRmauSa BaaPaa bana jaayaegaI_
Ata]va ihndI mae> kaya| krnae taYaa Anya BaaPaa-BaaiPayaae> ke
ila] ihndI saISanae kI sauivaZaaAae> ke ivastaar ke inaimaTa qnhae>nae
kaeoa-inamaa|Na ke xae<a mae> kaya| ikyaa_ }sa idoaa mae> qnaka paRYama
kaya| ] @ekinakla }>gailaoa-ihndI glaaâsarI hE_ qnaka A>gaRejaIihndI kaeoa 1968 }|. mae> paRkaioata huAa_ Aba tak }sake caar
sa>skrNa paRkaioata hae cauke hE> AaEr }sakI ]k laaSa sae AiZak
paRitayaaM ibak caukI hE>_ ‘ramakYaa’ kI tarh qnaka AMgarejaI-ihndI
kaeoa BaI paRisa& huAa AaEr yah na kevala ivaiBa² rajya sarkarae>
Vara sarkarI kamakaja ka paRamaaiNak kaeoa bana gayaa hE, varna`
Baarta sarkar ke saBaI kendRIya kayaa|layaae> ]va> samasta BaartaIya
dUtaavaasaae> mae> AiZakairk kaeoa ke Wpa mae> vyavahirta haenae lagaa hE_
Fadr baulke nae oaaeZa AaEr kaeoa-inamaa|Na ke xae<a mae> hI
nahI>, varna` Anauvaad xae<a mae> BaI qllaeSyanaIya kaya| ikyaa_ qnhae>nae
maaâirsa mae@rila>k ke ivaðapaRisa& naa@k d blaU baD| ka naIla pa>CI
;(1958 }|.) ke naama sae Anauvaad ikyaa, jaae ibahar raP@LBaaPaa
pairPad`, pa@naa sae paRkaioata huAa_ yah Anauvaad maUla ¾e>ca sae ikyaa
gayaa Yaa_ }sake baad qnhae>nae Anauvaad kI ]k baD[I yaaejanaa mae>
haYa lagaayaa,ijasaka laxya laEi@na sae ‘AaelD @es@amaeN@’ ; ‘pauranaa
ivaZaana’AaEr gaRIk sae ‘nyaU @es@amaeN@’ (nayaa ivaZaana) ka ihndI
Anauvaad paRstauta krnaa Yaa_ }sa yaaejanaa kI paUita| ke pahlae carNa mae>
qnhae>nae nayaa ivaZaana ke sausamaacaar AaEr paReirta cairta naamak Baaga
paRkaioata ikyae AaEr caca| mae> haenae vaalae Zaaima|k paa#ae> ka Anauvaad
taIna Sa>Dae> mae> paRkaioata ikyaa_ qnakI }na rcanaaAae> ka ABaUtapaUva|
svaagata huAa AaEr qnhae>nae baa}ibala ke ihndI-BaaPaI paa#kae> ke
AnauraeZa par sa>paUNa| nayaa ivaZaana ka Anauvaad paRstauta ikyaa_ nayaa
ivaZaana yaa ihndI baa}ibala ke Aba tak dae sa>skrNa hae cauke hE>_
yah 1979 sae ‘AaelD @es@amaeN@’ ka Anauvaad kr rhe Yae, ijasakI
paP#-sa>Syaa lagaBaga dsa saaE pacaasa hE_ vah qsake naaE saaE paP#ae> ka
Anauvaad paUra kr cauke Yaee, laeikna qnakI matyau ke karNa yah kaya|
ApaUNa| hI rh gayaa Yaa AaEr }sae maE>nae paUra ikyaa_
Fadr baulke ka saaihtya bahuta ivastata hE_ qnakI Cae@IbaD[I paustakae> kI kÖla sa>Syaa qnataIsa hE AaEr oaaeZa-inaba>Zaae> kI
sa>Syaa lagaBaga saa#_ }sake AitairG ihndI ivaðakaeoa taYaa
Anya k}| sa>paaidta gaR>Yaae> mae> saimmailata qnake lagaBaga saaE Cae@ebaD[e inaba>Za hE> taYaa qnake Vara saurixata bahuta-saI reiDyaae vaataa|]>
hE>, ijanhe> vah mahTvapaUNa| maanatae Yae_ laeSana ke AitairG vah k}|
mahTpaUNa| sa>sYaaAae> sae qicata Wpa mae> maanak Yae_ vah ibahar
raP@LBaaPaa pairPad`,kaoaI naagarI paRcaairNaI saBaa AaEr baeiljayana
raâyala AkadmaI ke sammaainata sadsya Yae_ ApanaI ivaVTaa AaEr
OReP# maanavaIya gauNaae> ke karNa vah 1974 }|. mae> gaNata><a idvasa ke
Avasar par pad`maBaPUaNa sae Ala>kta hu] Yae_ 1981 mae> qnhe> ibahar
raP@LBaaPaa pairPad` nae vayaaeva& saaihtya paurskar sae sammaainata ikyaa
Yaa AaEr 1982 mae> qnhe> raMcaI ]KsapaResa ; (dEinak) Vara sa>caailata
raZaakPNa paurskar marNaaepara>ta paRdana ikyaa gayaa hE_

- 18 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
Fadr baulke qna ivadeoaI sa>nyaaisayaae> mae> Yae, jaae Baarta
Aa kr BaartaIyaae> sae AiZak BaartaIya hae gayae Yae_ qnhae>nae yahaM
kI janataa ke jaIvana sae Apanae kae ]kakar kr ilayaa Yaa_ qnhe>
deSa kr kae}| BaI vyaiG yah AnauBava kr saktaa Yaa ik sa>nyaasa
ka AYa| jaIvana AaEr jagata` ka inaPaeZa na haekr svatva ka inaPaeZa
hE AaEr sva ka ]esaa ivastaar, ijasamae> paUrI duinayaa ke ila] mamatva
Bara huAa hE_ vah paRtyaek Aagantauk sae }tanae snaeh sae imalatae Yae ik
vah AiBaBaUta hae jaataa Yaa_ vah baarmbaar yah khtae Yae ik mauJae
sabasae AiZak sa>taaePa taba imalataa hE, jaba maE> dUsarae> ke ila] kÖC
kr paataa hUM_ qnhae>nae dUsarae> ke ila] kÖC kr paanae ke jaae maaZyama
caunae Yae, qnamae> ]k Yaa qnaka sama& paustakalaya, ijasasae vah Ca<aae>
oaaeZaaiYa|yaae> AaEr pairicataae> kae pa$[nae ke ila] paustake> idyaa krtae
Yae_ dUsara maaZyama Yaa du:SaI janaae> kae qicata paramaoa| de kr qnaka
maaga|-doa|na_ qnhae>nae }na saba kayaae|> ke ila] paRitaidna savaere naaE bajae
sae baarh bajae tak ka samaya inaZaa|irta kr idyaa Yaa AaEr oau+vaar
kae taae vah jaEsae paUrI duinayaa ke ila] idna Bar SaalaI Yae_ }sake
AitairG, deoa-ivadeoa ke bahuta-sae ivaVanaae> AaEr saamaanya janaae> kI
Anaekanaek paRkar kI ijaXasaaAae> sae Bare pa<a qnhe> imalaa

krtae Yae AaEr oaayad hI kae}| pa<a AnauTairta rhtaa Yaa_ }sa paRkar
vah Ahina|oa AajaIvana Aatmadana-inarta Yae AaEr }sa Aatmadana
AaEr laaek-saevaa ka hI ]k Wpa qnaka ihndI-sa>ba>ZaI kitatva Yaa_
paUNa|taa AaEr oau&taa ka AagaRh qnamae> }tanaa AiZak Yaa ik vah
]k-]k taYya kI paRamaaiNaktaa AaEr ]k-]k paRyaaega kI
qpayauGtaa kI jaaMca par kBaI-kBaI za>@ae> pairORma krtae Yae_
fadr baulke bahuta vaPaae|> saee AsvasYa calae Aa rhe Yae _
1950 }|. ke Aasapaasa hI qnake kana Saraba hae gayae Yae AaEr vah
ORvaNaya><a lagaakr hI sauna paatae Yae_ qnaka pašaoaya bacapana sae
hI kmajaaer Yaa AaEr Baarta Aanae ke baad qnhe> paeip@k Alsar hae
gayaa Yaa, ijasasae vah 1970 }|. ke Aasapaasa mauG hae gayae Yae_ ikntau
ipaClae dsa-baarh vaPaae|> sae k}| nayae raega qnake saaYaI hae gayae Yae_
vah qcca rGcaapa taYaa gaude| AaEr {dya kI kmajaaerI ke ioakar
Yae AaEr dmaa taae jaEsae qnaka jaIvana-sahcar Yaa, ikntau vah Apanae
raegaae> kI ica>taa ikyae ibanaa inar>tar kaya|rta Yae_ ifr BaI, vah ijasa
Wpa mae> ApanaI jaIvanaI-oaiG ka baUMd-baUMd rsa inacaaeD[ kr ihndI
kI saevaa kr rhe Yae, qsasae qnaka oarIr @U@taa jaa rha Yaa_ 1981

ke Aar>Ba sae hI vah AoaG haetae jaa rhe Yae_ ikntau qnakI dud|mya ijajaIivaPaa
har maananae kae paRstauta nahI> YaI_ vah saaecatae Yae ik vah qsaI vaPa| iksaI samaya
baa}ibala ka Anauvaad-kaya| paUra kr lae>gae AaEr taba AMgaRejaI-ihndI kaeoa ka
pairva&|na Aar>Ba kre>gae_ vah jaIvana kI sa>Zyaa mae> taulasaI-sa>ba>ZaI Apanae ica>tana
kae paUre ivastaar sae oabdba& krnaa caahtae Yae, ikntau jaUna ke A>ta mae> qnhe> gaE>gaRIna
hae gayaa_ ya^ipa qnaka }laaja maaNDr;(raMcaI) AaEr kÖjaI| ; (pa@naa) Aspataala
mae> huAa, ikntau qnakI halata sauZarnae ke bajaaya ibagaD[taI hI gayaI_
8 Agasta kae vah pa@naa sae idllaI lae jaayae gayae, jahaM 17 Agasta kae savaere saa$[e
Aa# bajae qnakI matyau hae gayaI_ qnaka dfna dUsare idna idllaI ke inakaâlasana kbaRgaah mae> qnake snaeihyaae> AaEr ima<aae> kI qpaisYaita mae> kr idyaa gayaa_
Fadr baulke Aaja jaIivataae> ke deoa mae> nahI> hE>, laeikna vah Apanae hjaarae>-hjaar
paRoa>sakae> ke {dya mae> Aba BaI jaIivata hE>_ vastauta vah ]k ]esaI mahana` Aatmaa
Yae, ijasakI smaita oataaibdyaae> tak banaI rhegaI AaEr ijasake kiTatva ka
mahtva idnaae> - idna ba$[taa jaayaegaa _

baulke saaihtya kI kuC JalaikyaaM
1.The Saviour : The four Gospels in one Narrative;
Catholic Press , Ranchi,1942
2. mauiKtadataa ( d saeivayar ka Anauvaad), kaYailak paResa, raMcaI. 1942
3. The Theism Nyaya - Vaisheshilka; Oriental Institute , Calcutta,
1947
4. ramakYaa: qtapaiTa AaEr ivakasa , ihndI pairPad }laahabaad, 1950
( malayaalamaa Anauvaad ; Abayadeva ; saaihtya AkademaI, i<caUr, 1978)
5. A Technical English - Hindi Glossary ; Daharmik Sahitya Samiti
, Ranchi,1955
6. Hindi Christian Names ( Compiled and edited jointly by R.P .
Sah, S.j.,S.N. Wald, S.V.D.
7.The Ramyan of Hinduism: A course by letters: Manglore, 1958
laU}| kI Amar khanaI ; Zaaima|k saaihtya saimaita , raMcaI, 1958
( mara#I Anauvaad : jae baeranakae pauNae , 1959)
8. naIla paxaI ( mairsa maE>@rila>k ke fRe>ca naa@ka ka Anauvaad ) ibahar raP@L BaaPaa
pairPad pa@naa , 1959
9.pava|ta- paRvacana ( sarmana Aana d maaqn@ ka Anauvaad); kaYailak paResa raMcaI,
1959
10. sa>ta laUksa ke Anausaar yaesaU svaIRsta ka paiva< samaacaar, kaYailak paResa,
raMcaI 1963
11. A>gaRejaI - ihndI kaeoa ; kaYailak paResa , raMcaI, 1968
12. caarae> sausamaacaar : kaYailak paResa raMcaI , 1970
13. paReirta cairta, Zaaima|k saaihtya , raMcaI , 1973
14. ihndI baa}ibala : nyaU@es@amae>@ , kaYailak paResa , raMcaI 1977
15.ramakYaa AaEr taulasIdasa , ihndustaana ]keDemaI, }laahaabaad, 1978
16.maanasa kaEmaudI, Anaupama paRRkaoana , pa@naa, 1979
17. }|saa - jaIvana AaEr doa|na , sastaa saaihtya ma>Dla , idllaI 1982
18.paiva< baa}ibala ; ihndI saaihtya saimaita , }laahabaad , 1986
19.baa}ibala ke taIna lazau qpanyaasa: Anaupama paRkaoana pa@naa, 1987
}sake AitairKta }|saa}| Zaaima|k paa# saaihtya kI dsa paustake> AaEr }|saa}| Zaaima|k
ivaiZa saaihtya kI dae paustake> qnake Vara AnaUidta hu}| hE>_ ihndI BaaPaa AaEr saaihtya
par dae pauistaka]M ihndI mae> AaEr ]k A>gaRejaI mae>_
inabanZa sa>gaRh
: 1. ma>Yana : sampaadk : Daâ. BaUpaendR klasaI , ibahar gaRnYa AkadmaI , pa@naa ,
1996
rama kYaa AaEr ihndI : ]k }saa}| kaI AasYaa , ramakYaa sampaadk Daâ. idnaeovar paRsaad ,
paRkaoana sa>sYaana, na}| idllaI, 2005
saa# ke lagaBaga inaba>Za
- ivaivaZa ivaPayaae> par, ijanamae> ramakYaa, taulasaI ihndI BaaPaa AaEr saaihtya - ivaPaya
paRmauSa hE> _ saE>taIsa reiDyaae vaataa|]M , caar saaxaatkar qpalabZa_

- 19 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

]k pa<
ipaRya Daâ. idnaeðarjaI,
Aapanae baD[I kpaa kI mauJae pa<a Baeja kr, jaae mauJae fadr rajaU
ke haYa imalaa_ pa<aaeTar mae> ivalamba ke ilayae xamaapaRaYaI| hUM_
svagaI|ya fadr baulke qna YaaeD[e sae laaegaae> mae> hE> jaae smaita
mae> kBaI idva>gata nahI> haetae - qnaka saaEmya pyaara, dubalaa-patalaa
caehra, SasaSasaI da$[I, svaBaavata: maE<aIpaUNa| sa>yata vyavahar, qnakI
kaya|inaP#a, qnakI saccaI AasYaa, qnake }|saa masaIh ijanamae> hmaare
‘rama‘ BaI Jalaktae hE>, qnakI sahja saevaaparayaNataa, baImaar AaEr
duiSayaae> sae qnaka paairvaairk - jaEsaa haid|k lagaava AaEr qnakI
saevaa-sauORUPaa ke ila] maIlaae> tak saa}|ikla sae ca™r lagaanaa_ sana`
1967-68 mae> jaba maE> qnasae imalaa Yaa, maE>nae deSaa Yaa, AZaeD[ vaya sae
kÖC AiZak haenae par BaI kEsaa yauvaaAae>-jaEsaa qnamae> qtsaah Yaa_ yah
saba maere {dya par ]k Aima@ Capa CaeD[ gayaa hE_
vae maere ]k bahuta AcCe haid|k ivaVana` ima<a, Daâ. rzauva>oa ke
bahuta zainaP# AaEr haid|k ivaVana` ima<a Yae_ }laahabaad ivaðaiva^alaya
mae> qnake ihndI ioaxaakala mae> rzauva>oa-jaEsae ica>tanaoaIla saaihityak
ivaVana` ima<aae> ke sa>pak| AaEr svaya> qnakI ApanaI ; ‘]Dvaa>sD’
saaihityak sauwica, lagana AaEr AnaYak ORma nae qnhe> ihndI saaihtya
mae> dIixata ikyaa Yaa, ivaoaePakr BaiG saaihtya AaEr ramacairtamaanasa
ke Anaek gaU$[ taTvaae> mae>_ Agar maE> yah khUM ik BaartaIya pairvaeoa mae>
ramacairtamaanasa qnake ila] baa}ibala ke nyaU@es@amae>@ ka dpa|Na bana
gayaa Yaa, taae oaayad maE> bahuta galata na hUMgaa_
raMcaI kI ]k gaaeP#I mae> ]k bahuta sau>dr kYaa qnhae>nae
saunaayaI YaI, jaae mauJae kBaI nahI> BaUlaegaI_ ]k bahuta maaima|k kYaa_
kYaa sa>xaepa mae> yaae> hE_
paUva| kala mae> ]k baar kÖC paRisa& }|saa}| -Zama|-paRcaark
inaja|na sae @apaU mae> qtare_ vahaM kÖC maasa rh kr qnhae>nae vahaM ke BaaelaeBaalae vanavaaisayaae> kae }|saa masaIh kI ioaxaa mae> dIixata kr idyaa,
@apaU ke inavaasaI paUNa| Wpa sae masaIh ke paRita AasYaavaana hae gayae_
Apanaa kaya| samaapta samaJa kr Zama|-paRcaark vahaM sae cala paD[e_ ABaI
qnaka jahaja ta@ sae YaaeD[I hI dUr gayaa haegaa ik qnhae>nae Kyaa deSaa
ik ]k vanavaasaI qnakI Aaer lahrae> par daED[taa huAa calaa Aa rha
hE_ vah paasa Aakr AagaRhpaUNa| svar mae> icallaa kr baaelaa, “gauwjaI,
jara wikyae, wikyae, Aapanae jaae paRaYa|naa hmae> isaSaayaI YaI, qsaka
]k A>oa hmae> ifr sae sahI-sahI samaJaa dIijayae_” paRcaarkae> ke
mauiSayaa nae kha “Baa}|, taumhe> iksaI BaI paRaYa|naa yaa dIxaa kI
Aavaoyaktaa nahI> hE_ tauma ApanaI AasYaa ke bala par svaya> }|saa
masaIh ke inak@ pahuMca cauke hae_ taumharI oau&, Aatmaa jaEsaa #Ik
samaJataI hE, vahI #Ik hE_ tauma Aaðasta hae kr vaapasa jaaAae_ taumhe>
iksaI dIxaa kI Aavaoyaktaa nahI>_ tauma Zanya hae_ hma taumhe> paRNaama
krtae hE>_”
iva+ma ivaðaiva^alaya ke ihndI ivaBaaga ke vairP# Ca<a
fadr rajaU kI kpaa sae mauJae baulkejaI ka baa}ibala ka Anauvaad deSanae
ka saaEBaagya paRapta huAa_ jaae paRita qnhae>nae mauJae dI, qsaka AiZaka>oa
Baaga maE> k}| baar pa$[ gayaa_ }tanae sau>dr Anauvaad kI klpanaa
ki#nataa sae kr saktaa Yaa_ Saud maerI iCpaI hu}| mahTvaaka>xaa rhI
hE ik maE> baa}ibala ke kÖC YaaeD[e-sae caunae hu] sYalaae> ka saaihityak
Anauvaad kWM_ kevala ApanaI saaihityak rcanaatmak maanaisak oaainta
ke ila]_ ABaI tak ihndI mae> jaae Anauvaad qpalabZa rha, qsakI ]
k paRita kBaI maere paasa BaI huAa krtaI YaI_ - vah kÖC BaI hae -

saaihityak taae nahI> hI Yaa AaEr oaayad qsakI ihndI kae AcCI
ihndI BaI nahI> kha jaa saktaa Yaa_ baulke jaI nae Apanaa Anauvaad
kaya| ]esaI satak|taa AaEr inaP#a Baavanaa sae ikyaa hE AaEr }tanaa DUba
kr ikyaa hE, AaEr vah AcCe ga^ ka mama| }tanaI AcCI tarh samaJatae
Yae ik flasvaWpa hmaare haYaae> mae> Aba jaae Anauvaad Aayaa hE, vah
sacamauca AaMSaae> sae lagaa laenae ke kaibala hE -kevala }saIila] nahI> ik
vah ]k paiva<a gaRnYa hE, bailk }saila] BaI ik vah }tanaa paRvaahmaya,
sarsa AaEr {dya kae CUnaevaalaa hE ik mana tapta hae jaataa hE_ maUla
yaUnaanaI sae ikyaa gayaa ]kdma paRamaaiNak Anauvaad taae vah hE hI_ maE>nae
}sa Anauvaad ke Anaek SaND k}| baar pa$[e AaEr qnhe> ifr pa$[nae kae
mana haetaa hE_ }|saa masaIh ka paUra oahIdI cair<a AaMSaae> ke saamare
saakar hae q#taa hE_ kEsaI zaaer-ivaraeZaI pairisYaitayaae> mae> k#maullaa,
$ae>gaI, paaSa>DI taYaa kiYata Zamaa|caairyaae> ke samaxa masaIh kI SarI
oau& Aatmaa saUya| ke paRkaoa kI tarh camaktaI hE_ ihndI paa#k ke
ila] yah saba ]k Atya>ta safla Anauvaad ke karNa hI sa>Bava huAa
hE_ maerI baD[I }cCa YaI ik }saI sa>dBa| mae> baulkejaI kae ]k pa<a
ilaSataa AaEr ApanaI kÖC ijaXasaaAae> kae qnake sammauSa rSataa_ par
]k taae maE> }sa Anauvaad kae ABaI AaEr k}| baar pa$[ jaanaa caahtaa
Yaa AaEr maerI ijaXasaa]M bahuta mahTva na rSataI YaI>, vah kevala ]k
saaihtyakar kI oaElaIgata ijaXasaa]M YaI>, AaEr kÖla imalaakr yah mauJae
khI>-na-khI> kÖC ZaP@taa-saI lagataI YaI_
]k baar yaUnaanaI BaaPaa saISanae ka baala paRyaasa krtae hu] ]k paa# mae>
baa}ibala ke q&ta A>oa pa$[kr taIvaR }cCa hu}| YaI ik }sa AaZyaaitmak gaR>Ya ka Aasvaadna taae maUla mae> hI ikyaa jaayae, taBaI sa>taaePa hae
saktaa hE_ vah saaZa taae paUrI nahI> hu}|, magar baulke jaI ka ihndI
Anauvaad BaI lagaBaga maUla kae hI pa$[nae-jaEsaa sauSa AaEr sa>taaePa detaa
hE_ fadr kaimala baulke ka A>gaRejaI ihndI kaeoa }tanaa paRamaaiNak
AaEr sahja qpayaaegaI hE ik paRaya: skUla-kaâlaeja ke iva^aYaI| AaEr
AZyaetaa qsaI ka sahara laetae paayae jaayae>gae_
]esaa hI laaekipaRya AaEr Syaata qnaka oaaeZa-gaR>Ya ramakYaa
hE_ }samae> deoa deoaa>tar mae> fElaI ramakYaaAae> ka sau>dr oaaeZapaUNa| Aaklana huAa hE_ Aaja saBaI ivaðaiva^alayaae> mae> }saka AZyayana mahTvapaUNa| sYaana rSataa hE_ Astau_
Aaja ka ihndI jagata fadr baulke kae Apanae AaZauinak
saaihtya manaIiPayaae> ke baIca {dya sae paRitaiP#ta kr cauka hE_ ]esae
kma|#, sa{dya, qdarcaetaa saaihtya AaEr samaaja saevaI kae kae}| BaI
deoakala sahja hI ivasmata nahI> kr saktaa_
yah baD[e hPa| kI baata hE ik baulke jaI ka sa>paUNa| ilaiSata
kaya|klaapa ]k gaR>YaavalaI ke Wpa mae> sampaaidta hae rha hE_ idva>gata
saaZak ke paRita yah sabasae AcCI, qpayauG AaEr saaYa|k OR&a>>jaila hE_
Aapaka - oamaoaer bahadur isa>h

- 20 -

( baE#e huyae A>ta mae> oamaoaer bahadur isa>h)
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

baIsavaI> oataabdI ka ÀiPa
- Daâ. paUiNa|maa keiDyaa ‘A²paUNaa|’
kÖC AnauBaUitayaaM ]esaI haetaI hE>, ijanhe>
oabdae> mae> baaMZanaa ki#na hE_ Daâ. kaimala
baulke ka AaoaIPa BaI ]k ]esaa hI AnauBava
hE, ijasae AiBavyaG krnaa maere ila] AsamBavasaa hE_ qnake paustakalaya sae paustake> laenae ke baad
ivada ke vaG jaba maE> qnhe> paRNaama krtaI, taba kBaI-kBaI vae isar
par Apanaa vard hsta rSa detae, qsa samaya ]k ]esaa AlaaEikk
]hsaasa mana-paRaNaae> mae> zaula jaataa, ]k ]esaI paRsa²taa rgaae> mae> daED[nae
lagataI, ijasake ila] oabd mauJae na taba imalae AaEr na Aba_
qsa mahana Aatmaa baulke jaI ke paRYama doa|na mauJae ORImataI
ma>jau caaEZarI, paUva| vyaaSyaataa, yaaegada kaâlaeja, raMcaI ke saaEjanya sae
hu]_ vah AKsar baabaa ke paustakalaya sae qpanyaasa, khanaI sa>gaRh
Aaid laayaa krtaI>_ iksaI AcCI paustak kI cacaa| krtaI>, taae maE>
BaI qnasae vah paustak laekr pa$[taI_ qnhae>nae batalaayaa ik fadr
ke paasa ihndI saaihtya sae sa>ba>iZata paustakae> ka AgaaZa Ba>Dar hE_
qna idnaae> maE> ihndI ‘paRitaP#a’ kI Ca<aa YaI_ saunakr qnasae imalanae,
qnaka paustakalaya deSanae AaEr kÖC paustake> pa$[nae ke ila] mana
lalak q#a_ qnake saaYa baabaa ke yahaM jaanae ka kaya|+ma banaa_
mana mae> YaaeD[I zabarah@ YaI_ qnasae maera paircaya nahI>, pataa nahI> vae
mauJae paustake> de>gae yaa nahI> par paustak de> yaa na de> }sa bahanae qnake
doa|na taae hae jaayae>gae, mana mae> yahI sa>taaePa Yaa_
]k raeja idna ke gyaarh bajae hma daenaae> fadr ke
drvaajae par YaI>_ fadr ivaiBa² paustakae> sae sajae Apanae paustakalaya
ke maZya mae> maeja par Jauke AZyayana mae> tallaIna Yae_ kÖC iva^aYaI|
Alamaairyaae> mae> sae paustake> CaM@ rhe Yae AaEr kÖC AZyayanarta Yae_
maE>nae iJaJaktae hu] paRvaeoa ikyaa_ ma>jau jaI nae paRNaama ikyaa, saaYa hI
maE>nae BaI_ baabaa nae hma daenaae> ke isar par Apanae daenaae> haYa rSa idyae_
pahlaI baar lagaa, jaEsae iksaI dEvaI oaiG nae mastak par haYa rSa
idyaa hae_ mana mae> ]k ABaUtapaUva| isnagZataapaUNa| oaainta vyaapta hae
gayaI_
ma>jau jaI maera paircaya krvaataI>, }sake pahlae hI fadr nae
paUCa, “Kyaa Aapa BaI paRaefesar hE>?”
ma>jau jaI nae hMsatae hu] kha, “nahI>, ABaI taae maarvaaD[I
kaâlaeja mae> pa$[ rhI hE>, par Aapake mauMh sae inaklaa hE taae paRaefesar
BaI bana jaayae>gaI_”
hma taInaae> hI hMsa rhe Yae_ baabaa kI qjalaI da$[I sae izarI
hMsaI mae> ]k A°uta saaEmya AaBaa YaI_ Anajaanae mae> hI qnake Vara
kI ga}| paRaefesar bananae kI BaivaPyavaaNaI ]k idna saca hae jaayaegaI, yah qsa samaya kaEna jaanataa Yaa_ h#ata` ma>jau jaI ke pa¢I baMZae
haYa par baabaa kI diP@ paD[I_ vae mauskratae hu] baaelae, “Kyaa zar
mae> mahaBaarta huAa hE?” ma>jau jaI nae hMsatae hu] kha, “nahI> fadr,
yaae> hI YaaeD[I-saI caae@ laga gayaI hE_” fadr ka hasya hmaare caehrae>
par qtar Aayaa Yaa_ mauhavaredar BaaPaa mae> fadr ka sahanauBaUitayauG
ivanaaedI svaBaava mauJae AiBaBaUta ikyae jaa rha Yaa_
qsaI samaya vahaM ]k maihlaa nae ]k Aa#-naaE saala kI
baccaI ke saaYa paRvaeoa ikyaa_ baabaa nae qna daenaae> kae BaI Apanaa

AaoaIvaa|d idyaa_ maihlaa nae bataayaa ik baccaI AKsar baImaar
rhtaI hE, }saIila] qsakI pa$[a}|-ilaSaa}| #Ik sae nahI> cala paataI_
baabaa nae baccaI kI paI# YapaYapaatae hu] kha, “SaUba hMsaa krae_
taumharI taIna-caaEYaa}| baImaarI taae hMsanae sae hI #Ik hae jaayaegaI_”
qnaka hMsataa huAa caehra deSakr baccaI BaI hMsanae lagaI AaEr
qsaka baImaar caehra iSala q#a_ qmaR AiZak hae jaanae ke
baavajaUd, }tanaa AiZak pairORma krnae AaEr svasYa rhnae ka rhsya
oaayad qnake hMsanae-hMsaanae ke svaBaava mae> hI iCpaa Yaa_
der tak baabaa hMsatae-hMsaatae rhe_ ifr qnhae>nae na kevala maerI
}icCta paustake> dI>, Aipatau kÖC Anya qpayaaegaI paustake> BaI dI>_
saaYa hI hMsatae huyae kha ik laD[ikyaae> kae paustake> denae sae BaI kae}|
Satara nahI> hE, Kyaae>ik vae paustake> laaE@a detaI hE>, jabaik kÖC laD[ke
paustake> laaE@anae ke bajaaya pacaa jaatae hE> yaa qnake qpayaaegaI pa²e
inakalakr rSa laetae hE>_ vae laD[kae> kae ]k baar mae> ]k maah ke
ila] dae paustake> detae Yae, jabaik laD[ikyaae> kae caar_
ifr hma paRsa²taa BarI mauskana saihta qnaka AaoaIvaa|d
laekr laaE@ AayaI>_ {dya mae> ]k A°uta oaainta vyaapta YaI_
qsake baad sae baabaa ke sauSad doa|naae> ka +ma jaarI rha_
vae fusa|ta mae> rhtae, taae svaya> hI paustake> inakalakr de detae, nahI> taae
kh detae, ‘jaaAae, Amauk kmare kI Amauk AalamaarI ke Amauk
Saanae mae> Amauk Aaer vah paustak haegaI, lae AaAae_’ qnakI smarNaoaiG }tanaI taeja YaI ik hjaarae> paustakae> kI sYaana-taailaka qnake
idmaaga mae> saurixata YaI_
ZaIre-ZaIre qnake snaeh AaEr Apanatva-Baava nae mana kI
iJaJak dUr kr dI_ ]k idna maE> ApanaI paD[aesana ke pau<a kae laekr
qnake yahaM pahuMcaI_ qsanae maEi@Lk paasa ikyaa Yaa AaEr sa>ta` jaeivayasa|
kalaeja mae> Apanaa paRvaeoa krvaanaa caahtaa Yaa_ baabaa nae qsakI
A>k-taailaka deSaI_ ifr baaelae, “paRYama OReNaI taae hE, laeikna sa>ta`
jaeivayasa| ke ihsaaba sae A>k kma hE>_ maere khnae sae BaI yae laaega taae
lae>gae nahI>_ dUsare iksaI AcCe kaâlaeja mae> lae lae>gae }sae_”
laD[ka calaa gayaa, taae mauJasae baaelae, “mauJae SauoaI hE ik
taumamae> paraepakar kI Baavanaa hE_”
snaakaeTar ]ma.]. ke AZyayana ke daErana na kevala paustake>
laenae, varna` mana kI Aoaainta dUr krnae ke ila] BaI maE> AaEr maerI
saheilayaaM qnake saai²Zya mae> jaa baE#taI_ qnaka AaoaIvaa|d AaEr
qnmauG hasya saa>saairktaa kI kD[vaah@ palaae> mae> mana sae Bagaa detaa,
}saka AnauBava hmanae k}| baar ikyaa Yaa_ qnaka haYa mastak par
paD[tae hI mana par ]esaa paRBaava paD[taa ik ihndI ivaBaaga pahuMcakr
Apanae paRaZyaapakae> ke ila] BaI mauMh sae ‘fadr’ sa>baaeZana inaklanae
lagataa Yaa_ qnake doa|na kI idvyataa sada hmaare ila] gaUMgae ka gauD[
hI rhI_
]ma.]. krtae vaG ]k Aavaoyak paustak baajaar mae>
AnaupalabZa YaI_ maE> AaEr paRitaBaa paNDa, hma dae saheilayaaM imalakr
saaYa parIxaa kI taEyaarI kr rhI YaI>_ hmanae yaaejanaa banaayaI ik
vah paustak baarI-baarI sae fadr sae laekr naae@`sa banaa laetae hE>_ ]k
mahInae ke ila] paustak paRitaBaa nae laI AaEr dUsare mahInae maE>nae_ taIsare
mahInae ifr paRitaBaa nae paustak laenaI caahI, taae fadr naaraja haekr
A>dr jaakr baE# gayae_ hmae> ApanaI galataI samaJa mae> Aa gayaI_ hmae>
kevala ApanaI pa$[a}| ka Zyaana Yaa, ikntau baabaa kae Anya saBaI

- 21 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
parIxaaiYa|yaae> kI icantaa YaI_ hmanae A>dr jaakr qnasae maafI maaMgaI_
qnaka W#naa-mananaa BaI xaiNak Yaa_ vae ifr taur>ta hI hMsanae-hMsaanae
lagae_
parIxaa sae pahlae maE> qnasae imalanae gayaI, taae baaelae, “saBaI
paR¸ae> ke qTar ilaSanaa_ iksaI BaI paR¸ ka qTar CaeD[naa mata_”
maE>nae kha, “fadr, maE> taae AiZak jaldI nahI> ilaSa paataI,
}saI karNa kBaI-kBaI kae}| qTar CU@ jaataa hE yaa bahuta Cae@a hae
jaataa hE_”
vae baaelae, “bahuta baD[e-baD[e qTar ilaSanae kI ja[Wrta hI
Kyaa hE? ijatanaa BaI baD[a qTar ilaSaae, baIsa mae> sae baahr-taerh
nambar sae jyaada taae imalanae vaalae nahI>_ }saila] mauSya-mauSya baatae>
Cae@e-Cae@e qTarae> mae> BaI ilaSa saktaI hae_ saba qTarae> kae samaana
samaya AaEr samaana mahTva dae_”
qsa idna sae maE> samaya ke Anaupaata ka Zyaana rSakr qTar
ilaSanae ka AByaasa krnae lagaI_
]ma.]. krnae ke baad Acaanak mana mae> }cCa jaagaI ik
fadr kI carNa-ZaUila sae Apanae zar kae paiva<a kWM_ maE> lagaataar
fadr sae AagaRh krtaI rhI AaEr ]k idna maerI ija% par baabaa kae
maere yahaM Aanaa hI paD[a_ AlpaaharI baabaa nae bahuta hlka-fÖlka
saada Saanaa Saayaa, par ApanaI ivanaaedI oaElaI mae> paRoa>saa ke paula
baaMZa idyae, “Kyaa }tanaa hI AcCa Saanaa tauma raeja Apanae paita kae
iSalaataI hae?... iSalaataI hI haegaI, taBaI taae yae }tanae svasYa hE>_”
baabaa nae maere daenaae> baccaae> kae Apanae Agala-bagala baE#a
ilayaa Yaa AaEr qnasae tarh-tarh ke manaaer>jak savaala paUC rhe Yae_
baccae SauoaI sae ivaBaaer Yae_ Acaanak baabaa nae mauJasae paR¸ ikyaa,
“tauma svaya> ihndI-paRemaI haekr BaI Apanae baccaae> kae A>gaRejaI maaZyama
ke skUlaae> mae> Kyaae> pa$[a rhI hae?. . . jaanataI hae, ApanaI BaaPaa kI
jaD[e> manauPya mae> bahuta gahrI haetaI hE>_ ApanaI BaaPaa ke maaZyama sae
manauPya jaEsaa Xana paRapta kr saktaa hE, vaEsaa Anya BaaPaa ke maaZyama
sae nahI>_”
Apanaa qdahrNa detae hu] qnhae>nae batalaayaa ik jaba vae
A>gaRejaI-ihndI kaeoa ka inamaa|Na kr rhe Yae, taae jahaM qnhe> ki#naa}|
haetaI, vahaM qnhe> ApanaI BaaPaa ke oabdae> sae sahara imalataa Yaa_
ApanaI ga[lataI ke ila] maere mana mae> ]k AnajaanaI paID[a
vyaapta hae gayaI YaI_ lagaa, yah A>gaRejaI ]k ]endRjaailak maaehpaaoa
kI tarh hmae> baaMZae hu] hE, ijasake karNa hma ApanaI BaavaI paI$[I
kae svaBaaPaa ke sa>skarae> sae ka@ rhe hE>_
]k baar ]k maihlaa ApanaI ikoaaerI pau<aI kae laekr
qnake yahaM AayaI>_ baaelaI> “baabaa ! SauoaSabarI hE_ }sakI oaadI
taya hae gayaI hE!”
yah SauoaSabarI saunakr baabaa Sauoa haenae ke badlae du:SaI
hae gayae_ baaelae, “ABaI taae yah baccaI hE_ ABaI }sae pa$[nae-ilaSanae
dae_ ABaI mata krae }saka byaah_”
“laeikna baabaa, Aba taae saba kÖC taya hae cauka hE_”
vae daenaae> paRNaama krke calaI gayaI>_ baabaa caupacaapa qdasa
sae baE#e rhe_
kBaI-kBaI Aagantaukae> ka isalaisalaa lagaataar calataa
rhtaa_ vae Yak-sae jaatae_ taba ZaIre sae khtae, “Aaja taae taaMtaa laga
gayaa hE_”

yah maera saaEBaagya hE ik vae maere oaaeZa-gauw banae_ ‘ihndI
ramakavya mae> naarI’ ivaPaya par qnake inade|oana mae> paI]ca .DI ke
ila] kaya| krtae hu] ]k baar maE> qnake yahaM Apanae paita ke saaYa
gayaI_ AaoaIvaa|d ke saaYa-saaYa bahuta saarI paustake> BaI imalaI>_
paustake> detae hu] baabaa nae }nasae kha, “}tanaI paustake> lae jaataI hE
yah_ Aapaka bahuta isar SaataI haegaI_ zar ka kama taae Kyaa krtaI
haegaI?” bae@I kI <aui@yaa> iganaanae kI }sa ipata-vatsalataa nae maere mana
kae A°uta AaÊad sae iBagaae idyaa_ }nakae fadr baD[e snaeh ke saaYa
]k navavaPa| kI DayarI de rhe Yae_
ihndI ke AZyaeyataaAae>, ivaVanaae> AaEr oaaeZa-Ca<aae> ke ila]
taae fadr ka paustakalaya klpavaxa ke samaana }cCapaUrk rha hI
hE_ Anya ivaPayaae> ke oaaeZa-Ca<aae> kae BaI baabaa hr sa>Bava sahayataa
denae kI kaeioaoa krtae_ maere mahaiva^alaya kI A>gaRejaI ivaBaagaaZyaxaa kae Apanae oaaeZa ke isalaisalae mae> kÖC dula|Ba paustakae> kI
jaWrta YaI_ maerI salaah par vae maere saaYa jaakr fadr sae imalaI>_
kÖC samaya lagaa, par baabaa nae na jaanae khaM-khaM ke paustakalayaae>
kae pa<a ilaSakr vahaM sae qnake ila] vae paustake> maMgavaa hI dI>_ maere
hI kaâlaeja ke }itahasa ivaBaaga kI AZyaxaa kae Apanae oaaeZa-kaya|
ke ila] raMcaI ke igarjaazar deSanae Yae_ baabaa nae Apanae saaYa lae
jaakr qnhe> }na ]eitahaisak-AaZyaaitmak sYalaae> kI baarIikyaae> sae
pairicata krayaa_ Apanae {dya-isYata }sa sahayataa-mamataa ke baare
mae> paUCnae par ]k baar qnhae>nae batalaayaa Yaa ik yah qnhe> ApanaI maaM
sae ivarasata mae> imalaI hE_
vyaaSyaataa bananae ke baad Anaek ioaxak-ioaixakaAae>
sae paircaya huAa_ fadr ke yahaM jaataI, taae AKsar kae}|-na-kae}|
pairicata imala jaataa_ ]k baar maE> baabaa sae paustake> lae rhI YaI ik
saamanae ke kmare mae> baE#kr kÖC pa$[tae hu] ]k pairicata paRaefesar nae
mauJae deSaa_ vae vahI> sae jaaer-jaaer sae baaelakr mauJasae baatae> krnae lagae_
maE> ‘hUM-haM’ kr rhI YaI_ baabaa mand-mand mauskra rhe Yae_ ifr ZaIre
sae mauJasae baaelae, “laaega dUsarae> ke zar Aakr iktanae jaaer-jaaer sae
icallaatae hE>_” maE> BaI mana-hI-mana hMsanae lagaI_
baabaa ke janma-idvasa pahlaI isatambar kae maE> inayama sae
qnake yahaM jaayaa krtaI_ vae qsa idna SaUba paRsa² maudRa mae> rhtae AaEr
ima#a}| iSalaatae_
]k baar paustak laenae gayaI, taae qnake ila] kÖC fla lae
gayaI_ qnhae>nae vae rSa taae ila], par baaelae, “Aba paI]ca.DI. haenae
tak yae saba kÖC nahI> laanaa hE_”
par iksae pataa Yaa ik maere oaaeZa-paRba>Za par hstaaxar krnae
ke baad vae hmae> icar-ivada kh de>gae_ gaEgarIna... maaNDr Aspataala... pa@naa . . . ifr idllaI_ reiDyaae sae Sabare> saunatae samaya
Acaanak vah du:Sa samaacaar saunaa taae stabZa rh gayaI_ maere paita
kI AaMSaae> sae BaI AaMsaU bah rhe Yae_ paRaYa|naa-saBaa mae> sabakI AaMSae>
gaIlaI YaI>_ raMcaI vaaisayaae> kae yah paID[a AiZak sataa rhI YaI ik
vae qnaka A>itama doa|na BaI nahI> kr sake_ idllaI mae> hI qnaka
A>itama sa>skar kr idyaa gayaa Yaa, jabaik baabaa raMcaI kI jamaIna
mae> hI icar-inadRa-laIna rhnae kI baata kha krtae Yae_
janma AaEr matyau ke baIca ke satkma| hI taae jaIvana kI
saaYa|ktaa taya krtae hE>_ qnhae>nae paraepakar krnaa AaEr paustak-Zana

- 22 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009
jaaeD[naa hI jaIvana ka parma pauwPaaYa| samaJaa, taBaI taae raMcaI ka
‘Daâ. kaimala baulke oaaeZa-sa>sYaana’ Aaja BaI ihndI-jagata` ke ila]
kamaZaenau banaa huAa hE_ qnaka yaUraepa sae Aakr Baarta mae> basanaa
AaEr BaartaIya khlaanae mae> gava| mahsaUsa krnaa yah batalaataa hE ik
mahadeoaae> AaEr deoaae> ke baIca kI dIvaare> naklaI hE>, saare paYvaIvaasaI
]k hI kÖ@umba ke sadsya hE>_ qnaka jaIvana Zaaima|k ]ktaa kI BaI
imasaala hE_ taBaI taae vah }|saa ka paujaarI ramakYaa ka AiVtaIya
AnvaePak bana gayaa_ qnhae>nae yah BaI isa& ikyaa ik BaaPaa]M
ivaBaajak nahI>, vae taae maanava-maanava kae jaaeD[nae ke paula hE>_ taBaI
taae vah ¿laeimaoa BaaPaI A>gaRejaI-ihndI ka mahakaeoa rca gayaa_
sacamauca vae ~iPa Yae_

manauPyamaa< kI ]ktaa
fadr kaimala baulke
maE> lagaBaga dsa barsa ka Yaa, jaba mauJae pahlaI
baar yah AnauBava huAa ik saba manauPya ]k
hE>_ paD[aesa kI ]k baIsa barsa kI laD[kI
xaya raega sae mar gayaI YaI_ maaM ke AnauraeZa par
hI maE> qsake doa|na krnae gayaa_ maE> Drtae-kaMpatae hu] qsa kmare mae>
gayaa, jahaM vah paD[I hu}| YaI_ vasanta ka baD[a sauhavanaa maaEsama Yaa
AaEr saUya| kI ikrNae> ba>d iSaD[kI sae hae kr kmare mae> paRvaeoa kr
rhI YaI>_ mata laD[kI paUrI tarh oaanta paD[I YaI_ vah pahlae-jaEsaI
laga rhI YaI_ vah qna safed kpaD[ae> mae> paD[I hu}| YaI, ijanasae
sajaZaja kr Zaaima|k jalaUsa mae> kÖmaarI mairyaa kI maUita| $aeyaa
krtaI YaI_ vah iktanaI sau>dr laga rhI YaI! vah ]esaI laga rhI
YaI, maanaae maere AaMSa gaD[a kr deSanae ke karNa kÖC-kÖC oarmaa
rhI hae_ ‘‘maE> yahaM Kyaae> nahI rh saktaa?” - maE>nae ApanaI maaM sae
paUCa, jaba vah mauJae Apanae saaYa lae jaanaa caah rhI YaI_ maE> baE#
gayaa Yaa, ijasasae maE> qsa laD[kI kae paUre }tmaInaana sae deSa sakUM_
mauJae ]esaa lagaa, maanaae maE> Apanae zar mae> hUM_ mauJa par ]k maaEna oaaek
Ca gayaa Yaa, ]k ]esaa oaaek, ijasasae maE> paUrI tarh pairicata nahI>
Yaa, ]k manauPya kI Asamaya matyau ke karNa_ maE> qsa idna dUsare
idnaae> kI Apaexaa khI> AiZak oaa>ta rha_ mauJae yaad nahI> ik maE>
qsa idna Kyaa-Kyaa saaecataa rha, ikntau baad mae> maE>nae AKsar yahI
saaecaa ik vah maerI tarh hI ]k manauPya YaI AaEr qsakI tarh maE>
BaI iksaI idna mar jaaQMgaa AaEr yah ik }sa duinayaa mae> hma sabaae>
kI inayaita ]k-jaEsaI hE_ maE> kBaI yah nahI> samaJa paayaa ik ]
k manauPya dUsare manauPya ke paRita }tanaa +Ur Kyaae> hae jaataa hE : hma
saba ]k }|ðar kI saiP@ hE>_
hma ]k dUsare sae icapake hu] parmaatmaa kI gaaed mae> paD[e Yae_
hma Apanae saiP@kTaa| ke rhsya mae> saaeyae Yae_
hma ]k dUsare sae paeRimayaae> sae BaI AiZak samaIpa Yae_
Wpaae> ke Aar>Ba sae pahlae hma saba ]k Yae_
(gaer@LUD vaaâna lae faeta|)
sa>nyaasa ka baIjaaraepaNa samBavata: qsaI idna hae gayaa Yaa_
(1933}|. mae> jama|na mae> ilaiSata AaEr svaya> laeSak Vara 1980 }|.
mae> ihndI mae> Anauvaaidta )

- 23 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

maanasa maanasa mae> ijanake rama
ORInaaYa paRsaad iVvaedI
AZyaxa ihndI saaihtya pairPad`, (kEnaeDa)
maistaPk par jaba dbaava Dalataa hUM taae yaadae> ka
kÖhasaa ZaIre-ZaIre C>@nae lagataa hE AaEr maerI AaM
Saae> mae> ]k manaaerma ica<a qBartaa hE_ 1956 ka
vah jaUna ka mahInaa Yaa ]k idna jaba laU ke
YapaeD[e ba>d hae gayae Yae AaEr saUrja $laana par Yaa
taba maE> Apanae maamaa OR&eya Daâ. rmaaoa>kr oauKla
‘
‘rsaala’, jaae ihndI ke oaIPa|sYa ivaVana
AaEr kiva Yae, ke zar @Egaaer @aqna , paRyaaga gayaa Yaa_ qsaI jaulaa}| sae
paRyaaga ivaðaiva^alaya mae> mauJae paRvaeoa laenaa Yaa_ vahaM dalaana par ]k
AZaeD[ qmaR ke saaZaarNa kÖtae| paayajaamae mae> A>gaReja vyaiG kae maamaa
jaI sae baata krtae huyae deSaa_ vae saaihityak ihndI mae> fra|@e sae baata
kr rhe Yae_ qnakI saaEmyataa taYaa ioaP@taa vyavahar mae> Jalak rhI
YaI_ jaIvana mae> mauJae pahlaI baar ]k A>gaReja sae ]esaI ihndI saunanae
ka Avasar imalaa Yaa ijasasae maera Aaïaya|caikta haenaa svaaBaaivak
Yaa_ maamaa jaI AaEr vae sajjana kavya oaaà par oaayad cacaa| kr
rhe Yae jaae qna idnaae> maerI samaJa ke pare Yaa_ jaba vae calae gayae taae
mauJae bataayaa gayaa ik vae ihndI ke maUZa|nya saaihtyakar mahakiva
taulasaI ke ApaRitama samaIxak fadr baulke hE>_ qsa sauSad za@naa
ke baad qnake ivaPaya mae> ihndI pai<akaAae> mae> yadakda pa$[taa rha_
khtae hE> ik baelaijayama inavaasaI fadr baulke nae jama|naI mae> iksaI
saaihityak AiZavaeoana mae> jama|na BaaPaa mae> mahakiva taulasaI ke baare
mae> pa$[a AaEr qsaI sae paRBaaivata haekr BaartaIya sa>skita kae gahra}|
sae samaJanae, parSanae, Apanaanae AaEr ‘maanasa’ ke Antarinaihta taYyaae> ,
Aadoaae|> ke ivaoau& Baavanaa sae Aatmasaata krnae kI yaaejanaa
banaakr 1935 mae> Baarta Aa gayae_ taulasaI ke paRita qnakI inaP#a
taYaa paRitaba&taa nae qnhe> na kevala ihndI BaaPaa ka Aipatau ramacairtamaanasa ka ]k AiZakarI ivaVana banaa idyaa_
vaEsae kalajayaI mahakiva taulasaIdasa ke saaihtya ke
ivaiBa² paxaae> mae> saEkD[ae> oaaeZaktaa|Aae> nae DaK@re@ kI qpaaiZayaaM
Aija|ta kI> AaEr yahI nahI> ivadeoaI ivaVanaae> jaEsae }>glaE>D inavaasaI
]ca.]sa. ivalasana nae qnake bahumaUlya yaaegadana kI samaIxaa kI
naI>va DalaI, fRa>saIsaI ivaVana gaasa| d taasaI, ]f. ]sa. gaRaqsa,
Aahma jaajaR igaRyasa|na, }@laI ke Daâ. lau}jaipayaae taessaItaerI, WsaI
paRaefesar caeilaoaeva ]va> ]. vaari²kaeva AYavaa la>dna ivaðaiva^alaya
ke Daâ.Wpa@| snaela Aaid nae taulasaI saaihtya ka AZyayana AaEr
AnauoaIlana ikyaa ikntau ‘maanasa’ mae> baabaa baulke ke samaana paUrI
tarh sarabaaer nahI> hu]_ baabaa baulke ke raema-raema mae> rama AaEr saa>sasaa>sa mae> taulasaI basa gayae AaEr yaid yae kha jaa] ik vae taulasaImaya
hae gayae taae kae}| Aitarek nahI>_ ya^ipa vae }|saa}| Zama| ke AnauyaayaI
Yae ikntau rama AaEr }|saa mae> kae}| Baed nahI> ikyaa_ tana sae, r>ga sae
ivadeoaI Yae laeikna mana AaEr imaja[aja sae saccae BaartaIya_ qnhae>nae
baa}ibala ka svaya> ihndI Anauvaad }sailayae ikyaa Yaa ik qnaka
A>itama sa>skar }|saa}| par>para ke Anausaar ihndI mae> hae_ yah ihndI
ke paRita qnake AgaaZa paRema ka qtkP@ qdahrNa hE jaae AnaukrNaIya
hE_

baabaa baulke sae jauD[I smaitayaae> ke ba>d gavaaxa Saulatae hE>
AaEr maE> Apanae Aapa kae kanapaur ke maaetaIJaIla isYata ‘taulasaI qpavana’ mae> paataa hUM_ maE> sapatnaIk gata navambar idsambar mae> jaba Baarta
mae> Yaa taba idsambar ke taIsare saptaah ]k idna Baya>kr #>D mae> qsa
manaaerma sYala mae> gayaa jahaM baabaa baulke ke doa|na huyae par }sa baar
qnakI paRitamaa ke_ maere mana mae> ]k ivacaar Aayaa Yaa ik yaid ihndI
ke }sa yaae&a par BaartaIya saaihtya AaEr sa>skita kI sa>paUNa| sa>pada
BaI nyaaeCavar kr dI jaa] taae vah qnakI inaspah saevaa AaEr tyaaga
par kma haegaI_ maE> kivavar hirva>oaraya baccana kI }na pa>iGyaae> ke
saaYa OR&eya baabaa baulke sae ivada laetaa hUM :
fadr baulke taumhe> paRNaama` !
janmae> AaEr palae yaaeraepa mae>,
par taumakae ipaRya Baarta Zaama_

- 24 -
Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009

gajae[lae kI kÖC kivataa]M
- Daâ. idnaeðar paRsaad
¿laeimaoa BaaPaa ke sabasae laaekipaRya AaEr
¿laeimaoa-BaaPaI fadr baulke ke sabasae ipaRya kiva
gajae[lae kI kÖC kivataa]M_ gajae[lae kI Anya Anaek kivataaAae> kI
tarh yae kivataa]M BaI fadr baulke kae bacapana sae k>#agaR YaI> AaEr
qnhae>nae na jaanae iktanaI baar }naka mana-hI-mana yaa Apanae sa>za Baa}
yaae> ke saamanae sasvar paarayaNa ikyaa Yaa_
}na kivataaAae> ke Anauvaad mae> gaja[elae ke i+s@a}|na DI hena
ke AMgarejaI Anauvaad sae khI> AiZak sahayataa fadr baulke sae
imalaI YaI_ qnhae>nae maere AnauraeZa par }naka AMgaRejaI Anauvaad ikyaa
Yaa AaEr maUla sae maere ihndI Anauvaad kI taulanaa kr k}| sa>oaaeZana
sauJaayae Yae_

iktanaI saundr hE paRBaata kI Aaesa !
iktanaI saundr hE paRBaata kI Aaesa !
iktanae saundr taajae-taajae fUla !
iktanaI saundr saUya|-rioma jaae
kaMpa rhI qsa Aaesa-ibandu mae> !
iktanaa saundr haegaa vah saaE>ndya|
ijasae yahaM saundrtaa khtae
‘AaE ijasamae> dISataI
parma saaE>dya| kI Jalak !

maE> fUla AaEr tauma saUya|
maE> fUla
AaEr maE> taerI AaMSaae> ke sammauSa haetaa ivakisata
Aae paRSar saUya|-Aalaaek ! icarntana Aivakta !
jaae mauJae nagaNya kita kae
jaIivata rSanae kI Anauk>paa krtaa
AaEr }sa jaIvana ke païaata` mauJae
oaaðata jaIvana paRdana krtaa_
maE> fUla
AaEr maE> QPaa mae> iSala jaataa hUM
ApanaI pa>SauiD[yaaM sanZyaa mae> mauidRta krtaa
]esaa hI baarI-baarI sae taba tak haegaa
taba tak Aae saUya| ! qidta hae kr
taU mauJae AnauXa degaa yah
ifr ]k baar maE> jaga jaaQM
yaa maera oaIoa naI>d sae Avanata hae jaayae_
taera paRkaoa maera jaIvana maerI sai+yataa-inaiP+yataa, maerI Aaoaa

maera qllaasa, Ananya AaEr sava|sva vahI_
taere ABaava mae> maE>
marnae ke isavaa AaEr Kyaa kr saktaa?
taere AitairG AaEr Kyaa ijasakae pyaar kWM?
maE> bahuta dUr tauJasae, ya^ipa
taU maZaur s<aaeta saba jaIvana ka,
qna saba ka, jaae jaIvana detae
saba sae samaIpataa sae taU hI mauJakae CUtaa
paRIitakr saUya| !
maere A>tar ke A>tar tak
inaja sava|BaeidnaI QPmaa sa>caairta krtaa_
lae cala ! lae cala !
Saaela de saBaI paaiYa|va banZana
mauJakae samaUla qtpaai@ta kr
ZartaI sae kr qicC² mauJae
jaanae de mauJakae vahaM, jahaM
hr zaD[I gaRIPma AaE’ saUyaa|tapa_
jaldI lae cala taU vahaM,
jahaM oaaðata ApaRitama sava|saundr
Aae saUya| ! svaya> taU iva^maana_
vae hae> samaapta, pairtyaG, oaePa
jaae hmae> parspar ivalagaataI>,
jaae gahra gaTa| banaataI hE> ;
QPaa, sanZyaa vae saba, jaae hae jaataI> vyataIta,
hae jaayae> ivada;
Apanae svadeoa mae> deSaUM maE>
taera saImaa-ivarihta paRkaoa !
taba maE> sammauSa . . .
naa ! nahI> kevala taerI AaMSaae> ke sammauSa,
bailk ]kdma inak@, paao|va mae>,
bailk svaya> tauJa mae> hI ivakisata hae jaaQMgaa,
yaid taU mauJa, taucC kita kae ,
jaIivata rSaegaa,
yaid degaa paRvaeoa ,
inaja Aivanaðar paRkaoa mae> !

baulabaula ke paRita
baulabaula ! Aba tak
nahI> saunaayaI detaI hae tauma,
}|s@r ka saUrja
Aa pahuMcaa hE paRBaata mae> !
}tanaI der khaM A@kI hae?
yaa ik saantvanaa denaa oaayad
- 25 -
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009
July hindi chetna_online_2009

Más contenido relacionado

La actualidad más candente

13 sep. to 19 sep Chaukanna news
13 sep. to 19 sep Chaukanna news13 sep. to 19 sep Chaukanna news
13 sep. to 19 sep Chaukanna newsdanishtimes
 
Expectation From Our Leaders (Marathi)
Expectation From Our Leaders (Marathi)Expectation From Our Leaders (Marathi)
Expectation From Our Leaders (Marathi)Santosh Takale
 
15 april to 21 april 2013
15 april to 21 april 201315 april to 21 april 2013
15 april to 21 april 2013danishtimes
 
National Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh Takale
National Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh TakaleNational Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh Takale
National Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh TakaleSantosh Takale
 
Science Day 2014 Article in Marathi by Santosh Takale
Science Day 2014 Article in Marathi by Santosh TakaleScience Day 2014 Article in Marathi by Santosh Takale
Science Day 2014 Article in Marathi by Santosh TakaleSantosh Takale
 
chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013
 chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013   chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013
chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013 Danish Khan
 
6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep Chaukanna news
6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep  Chaukanna news 6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep  Chaukanna news
6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep Chaukanna news danishtimes
 
27 dec. 1 jan.2012
27 dec. 1 jan.201227 dec. 1 jan.2012
27 dec. 1 jan.2012danishtimes
 
Dooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in Marathi
Dooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in MarathiDooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in Marathi
Dooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in MarathiSantosh Takale
 
danishtimes 19 april to 25 april 2013
danishtimes 19 april to 25 april 2013danishtimes 19 april to 25 april 2013
danishtimes 19 april to 25 april 2013Danish Khan
 
Article for Science Exhibition Dec 2017 at Gadhinglaj
Article for Science Exhibition Dec 2017 at GadhinglajArticle for Science Exhibition Dec 2017 at Gadhinglaj
Article for Science Exhibition Dec 2017 at GadhinglajSantosh Takale
 
Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)
Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)
Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)Santosh Takale
 
Seed treatment in Marathi
Seed treatment in MarathiSeed treatment in Marathi
Seed treatment in Marathivigyanashram
 
Floriculture in Himachal Pradesh
Floriculture in Himachal PradeshFloriculture in Himachal Pradesh
Floriculture in Himachal PradeshAmit Pundir
 

La actualidad más candente (18)

13 sep. to 19 sep Chaukanna news
13 sep. to 19 sep Chaukanna news13 sep. to 19 sep Chaukanna news
13 sep. to 19 sep Chaukanna news
 
Expectation From Our Leaders (Marathi)
Expectation From Our Leaders (Marathi)Expectation From Our Leaders (Marathi)
Expectation From Our Leaders (Marathi)
 
15 april to 21 april 2013
15 april to 21 april 201315 april to 21 april 2013
15 april to 21 april 2013
 
National Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh Takale
National Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh TakaleNational Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh Takale
National Science Day 2014 Article in Hindi by Santosh Takale
 
Science Day 2014 Article in Marathi by Santosh Takale
Science Day 2014 Article in Marathi by Santosh TakaleScience Day 2014 Article in Marathi by Santosh Takale
Science Day 2014 Article in Marathi by Santosh Takale
 
chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013
 chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013   chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013
chaukanna news Backup_of_16 Aug to 22 Aug 2013
 
6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep Chaukanna news
6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep  Chaukanna news 6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep  Chaukanna news
6 sep. to 12 sep 13 sep. to 19 sep Chaukanna news
 
27 dec. 1 jan.2012
27 dec. 1 jan.201227 dec. 1 jan.2012
27 dec. 1 jan.2012
 
Dooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in Marathi
Dooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in MarathiDooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in Marathi
Dooms Day 2012- Myths & Facts by Santosh Takale in Marathi
 
danishtimes 19 april to 25 april 2013
danishtimes 19 april to 25 april 2013danishtimes 19 april to 25 april 2013
danishtimes 19 april to 25 april 2013
 
Lesson10
Lesson10Lesson10
Lesson10
 
Article for Science Exhibition Dec 2017 at Gadhinglaj
Article for Science Exhibition Dec 2017 at GadhinglajArticle for Science Exhibition Dec 2017 at Gadhinglaj
Article for Science Exhibition Dec 2017 at Gadhinglaj
 
Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)
Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)
Article for Dainik Pudhari - Kolhapur (Jan 2017)
 
Rakhma prakash saindane
Rakhma prakash saindaneRakhma prakash saindane
Rakhma prakash saindane
 
Helth concept hindi
Helth concept hindiHelth concept hindi
Helth concept hindi
 
Helth concept hindi
Helth concept hindiHelth concept hindi
Helth concept hindi
 
Seed treatment in Marathi
Seed treatment in MarathiSeed treatment in Marathi
Seed treatment in Marathi
 
Floriculture in Himachal Pradesh
Floriculture in Himachal PradeshFloriculture in Himachal Pradesh
Floriculture in Himachal Pradesh
 

Destacado

Hindi chetna jan march 2011
Hindi chetna jan march 2011Hindi chetna jan march 2011
Hindi chetna jan march 2011Pankaj Subeer
 
Colour hindi chetna july september 2014
Colour hindi chetna july september 2014Colour hindi chetna july september 2014
Colour hindi chetna july september 2014Hindi Chetna
 
January hindi chetna_online_2009
January hindi chetna_online_2009January hindi chetna_online_2009
January hindi chetna_online_2009Pankaj Subeer
 
Color hindi chetna january 2015
Color hindi chetna january 2015Color hindi chetna january 2015
Color hindi chetna january 2015Hindi Chetna
 
HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014
HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014
HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014Hindi Chetna
 
Color hindi chetna april 2014
Color hindi chetna april 2014Color hindi chetna april 2014
Color hindi chetna april 2014Hindi Chetna
 
Color hindi chetna april june 2015
Color hindi chetna april june 2015Color hindi chetna april june 2015
Color hindi chetna april june 2015Hindi Chetna
 

Destacado (20)

Hindi chetna jan march 2011
Hindi chetna jan march 2011Hindi chetna jan march 2011
Hindi chetna jan march 2011
 
hindi chetna janua
hindi chetna januahindi chetna janua
hindi chetna janua
 
April june 2010
April june 2010April june 2010
April june 2010
 
July sep 2013
July sep 2013July sep 2013
July sep 2013
 
Colour hindi chetna july september 2014
Colour hindi chetna july september 2014Colour hindi chetna july september 2014
Colour hindi chetna july september 2014
 
Hindi chetna july
Hindi chetna julyHindi chetna july
Hindi chetna july
 
April june 2011
April june 2011April june 2011
April june 2011
 
January hindi chetna_online_2009
January hindi chetna_online_2009January hindi chetna_online_2009
January hindi chetna_online_2009
 
April june 2012
April june 2012April june 2012
April june 2012
 
Jan mar 2013
Jan mar 2013Jan mar 2013
Jan mar 2013
 
Oct dec 2013
Oct dec 2013Oct dec 2013
Oct dec 2013
 
July sep 2012
July sep 2012July sep 2012
July sep 2012
 
July sep 2011
July sep 2011July sep 2011
July sep 2011
 
Hindi chetna oct
Hindi chetna octHindi chetna oct
Hindi chetna oct
 
Oct dec 2011
Oct dec 2011Oct dec 2011
Oct dec 2011
 
Jan march 2012
Jan march 2012Jan march 2012
Jan march 2012
 
Color hindi chetna january 2015
Color hindi chetna january 2015Color hindi chetna january 2015
Color hindi chetna january 2015
 
HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014
HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014
HINDI CHETNA "KATHA AALOCHNA VISHESHANK" OCT-DEC 2014
 
Color hindi chetna april 2014
Color hindi chetna april 2014Color hindi chetna april 2014
Color hindi chetna april 2014
 
Color hindi chetna april june 2015
Color hindi chetna april june 2015Color hindi chetna april june 2015
Color hindi chetna april june 2015
 

Más de Pankaj Subeer

Samavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DIN
Samavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DINSamavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DIN
Samavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DINPankaj Subeer
 
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeerApril ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeerPankaj Subeer
 
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeerApril ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeerPankaj Subeer
 
Janab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeer
Janab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeerJanab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeer
Janab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeerPankaj Subeer
 
Hans apradh visheshank pankaj subeer kahani
Hans apradh visheshank pankaj subeer kahaniHans apradh visheshank pankaj subeer kahani
Hans apradh visheshank pankaj subeer kahaniPankaj Subeer
 
Prayag path akaal me utsav
Prayag path akaal me utsavPrayag path akaal me utsav
Prayag path akaal me utsavPankaj Subeer
 
Dhakeekbhomeg pryag path
Dhakeekbhomeg pryag pathDhakeekbhomeg pryag path
Dhakeekbhomeg pryag pathPankaj Subeer
 
Shivna sahityiki july september 2016
Shivna sahityiki  july september 2016Shivna sahityiki  july september 2016
Shivna sahityiki july september 2016Pankaj Subeer
 
Pustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji article
Pustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji articlePustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji article
Pustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji articlePankaj Subeer
 
Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1
Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1
Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1Pankaj Subeer
 
Aurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava Varshiki
Aurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava VarshikiAurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava Varshiki
Aurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava VarshikiPankaj Subeer
 
Yatra sansmaran london
Yatra sansmaran londonYatra sansmaran london
Yatra sansmaran londonPankaj Subeer
 
Hindi chetna jan_2010
Hindi chetna jan_2010Hindi chetna jan_2010
Hindi chetna jan_2010Pankaj Subeer
 
Hindi chetna jan_2011
Hindi chetna jan_2011Hindi chetna jan_2011
Hindi chetna jan_2011Pankaj Subeer
 

Más de Pankaj Subeer (15)

Samavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DIN
Samavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DINSamavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DIN
Samavartan SAMKAAL KATHAKAAL PANKAJ SUBEER KAHANI AASHADH KA FIR WAHI EK DIN
 
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeerApril ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
 
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeerApril ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
April ki ek udas raaat kahani pankaj subeer
 
Janab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeer
Janab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeerJanab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeer
Janab saleem langde aur shrimati shila devi ki jawani story pankaj subeer
 
Hans apradh visheshank pankaj subeer kahani
Hans apradh visheshank pankaj subeer kahaniHans apradh visheshank pankaj subeer kahani
Hans apradh visheshank pankaj subeer kahani
 
Prayag path akaal me utsav
Prayag path akaal me utsavPrayag path akaal me utsav
Prayag path akaal me utsav
 
Dhakeekbhomeg pryag path
Dhakeekbhomeg pryag pathDhakeekbhomeg pryag path
Dhakeekbhomeg pryag path
 
Shivna sahityiki july september 2016
Shivna sahityiki  july september 2016Shivna sahityiki  july september 2016
Shivna sahityiki july september 2016
 
Pustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji article
Pustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji articlePustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji article
Pustak varta jan feb 2016 vijay sharma ji article
 
Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1
Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1
Chaupde ki chudelen story pankaj subeer1
 
Aurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava Varshiki
Aurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava VarshikiAurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava Varshiki
Aurton Ki Duniya, Pankaj Subeer Kahani in Dainik Jagran Punanrnava Varshiki
 
Yatra sansmaran london
Yatra sansmaran londonYatra sansmaran london
Yatra sansmaran london
 
Hindi chetna jan_2010
Hindi chetna jan_2010Hindi chetna jan_2010
Hindi chetna jan_2010
 
Hindi chetna jan_2011
Hindi chetna jan_2011Hindi chetna jan_2011
Hindi chetna jan_2011
 
April june 2013
April june 2013April june 2013
April june 2013
 

Último

Bahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmibookbahareshariat
 
Bahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmibookbahareshariat
 
Bahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmibookbahareshariat
 
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...Nguyen Thanh Tu Collection
 
Bahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmibookbahareshariat
 
مختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرض
مختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرضمختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرض
مختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرضأنور غني الموسوي
 
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...Nguyen Thanh Tu Collection
 
FAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaran
FAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaranFAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaran
FAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaransekolah233
 
Bahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmibookbahareshariat
 

Último (11)

Bahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 3 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
 
Bahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 1 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
 
Bahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 5 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
 
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
TUYỂN TẬP 25 ĐỀ THI HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2023 CÓ ĐÁP ÁN (SƯU...
 
LAR MARIA MÃE DE ÁFRICA .
LAR MARIA MÃE DE ÁFRICA                 .LAR MARIA MÃE DE ÁFRICA                 .
LAR MARIA MÃE DE ÁFRICA .
 
Energy drink .
Energy drink                           .Energy drink                           .
Energy drink .
 
Bahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 2 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
 
مختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرض
مختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرضمختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرض
مختصر علم احكام القرآن فقه القرآن وفق منهج العرض
 
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
TUYỂN TẬP 20 ĐỀ THI KHẢO SÁT HỌC SINH GIỎI MÔN TIẾNG ANH LỚP 6 NĂM 2020 (CÓ Đ...
 
FAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaran
FAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaranFAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaran
FAIL REKOD PENGAJARAN.pptx fail rekod pengajaran
 
Bahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali AzmiBahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
Bahare Shariat Jild 4 By SadurshSharia Mufti Amjad Ali Azmi
 

July hindi chetna_online_2009

  • 1.
  • 2.
  • 3. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 4 3 8 11 47 35 52 sandeoa paataI sampaadkIya ica< kavya oaalaa ivalaaema ica<- Ariva>d naralae ihndI samaacaar 37 40 43 49 51 Daâ. baulke 60 12 20 21 23 24 25 29 31 33 36 Aayaama Daâ. kaimala baulke : jaIvana reSaa]M Daâ. idnaeðar paRsaad ]k pa< - Daâ. oamaoaer bahadur isa>h baIsavaI> oataabdI ka ~iPa Daâ. paUiNa|maa keiDyaa manauPya maa< kI ]ktaa - Daâ. kaimala baulke maanasa- maanasa mae> ijanake rama Daâ. ORInaaYa iVvaedI ga[jae[lae kI kuC kivataayae> Anauvaadk Daâ. idnaeovar paRsaad ]k mahana ihndI paRemaIpaRae. hir oa>kr Aadeoa rama kYaa maere oaaeZa ka ivaPaya Kyaae>? Daâ. baulke ]k }|saa}| kI AasYaa, ihndI paRema AaEr taulasaI BaiG : Daâ. kaimala baulke ]k paa#k kI paataI Zama|paala mahendR jaEna ihndI ke paRita ihndI BaaiPayaae> ka kTa|vya Daâ. kaimala baulke BaartaIya saaihtya AaEr ihndI- Daâ baulke AaZauinak yauga ke taulasaIdasa, fadr baulke Aatmaarama oamaa| fadr kaimala baulke ke ramakYaa sambanZaI oaaeZa Daâ. madulaa paRsaad kaimala baulke paRYama ivaova ihndI sammaelana naagapaur mae> - pyaare laala oauKla fadr kaimala baulke (kivataa) Aimata kumaar isa>h rcanaa]M Beajatae huyae inamna ilaiSata inayamaae> ka Zyaana rSae>: 1 2 3 “ihndI caetanaa” saBaI laeSakae> ka svaagata krtaI hE ik Aapa ApanaI rcanaayae> paRkaoana hetau hmae> Baejae>_ sampaadkIya maNDla kI }cCa hE ik “ ihndI caetanaa” saaihtya kI ]k paUNa| Wpa sae sa>tauilata pai<ka hae, AYaa|ta` saaihtya ke saBaI paxaae> ka sa>taulana_ ]k saaihityak pai<ka mae> AalaeSa, kivataa AaEr khainayaae> ka qicata sa>taulana haenaa Aavaoyak hE, taaik hr vaga| ke paa#k pa$[nae ka Aanand paRapta kr sake>_ }saIila] hma saBaI laeSakae> kae Aamain<ta krtae hE> ik hmae> ApanaI maaEilak rcanaa]M hI Baejae>_ Agalae A>k ke ila] ApanaI rcanaa]M oaIzaRaitaoaIzaR Baeja de>_ Agar sa>Bava hae taae Apanaa ica< BaI saaYa Avaoya Baejae>_ 4 5 6 -1- ihndI caetanaa, ApaREla, jaulaa}|, AK@Ubar, taYaa janavarI mae> paRkaioata haegaI_ paRkaioata rcanaaAae> mae> vyaKta ivacaarae> ka paUNa| qTardaiyatva laeSak par haegaa_ pai<ka mae> rajanaEitak taYaa ivavaadaspad ivaPayaae> par ilaiSata rcanaa]M paRkaioata nahI> kI jaayae>gaI_ rcanaa ke svaIkar va AsvaIkar krnae ka paUNa| AiZakar sa>paadk ma>Dla ka haegaa_ paRkaioata rcanaaAae> par kae}| paairORimak nahI> idyaa jaayaegaa_ pai<ka mae> paRkaioata saamagaRI laeSakae> ke inajaI ivacaar hE>_ sa>paadk taYaa paRkaoak ka qnasae sahmata haenaa Aavaoyak nahI> hE_
  • 4. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 ihndI caetanaa vaPa| 2009 sa>rxak ]va> paRmauSa sa>paadk ORI oyaama i<paa#I sah sa>paadk ]k ivadeoaI sa>ta nae kr idyaa ihndI jagata mae> camatkar, ivaoaePaa>k mae>e deiSayae qsaka samaacaar _ Daâ. inama|laa Aadeoa (kEnaeDa) Daâ. sauZaa Aaema $I>gara (Amaeirka) sa>paadkIya ma>Dla Aimatakumaar isa>h (Baarta) AiBanava oauKla (Amaeirka) gajaendR saaela>kI (Baarta) }laa paRsaad (Amaeirka) Ariva>d naralae paRba>za sa>paadk Daâ. hrIoa candR oamaa| (kEnaeDa) Daâ. Aaema $I>gara (Amaeirka) maaga| doa|k ma>Dla Daâ kmala ikoaaer gaaeyanaka (Baarta) raja maheovarI (kEnaeDa) saraeja saaenaI (kenaeDa) qidta itavaarI (Baarta) ivanaaed candR paaNDeya (Baarta) paRmauSa : ivadeoa Daâ.A>janaa sa>ZaIr ( Baarta) Ainala oamaa| (Yaa}laE>D) saureoacandR oauKlaa (naavae|) yaasamaIna i<paa#I (FRa>sa) rajaeoa Dagaa( (Aaemaana) ihndI paRcaairNaI saBaa mahakiva paRae. Aadeoa (sa>rxak) oyaama i<paa#I (AZyaxa) Bagavata oarNa ORIvaastava (qpaazYaxa) saurendR paa#k (ma><I) Daâ. candR oaeSar i<paa#I (qpama><I) ORImataI saureSaa i<paa#I (kaePaaZyaxa) oaalaIna candR i<paa#I (sadsya) sauriBa gaaebaZa|na (sadsya) Hindi Chetna is a literary magazine published quarterly in Toronto, Ontario under the editorship of Mr. Shiam Tripathi. Hindi Chetna aims to promote the Hindi language, Indian culture and the rich heritage of India to our children growing in the Canadian society. It focuses on Hindi literature and encourages creative writers, young and old, in North America to write for the magazine. It serves to keep readers in touch with new trends in modern writing. Hindi Chetna has provided a forum for Hindi writers, poets and readers to maintain communication with each other through the magazine. It has brought many local and international writers together to foster the spirit of friendship and harmony. Hindi Chetna 6 Larksmere Court, Markham, Ontario, L3R 3R1 Phone(905) 475 - 7165 Fax: (905) 475 - 8667 e-mail: hindichetna@yahoo.ca caetanaa sahayak DEnaI kavala A>kur @eksaalaI Ajaya manaaecaa -2-
  • 5. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 mauJae yah jaana kr haid|k paRsannataa hu}| ik Aapa <Emaaisak pai<ka ‘ihndI caetanaa’ ka jaulaa}| A>k ivaoaePa taaEr par Daâ. kaimala baulke jaEsae ivaioaP@ vyaiKta kae samaipa|ta kr rhe hE> _ Daâ. kaimala baulke ka ihndI BaaPaa va ihndI saaihtya ke paRcaar ]va> paRsaar mae> sarahnaIya AaEr AmaUlya yaaegadana rha hE jaae ik ivadeoaae> mae> kma hI deSanae kae imalataa hE _ qnakI rcanaaAae> kI saoaKta AiBavyaiKta qnaka ihndI BaaPaa ka Xaana doaa|taI hE _ jaae ik BaartaIya maUla ke laaegaae> kae paRaetsaaihta krtaI hE ik vaae Apanae deoa, ApanaI ivarasata AaEr ApanaI BaaPaa kae ijasae vae paICe CaeD[ Aayae hE> kBaI na BaUlae> _ maera yah maananaa hE ik ‘ihndI caetanaa’ ke maaZyama sae yah sa>deoa qTarI Amaeirka mae> basanae vaalae laaegaae> ka maaga|doa|na kregaa va qtsaah idlaayaegaa ik vaae BaI ihndI BaaPaa ka Xaana Apanae yauvaa vaga| kae de> _ Anaek - Anaek oauBakamanaaAae> ke saaYa, paRIita sarna ( kaEisalae@ janarla @aer>@ae) -3-
  • 6. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 -4-
  • 7. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 AadrNaIya sauZaa jaI hmae> yah jaana kr Apaar hPa| kI AnauBaUita hae rhI hE ik ihndI caetanaa ka ivaoaePaa>k Fadr kaimala baulke ke jaIvana ]va> kamaae> par AaZaairta haegaa_ baeiljayama maUla ke Fadr baulke nae 41 vaPa| kI Aayau mae> BaartaIya naagairktaa gaRhNa kI_ qnaka sabasae mahTvapaUNa| kama A>gaReja[I sae ihndI oabdkaeoa kI rcanaa kha jaa]gaa_ Aaja BaI qnake Vara rcaa gayaa oabdkaeoa ihndI jagata mae> savaa|iZak paRamaaiNak maanaa jaataa hE_ ]k Aaer qnhae>nae ramakYaa kI qtpaiTa AaEr ivakasa par gaRnYa ilaSaa taae dUsarI Aaer baa}bala ka ihndI Wpaa>tar BaI ikyaa_ vae sahI maayanae mae> ivaða naagairk Yae_ ]k ivadeoaI haenae ke baavajaUd Fadr baulke nae ihndI kI sammaana vai&, }sake ivakasa,paRcaar-paRsaar AaEr oaaeZa ke ilayae gahna kaya| kr ihndI ke qtYaana ka jaae maaga| paRoasta ikyaa, AaEr ihndI kae ivaðaBaaPaa ke Wpa mae> paRitaP#a idlaanae kI jaae kaeioaoae> kI>, vah hma BaartaIyaae> ke ilayae paRerNaa ka ivaPaya hE_ kYaa yaU.ke. ke saBaI padaiZakarI ]va> sadsya Aapa sabake paRyaasaae> kI paRoa>saa krtae hE> AaEr Aaoaa krtae hE> ik Fadr kaimala baulke ivaoaePaa>k Apanae Aapa mae> AnaU#a saaibata haegaa_ oauBaaka>xaI, taejaendR oamaa| mahasaicava -5-
  • 8. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 -6-
  • 9. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 sammaananaIya ORI oyaama i<apaa#I jaI ]va> Daâ. sauZaa Aaema $I>gara, mauJae yah jaanakr haid|k paRsannataa hu}| hE ik ‘ihndIcaetanaa’ <aEmaaisak pai<aka ka Daâ. kaimala baulke A>k paRkaioata hae rha hE_ ihndI ke ivadeoaI ivaVanaae> mae> qnaka naama baD[e Aadr ke saaYa ilayaa jaataa hE_ Daâ. kaimala baulke ka janma 1909 mae> baeiljayama ke rEmsacaEpala mae> huAa Yaa _ vae imaoanarI kaya| ke ila] Baarta Aayae Yae AaEr baad mae> vae Baarta ke hI naagairk bana gayae_ vae ihndI ke ivaVana Yae AaEr qnhae>nae paRyaaga ivaovaiva^alaya ke ihndI ivaBaaga sae samba& haekr Apanaa oaaeZa - paRbanZa, rama -kYaa : qtpaiTa AaEr ivakasa , (1950 }|.) paRstauta ikyaa_ Daâ. kaimala baulke nae ihndI BaaPaa AaEr saaihtya ke ila] Anaek mahTvapaUNa| kaya| ikyae , ijanamae> qnaka , A>gaRejaI - ihndI oabd -kaeoa , (1968) Aaja tak sabasae paRamaaiNak oabd- kaeoa maanaa jaataa hE_ Daâ. baulke Anaek vaPaae|> tak raMcaI ke ‘sa>ta jae[ivayasa| kaâlaeja mae>’ ihndI taYaa sa>skta ivaBaaga ke AZyaxa rhe AaEr AZyaapak ke Wpa mae> BaI qnhae>nae Syaaita paRapta kI_ qnakI janma -oataabdI (1909 - 2009) par maE> qnhe> paRNaama krtaa hUM AaEr maE> maanataa hUM ik vae ihndI saaihtya ke }itahasa mae> sadEva smarNa ikyae jaayae>gae_ ivanaIta, Daâ. kmala ikoaaer gaaeyanaka -7-
  • 10. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 7 sauZaa jaI , “ihndI caetanaa” ka ApaREla A>k imalaa_ maE> khUMgaa ik yah pai<aka rcanaaAae> ke star par Baarta kI iksaI BaI pai<aka sae q²Isa nahI> hE_ maanavaIya kmaja[aeiryaae> ka ioakar maE> BaI hUM_ }sailayae sabasae pahlae vaae naama pa$[e ijana sae pairicata hUM_ sauBaaPa naIrva ka saaxaatkar, paRema janamaejaya ka vya>gya, Wpaisa>h candela ka sa>smarNa, mahavaIr oamaa| ]va> satapaala kI ga[ja[lae>, laavaNyaa jaI ka janma -janma ke fere, paRae. hiroa>kr Aadeoa, gauWdeva kmala ikoaaer gaaeyanaka (vae hmaare laeKcarr Yae ja[aikr husaena kaâlaeja mae>), saUrja paRkaoa ]va> sauBaaPa naIrva ka pa<a saBaI f@af@ pa$[ gayaa_ yah rcanaa]M iksaI BaI pai<aka kae starIya banaa saktaI hE>_ idvyaa maaYaur kI khanaI A>itama taIna idna maerI sava|ipaRya khainayaae> mae> oaaimala hE_ saaihityak samaacaar BaI pa$[e_ Aapanae ilaSaa hE ik Agalaa A>k ifr ]k ivaoaePaa>k hE_ paRtaIxaa rhegaI_ Aapakae AaEr AadrNaIya i<apaa#I jaI kae ]k S[aUbasaUrta A>k ke ilayae baZaa}|_ Aapaka , taejaendR oamaa| ( yaU.ke.) ........................................................... Aapa laaega bahuta AcCa kama kr rhe hE>_ maataBaUima sae }tanaI dUr rhtae huyae BaI Aapaka ihndI ke paRita yah lagaava kaibalae taarIf hE_ baZaa}| svaIkar kre>_ Daâ. gaaeivand isa>h, }Kj[aekUi@va sa>paadk , Amar qjaalaa idllaI ( Baarta) AadrNaIya sauZaa jaI, namastae pahlaI baar Aapa kI maela sae ihndI - caetanaa ke ivaPaya mae> jaanaa _ Aapaka }|- A>k pa$[a _ vaah.... hr ivaZaa mae> pairpaUNa| cayainata saamagaRI deSa kr caikta hUM_ }saka Cpaa A>k iBajavaanae kI vyavasYaa maere patae par hae jaayae taae baD[a AcCa hae_ rcanaatmak sahyaaega ke Wpa mae> oaIzaR hI kuC rcanaayae> Baeja rha hUM_ oaePa oauBa pauna: baZaa}| ]va> oauBa kamanaa]M_ yaaegaendR maaedigala ( paanaIpata) Baarta .......................................................... sauZaa jaI, Aapaka bahuta- bahuta Zanyavaad_ bahuta AcCI pai<aka saundr saaihtya ke saaYa_ saadr rcanaa ORIvaastava (Amaeirka) ........................................................... Aaâna laa}na par caetanaa ka padapa|Na ihndI jagata kI jaagaWktaa mae> nayae qtsaah ka sa>carNa kregaa_ AadrNaIya i<apaa#I jaI kae oataoa: oauBakamanaayae>_ sa>dIpa tyaagaI ( kEnaeDa) ........................................................... ipaRya sa>paadk, saata samaundr paar hae rhe }sa tarh ke sad`paRyaasa qmmaId jagaatae hE> AaEr qtsaah paEda krtae hE> _ Kyaae>ik hma ih>dI pa@`@I kI - qdasaI sae AKsar htaaoa huyae rhtae hE> _ Aapa laaega ]k tarh sae }itahasa rca rhe hE>_ baZaa}| _ AnaUpa sae#I ( Baarta) ........................................................... ............................................................. bahuta AcCa lagaa_ saba pa$[a_ jagabaIr isa>h taaemar ( Baarta) ............................................................... Aita saundr! }sa OReya ke Aapa AiZakarI hE> ik yah pai<aka qTarI Amaeirka ke laeSakae> ka paRitainaiZatva krnae mae> safla hae rhI hE_ pauna: Zanyavaad _ satyapaala Aanand( Amaeirka) ............................................................ sauZaa jaI AiBavaadna, “ihndI caetanaa”ka yah sauSad A>k 30 kae hI imalaa AaEr } tanaa AcCa lagaa ik krIba -krIba paUra pa$[ gayaI_ Aita saundr _ Anjanaa jaI kI rcanaa ka }ntaj[aar rhegaa_ ica<a kavyaoaalaa hmaeoaa kI tarh AnaU#I ! Kyaa khUM - iktanaa khUM! laeSa , khanaI , kivataayae> saba ]k sae ba$[kr ]k_ ApanaI kivataa “ yah maoaala” Kyaa baata hE! Aapa laaega }tanaI dUr baE#e BaI iktanaa saaYa|k kama kr rhe hE>_ maera sahyaaega hmaeoaa imalaegaa_ BaI deSaI _ Aapanae mauJae }sa yaaegya samaJaa ; oata - oata Zanyavaad_ Daâ. Aaema AvasYaI ( Baarta) idvyaa maYaur kI “ A>itama taIna idna” yahaM ke jaIvana kI maanava mana KI yaYaaYa| JaaMkI hE_ Ariva>d naralae jaI kI sajjaa sae sajaa klaevar idna- idna inaSartaa jaa rha hE_ saadr, reNauka Ba@naagar ( Amaeirka) ........................................................... -8-
  • 11. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 Aaja pahlaI baar “ihndI caetanaa” kae deSaa_ Apanae Aapa mae> AdBauta kaya| kr rhe hE> Aapa laaega_ saamagaRI kI ivaivaZataa AaEr star }sae ]k sampaUNa| pai<aka ka svaWpa paRdana krtae hE>_ sauBaaPa naIrva sae Daâ. $I>gara ka saaxaatkar sa>ixapta laeikna ivacaarpaUNa| hE AaEr qsa par ca>dela Baa}| ka kmalaeovar jaI par sa>smarNa , paRoa>sanaIya hE_ pai<aka mae> ApanaI rcanaa Baejakr mauJae SauoaI haegaI_ rmaeoa kpaUr ( Baarta) basa pai<aka kae caar caaMd lagaa] rSae>_ hmaarI oauBakamanaa]M Aapake saaYa hE>_ laeiSaka idvyaa maaYaur Vara ilaiSata khanaI “ Aintama taIna idna” pa$[I , mana kae CU ga}|_ ‘maayaa’ ke ivacaarae> kI Qha paaeh, Aaoaa -inaraoaa ke BaMvar mae> DUbatae qtartae qtaar ca$[ava ka laeiSaka nae baD[I saundrtaa sae ica<aNa ikyaa hE _ paiocama ke samaaja mae> rhkr , paUva| ke maUlyaae> AaEr ivacaarae> kae ApanaI YaataI banaa] rSanaa , ]esaI isYaita mae> sae hma jaEsae paRYama paI$[I ke lagaBaga saBaI laaega gauj[ar rhe hE>_ santaana kI kimayaae> kae jaanatae huyae BaI ............................................... qnake paRita hmaara maaeh, mata paita ke paRita AaEr qsasae dUsare laaek mae> sauZaa jaI, hmaeoaa kI tarh khUMgaa, bahuta sama& A>k hE_ satapaala Syaala kI imalanae kI Aaoaa ‘ maayaa’ ke jaIvana kae calaa rhI hE qsake jaIvana ga[j[ala AaEr idvyaa maaYaur kI khanaI pa$[ gayaa _ Wpaisa>h ca>dela ke ke Aintama idnaae> kae vyasta rSae huyae hE>_ khanaI ka A>ta laeiSaka nae saundrtaa sae ikyaa ik yaid jaIvana ka kae}| saaYa|k Zyaeya hae taae sa>smarNa kae pa$[tae huyae kmalaeovar yaad Aatae rhe_ Aapakae baZaa}| matyau ka Dr BaI mana sae inakla jaataa hE_ laeiSaka maerI haid|k AaEr oauBakamanaa_ Kyaa “ihndI caetanaa” kI paIDI]f ke bajaaya svata><a Wpa sae iksaI blaaga par yaa saa}@ par paRkaioata nahI> ikyaa baZaa}| kI paa<aa hE> _ qPaa deva ( Amaeirka) jaa saktaa ? }sa par ivacaar krnaa caaihyae_ ............................................................. saadr Aalaaek paRkaoa pautaula ( Baarta) sammaanaIya paRmauSa sa>paadk mahaedya, raviwar.com ihndI caetanaa kI sah- sampaadk Daâ. sauZaa $I>gara nae saaxaata Bae>@ .......................................................... haenae par mauJae pia<aka ke ipaClae taIna A>k - AK@Ubar 08, janavarI AadrNaIya sauZaa jaI, ‘ihndI caetanaa’ ka A>k 42 paRapta huAa, AaBaar_ bahuta SaUbasaUrta hE 09, ApaRela2009 - Bae>@ ik]_ maE>nae pai<aka pahlaI baar deSaI AaEr A>k_ saudUr baE#kr Aapa laaega }tanaI saundr pai<aka paRkaioata kr yah BaI kErI, naaYa| kEraelaa}naa mae> jahaM maerI baD[I bae@I BaI rhtaI hE _ maE> qtsauktaa AaEr Aalaaecanaatmak maanaisaktaa ke saaYa paa rhe hE>_ yah bahuta mahtvapaUNa| hE_ }sasae pahlae }sae nae@ par deSa cauka Yaa , laeikna taba paUra pa$[ nahI> paayaa Yaa_ AapakI BaejaI paRita pai<aka ke taInaae> A>k pa$[ gayaa_ yah jaananae ke ila] ik paRvaasaI BaartaIya ihndI kI saaihityak sa>skita AaEr BaaPaa paRyaaega kaEoala kla paRapta hu}| oaama AaEr Aaja Aa^nta qsae pa$[ gayaa _ idvyaa maaYaur kI khanaI - ‘A>itama taIna idna’ A>k kI OReP#tama paRstauita kI diP@ sae mauSya BaUima ke star ke iktanae inak@ hE _ maE> ivaovaasa hE_ laavaNyaa oaah kI khanaI - ‘janma - janma ke fere’ yaYaaYa|park ke saaYa kh saktaa hU> ik daenaae> diP@yaae> sae mauJae pai<aka ka vahI star lagaa jaae }sa star kI pai<akaAae> ka Baarta mae> haetaa hE_ }sake AaEr maaima|k hE _ vairP# kYaakar sauBaaPa naIrva ke saaYa AapakI AitairKta BaartavaasaI laeSak BaI pai<aka sae laeSak Wpa mae> jauDe[ baatacaIta Anaekae> pataae|> kae SaaelataI hE_ Anya rcanaaAae> mae> Daâ. ioavanandna yaadva kI kivataa AaEr paRema janamaejaya ka vya>gya pasa>d hE> _ jaae ]k bahTar saa>skitak Baarta kae maUta| Wpa paRdana krtaa hE_ maE> Aapaka AiBanandna krtaa hUM_ Aayae hE>_kuC ivanamaR salaah pai<aka ke ila]_ yaid paustakae> ke saureoa kumaar kvar paRkaioata na kr qnake sYaana par paustakae> kI paRaipta saUcanaa dI jaayae taae payaa|pta paP#ae> kae bacaayaa jaa saktaa hE AaEr qsa sYaana (paUva| paRaefesar, kendRIya sa>sYaana, Aagara ) Baarta ka qpayaaega iksaI rcanaa ke paRkaoana ke ila] ikyaa jaa saktaa hE_ kvar ke sYaana par saUcanaa mae> paustak ,laeSak AaEr paRkaoak ka naama denaa hI payaa|pta haegaa_ }sa A>k mae> kuC paustakae> ke }tanae baD[e kvar paRkaioata hE> ik qnake sYaana par lazaukYaa yaa ]k AcCI kivataa paRkaioata kI jaa saktaI YaI_ Aapa saBaI kae }tanaI saundr pai<aka paRkaioata krnae ke ila] baZaa}|_ Wpa isa>h ca>dela ( Baarta) ............................................................ sauZaa jaI , ‘ihndI caetanaa’ ipaClae k}| vaPaae|> sae pa$[ rhI hUM_ AavarNa sae laekr Aintama paP# tak yah pai<aka ]k na}| navaelaI dulhna saI saja -Zaja kr saamanae AataI hE taae samaya inakala kr pa$[nae ka ZaEya| nahI> rhtaa _ khainayaaM, lazau kYaa]M , sa>smarNa , kivataa , gaIta, laeSa , g[aj[ala , saaxaatkar saBaI jaEsae qsa na}| navaelaI ke gahnae hE> ijanasae vah idna paRitaidna banataI saMvartaI hE_ Aapaka na] kivayaae>, laeSakae> kae ilaSanae ke ila] paRaetsaaihta krtae rhnaa sarahnaIya hE_ -9-
  • 12. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 ipaRya oyaama i<apaa#I, Aaja @eLna mae> BaI ORI Aivanaaoa gaupta ke saaEjanya sae AapakI pai<aka ‘ihndI caetanaa’ deSanae kae imalaI_ Aapakae kaei@ - kaei@ saaZauvaad, }sa ihndI saevaa hetau_ Aapa ivadeoa mae> ihndI kI AlaSa jagaayae hE>_ qdya paRtaapa isa>h paUva| saa>sad dae oabd fadr kaimala baulke smaita A>k Aapake saamanae hE _ }sa A>k ke ila] saamagaRI jau@atae hu] , maE>nae }sa baata ka Syaala rKSaa ik bahuORuta va bahupai#ta laeSaae> kI AavaiTa na hae AaEr hma }sae ]k ]esae A>k ka svaWpa paRdana kr sake> ,jaae fadr baulke ke vyaiGtva ]va> kitatva kae qd`zaai@ta krtaa hae _ maE> Apanae }sa paRyaasa mae> iktanaI safla rhI hUM , yah jaananae ke ila] AapakI paRitai+yaaAae> kI paRtaIxaa hE _ oauBakamanaaAae> saihta }laa paRsaad - 10 -
  • 13. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 sampaadkIya Aapakae yah ivaoaePaa>k deSakr Aaocaya| Avaoya haegaa AaEr yah svaaBaaivak BaI hE_ ipaClae A>kae> mae> }saka qllaeSa nahI> ikyaa gayaa _ yah A>k ihndI ke ]k ivadeoaI maUla ke ivaVana sa>ta fadr baulke kae samaipa|ta hE_ jaba hmanae yah inaocaya ikyaa ik hma fadr baulke par ivaoaePaa>>k inakalae>gae, taae maE>nae mahsaUsa ikyaa ik fadr baulke ke sammaana mae> yah A>k ivaova ke ila] ]k AdBauta qpahar haegaa, ivaoaePakr qna ihndI saaihtyakarae> ke ila] jaae Baarta sae saudUr ivadeoaae> kI ZartaI par basae huyae hE> _ ]k Aaer baulke jaEsae kma|#, maeZaavaI ihndI ke sa>ta ijanhae>nae ihndI BaaPaa AaEr saaihtya ke ila] Apanaa sava|sva nyaaeCavar kr idyaa_ dUsarI Aaer laaD| maEkalae jaEsae +Ur, ihndI BaaPaa , saaihtya AaEr sa>skita ke oa<au ijanhae>nae hmaare saaihtya AaEr sa>skita kI jaD[ae> mae> ]esaa taejaaba Dala idyaa ik hma Aba tak SaD[e nahI> hae paayae hE>_ ikntau ijasa saaihityak ivaBaUita kI smaita mae> hmanae yah A>k samaipa|ta ikyaa hE vah taae saagar mae> ]k baUMd ke samaana hI hE_ ifr BaI hmanae }sa idoaa mae> kaya| ikyaa_ yaid hma baulke kI ihndI saevaaAae> par ]k ivah>gama diP@ Dalae> taae hmae> Xata haegaa ik baulke ihndI ke ila] ijayae AaEr ihndI ke ila] kama krtae -krtae ApanaI jaIvana yaa<aa samaapta krke ihndI jagata par ]k bahuta baD[a ~Na CaeD[ gayae hE>_ qnake paRyaasaae> kae deSakr maera AntasYa CU jaataa hE_ vata|maana kae }itahasa kI saccaa}| bataanae ke ila] hI hmanae yah paga q#ayaa hE_ drAsala ]k ivadeoaI haenae ke baavajaUd baulke nae ihndI ke qtYaana , paRcaar - paRsaar ]va> oaaeZa ke ila] jaae gahna kaya| kr ihndI ka jaae maaga| paRoasta ikyaa, AaEr ihndI kae ivaovaBaaPaa ke Wpa mae> paRitaP#a idlaanae kI jaae kaeioaoae> kI>, vah hma BaartaIyaae> ke ila] paRerNaa ka ivaPaya hE AaEr lajjaa ka BaI _ lajjaa }saila] Kyaae>ik ]k ivadeoaI haenae ke baavajaUd ihndI ke ila] qnhae>nae jaae ikyaa, vaae hma BaartaIya AaEr ihndI BaaPaI haekr BaI qsaka ]k A>oa BaI kr paayae ? Aaja ihndI kI saevaa ke ila] fadr baulke jaEsae kma|# , samaipa|ta vyaiKtayaae> kI Aavaoyaktaa hE_ fadr baulke ivaoaePaa>k kI mauSya paramaoa|dataa Daâ. }laapaRsaad hE>_ maE> }laa paRsaad kae bahuta Ù bahuta baZaa}| detaa hU>M ijanhae>nae }sa A>k ke ila] fadr baulke par Anamaaela saamagaRI ]ki<ata krnae mae> sa>paadk ma>Dla kae sahyaaega idyaa_ gatavaPa| maerI sahayak sauZaa Aaema $I>gara nae Daâ. narendR kaehlaI A>k inaklaa Yaa_ Agalae vaPa| ke nayae ivaoaePaa>k kI taEyyaarI cala rhI hE_ maE> saBaI laeSakae> ka AnaugahIta hUM ijanhae>nae ApanaI laeSanaI sae }sa ivaoaePaa>k kI oaaeBaa ba$[a}|_ AapakI paRitai+yaaAae> kI paRtaIxaa rhegaI_ Aapaka ihndI caetanaa kI samaIxaa Avaoya deSae> ‘kYaa ca+’ http:// Katha Chakra. blogspot.com Xaana raioa ke sa>icata kaePa ka naama hI saaihtya hE ihndI caetanaa kae pai$[yae ! pataa :http://hindi-chetna.blogspot.com/ ihndI caetanaa kae Aapa Aana laa}na BaI pa$[ saktae hE> _ Visit Our Web Site Http://www.vibhom.com or home page par publication mae> jaakr zar baE#e paustake> paRapta kre> http://www.pustak.org paRmauSa sa>paadk - 11 - ]k sauSad saUcanaa :- Agalae A>k sae hma ]k na}| laeSa maalaa “Ahmadabaad sae AmarIka tak” paRstauta kr rhe hE> _ laeiSaka hE> saupaRisa& kvaiya<I Daâ. A>janaa sa>ZaIr _ }samae> vah Apanae ivaovaiva^alaya ke ioaxaNa ke Sa@`@e -ima@`#e AnauBavaae> sae pairicata krayae>gaI _ sa>paadk
  • 14. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 Daâ. kaimala baulke : jaIvana-reSaa]M Daâ. idnaeovar paRsaad ihndI ke Zama|yaae&a AaEr santa saaihtyakar Daâ.Fadr kaimala baulke ka janma baelaijayama ke paiïama flaENDsa| paRanta ke rmsakpaElae naamak gaaMva mae> 1 isatambar, 1909 }|. kae huAa Yaa_ vahaM qnake paUva|ja ipaClaI k}| paIi$[yaae> sae rh rhe Yae AaEr Aaja BaI qnake k}| sambanZaI vahaM rhtae hE>_ qnake dada ifilapa baulke (janma : 17 janavarI, 1817 }|.) Apanae paUva|jaae> kI tarh BaU-svaamaI Yae_ qnakI pahlaI patnaI Amaeilayaa oaaqta kI matyau ivavaah ke kÖC hI samaya baad hae gayaI YaI_ qnakI dUsarI patnaI nataailayaa saaeifyaa Klaa}sa (janma : 15 isatambar, 1841}|.), jaae rmsakpaElae ke samaIpavataI| dsaelae gaaMva kI YaI>, qnasae caaEbaIsa vaPa| Cae@I YaI> AaEr Apanae paita kI matyau ke naaE vaPa| paUva| hI, AK@Ubar, 1893 }|. mae> parlaaekvaasaI hae gayaI YaI>_ ifilapa baulke kI matyau pacaasaI vaPa| kI pairpaš AvasYaa mae> 28 Agasta, 1902 }|. kae hu}|_ qparaeKta ica< mae> :- baulke ke ipataa Adaelf baulke ]va> qnakI maaM mairyaa ifilapa baulke Apanae paUva|jaae> sae iBa² svaBaava ke Yae_ ya^ipa vah bahuta Zama|inaP# Yae, ikntau qnaka ivaðaasa Zana jaaeD[nae mae> nahI>, bailk Baaeganae mae> Yaa_ qnakI ifjaUlaSacaI| ke karNa qnakI samasta BaU-sampaiTa ibak gayaI AaEr jaIvana ke A>ta mae> vah idvaailayaa hae gayae_ qnake daenaae> pau<a - kaimala AaEr Adaelf qnakI matyau ke baad k}| vaPaae|> tak rmsakpaElae mae> AajaIivaka ke ila] sa>zaPa| krtae rhe_ paairvaairk paRitaP#a ke qtaar AaEr ba$[tae hu] AaiYa|k sa>k@ ke idnaae> mae> hI qnaka ivavaah huAa taYaa Adaelf kae pahlaI sa>taana hu}|, ijasae paairvaairk par>para ke Anausaar Apanae baD[e caacaa kaimala ka naama imalaa_ ioaoau kaimala ka janma samaya sae paUva| - saata mahInaae> mae> - huAa Yaa AaEr vah }tanaa duba|la Yaa ik qsae bacanae kI Aaoaa iksaI kae na YaI_ qsakI maaM mairyaa baulke, qsake janma ke baad taIna idnaae> tak raetaI rhI>, ikntau caaEYae idna sae qsakI isYaita mae> sauZaar haenae lagaa AaEr qsake jaIvana kI Aaoaa baMZanae lagaI ikntau jaba vah kÖC hI mahInaae> ka Yaa, baulke-pairvaar kae Apanaa gaaMva CaeD[naa paD[a_ kaimala AaEr Adaelf, ki#na sa>zaPa| krtae rhnae ke baavajaUd, Apanaa paEtak zar tak na bacaa sake_ daenaae> - 12 -
  • 15. samaIpa ke dae Alaga-Alaga gaaMva mae> basa gayae - ha}|sta mae> kaimala AaEr ilassaevaegae mae> Adaelf_ ilassaevaegae mae> Adaelf kI sasaurala BaI YaI_ Fadr baulke ke caacaa (kaimala) AaEr qnake ipataa ke svaBaava mae> bahuta A>tar Yaa_ caacaa }sa duinayaa ke AadmaI Yae_ vah bahuta vyavaharkÖoala vyaiG Yae_ qnhae>nae lakD[I ka vyaapaar Aar>Ba ikyaa AaEr deSatae-deSatae laaSaae> ¾E>k ke svaamaI bana gayae_ ilassaevaegae ke samaIpavataI| ba>drgaah jaebaRugae mae> qnaka ]k ivaoaala gaaedama Yaa, jahaM tarh-tarh kI lakiD[yaae> ke $er saare kÖnde Cae@ebaD[e @Ilaae> ke Wpa mae> jamaa rhtae Yae_ gaaedama ke karSaanae mae> lakD[I caIrnae ka kama haetaa Yaa_ lagaBaga De$[ saaE majadUr savaere sae oaama tak jahajaae> sae lakD[I qtaarnae, qsae yaYaasYaana rSanae, gaaiD[yaae> par laadnae AaEr karSaanae mae> caIrnae mae> vyasta rhtae Yae_ ya^ipa Apanae AZyavasaayaI svaBaava ke karNa vah vyaapaar mae> laganae ke kÖC samaya baad hI sampa² hae gayae, ikntau paRYama ivaðayau& kI samaaipta ke baad taae qnakI gaNanaa Aasapaasa mae> sabasae ZanaI laaegaae> mae> haenae lagaI_ paRYama ivaðayau& mae> baelaijayama ke bahuta-sae igarjaazar naP@ hae gayae Yae, laD[a}| samaapta haenae ke baad pauranae igarjaazarae> kI marmmata AaEr nayae igarjaazarae> ke inamaa|Na ka kama taejaI par Yaa, }saila] lakD[I ka vyaapaar qtkPa| par Yaa_ Fadr baulke ke caacaa nae }sasae bahuta Zana kmaayaa AaEr Apanae gaaMva ha}sta mae>, jaae jaebaRugae sae baRusaelsa jaanae vaalae maaga| par hE, ivaoaala Bavana banaayaa_ vah qsa AiBajaata vaga| mae> saimmailata hae gayae jaae ¿laeimaoa haetae hu] BaI ¾e>ca bana jaataa Yaa_ deSatae-deSatae qnake paUre pairvaar ka vaataavarNa badla gayaa AaEr na kevala zarelaU baatacaIta ¾e>ca mae> haenae lagaI, bailk ¾e>ca ioaP@acaar BaI bartaa jaanae lagaa_ }sake #Ik ivaparIta Fadr baulke ke ipataa Adaelf Yae ilassaevaegae Aanae ke païaata` vah Apanae baD[e Baa}| ke lakD[I karSaanae mae> paRba>Zak ke Wpa mae> kama krnae lagae_ paRYama ivaðayau& mae> saEinak ke Wpa mae> kaya| krnae ke baad jaba vah ifr zar laaE@e, taae Baa}| ke karSaanae mae> pauna: paRbanZak ke pad par naaEkrI krnae lagae_ qnake baD[e Baa}| kae yah pasa>d nahI> Yaa ik vah qnake yahaM kma|caarI ke Wpa mae> naaEkrI kre>_ vah qnhe> Apanae vyaapaar mae> saaJaedar banaanaa caahtae Yae, laeikna qnake }sa dbaava ka Adaelf par kae}| paRBaava nahI> paD[a_ qnakae maalaUma Yaa ik lakD[I ke vyaapaar sae imalanae vaalae AkUta Zana ka rhsya Kyaa hE? }saila] vah Baa}| ke vyaapaar mae> saaJaedar bananaa nahI> caahtae Yae_ vah vaetanaBaaegaI kma|caarI ke Wpa mae> }|maanadarI sae kama krtae rhnae ke inaïaya par AiDga rhe_ qnakI patnaI mairyaa BaI qnakI tarh Zama|inaP# YaI>_ laeikna paita-patnaI ke svaBaava mae> bahuta A>tar Yaa_ Adaelf ka svaBaava ga>BaIr, #>$a AaEr saSta Yaa_ qnamae> Zama|inaP# vyaiG kI maanavaIyataa sahja hI iva^maana YaI, ikntau vah kivatva AaEr Baavauktaa ke laaek ke nahI>, bailk vyavahar laaek ke paRaNaI Yae_ vah oarIr sae BaI bahuta bailaP# AaEr lambae Yae_ laeikna mairyaa deh sae inaba|la AaEr mana sae Atyanta Baavauk YaI>_ qnakI AiBawica kivataa mae> YaI_ qnaka svaBaava }tanaa kaemala AaEr sarla Yaa ik yaid paD[aesa ke iksaI pairvaar mae> kae}| baImaar paD[taa yaa iksaI kI matyau haetaI, taae pataa calatae hI yah saevaa AaEr sahanauBaUita ke ila] qpaisYata hae jaataI>_ Apanae baccaae> par qnaka bahuta mamatva Yaa ivaoaePata: ApanaI pahlaI sa>taana kaimala baulke par_ Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 Fadr baulke kha krtae Yae ik mauJae ipataa sae bailaP# oarIr AaEr kma|oaiG taYaa maataa sae Baavauk {dya AaEr saevaa Baava imalaa hE AaEr Zama| mae> inaP#a maataa AaEr ipataa daenaae> sae paRapta hu}| hE_ }samae> sa>deh nahI> ik qnhe> maataa AaEr ipataa, daenaae> ke savaae|Tama gauNa imalae Yae, ikntau qnake Aar>iBak jaIvana par sabasae AiZak paRBaava maaM ka paD[a Yaa_ jaba Ainavaaya| saEinak BataI| ka inayama laagaU haenae par ipataa paRYama ivaðayau& mae> laD[a}| par calae gayae, taae maaM hI baccaae> ka sabasae baD[a sambala YaI>_ qsa samaya kaimala, jaUilayana, gaEibaR] la AaEr raeba@|, caarae> bahuta Cae@e Yae_ kaimala kI qmaR lagaBaga paa>ca vaPa| YaI AaEr raeba@| kI lagaBaga De$[ vaPa|_ jaba Adaelf, jaae haâlaE>D mae> yau&ba>dI hae gayae Yae, laD[a}| samaapta haenae ke baad zar laaE@e, taba BaI pairvaar ke baccaae> kI maaM sae jaae sahja samaIpataa YaI, qsamae> khI> kae}| A>tar nahI> Aayaa_ Baarta Aanae ke baad sa>nyaasaI kaimala baulke kae ,Apanae AtaIta ke naa@k ka jaae paa<a Baulaayae nahI> BaUlataa Yaa, vah qnakI maaM YaI>_ maaM ka smarNa qnhe> BaavaivaÊla kr detaa Yaa_ ikntau Fadr baulke ke Aar>iBak jaIvana par paD[nae vaalae k}| Anya paRBaava BaI Yae, jaae qnake maanasa par sYaayaI Wpa sae A>ikta hae gayae Yae_ qna idnaae> baelaijayama ka pairvaeoa bahuta Zaaima|k Yaa AaEr Aaja BaI vah yaUraepa ke bahuta-sae deoaae> kI taulanaa mae> khI> AiZak Zaaima|k hE_ na kevala baulke-pairvaar ka vaataavarNa Zama| sae AnaupaRaiNata Yaa, varna` vah ijasa gaaMva mae> inavaasa kr rha Yaa, vah oataaibdyaae> sae paRisa& }|saa}| taIYa| hE_ ilassaevaegae mae> taerhvaI> oataabdI mae> inaima|ta kuMAarI mairyama ka ivaoaala igarjaazar hE, jaae ApanaI klaatmaktaa, camatkarpaUNa| khainayaae> AaEr QMcaI maInaar ke ila] paUre yaUraepa mae> paRisa& hE_ bacapana mae> Fadr baulke savaere-savaere vaedI kI saevaa mae> haYa ba>@anae igarjaazar jaayaa krtae Yae_ vah gaaMva mae> Aayaaeijata kÖMvaarI mairyama ke vaaiPa|k jaulaUsa mae> baD[e qtsaah sae saimmailata haetae Yae_ vah gaaMva ke ijasa kaânvaeN@ mae> taIna vaPa| kI qmaR mae> paRaYaimak ioaxaa ke ila] gayae Yae, qsakI paRZaana madr saupaIiryar gaer@LUD ka vyaiGtva qnhe> bacapana sae hI ]k rhsyamaya AakPa|Na mae> baaMZa rha Yaa_ pataa nahI> Kyaae>, madr gaer@½D kae ioaoau baulke ke parmapaRsaad-gaRhNa ke idna hI qnakI Aakita mae> Kyaa idSaa}| paD[a, jaae qnhae>nae qnasae kha Yaa “Bagavaana` sae sa>nyaasaI bananae ka vardana maaMganaa_” jaba vah }>jaIinayair>ga ke paRYama vaPa| kI parIxaa paasa hu], taae vah qnasae ifr baaelaI> - “}tanaa pairORma Kyaae> krtae hae? taumhe> taae sa>nyaasaI bananaa hE_” jaba vah ]k idna saca mae> sa>nyaasaI hae gayae, taae qnake saamanae madr gaer@½D ke }na oabdae> ka rhsya Acaanak qd`zaai@ta hae gayaa_ vastauta: madr gaer@½D ilassaevaegae ke igarjaazar kI dUsarI maInaar YaI>_ Apanae saevaa-Baava AaEr AsaaZaarNa vyaiGtva ke karNa vah Apanae jaIvana-kala mae> hI AaSyaana bana gayaI YaI>_ vah ]esaI taejasvaI Zama|saeivaka YaI>, jaae Anyaaya sae samaJaaEtaa nahI> krtaI AaEr laaeksaevaa ke ila] Apanaa jaIvana tak qtsaga| kr saktaI hE>_ paRYama ivaðayau& ke idnaae> mae> AMgaReja isapaaihyaae> ka paICa krtae hu] jama|na zauD[savaar saEinak gaaMva mae> zausa Aayae Yae AaEr qnakI Saaeja mae> zaUma rhe Yae_ Dr sae laaegaae> nae Apanae drvaajae ba>d kr ilayae Yae, laeikna jaba jama|na zauD[savaar kaânvaeN@ ke samaIpa Aayae, taae madr gaer@½D jaana kI ica>taa ikyae ibanaa baahr inakla kr jaaer sae baaelaI> - “ka}na - 13 -
  • 16. saaeldata” ; yahaM ]k BaI saEinak nahI> AaEr jama|na Aagae ba$[ gayae_ jaba kBaI Fadr baulke madr gaRer@½D kI cacaa| krtae, taae vah qnake Zamaa|carNa AaEr saevaainaP#taa ke saaYa qnake saahsa kI }sa za@naa ka qllaeSa Avaoya krtae_ laeikna Fadr baulke ke Aar>iBak jaIvana par Anya k}| paRBaava paD[e Yae_ qnake pairvaar sae kÖC ]esae laaegaae> kI ima<ataa YaI, jaae klaaAae> kI duinayaa ke AadmaI Yae_ qnamae> ]k Yae , baRdr }ldef[aensa, jaae qpanyaasa-laeSak AaEr sa>gaItakar Yae, dUsare Yae baRemsa jaae ica<akar Yae_ qna par Apanae gaaMva ke paRakitak saaE>dya| sae ma>iDta, haid|ktaapaUNa| AaEr sarla pairvaeoa ka paRBaava BaI paD[a Yaa taYaa bacapana sae hI AatmaIya sambanZaae> mae> jauD[e hu] saaiYayaae> AaEr ima<aae> kI ma>DlaI ka BaI_ Fadr baulke nae samavayask gaRamavaasaI ima<aae> ke saaYa ilassaevaegae kI pahlaI fÖ@baala @Ima kI sYaapanaa kI YaI_ ilassaevaegae sae taIna iklaaemaI@r kI dUrI par qTar samaudR hE, ijasaka gaja|na Aasapaasa ke gaaMvaae> tak idna-rata saunaayaI detaa hE_ gaaMva sae samaudR tak ]k pa™I la>baI saD[k hE AaEr ifr samaudR ke iknaare-iknaare ]k patalaI la>baI saD[k, jaae saa}|ikla calaanae ke ila] banaayaI gayaI hE_ Fadr baulke AKsar paEdla yaa saa}ikla sae samaudR ke iknaare jaayaa krtae, qsake ta@ kI samaanaantar saD[k par taeja hvaaAae> ke ivaparIta saa}ikla calaatae yaa baalaU par baE# kr manaaer>jana ikyaa krtae_ Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 paRvaeoa-parIxaa sabasae ki#na samaJaI jaataI YaI_ }saila] 1928 }|. mae> qcca iva^alaya kI parIxaa paasa krnae ke baad vah }>jaIinayair>ga kI paRvaeoa-parIxaa denae laUvaena gayae_ svaya> pairvaar ke laaegaae> kae ivaðaasa nahI> Yaa ik q²Isa barsa ka kaimala }tanaI ki#na parIxaa mae> qTaINa| hae sakegaa_ ikntau jaba vah }sa parIxaa mae> paRYama Aayae, taae qnhe> baD[a Aaïaya| AaEr paRsa²taa hu}| taYaa gaaMva laaE@nae par baZaa}| denae vaalae paD[aeisayaae>, ima<aae> AaEr sambainZayaae> ka taaMtaa laga gayaa_ ilassaevaegae ke ila] taae Apanae yahaM ke iksaI laD[ke ke ha}| skUla paasa kr ivaðaiva^alaya mae> paRvaeoa krnae kI yah pahlaI za@naa YaI_ 1928 }|. mae> Fadr baulke nae laUvaena ivaðaiva^alaya ke }>jaIinayair>ga kaâlaeja mae> naamaa>kna krayaa_ laUvaena ilassaevaegae sae lagaBaga De$[ saaE iklaaemaI@r dUr dixaNa-paUva| kI Aaer hE_ yah baelaijayama kI rajaZaanaI baRusaelsa ke samaIpa hE AaEr yahaM ka ivaðaiva^alaya yaUraepa ke sabasae pauranae AaEr paRitaiP#ta ivaðaiva^alayaae> mae> hE_ Fadr baulke ke AZyayana-kala mae> yah ivaðaiva^alaya ¿laeimaoa Aandaelana ka Atya>ta mahTvapaUNa| kendR Yaa_ yahaM Aatae hI vah }sa Aandaelana mae> saimmailata hae gayae AaEr oaIzaR hI qnakI gaNanaa }sake AgaRNaI Ca<a-naetaaAae> mae> haenae lagaI_ haeoa samhalanae ke baad ke idnaae> sae hI qnake saamanae yah baata spaP@ YaI ik baeiljayama ke fRe>caBaaPaI laaega ¿laeimaoa-BaaiPayaae> ke oaaePak hE>, kaimala baulke ke gaaMva ka vah paRisa& camatkarI igarjaazar ijasae taIYa|sYala kI maanyataa paRapta hE _ kaimala baulke ke gaaMva ke igarjaazar mae> isYata kuMvaarI mairyama kI maUita| - kanvaeN@ kI ioaxaa samaapta haenae par Fadr baulke ka daiSalaa gaaMva ke nagarpaailaka skUla mae> huAa, jahaM ke paRZaanaaZyaapak qnake sahpaa#I AaEr ima<a remaae> ke ipataa Yae_ deSatae-deSatae vahaM kI ioaxaa BaI samaapta hae gayaI_ ilassaevaegae mae> qcca iva^alaya nahI> Yaa AaEr vahaM ke jaae laD[ke-laD[ikyaaM Aagae pa$[naa caahtae Yae, vae yaa taae baRugae jaatae yaa samaIpa ke iksaI ksbae ke qcca iva^alaya mae> naama ilaSaatae_ baRugae ke qcca iva^alayaae> mae> hr iva^aYaI| ka paRvaeoa sa>Bava nahI> Yaa, laeikna kaimala baulke jaEsae paRitaBaaoaalaI Ca<a ke ila] yah kae}| samasyaa nahI> YaI_ 1921 }|. mae> qnhae>nae baRugae ke sa>ta ¾a>isasa jaeivayar iva^alaya mae> naamaa>kna krayaa, jahaM vah 1928 }|. tak pa$[tae rhe_ vah paRitaidna gaaMva sae @Lena Vara baRugae jaatae AaEr saaMJa kae zar laaE@ Aatae_ Apanae ivanamaR maZaur svaBaava AaEr baaEi&k paRSartaa ke karNa vah iva^alaya mae> Apanae AZyaapakae> AaEr sahpaai#yaae> ke ipaRya hae gayae Yae_ ha}| skUla ka AZyayana paUra krnae ke pahlae hI qnhae>nae yah saaeca ilayaa Yaa ik yahaM sae qTaINa| haenae ke baad vah }>jaIinayair>ga pa$[egae, Kyaae>ik qsa samaya }>jaIinayair>ga kI na kevala baelaijayama kI ¾e>caBaaPaI Ah>manya janataa ¿laeimaoa BaaPaa kae Asa>skta AaEr taucC maanataI hE varna` ¾E>ca BaaPaa AaEr sa>skita ka BaG ¿laeimaoa AiBajaata vaga| BaI qsae }saI diP@ sae deSataa hE AaEr daenaae> kI imalaI Bagata sae ¿laeimaoa janataa Apanae hI deoa mae> pardeoaI hae gayaI hE_ hr ¿laeimaoa gaaMva kI tarh ilassaevaegae mae> BaI }na saba baataae> kI cacaa| huAa krtaI YaI_ Adaelf[ baulke ka paUra pairvaar maataBaaPaa-BaG Yaa_ laUvaena ivaðaiva^alaya ke ¿laeimaoa Aandaelana kTaa|Aae> kI tarh Fadr baulke BaI ¿laeimaoa janataa par sarkar Vara ¾e>ca Yaaepae jaanae ke k¢r ivaraeZaI Yae_ vah }sa Aa>daelana kI gaitaivaiZayaae> mae> Baaga laenae ke ila] ApanaI kxaa]M tak CaeD[ detae Yae AaEr yaid qnakI kxaaAae> mae> kae}| AZyaapak fRe>ca mae> vyaaSyaana detaa, taae vah jaba tak baaelataa rhtaa, Fadr baulke Apanae sahpaai#yaae> ke saaYa jaaer-jaaer sae ¿laeimaoa gaIta gaatae rhtae_ laeikna kaimala baulke, jaae deSatae-deSatae Apanae ivaðaiva^alaya AaEr nagar ke BaaPaa-Aandaelana ke ]k Atya>ta laaekipaRya Ca<a naetaa bana gayae Yae, ApanaI AsaaZaarNa maeZaa AaEr - 14 -
  • 17. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 kma|oaiG ke karNa pa$[a}| ka kama BaI paUra krtae jaa rhe Yae AaEr Apanae ivaPaya ke bahuta AcCe Ca<a samaJae jaatae Yae_ }>jaIinayair>ga ke iVvaPaI|ya paa#ya+ma ka pahlaa vaPa| samaapta hae gayaa Yaa_ paRYama vaPa| kI parIxaa saamanae YaI AaEr Fadr baulke }sakI taEyaarI ke ila] ilassaevaegae Aa gayae Yae_ }nhI> idna ]k ]esaI za@naa hu}| ijasanae qnake jaIvana kI Zaara hI maaeD[ dI_ ]k idna saaMJa ke samaya vah Apanae AZyayana-kxa mae> parIxaa kI taEyaarI ke ivacaar sae kae}| paustak pa$[ rhe Yae_ zar ke laaega khI> baahr gayae hu] Yae AaEr qsa ]ka>ta ka laaBa q#akr vah ]kagaRtaapaUva|k paustak pa$[e jaa rhe Yae ik Acaanak qsake paP# par ]k ibajalaI-saI kaE>ZaI AaEr qsa Aalaaek mae> qnhae>nae jaana ilayaa ik qnhe> sa>nyaasaI bananaa hE_ qnhae>nae paustak rSa dI AaEr vah raenae lagae Kyaae>ik qnhae>nae BaivaPya kI jaae sau>dr maUita| ga$[I YaI, vah Acaanak @U@ gayaI YaI, laeikna qnhae>nae yah AnauBava ikyaa ik vah paRBau ka baulaavaa hE AaEr vah }sake saamanae ivavaoa hE>_ qnhae>nae iksaI paRkar Apanae kae inaya>i<ata ikyaa, zar kI kÖ>jaI paD[aesaI kae de kr zaUmanae calae gayae AaEr kafI rata gayae zar laaE@e_ taba tak pairvaar ke laaega laaE@ Aayae Yae, laeikna sada paRsa² rhnae vaalae kaimala ka baaeiJala AaEr bauJaa-bauJaa caehra deSakr iksaI kae qnasae baata krnae ka saahsa nahI> huAa_ qnhae>nae k}| idna }saI qdasaI mae> gaujaare AaEr parIxaa denae laUvaena Aa gayae_ qnhae>nae parIxaa dI AaEr bahuta QMcae A>kae> sae qTaINa| hae kr dUsare vaPa| kI pa$[a}| mae> laga gayae_ vah }>jaIinayair>ga ke saaYa-saaYa nagar kI jaesau}@ saeimanarI mae baIca-baIca mae>, laEi@na pa$[nae jaanae lagae_ saeimanarI mae> qnake gauw AaEr paYapaRdoa|k Fadr saalsamaEna Yae, jaae }|saa}| naIitaoaaà ke ivaðaivaSyaata Aacaayaae|> mae> iganae jaatae Yae_ qnake parma ima<a kalaae|sa (Daâ. ke. ]la. deibaRnd`ta) ke AitairG qnake sa>nyaasa-sambanZaI inaNa|ya sae kae}| BaI pairicata nahI> Yaa_ ikntau dUsare vaPa| kI parIxaa denae ke baad qnhae>nae Apanaa vah inaïaya maataa-ipataa kae bataa denaa caaha AaEr zar Aanae par ]k idna qnhe> }sakI saUcanaa de dI_ maaM nae raetae hu] kha, “maE> paRBau kI }cCa svaIkar krtaI hUM_” sada kI tarh oaanta AaEr imataBaaPaI ipataa basa }tanaa baaelae “taumhara zar par haenaa hmaare ila] iktanaa AcCa haetaa!” daenaae> bahuta ivacailata Yae Kyaae>ik qnhae>nae vah svapna deSaa Yaa ik qnaka sabasae yaaegya pau<a }>jaIinayar bana kr pairvaar kI gaaErva-vai& kregaa_ laeikna qnake Aaistak mana nae paRBau kI }cCa kae BaiG-paUva|k svaIkar kr ilayaa_ Fadr baulke 23 isatambar, 1930 }|. kae gaenta ke samaIpa vaTaI| nagar DLaâ>d>gna ke jaesau}@ navaioaxaalaya mae> daiSala hae gayae, jahaM vah dae vaPa| rhe baad kI Zama|-ioaxaa ke ila] qnhe> haâlaE>D ke vaalkenabaga| ke jaesau}@ kendR mae> Baeja idyaa gayaa_ vahaM qnaka paa#ya+ma 12 isatambar, 1932 kae Aar>Ba huAa AaEr }sa paa#ya+ma mae> saimmailata haenae ka AYa| yah Yaa ik Aba }sa navasa>nyaasaI ka vaEragya Aivacala hae gayaa hE_ karNa, DLad>gna kI Zama|cayaa| samaapta krnae ke baad Anya navaioaPyaae> kI tarh qnake saamanae BaI sa>nyaasa-sa>ba>ZaI inayama par paunaiva|caar ka ivaklpa rSaa gayaa Yaa AaEr qnhae>nae yah kha Yaa ik qnaka inaNa|ya Apairvata|naIya hE_ vaalkena-vaga| kEYailak jama|naae> ka jaesau}@ Zama|ioaxaa-kendR Yaa_ Fadr baulke ke Aatmainamaa|Na mae> vaalkenavaga| kI BaUimaka bahuta mahTvapaUNa| YaI_ yahaM qnhae>nae bahuta-kÖC saISaa Yaa AaEr Apanae Xana kae pahlae sae AiZak sama& ikyaa Yaa_ yahaM qnhae>nae na kevala laEi@ na AaEr gaRIk mae> dxataa paRapta kI YaI, varna` }|saa}| Zama| AaEr doa|na kI qcca jaanakarI BaI_ vahaM qnhae>nae }tanaI inaP#a sae jama|na saISaI YaI ik vah jama|naae> kI tarh jama|na baaelanae AaEr ilaSanae lagae Yae_ qnakI paRar>iBak rcanaa]M jama|na BaaPaa mae> hE>, ijanake oaIPa|k hE “maera gaaMva” AaEr “manauPya maa<a kI samaanataa”_ daenaae> rcanaa]M 1933 }|. mae> BaaPaa ke AByaasa ke Wpa mae> paRstauta hu}| YaI>, ikntau vae }tanaI saundr hE> ik qnhe> sarlataa sae Fadr baulke ke saaihtya-laeSana ka paRsYaanaibandu kha jaa saktaa hE_ vaalkenabaga| mae> rhtae samaya qnhae>nae gae@e, ha}nae AaEr irlke ka saaihtya pa$[a Yaa AaEr qnakI bahuta-saI kivataa]M mauSyata: irlke kI kivataa]>- qnhe> k>#agaR hae gayaI YaI>_ yahI> rh kr qnhae>nae doa|na-oaaà mae> ]ma.]. ikyaa Yaa AaEr ApanaI maeZaa taYaa Zama|-gauwAae> Vara paRdTa Xana ke gauNanafla ke Wpa mae> }tanae AiZak QMcae A>k paayae Yae ik qnakI AvasYaa kI taulanaa mae> qnakI qpalaibZa kae deSa kr sa>zavaasaI Aaïaya| mae> paD[ gayae Yae_ igaRgaaeiryana ivaðaiva^alaya kI }sa parIxaa mae> qnhe> nabbae paRitaoata A>k imalae Yae_ 1934 }|. mae> Fadr baulke vaalkenabaga| sae laUvaena kI saeimanarI mae> vaapasa Aa gayae_ vahaM qnake saamanae dae ivaklpa rSae gayae - yaa taae vah svadeoa mae> rhkr hI Zama|-saevaa ka kaya| kre> yaa svadeoa sae baahr rhnae ka inaNa|ya kre>_ qnhae>nae dUsare ivaklpa ka caunaava ikyaa AaEr yah }cCa paRk@ kI ik qnhe> Zama|-saevaa ke ila] Baarta Baejaa jaayae_ qnhae>nae Apanae paRanta ke Fadr laIvaensa ke ivaPaya mae> yah saunaa Yaa ik qnhae>nae BaartavaPa| ke Aaidvaaisayaae> ke baIca baD[a maUlyavaana saevaa-kaya| ikyaa hE AaEr yah BaI ik qnake ila] bahuta-kÖC krnaa Aavaoyak hE_ AiZakairyaae> nae qnhe> yah saUicata ikyaa ik qnhe> 1935 }|. mae> iksaI samaya Baarta Baejaa jaayaegaa_ qna idnaae> baeiljayama mae> q²Isa vaPa| kI qmaR mae> Ainavaaya| saEinak saevaa ka inayama Yaa_ }sake sYaana mae> kae}| vyaiG saenaa ke icaiktsaa ivaBaaga mae> kama krnae ke ila] icaiktsaa ivaXana ka ]kvaPaI|ya paa#ya+ma BaI paUra kr saktaa Yaa_ Fadr baulke nae baahr jaanae vaalae imaoanairyaae> ke ila] inaZaa|irta qPNa ki@banZaIya icaiktsaa ke paa#ya+ma mae> naamaa>kna krayaa, ikntau }sake saaYa vah laUvaena ivaðaiva^alaya mae> DaâK@r lamaE<a ke inade|oana mae> Aa}ns@a}na ke saapaexavaad AaEr qccatar gaiNata ka BaI AZyayana krtae rhe_ jaUna, 1935 }|. mae> vah daenaae> paa#ya+ma paUre kr cauke Yae_ AK@Ubar mae> qnakI Baarta-yaa<aa Aar>Ba haenae vaalaI YaI_ Apanae maataa-ipataa AaEr pairvaar ke Anya laaegaae> sae imalanae AaEr qnasae A>itama ivada}| laenae ke ila] vah AK@Ubar mae> ilassaevaegae Aa gayae_ vah k}| idnaae> tak paD[aeisayaae> taYaa rmsakpaElae, KnaaE>ke Aaid gaaMvaae> ke sambainZayaae> sae Bae>@ krtae rhe_ saba laaega qnhe> yahI saaeca kr ivada de rhe Yae ik Aba qnasae ifr kBaI Bae>@ nahI> haegaI_ 20 AK@Ubar kae qnhae>nae maataa-ipataa taYaa Anya saBaI svajanaae> AaEr ima<aae> sae ivada}| laI AaEr jahaja sae navambar mae> bamba}| pahuMcae_ qnhe> }sa baata kI paRsa²taa YaI ik maaM nae qnhe> paUrI SauoaI sae ivada ikyaa Yaa, laeikna jaba vah bamba}| sae raMcaI Aayae taae qnhe> pairvaar ke pa<aae> sae maalaUma huAa ik zar sae qnake ivada haetae hI maaM ApanaI }sa ipaRya - 15 -
  • 18. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 sa>taana ke ivayaaega ka du:Sa nahI> sah sakI> AaEr baehaeoa hae ga}|>_ 10 navambar, 1935 }|. kae ilassaevaegae sae maaM nae qnhe> jaae pa<a ilaSaa qsake oabd qnake mamatvapaUNa| AaEr Zama|inaP# svaBaava ke ivaPaya mae> bahuta-kÖC kh detae hE> : “ipaRya kaimala, taIna saptaah pahlae tauma calae gayae_ Aba hma samaJatae hE> ik tauma Apanae gantavya par pahuMca gayae haegae_ kaimala, ivaðaasa rSanaa ik maE> raeyaI - bahuta raeyaI, jaba tauma calae gayae_ baata ]esaI nahI> YaI ik maE> }saka ivaraeZa krnaa caahtaI YaI ik tauma Apanae baulaavae ke Anausaar calae jaatae_ baata ]esaI ibalkÖla nahI>, Kyaae>ik mauJae tauma par bahuta gava| hE, ikntau maE> taae maata{dya hUM AaEr maE>nae saarI Aatmaa sae barabar taumhe> pyaar ikyaa AaEr }saI karNa ivada}| bahuta du:Sad hu}|_ bae@a, ivaðaasa rSanaa ik yaid maE> raetaI hUM, taae vah }saila] nahI> ik maE> sauSaI nahI> hUM_ maE> }|ðar kae Zanyavaad detaI hUM ik qsanae mauJae ]esaI santaana dI AaEr maE> taumhare ila] bahuta paRaYa|naa kWMgaI, ijasasae tauma saudUr Baarta mae> bahuta Balaa}| kr sakae AaEr }saila] BaI ik taumhara svaasYya #Ik rhe_” taumharI maaM, jaae taumakae nahI> BaUlataI_ (baeiljayama mae> fadre baulke ka inavaasa sYaana) manaresaa haqsa, raMcaI ke yaesausa>zaI AiZakairyaae> nae 1936 kI janavarI mae> Fadr baulke kae daija|ila>ga ke sa>ta jaaesaef kaâlaeja mae> BaaEitakI AaEr rsaayana ivaXana ke AZyaapana ke ila] Baejaa_ laeikna vahaM ka maaEsama qnake AnaukUla nahI> paD[a AaEr vah jaUna mae> baImaar hae kr raMcaI laaE@ Aayae_ svasYa haetae hI vah Apanae imaoana ke sa>ta }gnaeioayasa ha}| skUla, gaumalaa mae> gaiNata AZyaapak inayauG hu] AaEr Apanae ivaPaya ke AZyaapana ke AitairG ihndI ka AZyayana krnae lagae _ Baarta Aagamana ke kÖC hI mahInaae> ke BaItar qnhae>nae yah AnauBava ikyaa ik yahaM kI janataa kI saevaa ke ila] ihndI ka Xana Aavaoyak hE_ qnhe> yah deSa kr baD[a du:Sa huAa ik yahaM ]k ivadeoaI BaaPaa AMgarejaI ka baaelabaalaa hE AaEr yahaM kI janaBaaPaa]M qpaeixata hE>_ qnhe> Baarta kI isYaita baeiljayama jaEsaI lagaI, jahaM maataBaaPaa ¿laeimaoa kI qpaexaa haetaI YaI AaEr ¾e>ca ka vaca|sva Yaa_ qnhe> yah isYaita AsaÆ paRtaIta hu}| AaEr qnhae>nae yah inaïaya ikyaa ik vah Baarta kI bahusa>Syak janataa kI maataBaaPaa ihndI pa$[e>gae AaEr ivadeoaI BaaPaa AMgaRejaI ke sYaana mae> qsae paRitaiP#ta krnae ka yaYaa sa>Bava paRyatna kre>gae_ Ata: qnhae>nae gaumalaa mae> ihndI ka AZyayana Aar>Ba ikyaa AaEr vah ihndI ke AZyaapana kI za>i@yaae> mae> Klaasa mae> Apanae iva^aiYa|yaae> ke saaYa sabasae ipaClaI pa>iG mae> baE# kr pa$[nae lagae_ ya^ipa qnhe> ihndI ga^ ke AZyayana mae> AiZak AiBaWica YaI, ikntau vah taulasaI kI kivataa sae AiBaBaUta-jaEsae Yae_ gaumalaa vah ica<akU@ Yaa, ijasake zaa@ par qnhae>nae taulasaI ke doa|na ikyae Yae AaEr qnake inaP#avaana BaG bana gayae Yae_ 1938 }|. mae> paUre vaPa| Bar qnhae>nae hjaarIbaaga ke saItaaga$[ mae> pa>iDta badrIdTa oaaÃI sae ihndI AaEr sa>skta pa$[I_ ApanaI AsaaZaarNa maeZaa AaEr kma|oaiG ke karNa qnhae>nae ihndI AaEr sa>skta par }tanaa AiZak AiZakar kr ilayaa ik vah sarlataapaUva|k pa>cata><a, vaalmaIik-ramaayaNa AaEr taulasaI-saaihtya ka AYa|-inaWpaNa krnae lagae_ qnake ivastata BaaPaa Xana ke karNa oaaÃI jaI qnhe> ‘calataa-ifrtaa oabdkaeoa’ khnae lagae_ 1939 }|. kI janavarI mae> yah kisa|yaa>ga Aa gayae, jaae daija|ila>ga sae kÖC pahlae, naIcae paD[taa hE_ vahaM ka sae>@ maerI iYayaaelaaâijayae@ qsa samaya Baarta mae> yaesausa>izayaae> ka ]kmaa<a Zama|ioaxaakaâlaeja Yaa_ vahaM samasta Baarta ke kaYailak sa>nyaasaI Zama|-ivaXana kI ioaxaa paUNa| krnae Aatae Yae_ ApanaI jalavaayau AaEr vaEduiPak star ke karNa vah Baarta ke baahr ke yaesausa>izayaae> ka BaI AakPa|Na-ke>dR Yaa_ yahaM Fadr baulke caar vaPa| rhe AaEr qnhae>nae Fadr baayaata| AaEr vaaelka@|-jaEsae yaaegya gauwAae> kI ioaxaa paayaI_ Fadr baayaa|ta ke inade|oana mae> hI qnhae>nae nyaaya-vaEoaeiPak ke }|ðarvaad par lazau oaaeZapaRba>Za ilaSaa, jaae baad mae> d YaIj[ma Aaâf nyaaya-vaEoaeiPak ke naama sae klakTaa ke AaeiryaeN@la }ns@IcyaU@ sae 1947 }|. mae> paRkaioata huAa_ Fadr vaaelka@| ke paramaoa| AaEr sahyaaega sae qnhae>nae d saeivayar naamak paustak taEyaar kI, jaae qnakI maaEilak klpanaa kI qpaja YaI_ ‘d saeivayar’ mae> nayaa ivaZaana ke caar sausamaacaarae> mae> qpalabZa }|saa kI jaIvanaI-sa>ba>ZaI saamagaRI ka vyavasYaapana ikyaa gayaa hE_ Fadr baulke nae kisa|yaa>ga mae> ‘mauiGdataa’ ke naama sae }saka ihndI Anauvaad BaI ikyaa, jaae 1940 }|. mae> paRkaioata huAa_ ‘d saeivayar’ AaEr ‘mauiGdataa‘ ke k}| sa>skrNa hu] hE> AaEr }nakI ]k laaSa sae AiZak paRitayaaM ibakI hE>_ ‘mauiGdataa’ ka paRYama sa>skrNa }sa baata ka paRmaaNa hE ik Fadr baulke nae YaaeD[e samaya ke BaItar hI ihndI ka iktanaa AiZak Xana Aija|ta kr ilayaa Yaa_ vastauta: yah kisa|yaa>ga mae> Avakaoa ke samaya ihndI AaEr sa>skta ka AZyayana krtae rhe AaEr 1940 }|. mae> qnhae>nae ihndI saaihtya-sammaelana kI ivaoaard parIxaa qTaINa| kI_ }saI vaPa| ]k ]esaI baata hu}| ijasasae qnaka ihndI-sa>ba>ZaI qtsaah AaEr BaI ba$[ gayaa_ kaka kalaelakr kisa|yaa>ga paZaare Yae_ vahaM Fadr baulke kI AZyaxataa mae> ]k baD[I saBaa hu}|, ijasamae> qnaka ihndI BaaPaNa sauna kr kaka saahba Baava ivaÊla hae gayae AaEr vah baaelae ‘Fadr baulke hma laaegaae> mae> sae ]k bana gayae hE>_’ }sasae na kevala qnaka ihndI-paRema ba$[a varna` ihndI ke qccatar AZyayana ka sa>klpa BaI saud$[ huAa_ Zama|ioaxaa ke AZyayana-+ma mae> 1941 }|. mae> qnaka pauraeihtaaiBaPaek huAa AaEr vah baRdr baulke sae Fadr baulke bana gayae_ 1943 }|. mae> vah Zama|-saaZanaa paUNa| krnae ke ila] kaeDa}knaala (taimalanaaDu) Baeja idyae gayae_ saaZanaa kI AvaiZa naaE mahInae kI YaI_ kaeDa}knaala sae qnhae>nae manapaaD kI yaa<aa kI, jahaM samaudRta@ par sa>ta ¾a>isasa jaeivayar kI gaufa hE_ - 16 -
  • 19. 1944 }|. mae> paRkaioata ApanaI }sa yaa<aa ke vataa>ta ke A>ta mae> qnhae>nae yah ilaSaa : “ daepahr mae> }sa nagar sae ivada haetae samaya maE> yah saaecanae lagataa ik Anya iksaI sYaana sae khI> AiZak manapaaD mae> kae}| vyaiKta }sa kYana ke satya ka saaxaatkar kr saktaa hE_ - “}sa paYvaI par kevala ]k hI du:Sa AaEr vah hE sa>ta nahI> haenae ka_” samaya baItanae ke saaYa Fadr baulke kI yah AnauBaUita d$[ haetaI jaa rhI YaI ik BaartaIya janataa ka {dya jaItanae ke ila] qsakI BaaPaa mae> baata krnaI haegaI AaEr yah BaI ik yaid Zamaae|> kI dIvaar kae taaeD[naa hE, taae qnake baIca ihndI ke maaZyama sae samvaad Aar>Ba krnaa haegaa_ f[adr baulke “ manaresaa haqsa” raMcaI ke Apanae zar ke baramade mae> Azyayana krtae huyae ikntau qnake saamanae samasyaa yah YaI ik vah iksa ivaðaiva^alaya mae> ihndI ke snaatakaeTar AZyayana ke ila] paRyatna kre>_ qna idnaae> k}| ivaðaiva^alayaae> mae> ihndI mae> snaatakaeTar AZyayana haetaa Yaa, ikntau }samae> ivaoaePa paRitaP#a kaoaI AaEr }laahbaad kI YaI_ 1940 mae> hI qnhae>nae Apanae manaaenauWpa ivaðaiva^alaya ke caunaava ke ila] qTar Baarta ke k}| nagarae> kI yaa<aa kI YaI_ kaoaI mae> vah Aacaaya| ramaca>dR oauKla sae imalae Yae, ijanhae>nae qnake ihndI-paRema kae ba$[avaa idyaa Yaa, ikntau jaba vah }laahabaad Aayae, taae vahaM ke pairvaeoa sae bahuta paRBaaivata hu] AaEr yah inaNa|ya ikyaa ik qnhe> jaba kBaI ]ma.]. krnae ka Avasar imalaegaa, vah }laahabaad mae> hI AZyayana kre>gae_ kaeDa}knaala sae raMcaI Aanae par qnhae>nae }laahabaad ivaðaiva^alaya ke ihndI ivaBaagaaZyaxa Daâ. ZaIrendR vamaa| kae pa<a ilaSaa ik vah ihndI mae> ]ma.]. krnaa caahtae hE>, ikntau kae}| qTar nahI> imalaa_ Ata: qnhae>nae svata><a Ca<a ke Wpa mae> dUsare vaPa| klakTaa ivaðaiva^alaya sae sa>skta ivaPaya ke saaYa baI.]. kI parIxaa paasa kI AaEr ihndI mae> naamaa>kna kranae }laahabaad pahuMcae_ Daâ. ZaIrendR vamaa| nae qnasae kha ik qnaka ivaðaasa yah hE ik kae}| BaI ivadeoaI ihndI mae> ]ma.]. nahI> kr saktaa hE_ Daâ. vamaa| Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 nae qnakI oaEixak yaaegyataa ke sa>ba>Za mae> paUCtaaC kI AaEr qnake ihndI-Xana kI parIxaa krnae ke q%eoya sae qnhe> ivanayapai<aka ke dae pad dekr qnaka AYa|-inaWpaNa krnae kae kha_ jaba qnhae>nae Fadr baulke ka AYa|-inaWpaNa deSaa, taae ivasmaya AaEr paRsa²taa sae AiBaBaUta hae gayae AaEr qnhe> ]ma.]. ma>e paRvaeoa kI Anaumaita de dI_ Daâ. ZaIrendR vamaa| ke AitairG }laahabaad ivaðaiva^alaya mae> qnake AZyaapak Yae - Daâ. ramakÖmaar vamaa|, Daâ. rmaaoa>kr oauKla ‘rsaala’, devaI paRsaad oauKla AaEr Daâ. maataapaRsaad gaupta_ Fadr baulke ke sahpaai#yaae> mae> paRmauSa Yae - Daâ. Zama|vaIr BaartaI AaEr Daâ. jagadIoa gaupta_ rzauva>oa jaI qsa samaya oaaeZa kr rhe Yae AaEr Fadr baulke sae zainaP# Yae_ Fadr baulke BaI qmaaoa>kr oauKla sae @yaUoana laetae Yae, jaae rzauva>oa jaI kI tarh hI ivaBaaga mae> oaaeZa kr rhe Yae_ Apanae ima<aae> ke maaZyama sae vah ihndI ke qna saBaI saaihtyakarae> ke sa>pak| mae> Aayae, jaae yaa taae }laahabaad mae> rh rhe Yae yaa }laahabaad Aayaa krtae Yae_ vah mahadevaI jaI AaEr pa>ta jaI sae zainaP# haetae gayae - ivaoaePata: mahadevaI jaI sae, ijanhe> vah ApanaI baD[I bahna maanatae AaEr AajaIvana dIdI ke Wpa mae> smarNa krtae Yae_ }laahabaad ke baahr ke saaihtyakarae> mae> maEiYalaIoarNa gaupta AaEr maaSanalaala catauvae|dI sae qnakI Bae>@ k}| Avasarae> par hu}|_ maEiYalaIoarNa gaupta sae qnakI AatmaIyataa AajaIvana banaI rhI_ 1947 }|. mae> jaba qnhae>nae ]ma.]. kr ilayaa, taae Daâ. ZaIrendR vamaa| kI paRerNaa sae qnhae>nae DaâK@re@ ke ila] ramaBaiG ke ivakasa par oaaeZa Aar>Ba ikyaa_ qnake oaaeZa-inade|oak Daâ. maataapaRsaad gaupta Yae_ qnhae>nae Apanae paRba>Za ke paRYama AZyaaya ke ila] ramakYaa ke ivakasa sae sambainZata saamagaRI ka sa>klana ikyaa, ijasaka pairmaaNa }tanaa AiZak Yaa AaEr ijasake inaPkPa| }tanae raecak ik Daâ. ZaIrendR vamaa| nae qnhe> Apanaa ivaPaya sa>oaaeiZata kr kevala ramakYaa ke ivakasa par kaya| krnae kI Anaumaita de dI_ 1949 }|. mae> qnhe> DI. ifla`. kI qpaaiZa imalaI AaEr ramakYaa : qtpaiTa AaEr ivakasa oaIPa|k sae qnaka oaaeZa-paRba>Za 1950 }|. mae> }laahabaad ivaðaiva^alaya kI ihndI pairPad` Vara paRkaioata huAa_ qnhae>nae baad mae> BaI }sa ivaPaya par paRaya: A£arh vaPaae|> tak Anausa>Zaana ikyaa_ flata: }samae> paRBaUta navaIna saamagaRI ka samaavaeoa haetaa gayaa_ ramakYaa mae> sa>skta, paaila, paRakta, ApaBaR>oa, ihndI, ba>galaa, taimala Aaid saBaI paRacaIna AaEr AaZauinak BaartaIya BaaPaaAae> mae> qpalabZa rama-ivaPayak ivapaula saaihtya ka hI nahI>, varna` itabbataI, bamaI|, }>Daenaeioayaa}|, Yaa}| Aaid ]ioayaa}| BaaPaaAae> ke samasta rama-saaihtya ka, }sa kYaa ke ivakasa ke AZyayana kI diP@ sae, Atya>ta vaEXainak rIita sae qpayaaega huAa hE_ }sake paRkaoana ke saaYa hI Fadr baulke kI gaNanaa Baartaiva^a AaEr ihndI ke sabasae baD[e ivaVana mae> haenae lagaI_ yahI nahI>, yah ivaðakaeoaatmak gaRnYa qnakI ivaðavyaapaI kIita| ka AaZaar bana gayaa_ ramakYaa kI ]k Anya ivaoaePataa yah BaI hE ik yah maUlata ihndI maaZyama mae> paRstauta ihndI ivaPaya ka pahlaa oaaeZa-paRba>Za hE_ ijasa samaya Fadr baulke }laahabaad mae> oaaeZa kr rhe Yae, qsa samaya paUre deoa mae> yah inayama paRcailata Yaa ik saBaI ivaPayaae> ke oaaeZa-paRba>Za kevala AMgaRejaI mae> paRstauta ikyae jaa saktae hE>_ Fadr baulke ke ila] AMgaRejaI mae> oaaeZa-paRba>Za paRstauta krnaa sarla Yaa, ikntau yah baata qnake ihndI svaaiBamaana ke ivaparIta YaI AaEr qnhae>nae AagaRh ikyaa ik qnhe> ihndI mae> hI oaaeZa-kaya| paRstauta krnae kI Anaumaita paRdana kI - 17 -
  • 20. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 ihndI mae> oaaeZa- kaya| paRstauta krnae kI Anaumaita paRdana kI jaayae_ }laahabaad ivaovaiva^alaya ke tatkalaIna qpakulapaita Daâ. AmarnaaYa Jaa nae qnake AagaRh par oaaeZa - sa>banZaI inayamaavalaI mae> sa>oaaeZana krayaa AaEr qnhe> Anaumaita de dI_ }sake baad taae Anya qTar BaartaIya ivaovaiva^alayaae> mae> BaI AaZauinak BaartaIta BaaPaaAae> mae> oaaeZa - paRba>Za paRstauta krnae kI Anaumaita dI jaanae lagaI_ 1950}|. mae> sa>ta jaeivayar kaâlaeja , ra>caI ke ihndI ivaBaagaaZyaxa ke Wpa mae> f[adr baulke kI inayaiKta hu}| AaEr vaaeh sYaayaI Wpa sae manaresaa haqsa mae> rhnae lagae, jaae yaesau- sa>izayaae> ka paRmauSa ma# hE_ ikntau baIca- baIca mae> ihndI BaaPaa AaEr taulasaI - saaihtya par BaaPaNa denae, ramakYaa-sa>ba>ZaI navaIna saamagaRI ka sa>klana krnae, ivaiBa² sarkarI AaEr gaEr-sarkarI saaihtya-sa>sYaaAae> kI baE#kae> mae> Baaga laenae yaa ima<aae> sae imalanae ke ila] vah Cae@I-baD[I yaa<aaAae> par baahr jaatae rhe_ 1950 }|. ke baad ka qnaka samasta jaIvana Atya>ta kaya|-vyasta Yaa_ qnake Aavaasa par AKsar savaere AaEr daepahr baad qnasae imalanae vaalaae> kI BaID[ lagaI rhtaI YaI_ 1960 }|. tak qnaka bahuta samaya AZyaapana AaEr qsakI taEyaarI mae> jaataa Yaa_ vah }N@r sae laekr baI.]. (paRitaP#a) tak kI kxaaAae> mae> ihndI ke AitairG kÖC-kÖC sa>skta BaI pa$[atae Yae_ ikntau vah oaIzaR hI yah AnauBava krnae lagae ik iva^aYaI| ivaPaya mae> wica nahI> laetae, bailk kevala parIxaa paasa krnae mae> wica rSatae hE> }saila] qnhe> AZyaapana sae ivariG haenae lagaI_ qnhae>nae yah inaïaya ikyaa ik vah AZyaapana sae mauG hae kr Apanaa saara Zyaana oaaeZa AaEr ihndI-saevaa par ke>idRta kre>gae_ qnhae>nae }sake ila] raema-AvaisYata Apanae Zamaa|iZakairyaae> sae Anaumaita maaMgaI_ sa>za nae qnhe> AZyaapana-kaya| sae mauG kr idyaa, ikntau }sa oata| ke saaYa ik vah ivaBaagaaZyaxa banae rhe>gae_ baad mae> BaI vah kÖC vaPaae|> tak baI.]. kxaaAae> mae> ramacairtamaanasa pa$[atae rhe_ ikntau Aba qnhe> ApanaI yaaejanaa ke Anausaar kaya| krnae kI paUrI svata><ataa YaI_ qnhae>nae sabasae pahlae ramakYaa ke dUsare sa>skrNa ke ila] saamagaRI-sa>klana ka kaya| ikyaa AaEr 1973 }|. mae> }sake tataIya pairvai&|ta sa>skrNa ke paRkaoana ke baad BaI vah }sa ivaPaya par Anausa>Zaana krtae rhe_ ihndI mae> qnakI ivaoaePaXtaa ka paRZaana xae<a taulasaI-saaihtya Yaa_ jaEsae-jaEsae qnaka ramakYaa-sa>ba>ZaI AZyayana vyaapak haetaa gayaa, vaEsae-vaEsae taulasaI ke paRita qnakI OR&a BaI ba$[taI gayaI_ taulasaI mae> qnhe> na kevala ramakYaa ka sabasae mayaa|idta Wpa imalaa, varna` Bagava°iG ka ]esaa svaWpa BaI, ijasae vah }|ðarBaG maa<a ke ila] Aadoa| maanatae Yae_ qnhae>nae Apanae }sa mahakiva par Anaek mahTvapaUNa| inaba>Za ilaSae AaEr vah baa}ibala ka Anauvaad samaapta krnae ke baad taulasaI par ]k ivastata ga>RYa ilaSanaa caahtae Yae_ qnaka yah svapna paUra nahI> huAa, ikntau qnake inaba>Zaae> AaEr ramakYaa AaEr taulasaIdasa taYaa maanasa kaEmaudI, }na dae paustakae> sae qnakI taulasaI-ivaPayak diP@ kI jaanakarI paRapta kI jaa saktaI hE_ ya^ipa vah bahuBaaPaaivad` Yae AaEr ApanaI maataBaaPaa ¿laeimaoa ke AitairG AMgarejaI, fRe>ca, jama|na, laEi@na, gaRIk, sa>skta AaEr ihndI ke BaI pa>iDta Yae, ikntau 1947 }|. mae> ihndI mae> ]ma.]. krnae ke baad vastauta ihndI hI qnake mana, vacana AaEr kma| kI - qnakI Aatmaa AaEr samasta vyaiGtva kI BaaPaa bana gayaI YaI_ vah paRaya: ipaClae taIsa vaPaae|> sae mauSya Wpa mae> ihndI mae> kaya| krtae rhe Yae AaEr ihndI kI saevaa ke inaimaTa hI Anya BaaPaaAae> ka AaORya laetae Yae_ qnaka ivaðaasa Yaa ik Xana-ivaXana ke iksaI BaI ivaPaya kI saxama-sae-saxama AiBavyaiG ihndI mae> sa>Bava hE AaEr AMgaRejaI par AaiORta banae rhnae kI ZaarNaa inarYa|k hE_ qnaka d$[ ivaðaasa Yaa ik ihndI inak@ BaivaPya mae> hI samasta Baarta kI sava|paRmauSa BaaPaa bana jaayaegaI_ Ata]va ihndI mae> kaya| krnae taYaa Anya BaaPaa-BaaiPayaae> ke ila] ihndI saISanae kI sauivaZaaAae> ke ivastaar ke inaimaTa qnhae>nae kaeoa-inamaa|Na ke xae<a mae> kaya| ikyaa_ }sa idoaa mae> qnaka paRYama kaya| ] @ekinakla }>gailaoa-ihndI glaaâsarI hE_ qnaka A>gaRejaIihndI kaeoa 1968 }|. mae> paRkaioata huAa_ Aba tak }sake caar sa>skrNa paRkaioata hae cauke hE> AaEr }sakI ]k laaSa sae AiZak paRitayaaM ibak caukI hE>_ ‘ramakYaa’ kI tarh qnaka AMgarejaI-ihndI kaeoa BaI paRisa& huAa AaEr yah na kevala ivaiBa² rajya sarkarae> Vara sarkarI kamakaja ka paRamaaiNak kaeoa bana gayaa hE, varna` Baarta sarkar ke saBaI kendRIya kayaa|layaae> ]va> samasta BaartaIya dUtaavaasaae> mae> AiZakairk kaeoa ke Wpa mae> vyavahirta haenae lagaa hE_ Fadr baulke nae oaaeZa AaEr kaeoa-inamaa|Na ke xae<a mae> hI nahI>, varna` Anauvaad xae<a mae> BaI qllaeSyanaIya kaya| ikyaa_ qnhae>nae maaâirsa mae@rila>k ke ivaðapaRisa& naa@k d blaU baD| ka naIla pa>CI ;(1958 }|.) ke naama sae Anauvaad ikyaa, jaae ibahar raP@LBaaPaa pairPad`, pa@naa sae paRkaioata huAa_ yah Anauvaad maUla ¾e>ca sae ikyaa gayaa Yaa_ }sake baad qnhae>nae Anauvaad kI ]k baD[I yaaejanaa mae> haYa lagaayaa,ijasaka laxya laEi@na sae ‘AaelD @es@amaeN@’ ; ‘pauranaa ivaZaana’AaEr gaRIk sae ‘nyaU @es@amaeN@’ (nayaa ivaZaana) ka ihndI Anauvaad paRstauta krnaa Yaa_ }sa yaaejanaa kI paUita| ke pahlae carNa mae> qnhae>nae nayaa ivaZaana ke sausamaacaar AaEr paReirta cairta naamak Baaga paRkaioata ikyae AaEr caca| mae> haenae vaalae Zaaima|k paa#ae> ka Anauvaad taIna Sa>Dae> mae> paRkaioata ikyaa_ qnakI }na rcanaaAae> ka ABaUtapaUva| svaagata huAa AaEr qnhae>nae baa}ibala ke ihndI-BaaPaI paa#kae> ke AnauraeZa par sa>paUNa| nayaa ivaZaana ka Anauvaad paRstauta ikyaa_ nayaa ivaZaana yaa ihndI baa}ibala ke Aba tak dae sa>skrNa hae cauke hE>_ yah 1979 sae ‘AaelD @es@amaeN@’ ka Anauvaad kr rhe Yae, ijasakI paP#-sa>Syaa lagaBaga dsa saaE pacaasa hE_ vah qsake naaE saaE paP#ae> ka Anauvaad paUra kr cauke Yaee, laeikna qnakI matyau ke karNa yah kaya| ApaUNa| hI rh gayaa Yaa AaEr }sae maE>nae paUra ikyaa_ Fadr baulke ka saaihtya bahuta ivastata hE_ qnakI Cae@IbaD[I paustakae> kI kÖla sa>Syaa qnataIsa hE AaEr oaaeZa-inaba>Zaae> kI sa>Syaa lagaBaga saa#_ }sake AitairG ihndI ivaðakaeoa taYaa Anya k}| sa>paaidta gaR>Yaae> mae> saimmailata qnake lagaBaga saaE Cae@ebaD[e inaba>Za hE> taYaa qnake Vara saurixata bahuta-saI reiDyaae vaataa|]> hE>, ijanhe> vah mahTvapaUNa| maanatae Yae_ laeSana ke AitairG vah k}| mahTpaUNa| sa>sYaaAae> sae qicata Wpa mae> maanak Yae_ vah ibahar raP@LBaaPaa pairPad`,kaoaI naagarI paRcaairNaI saBaa AaEr baeiljayana raâyala AkadmaI ke sammaainata sadsya Yae_ ApanaI ivaVTaa AaEr OReP# maanavaIya gauNaae> ke karNa vah 1974 }|. mae> gaNata><a idvasa ke Avasar par pad`maBaPUaNa sae Ala>kta hu] Yae_ 1981 mae> qnhe> ibahar raP@LBaaPaa pairPad` nae vayaaeva& saaihtya paurskar sae sammaainata ikyaa Yaa AaEr 1982 mae> qnhe> raMcaI ]KsapaResa ; (dEinak) Vara sa>caailata raZaakPNa paurskar marNaaepara>ta paRdana ikyaa gayaa hE_ - 18 -
  • 21. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 Fadr baulke qna ivadeoaI sa>nyaaisayaae> mae> Yae, jaae Baarta Aa kr BaartaIyaae> sae AiZak BaartaIya hae gayae Yae_ qnhae>nae yahaM kI janataa ke jaIvana sae Apanae kae ]kakar kr ilayaa Yaa_ qnhe> deSa kr kae}| BaI vyaiG yah AnauBava kr saktaa Yaa ik sa>nyaasa ka AYa| jaIvana AaEr jagata` ka inaPaeZa na haekr svatva ka inaPaeZa hE AaEr sva ka ]esaa ivastaar, ijasamae> paUrI duinayaa ke ila] mamatva Bara huAa hE_ vah paRtyaek Aagantauk sae }tanae snaeh sae imalatae Yae ik vah AiBaBaUta hae jaataa Yaa_ vah baarmbaar yah khtae Yae ik mauJae sabasae AiZak sa>taaePa taba imalataa hE, jaba maE> dUsarae> ke ila] kÖC kr paataa hUM_ qnhae>nae dUsarae> ke ila] kÖC kr paanae ke jaae maaZyama caunae Yae, qnamae> ]k Yaa qnaka sama& paustakalaya, ijasasae vah Ca<aae> oaaeZaaiYa|yaae> AaEr pairicataae> kae pa$[nae ke ila] paustake> idyaa krtae Yae_ dUsara maaZyama Yaa du:SaI janaae> kae qicata paramaoa| de kr qnaka maaga|-doa|na_ qnhae>nae }na saba kayaae|> ke ila] paRitaidna savaere naaE bajae sae baarh bajae tak ka samaya inaZaa|irta kr idyaa Yaa AaEr oau+vaar kae taae vah jaEsae paUrI duinayaa ke ila] idna Bar SaalaI Yae_ }sake AitairG, deoa-ivadeoa ke bahuta-sae ivaVanaae> AaEr saamaanya janaae> kI Anaekanaek paRkar kI ijaXasaaAae> sae Bare pa<a qnhe> imalaa krtae Yae AaEr oaayad hI kae}| pa<a AnauTairta rhtaa Yaa_ }sa paRkar vah Ahina|oa AajaIvana Aatmadana-inarta Yae AaEr }sa Aatmadana AaEr laaek-saevaa ka hI ]k Wpa qnaka ihndI-sa>ba>ZaI kitatva Yaa_ paUNa|taa AaEr oau&taa ka AagaRh qnamae> }tanaa AiZak Yaa ik vah ]k-]k taYya kI paRamaaiNaktaa AaEr ]k-]k paRyaaega kI qpayauGtaa kI jaaMca par kBaI-kBaI za>@ae> pairORma krtae Yae_ fadr baulke bahuta vaPaae|> saee AsvasYa calae Aa rhe Yae _ 1950 }|. ke Aasapaasa hI qnake kana Saraba hae gayae Yae AaEr vah ORvaNaya><a lagaakr hI sauna paatae Yae_ qnaka pašaoaya bacapana sae hI kmajaaer Yaa AaEr Baarta Aanae ke baad qnhe> paeip@k Alsar hae gayaa Yaa, ijasasae vah 1970 }|. ke Aasapaasa mauG hae gayae Yae_ ikntau ipaClae dsa-baarh vaPaae|> sae k}| nayae raega qnake saaYaI hae gayae Yae_ vah qcca rGcaapa taYaa gaude| AaEr {dya kI kmajaaerI ke ioakar Yae AaEr dmaa taae jaEsae qnaka jaIvana-sahcar Yaa, ikntau vah Apanae raegaae> kI ica>taa ikyae ibanaa inar>tar kaya|rta Yae_ ifr BaI, vah ijasa Wpa mae> ApanaI jaIvanaI-oaiG ka baUMd-baUMd rsa inacaaeD[ kr ihndI kI saevaa kr rhe Yae, qsasae qnaka oarIr @U@taa jaa rha Yaa_ 1981 ke Aar>Ba sae hI vah AoaG haetae jaa rhe Yae_ ikntau qnakI dud|mya ijajaIivaPaa har maananae kae paRstauta nahI> YaI_ vah saaecatae Yae ik vah qsaI vaPa| iksaI samaya baa}ibala ka Anauvaad-kaya| paUra kr lae>gae AaEr taba AMgaRejaI-ihndI kaeoa ka pairva&|na Aar>Ba kre>gae_ vah jaIvana kI sa>Zyaa mae> taulasaI-sa>ba>ZaI Apanae ica>tana kae paUre ivastaar sae oabdba& krnaa caahtae Yae, ikntau jaUna ke A>ta mae> qnhe> gaE>gaRIna hae gayaa_ ya^ipa qnaka }laaja maaNDr;(raMcaI) AaEr kÖjaI| ; (pa@naa) Aspataala mae> huAa, ikntau qnakI halata sauZarnae ke bajaaya ibagaD[taI hI gayaI_ 8 Agasta kae vah pa@naa sae idllaI lae jaayae gayae, jahaM 17 Agasta kae savaere saa$[e Aa# bajae qnakI matyau hae gayaI_ qnaka dfna dUsare idna idllaI ke inakaâlasana kbaRgaah mae> qnake snaeihyaae> AaEr ima<aae> kI qpaisYaita mae> kr idyaa gayaa_ Fadr baulke Aaja jaIivataae> ke deoa mae> nahI> hE>, laeikna vah Apanae hjaarae>-hjaar paRoa>sakae> ke {dya mae> Aba BaI jaIivata hE>_ vastauta vah ]k ]esaI mahana` Aatmaa Yae, ijasakI smaita oataaibdyaae> tak banaI rhegaI AaEr ijasake kiTatva ka mahtva idnaae> - idna ba$[taa jaayaegaa _ baulke saaihtya kI kuC JalaikyaaM 1.The Saviour : The four Gospels in one Narrative; Catholic Press , Ranchi,1942 2. mauiKtadataa ( d saeivayar ka Anauvaad), kaYailak paResa, raMcaI. 1942 3. The Theism Nyaya - Vaisheshilka; Oriental Institute , Calcutta, 1947 4. ramakYaa: qtapaiTa AaEr ivakasa , ihndI pairPad }laahabaad, 1950 ( malayaalamaa Anauvaad ; Abayadeva ; saaihtya AkademaI, i<caUr, 1978) 5. A Technical English - Hindi Glossary ; Daharmik Sahitya Samiti , Ranchi,1955 6. Hindi Christian Names ( Compiled and edited jointly by R.P . Sah, S.j.,S.N. Wald, S.V.D. 7.The Ramyan of Hinduism: A course by letters: Manglore, 1958 laU}| kI Amar khanaI ; Zaaima|k saaihtya saimaita , raMcaI, 1958 ( mara#I Anauvaad : jae baeranakae pauNae , 1959) 8. naIla paxaI ( mairsa maE>@rila>k ke fRe>ca naa@ka ka Anauvaad ) ibahar raP@L BaaPaa pairPad pa@naa , 1959 9.pava|ta- paRvacana ( sarmana Aana d maaqn@ ka Anauvaad); kaYailak paResa raMcaI, 1959 10. sa>ta laUksa ke Anausaar yaesaU svaIRsta ka paiva< samaacaar, kaYailak paResa, raMcaI 1963 11. A>gaRejaI - ihndI kaeoa ; kaYailak paResa , raMcaI, 1968 12. caarae> sausamaacaar : kaYailak paResa raMcaI , 1970 13. paReirta cairta, Zaaima|k saaihtya , raMcaI , 1973 14. ihndI baa}ibala : nyaU@es@amae>@ , kaYailak paResa , raMcaI 1977 15.ramakYaa AaEr taulasIdasa , ihndustaana ]keDemaI, }laahaabaad, 1978 16.maanasa kaEmaudI, Anaupama paRRkaoana , pa@naa, 1979 17. }|saa - jaIvana AaEr doa|na , sastaa saaihtya ma>Dla , idllaI 1982 18.paiva< baa}ibala ; ihndI saaihtya saimaita , }laahabaad , 1986 19.baa}ibala ke taIna lazau qpanyaasa: Anaupama paRkaoana pa@naa, 1987 }sake AitairKta }|saa}| Zaaima|k paa# saaihtya kI dsa paustake> AaEr }|saa}| Zaaima|k ivaiZa saaihtya kI dae paustake> qnake Vara AnaUidta hu}| hE>_ ihndI BaaPaa AaEr saaihtya par dae pauistaka]M ihndI mae> AaEr ]k A>gaRejaI mae>_ inabanZa sa>gaRh : 1. ma>Yana : sampaadk : Daâ. BaUpaendR klasaI , ibahar gaRnYa AkadmaI , pa@naa , 1996 rama kYaa AaEr ihndI : ]k }saa}| kaI AasYaa , ramakYaa sampaadk Daâ. idnaeovar paRsaad , paRkaoana sa>sYaana, na}| idllaI, 2005 saa# ke lagaBaga inaba>Za - ivaivaZa ivaPayaae> par, ijanamae> ramakYaa, taulasaI ihndI BaaPaa AaEr saaihtya - ivaPaya paRmauSa hE> _ saE>taIsa reiDyaae vaataa|]M , caar saaxaatkar qpalabZa_ - 19 -
  • 22. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 ]k pa< ipaRya Daâ. idnaeðarjaI, Aapanae baD[I kpaa kI mauJae pa<a Baeja kr, jaae mauJae fadr rajaU ke haYa imalaa_ pa<aaeTar mae> ivalamba ke ilayae xamaapaRaYaI| hUM_ svagaI|ya fadr baulke qna YaaeD[e sae laaegaae> mae> hE> jaae smaita mae> kBaI idva>gata nahI> haetae - qnaka saaEmya pyaara, dubalaa-patalaa caehra, SasaSasaI da$[I, svaBaavata: maE<aIpaUNa| sa>yata vyavahar, qnakI kaya|inaP#a, qnakI saccaI AasYaa, qnake }|saa masaIh ijanamae> hmaare ‘rama‘ BaI Jalaktae hE>, qnakI sahja saevaaparayaNataa, baImaar AaEr duiSayaae> sae qnaka paairvaairk - jaEsaa haid|k lagaava AaEr qnakI saevaa-sauORUPaa ke ila] maIlaae> tak saa}|ikla sae ca™r lagaanaa_ sana` 1967-68 mae> jaba maE> qnasae imalaa Yaa, maE>nae deSaa Yaa, AZaeD[ vaya sae kÖC AiZak haenae par BaI kEsaa yauvaaAae>-jaEsaa qnamae> qtsaah Yaa_ yah saba maere {dya par ]k Aima@ Capa CaeD[ gayaa hE_ vae maere ]k bahuta AcCe haid|k ivaVana` ima<a, Daâ. rzauva>oa ke bahuta zainaP# AaEr haid|k ivaVana` ima<a Yae_ }laahabaad ivaðaiva^alaya mae> qnake ihndI ioaxaakala mae> rzauva>oa-jaEsae ica>tanaoaIla saaihityak ivaVana` ima<aae> ke sa>pak| AaEr svaya> qnakI ApanaI ; ‘]Dvaa>sD’ saaihityak sauwica, lagana AaEr AnaYak ORma nae qnhe> ihndI saaihtya mae> dIixata ikyaa Yaa, ivaoaePakr BaiG saaihtya AaEr ramacairtamaanasa ke Anaek gaU$[ taTvaae> mae>_ Agar maE> yah khUM ik BaartaIya pairvaeoa mae> ramacairtamaanasa qnake ila] baa}ibala ke nyaU@es@amae>@ ka dpa|Na bana gayaa Yaa, taae oaayad maE> bahuta galata na hUMgaa_ raMcaI kI ]k gaaeP#I mae> ]k bahuta sau>dr kYaa qnhae>nae saunaayaI YaI, jaae mauJae kBaI nahI> BaUlaegaI_ ]k bahuta maaima|k kYaa_ kYaa sa>xaepa mae> yaae> hE_ paUva| kala mae> ]k baar kÖC paRisa& }|saa}| -Zama|-paRcaark inaja|na sae @apaU mae> qtare_ vahaM kÖC maasa rh kr qnhae>nae vahaM ke BaaelaeBaalae vanavaaisayaae> kae }|saa masaIh kI ioaxaa mae> dIixata kr idyaa, @apaU ke inavaasaI paUNa| Wpa sae masaIh ke paRita AasYaavaana hae gayae_ Apanaa kaya| samaapta samaJa kr Zama|-paRcaark vahaM sae cala paD[e_ ABaI qnaka jahaja ta@ sae YaaeD[I hI dUr gayaa haegaa ik qnhae>nae Kyaa deSaa ik ]k vanavaasaI qnakI Aaer lahrae> par daED[taa huAa calaa Aa rha hE_ vah paasa Aakr AagaRhpaUNa| svar mae> icallaa kr baaelaa, “gauwjaI, jara wikyae, wikyae, Aapanae jaae paRaYa|naa hmae> isaSaayaI YaI, qsaka ]k A>oa hmae> ifr sae sahI-sahI samaJaa dIijayae_” paRcaarkae> ke mauiSayaa nae kha “Baa}|, taumhe> iksaI BaI paRaYa|naa yaa dIxaa kI Aavaoyaktaa nahI> hE_ tauma ApanaI AasYaa ke bala par svaya> }|saa masaIh ke inak@ pahuMca cauke hae_ taumharI oau&, Aatmaa jaEsaa #Ik samaJataI hE, vahI #Ik hE_ tauma Aaðasta hae kr vaapasa jaaAae_ taumhe> iksaI dIxaa kI Aavaoyaktaa nahI>_ tauma Zanya hae_ hma taumhe> paRNaama krtae hE>_” iva+ma ivaðaiva^alaya ke ihndI ivaBaaga ke vairP# Ca<a fadr rajaU kI kpaa sae mauJae baulkejaI ka baa}ibala ka Anauvaad deSanae ka saaEBaagya paRapta huAa_ jaae paRita qnhae>nae mauJae dI, qsaka AiZaka>oa Baaga maE> k}| baar pa$[ gayaa_ }tanae sau>dr Anauvaad kI klpanaa ki#nataa sae kr saktaa Yaa_ Saud maerI iCpaI hu}| mahTvaaka>xaa rhI hE ik maE> baa}ibala ke kÖC YaaeD[e-sae caunae hu] sYalaae> ka saaihityak Anauvaad kWM_ kevala ApanaI saaihityak rcanaatmak maanaisak oaainta ke ila]_ ABaI tak ihndI mae> jaae Anauvaad qpalabZa rha, qsakI ] k paRita kBaI maere paasa BaI huAa krtaI YaI_ - vah kÖC BaI hae - saaihityak taae nahI> hI Yaa AaEr oaayad qsakI ihndI kae AcCI ihndI BaI nahI> kha jaa saktaa Yaa_ baulke jaI nae Apanaa Anauvaad kaya| ]esaI satak|taa AaEr inaP#a Baavanaa sae ikyaa hE AaEr }tanaa DUba kr ikyaa hE, AaEr vah AcCe ga^ ka mama| }tanaI AcCI tarh samaJatae Yae ik flasvaWpa hmaare haYaae> mae> Aba jaae Anauvaad Aayaa hE, vah sacamauca AaMSaae> sae lagaa laenae ke kaibala hE -kevala }saIila] nahI> ik vah ]k paiva<a gaRnYa hE, bailk }saila] BaI ik vah }tanaa paRvaahmaya, sarsa AaEr {dya kae CUnaevaalaa hE ik mana tapta hae jaataa hE_ maUla yaUnaanaI sae ikyaa gayaa ]kdma paRamaaiNak Anauvaad taae vah hE hI_ maE>nae }sa Anauvaad ke Anaek SaND k}| baar pa$[e AaEr qnhe> ifr pa$[nae kae mana haetaa hE_ }|saa masaIh ka paUra oahIdI cair<a AaMSaae> ke saamare saakar hae q#taa hE_ kEsaI zaaer-ivaraeZaI pairisYaitayaae> mae> k#maullaa, $ae>gaI, paaSa>DI taYaa kiYata Zamaa|caairyaae> ke samaxa masaIh kI SarI oau& Aatmaa saUya| ke paRkaoa kI tarh camaktaI hE_ ihndI paa#k ke ila] yah saba ]k Atya>ta safla Anauvaad ke karNa hI sa>Bava huAa hE_ maerI baD[I }cCa YaI ik }saI sa>dBa| mae> baulkejaI kae ]k pa<a ilaSataa AaEr ApanaI kÖC ijaXasaaAae> kae qnake sammauSa rSataa_ par ]k taae maE> }sa Anauvaad kae ABaI AaEr k}| baar pa$[ jaanaa caahtaa Yaa AaEr maerI ijaXasaa]M bahuta mahTva na rSataI YaI>, vah kevala ]k saaihtyakar kI oaElaIgata ijaXasaa]M YaI>, AaEr kÖla imalaakr yah mauJae khI>-na-khI> kÖC ZaP@taa-saI lagataI YaI_ ]k baar yaUnaanaI BaaPaa saISanae ka baala paRyaasa krtae hu] ]k paa# mae> baa}ibala ke q&ta A>oa pa$[kr taIvaR }cCa hu}| YaI ik }sa AaZyaaitmak gaR>Ya ka Aasvaadna taae maUla mae> hI ikyaa jaayae, taBaI sa>taaePa hae saktaa hE_ vah saaZa taae paUrI nahI> hu}|, magar baulke jaI ka ihndI Anauvaad BaI lagaBaga maUla kae hI pa$[nae-jaEsaa sauSa AaEr sa>taaePa detaa hE_ fadr kaimala baulke ka A>gaRejaI ihndI kaeoa }tanaa paRamaaiNak AaEr sahja qpayaaegaI hE ik paRaya: skUla-kaâlaeja ke iva^aYaI| AaEr AZyaetaa qsaI ka sahara laetae paayae jaayae>gae_ ]esaa hI laaekipaRya AaEr Syaata qnaka oaaeZa-gaR>Ya ramakYaa hE_ }samae> deoa deoaa>tar mae> fElaI ramakYaaAae> ka sau>dr oaaeZapaUNa| Aaklana huAa hE_ Aaja saBaI ivaðaiva^alayaae> mae> }saka AZyayana mahTvapaUNa| sYaana rSataa hE_ Astau_ Aaja ka ihndI jagata fadr baulke kae Apanae AaZauinak saaihtya manaIiPayaae> ke baIca {dya sae paRitaiP#ta kr cauka hE_ ]esae kma|#, sa{dya, qdarcaetaa saaihtya AaEr samaaja saevaI kae kae}| BaI deoakala sahja hI ivasmata nahI> kr saktaa_ yah baD[e hPa| kI baata hE ik baulke jaI ka sa>paUNa| ilaiSata kaya|klaapa ]k gaR>YaavalaI ke Wpa mae> sampaaidta hae rha hE_ idva>gata saaZak ke paRita yah sabasae AcCI, qpayauG AaEr saaYa|k OR&a>>jaila hE_ Aapaka - oamaoaer bahadur isa>h - 20 - ( baE#e huyae A>ta mae> oamaoaer bahadur isa>h)
  • 23. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 baIsavaI> oataabdI ka ÀiPa - Daâ. paUiNa|maa keiDyaa ‘A²paUNaa|’ kÖC AnauBaUitayaaM ]esaI haetaI hE>, ijanhe> oabdae> mae> baaMZanaa ki#na hE_ Daâ. kaimala baulke ka AaoaIPa BaI ]k ]esaa hI AnauBava hE, ijasae AiBavyaG krnaa maere ila] AsamBavasaa hE_ qnake paustakalaya sae paustake> laenae ke baad ivada ke vaG jaba maE> qnhe> paRNaama krtaI, taba kBaI-kBaI vae isar par Apanaa vard hsta rSa detae, qsa samaya ]k ]esaa AlaaEikk ]hsaasa mana-paRaNaae> mae> zaula jaataa, ]k ]esaI paRsa²taa rgaae> mae> daED[nae lagataI, ijasake ila] oabd mauJae na taba imalae AaEr na Aba_ qsa mahana Aatmaa baulke jaI ke paRYama doa|na mauJae ORImataI ma>jau caaEZarI, paUva| vyaaSyaataa, yaaegada kaâlaeja, raMcaI ke saaEjanya sae hu]_ vah AKsar baabaa ke paustakalaya sae qpanyaasa, khanaI sa>gaRh Aaid laayaa krtaI>_ iksaI AcCI paustak kI cacaa| krtaI>, taae maE> BaI qnasae vah paustak laekr pa$[taI_ qnhae>nae batalaayaa ik fadr ke paasa ihndI saaihtya sae sa>ba>iZata paustakae> ka AgaaZa Ba>Dar hE_ qna idnaae> maE> ihndI ‘paRitaP#a’ kI Ca<aa YaI_ saunakr qnasae imalanae, qnaka paustakalaya deSanae AaEr kÖC paustake> pa$[nae ke ila] mana lalak q#a_ qnake saaYa baabaa ke yahaM jaanae ka kaya|+ma banaa_ mana mae> YaaeD[I zabarah@ YaI_ qnasae maera paircaya nahI>, pataa nahI> vae mauJae paustake> de>gae yaa nahI> par paustak de> yaa na de> }sa bahanae qnake doa|na taae hae jaayae>gae, mana mae> yahI sa>taaePa Yaa_ ]k raeja idna ke gyaarh bajae hma daenaae> fadr ke drvaajae par YaI>_ fadr ivaiBa² paustakae> sae sajae Apanae paustakalaya ke maZya mae> maeja par Jauke AZyayana mae> tallaIna Yae_ kÖC iva^aYaI| Alamaairyaae> mae> sae paustake> CaM@ rhe Yae AaEr kÖC AZyayanarta Yae_ maE>nae iJaJaktae hu] paRvaeoa ikyaa_ ma>jau jaI nae paRNaama ikyaa, saaYa hI maE>nae BaI_ baabaa nae hma daenaae> ke isar par Apanae daenaae> haYa rSa idyae_ pahlaI baar lagaa, jaEsae iksaI dEvaI oaiG nae mastak par haYa rSa idyaa hae_ mana mae> ]k ABaUtapaUva| isnagZataapaUNa| oaainta vyaapta hae gayaI_ ma>jau jaI maera paircaya krvaataI>, }sake pahlae hI fadr nae paUCa, “Kyaa Aapa BaI paRaefesar hE>?” ma>jau jaI nae hMsatae hu] kha, “nahI>, ABaI taae maarvaaD[I kaâlaeja mae> pa$[ rhI hE>, par Aapake mauMh sae inaklaa hE taae paRaefesar BaI bana jaayae>gaI_” hma taInaae> hI hMsa rhe Yae_ baabaa kI qjalaI da$[I sae izarI hMsaI mae> ]k A°uta saaEmya AaBaa YaI_ Anajaanae mae> hI qnake Vara kI ga}| paRaefesar bananae kI BaivaPyavaaNaI ]k idna saca hae jaayaegaI, yah qsa samaya kaEna jaanataa Yaa_ h#ata` ma>jau jaI ke pa¢I baMZae haYa par baabaa kI diP@ paD[I_ vae mauskratae hu] baaelae, “Kyaa zar mae> mahaBaarta huAa hE?” ma>jau jaI nae hMsatae hu] kha, “nahI> fadr, yaae> hI YaaeD[I-saI caae@ laga gayaI hE_” fadr ka hasya hmaare caehrae> par qtar Aayaa Yaa_ mauhavaredar BaaPaa mae> fadr ka sahanauBaUitayauG ivanaaedI svaBaava mauJae AiBaBaUta ikyae jaa rha Yaa_ qsaI samaya vahaM ]k maihlaa nae ]k Aa#-naaE saala kI baccaI ke saaYa paRvaeoa ikyaa_ baabaa nae qna daenaae> kae BaI Apanaa AaoaIvaa|d idyaa_ maihlaa nae bataayaa ik baccaI AKsar baImaar rhtaI hE, }saIila] qsakI pa$[a}|-ilaSaa}| #Ik sae nahI> cala paataI_ baabaa nae baccaI kI paI# YapaYapaatae hu] kha, “SaUba hMsaa krae_ taumharI taIna-caaEYaa}| baImaarI taae hMsanae sae hI #Ik hae jaayaegaI_” qnaka hMsataa huAa caehra deSakr baccaI BaI hMsanae lagaI AaEr qsaka baImaar caehra iSala q#a_ qmaR AiZak hae jaanae ke baavajaUd, }tanaa AiZak pairORma krnae AaEr svasYa rhnae ka rhsya oaayad qnake hMsanae-hMsaanae ke svaBaava mae> hI iCpaa Yaa_ der tak baabaa hMsatae-hMsaatae rhe_ ifr qnhae>nae na kevala maerI }icCta paustake> dI>, Aipatau kÖC Anya qpayaaegaI paustake> BaI dI>_ saaYa hI hMsatae huyae kha ik laD[ikyaae> kae paustake> denae sae BaI kae}| Satara nahI> hE, Kyaae>ik vae paustake> laaE@a detaI hE>, jabaik kÖC laD[ke paustake> laaE@anae ke bajaaya pacaa jaatae hE> yaa qnake qpayaaegaI pa²e inakalakr rSa laetae hE>_ vae laD[kae> kae ]k baar mae> ]k maah ke ila] dae paustake> detae Yae, jabaik laD[ikyaae> kae caar_ ifr hma paRsa²taa BarI mauskana saihta qnaka AaoaIvaa|d laekr laaE@ AayaI>_ {dya mae> ]k A°uta oaainta vyaapta YaI_ qsake baad sae baabaa ke sauSad doa|naae> ka +ma jaarI rha_ vae fusa|ta mae> rhtae, taae svaya> hI paustake> inakalakr de detae, nahI> taae kh detae, ‘jaaAae, Amauk kmare kI Amauk AalamaarI ke Amauk Saanae mae> Amauk Aaer vah paustak haegaI, lae AaAae_’ qnakI smarNaoaiG }tanaI taeja YaI ik hjaarae> paustakae> kI sYaana-taailaka qnake idmaaga mae> saurixata YaI_ ZaIre-ZaIre qnake snaeh AaEr Apanatva-Baava nae mana kI iJaJak dUr kr dI_ ]k idna maE> ApanaI paD[aesana ke pau<a kae laekr qnake yahaM pahuMcaI_ qsanae maEi@Lk paasa ikyaa Yaa AaEr sa>ta` jaeivayasa| kalaeja mae> Apanaa paRvaeoa krvaanaa caahtaa Yaa_ baabaa nae qsakI A>k-taailaka deSaI_ ifr baaelae, “paRYama OReNaI taae hE, laeikna sa>ta` jaeivayasa| ke ihsaaba sae A>k kma hE>_ maere khnae sae BaI yae laaega taae lae>gae nahI>_ dUsare iksaI AcCe kaâlaeja mae> lae lae>gae }sae_” laD[ka calaa gayaa, taae mauJasae baaelae, “mauJae SauoaI hE ik taumamae> paraepakar kI Baavanaa hE_” snaakaeTar ]ma.]. ke AZyayana ke daErana na kevala paustake> laenae, varna` mana kI Aoaainta dUr krnae ke ila] BaI maE> AaEr maerI saheilayaaM qnake saai²Zya mae> jaa baE#taI_ qnaka AaoaIvaa|d AaEr qnmauG hasya saa>saairktaa kI kD[vaah@ palaae> mae> mana sae Bagaa detaa, }saka AnauBava hmanae k}| baar ikyaa Yaa_ qnaka haYa mastak par paD[tae hI mana par ]esaa paRBaava paD[taa ik ihndI ivaBaaga pahuMcakr Apanae paRaZyaapakae> ke ila] BaI mauMh sae ‘fadr’ sa>baaeZana inaklanae lagataa Yaa_ qnake doa|na kI idvyataa sada hmaare ila] gaUMgae ka gauD[ hI rhI_ ]ma.]. krtae vaG ]k Aavaoyak paustak baajaar mae> AnaupalabZa YaI_ maE> AaEr paRitaBaa paNDa, hma dae saheilayaaM imalakr saaYa parIxaa kI taEyaarI kr rhI YaI>_ hmanae yaaejanaa banaayaI ik vah paustak baarI-baarI sae fadr sae laekr naae@`sa banaa laetae hE>_ ]k mahInae ke ila] paustak paRitaBaa nae laI AaEr dUsare mahInae maE>nae_ taIsare mahInae ifr paRitaBaa nae paustak laenaI caahI, taae fadr naaraja haekr A>dr jaakr baE# gayae_ hmae> ApanaI galataI samaJa mae> Aa gayaI_ hmae> kevala ApanaI pa$[a}| ka Zyaana Yaa, ikntau baabaa kae Anya saBaI - 21 -
  • 24. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 parIxaaiYa|yaae> kI icantaa YaI_ hmanae A>dr jaakr qnasae maafI maaMgaI_ qnaka W#naa-mananaa BaI xaiNak Yaa_ vae ifr taur>ta hI hMsanae-hMsaanae lagae_ parIxaa sae pahlae maE> qnasae imalanae gayaI, taae baaelae, “saBaI paR¸ae> ke qTar ilaSanaa_ iksaI BaI paR¸ ka qTar CaeD[naa mata_” maE>nae kha, “fadr, maE> taae AiZak jaldI nahI> ilaSa paataI, }saI karNa kBaI-kBaI kae}| qTar CU@ jaataa hE yaa bahuta Cae@a hae jaataa hE_” vae baaelae, “bahuta baD[e-baD[e qTar ilaSanae kI ja[Wrta hI Kyaa hE? ijatanaa BaI baD[a qTar ilaSaae, baIsa mae> sae baahr-taerh nambar sae jyaada taae imalanae vaalae nahI>_ }saila] mauSya-mauSya baatae> Cae@e-Cae@e qTarae> mae> BaI ilaSa saktaI hae_ saba qTarae> kae samaana samaya AaEr samaana mahTva dae_” qsa idna sae maE> samaya ke Anaupaata ka Zyaana rSakr qTar ilaSanae ka AByaasa krnae lagaI_ ]ma.]. krnae ke baad Acaanak mana mae> }cCa jaagaI ik fadr kI carNa-ZaUila sae Apanae zar kae paiva<a kWM_ maE> lagaataar fadr sae AagaRh krtaI rhI AaEr ]k idna maerI ija% par baabaa kae maere yahaM Aanaa hI paD[a_ AlpaaharI baabaa nae bahuta hlka-fÖlka saada Saanaa Saayaa, par ApanaI ivanaaedI oaElaI mae> paRoa>saa ke paula baaMZa idyae, “Kyaa }tanaa hI AcCa Saanaa tauma raeja Apanae paita kae iSalaataI hae?... iSalaataI hI haegaI, taBaI taae yae }tanae svasYa hE>_” baabaa nae maere daenaae> baccaae> kae Apanae Agala-bagala baE#a ilayaa Yaa AaEr qnasae tarh-tarh ke manaaer>jak savaala paUC rhe Yae_ baccae SauoaI sae ivaBaaer Yae_ Acaanak baabaa nae mauJasae paR¸ ikyaa, “tauma svaya> ihndI-paRemaI haekr BaI Apanae baccaae> kae A>gaRejaI maaZyama ke skUlaae> mae> Kyaae> pa$[a rhI hae?. . . jaanataI hae, ApanaI BaaPaa kI jaD[e> manauPya mae> bahuta gahrI haetaI hE>_ ApanaI BaaPaa ke maaZyama sae manauPya jaEsaa Xana paRapta kr saktaa hE, vaEsaa Anya BaaPaa ke maaZyama sae nahI>_” Apanaa qdahrNa detae hu] qnhae>nae batalaayaa ik jaba vae A>gaRejaI-ihndI kaeoa ka inamaa|Na kr rhe Yae, taae jahaM qnhe> ki#naa}| haetaI, vahaM qnhe> ApanaI BaaPaa ke oabdae> sae sahara imalataa Yaa_ ApanaI ga[lataI ke ila] maere mana mae> ]k AnajaanaI paID[a vyaapta hae gayaI YaI_ lagaa, yah A>gaRejaI ]k ]endRjaailak maaehpaaoa kI tarh hmae> baaMZae hu] hE, ijasake karNa hma ApanaI BaavaI paI$[I kae svaBaaPaa ke sa>skarae> sae ka@ rhe hE>_ ]k baar ]k maihlaa ApanaI ikoaaerI pau<aI kae laekr qnake yahaM AayaI>_ baaelaI> “baabaa ! SauoaSabarI hE_ }sakI oaadI taya hae gayaI hE!” yah SauoaSabarI saunakr baabaa Sauoa haenae ke badlae du:SaI hae gayae_ baaelae, “ABaI taae yah baccaI hE_ ABaI }sae pa$[nae-ilaSanae dae_ ABaI mata krae }saka byaah_” “laeikna baabaa, Aba taae saba kÖC taya hae cauka hE_” vae daenaae> paRNaama krke calaI gayaI>_ baabaa caupacaapa qdasa sae baE#e rhe_ kBaI-kBaI Aagantaukae> ka isalaisalaa lagaataar calataa rhtaa_ vae Yak-sae jaatae_ taba ZaIre sae khtae, “Aaja taae taaMtaa laga gayaa hE_” yah maera saaEBaagya hE ik vae maere oaaeZa-gauw banae_ ‘ihndI ramakavya mae> naarI’ ivaPaya par qnake inade|oana mae> paI]ca .DI ke ila] kaya| krtae hu] ]k baar maE> qnake yahaM Apanae paita ke saaYa gayaI_ AaoaIvaa|d ke saaYa-saaYa bahuta saarI paustake> BaI imalaI>_ paustake> detae hu] baabaa nae }nasae kha, “}tanaI paustake> lae jaataI hE yah_ Aapaka bahuta isar SaataI haegaI_ zar ka kama taae Kyaa krtaI haegaI?” bae@I kI <aui@yaa> iganaanae kI }sa ipata-vatsalataa nae maere mana kae A°uta AaÊad sae iBagaae idyaa_ }nakae fadr baD[e snaeh ke saaYa ]k navavaPa| kI DayarI de rhe Yae_ ihndI ke AZyaeyataaAae>, ivaVanaae> AaEr oaaeZa-Ca<aae> ke ila] taae fadr ka paustakalaya klpavaxa ke samaana }cCapaUrk rha hI hE_ Anya ivaPayaae> ke oaaeZa-Ca<aae> kae BaI baabaa hr sa>Bava sahayataa denae kI kaeioaoa krtae_ maere mahaiva^alaya kI A>gaRejaI ivaBaagaaZyaxaa kae Apanae oaaeZa ke isalaisalae mae> kÖC dula|Ba paustakae> kI jaWrta YaI_ maerI salaah par vae maere saaYa jaakr fadr sae imalaI>_ kÖC samaya lagaa, par baabaa nae na jaanae khaM-khaM ke paustakalayaae> kae pa<a ilaSakr vahaM sae qnake ila] vae paustake> maMgavaa hI dI>_ maere hI kaâlaeja ke }itahasa ivaBaaga kI AZyaxaa kae Apanae oaaeZa-kaya| ke ila] raMcaI ke igarjaazar deSanae Yae_ baabaa nae Apanae saaYa lae jaakr qnhe> }na ]eitahaisak-AaZyaaitmak sYalaae> kI baarIikyaae> sae pairicata krayaa_ Apanae {dya-isYata }sa sahayataa-mamataa ke baare mae> paUCnae par ]k baar qnhae>nae batalaayaa Yaa ik yah qnhe> ApanaI maaM sae ivarasata mae> imalaI hE_ vyaaSyaataa bananae ke baad Anaek ioaxak-ioaixakaAae> sae paircaya huAa_ fadr ke yahaM jaataI, taae AKsar kae}|-na-kae}| pairicata imala jaataa_ ]k baar maE> baabaa sae paustake> lae rhI YaI ik saamanae ke kmare mae> baE#kr kÖC pa$[tae hu] ]k pairicata paRaefesar nae mauJae deSaa_ vae vahI> sae jaaer-jaaer sae baaelakr mauJasae baatae> krnae lagae_ maE> ‘hUM-haM’ kr rhI YaI_ baabaa mand-mand mauskra rhe Yae_ ifr ZaIre sae mauJasae baaelae, “laaega dUsarae> ke zar Aakr iktanae jaaer-jaaer sae icallaatae hE>_” maE> BaI mana-hI-mana hMsanae lagaI_ baabaa ke janma-idvasa pahlaI isatambar kae maE> inayama sae qnake yahaM jaayaa krtaI_ vae qsa idna SaUba paRsa² maudRa mae> rhtae AaEr ima#a}| iSalaatae_ ]k baar paustak laenae gayaI, taae qnake ila] kÖC fla lae gayaI_ qnhae>nae vae rSa taae ila], par baaelae, “Aba paI]ca.DI. haenae tak yae saba kÖC nahI> laanaa hE_” par iksae pataa Yaa ik maere oaaeZa-paRba>Za par hstaaxar krnae ke baad vae hmae> icar-ivada kh de>gae_ gaEgarIna... maaNDr Aspataala... pa@naa . . . ifr idllaI_ reiDyaae sae Sabare> saunatae samaya Acaanak vah du:Sa samaacaar saunaa taae stabZa rh gayaI_ maere paita kI AaMSaae> sae BaI AaMsaU bah rhe Yae_ paRaYa|naa-saBaa mae> sabakI AaMSae> gaIlaI YaI>_ raMcaI vaaisayaae> kae yah paID[a AiZak sataa rhI YaI ik vae qnaka A>itama doa|na BaI nahI> kr sake_ idllaI mae> hI qnaka A>itama sa>skar kr idyaa gayaa Yaa, jabaik baabaa raMcaI kI jamaIna mae> hI icar-inadRa-laIna rhnae kI baata kha krtae Yae_ janma AaEr matyau ke baIca ke satkma| hI taae jaIvana kI saaYa|ktaa taya krtae hE>_ qnhae>nae paraepakar krnaa AaEr paustak-Zana - 22 -
  • 25. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 jaaeD[naa hI jaIvana ka parma pauwPaaYa| samaJaa, taBaI taae raMcaI ka ‘Daâ. kaimala baulke oaaeZa-sa>sYaana’ Aaja BaI ihndI-jagata` ke ila] kamaZaenau banaa huAa hE_ qnaka yaUraepa sae Aakr Baarta mae> basanaa AaEr BaartaIya khlaanae mae> gava| mahsaUsa krnaa yah batalaataa hE ik mahadeoaae> AaEr deoaae> ke baIca kI dIvaare> naklaI hE>, saare paYvaIvaasaI ]k hI kÖ@umba ke sadsya hE>_ qnaka jaIvana Zaaima|k ]ktaa kI BaI imasaala hE_ taBaI taae vah }|saa ka paujaarI ramakYaa ka AiVtaIya AnvaePak bana gayaa_ qnhae>nae yah BaI isa& ikyaa ik BaaPaa]M ivaBaajak nahI>, vae taae maanava-maanava kae jaaeD[nae ke paula hE>_ taBaI taae vah ¿laeimaoa BaaPaI A>gaRejaI-ihndI ka mahakaeoa rca gayaa_ sacamauca vae ~iPa Yae_ manauPyamaa< kI ]ktaa fadr kaimala baulke maE> lagaBaga dsa barsa ka Yaa, jaba mauJae pahlaI baar yah AnauBava huAa ik saba manauPya ]k hE>_ paD[aesa kI ]k baIsa barsa kI laD[kI xaya raega sae mar gayaI YaI_ maaM ke AnauraeZa par hI maE> qsake doa|na krnae gayaa_ maE> Drtae-kaMpatae hu] qsa kmare mae> gayaa, jahaM vah paD[I hu}| YaI_ vasanta ka baD[a sauhavanaa maaEsama Yaa AaEr saUya| kI ikrNae> ba>d iSaD[kI sae hae kr kmare mae> paRvaeoa kr rhI YaI>_ mata laD[kI paUrI tarh oaanta paD[I YaI_ vah pahlae-jaEsaI laga rhI YaI_ vah qna safed kpaD[ae> mae> paD[I hu}| YaI, ijanasae sajaZaja kr Zaaima|k jalaUsa mae> kÖmaarI mairyaa kI maUita| $aeyaa krtaI YaI_ vah iktanaI sau>dr laga rhI YaI! vah ]esaI laga rhI YaI, maanaae maere AaMSa gaD[a kr deSanae ke karNa kÖC-kÖC oarmaa rhI hae_ ‘‘maE> yahaM Kyaae> nahI rh saktaa?” - maE>nae ApanaI maaM sae paUCa, jaba vah mauJae Apanae saaYa lae jaanaa caah rhI YaI_ maE> baE# gayaa Yaa, ijasasae maE> qsa laD[kI kae paUre }tmaInaana sae deSa sakUM_ mauJae ]esaa lagaa, maanaae maE> Apanae zar mae> hUM_ mauJa par ]k maaEna oaaek Ca gayaa Yaa, ]k ]esaa oaaek, ijasasae maE> paUrI tarh pairicata nahI> Yaa, ]k manauPya kI Asamaya matyau ke karNa_ maE> qsa idna dUsare idnaae> kI Apaexaa khI> AiZak oaa>ta rha_ mauJae yaad nahI> ik maE> qsa idna Kyaa-Kyaa saaecataa rha, ikntau baad mae> maE>nae AKsar yahI saaecaa ik vah maerI tarh hI ]k manauPya YaI AaEr qsakI tarh maE> BaI iksaI idna mar jaaQMgaa AaEr yah ik }sa duinayaa mae> hma sabaae> kI inayaita ]k-jaEsaI hE_ maE> kBaI yah nahI> samaJa paayaa ik ] k manauPya dUsare manauPya ke paRita }tanaa +Ur Kyaae> hae jaataa hE : hma saba ]k }|ðar kI saiP@ hE>_ hma ]k dUsare sae icapake hu] parmaatmaa kI gaaed mae> paD[e Yae_ hma Apanae saiP@kTaa| ke rhsya mae> saaeyae Yae_ hma ]k dUsare sae paeRimayaae> sae BaI AiZak samaIpa Yae_ Wpaae> ke Aar>Ba sae pahlae hma saba ]k Yae_ (gaer@LUD vaaâna lae faeta|) sa>nyaasa ka baIjaaraepaNa samBavata: qsaI idna hae gayaa Yaa_ (1933}|. mae> jama|na mae> ilaiSata AaEr svaya> laeSak Vara 1980 }|. mae> ihndI mae> Anauvaaidta ) - 23 -
  • 26. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 maanasa maanasa mae> ijanake rama ORInaaYa paRsaad iVvaedI AZyaxa ihndI saaihtya pairPad`, (kEnaeDa) maistaPk par jaba dbaava Dalataa hUM taae yaadae> ka kÖhasaa ZaIre-ZaIre C>@nae lagataa hE AaEr maerI AaM Saae> mae> ]k manaaerma ica<a qBartaa hE_ 1956 ka vah jaUna ka mahInaa Yaa ]k idna jaba laU ke YapaeD[e ba>d hae gayae Yae AaEr saUrja $laana par Yaa taba maE> Apanae maamaa OR&eya Daâ. rmaaoa>kr oauKla ‘ ‘rsaala’, jaae ihndI ke oaIPa|sYa ivaVana AaEr kiva Yae, ke zar @Egaaer @aqna , paRyaaga gayaa Yaa_ qsaI jaulaa}| sae paRyaaga ivaðaiva^alaya mae> mauJae paRvaeoa laenaa Yaa_ vahaM dalaana par ]k AZaeD[ qmaR ke saaZaarNa kÖtae| paayajaamae mae> A>gaReja vyaiG kae maamaa jaI sae baata krtae huyae deSaa_ vae saaihityak ihndI mae> fra|@e sae baata kr rhe Yae_ qnakI saaEmyataa taYaa ioaP@taa vyavahar mae> Jalak rhI YaI_ jaIvana mae> mauJae pahlaI baar ]k A>gaReja sae ]esaI ihndI saunanae ka Avasar imalaa Yaa ijasasae maera Aaïaya|caikta haenaa svaaBaaivak Yaa_ maamaa jaI AaEr vae sajjana kavya oaaà par oaayad cacaa| kr rhe Yae jaae qna idnaae> maerI samaJa ke pare Yaa_ jaba vae calae gayae taae mauJae bataayaa gayaa ik vae ihndI ke maUZa|nya saaihtyakar mahakiva taulasaI ke ApaRitama samaIxak fadr baulke hE>_ qsa sauSad za@naa ke baad qnake ivaPaya mae> ihndI pai<akaAae> mae> yadakda pa$[taa rha_ khtae hE> ik baelaijayama inavaasaI fadr baulke nae jama|naI mae> iksaI saaihityak AiZavaeoana mae> jama|na BaaPaa mae> mahakiva taulasaI ke baare mae> pa$[a AaEr qsaI sae paRBaaivata haekr BaartaIya sa>skita kae gahra}| sae samaJanae, parSanae, Apanaanae AaEr ‘maanasa’ ke Antarinaihta taYyaae> , Aadoaae|> ke ivaoau& Baavanaa sae Aatmasaata krnae kI yaaejanaa banaakr 1935 mae> Baarta Aa gayae_ taulasaI ke paRita qnakI inaP#a taYaa paRitaba&taa nae qnhe> na kevala ihndI BaaPaa ka Aipatau ramacairtamaanasa ka ]k AiZakarI ivaVana banaa idyaa_ vaEsae kalajayaI mahakiva taulasaIdasa ke saaihtya ke ivaiBa² paxaae> mae> saEkD[ae> oaaeZaktaa|Aae> nae DaK@re@ kI qpaaiZayaaM Aija|ta kI> AaEr yahI nahI> ivadeoaI ivaVanaae> jaEsae }>glaE>D inavaasaI ]ca.]sa. ivalasana nae qnake bahumaUlya yaaegadana kI samaIxaa kI naI>va DalaI, fRa>saIsaI ivaVana gaasa| d taasaI, ]f. ]sa. gaRaqsa, Aahma jaajaR igaRyasa|na, }@laI ke Daâ. lau}jaipayaae taessaItaerI, WsaI paRaefesar caeilaoaeva ]va> ]. vaari²kaeva AYavaa la>dna ivaðaiva^alaya ke Daâ.Wpa@| snaela Aaid nae taulasaI saaihtya ka AZyayana AaEr AnauoaIlana ikyaa ikntau ‘maanasa’ mae> baabaa baulke ke samaana paUrI tarh sarabaaer nahI> hu]_ baabaa baulke ke raema-raema mae> rama AaEr saa>sasaa>sa mae> taulasaI basa gayae AaEr yaid yae kha jaa] ik vae taulasaImaya hae gayae taae kae}| Aitarek nahI>_ ya^ipa vae }|saa}| Zama| ke AnauyaayaI Yae ikntau rama AaEr }|saa mae> kae}| Baed nahI> ikyaa_ tana sae, r>ga sae ivadeoaI Yae laeikna mana AaEr imaja[aja sae saccae BaartaIya_ qnhae>nae baa}ibala ka svaya> ihndI Anauvaad }sailayae ikyaa Yaa ik qnaka A>itama sa>skar }|saa}| par>para ke Anausaar ihndI mae> hae_ yah ihndI ke paRita qnake AgaaZa paRema ka qtkP@ qdahrNa hE jaae AnaukrNaIya hE_ baabaa baulke sae jauD[I smaitayaae> ke ba>d gavaaxa Saulatae hE> AaEr maE> Apanae Aapa kae kanapaur ke maaetaIJaIla isYata ‘taulasaI qpavana’ mae> paataa hUM_ maE> sapatnaIk gata navambar idsambar mae> jaba Baarta mae> Yaa taba idsambar ke taIsare saptaah ]k idna Baya>kr #>D mae> qsa manaaerma sYala mae> gayaa jahaM baabaa baulke ke doa|na huyae par }sa baar qnakI paRitamaa ke_ maere mana mae> ]k ivacaar Aayaa Yaa ik yaid ihndI ke }sa yaae&a par BaartaIya saaihtya AaEr sa>skita kI sa>paUNa| sa>pada BaI nyaaeCavar kr dI jaa] taae vah qnakI inaspah saevaa AaEr tyaaga par kma haegaI_ maE> kivavar hirva>oaraya baccana kI }na pa>iGyaae> ke saaYa OR&eya baabaa baulke sae ivada laetaa hUM : fadr baulke taumhe> paRNaama` ! janmae> AaEr palae yaaeraepa mae>, par taumakae ipaRya Baarta Zaama_ - 24 -
  • 27. Daâ . kaimala bau l ke ivaoae P aa> k : jau l aa}| 2009 gajae[lae kI kÖC kivataa]M - Daâ. idnaeðar paRsaad ¿laeimaoa BaaPaa ke sabasae laaekipaRya AaEr ¿laeimaoa-BaaPaI fadr baulke ke sabasae ipaRya kiva gajae[lae kI kÖC kivataa]M_ gajae[lae kI Anya Anaek kivataaAae> kI tarh yae kivataa]M BaI fadr baulke kae bacapana sae k>#agaR YaI> AaEr qnhae>nae na jaanae iktanaI baar }naka mana-hI-mana yaa Apanae sa>za Baa} yaae> ke saamanae sasvar paarayaNa ikyaa Yaa_ }na kivataaAae> ke Anauvaad mae> gaja[elae ke i+s@a}|na DI hena ke AMgarejaI Anauvaad sae khI> AiZak sahayataa fadr baulke sae imalaI YaI_ qnhae>nae maere AnauraeZa par }naka AMgaRejaI Anauvaad ikyaa Yaa AaEr maUla sae maere ihndI Anauvaad kI taulanaa kr k}| sa>oaaeZana sauJaayae Yae_ iktanaI saundr hE paRBaata kI Aaesa ! iktanaI saundr hE paRBaata kI Aaesa ! iktanae saundr taajae-taajae fUla ! iktanaI saundr saUya|-rioma jaae kaMpa rhI qsa Aaesa-ibandu mae> ! iktanaa saundr haegaa vah saaE>ndya| ijasae yahaM saundrtaa khtae ‘AaE ijasamae> dISataI parma saaE>dya| kI Jalak ! maE> fUla AaEr tauma saUya| maE> fUla AaEr maE> taerI AaMSaae> ke sammauSa haetaa ivakisata Aae paRSar saUya|-Aalaaek ! icarntana Aivakta ! jaae mauJae nagaNya kita kae jaIivata rSanae kI Anauk>paa krtaa AaEr }sa jaIvana ke païaata` mauJae oaaðata jaIvana paRdana krtaa_ maE> fUla AaEr maE> QPaa mae> iSala jaataa hUM ApanaI pa>SauiD[yaaM sanZyaa mae> mauidRta krtaa ]esaa hI baarI-baarI sae taba tak haegaa taba tak Aae saUya| ! qidta hae kr taU mauJae AnauXa degaa yah ifr ]k baar maE> jaga jaaQM yaa maera oaIoa naI>d sae Avanata hae jaayae_ taera paRkaoa maera jaIvana maerI sai+yataa-inaiP+yataa, maerI Aaoaa maera qllaasa, Ananya AaEr sava|sva vahI_ taere ABaava mae> maE> marnae ke isavaa AaEr Kyaa kr saktaa? taere AitairG AaEr Kyaa ijasakae pyaar kWM? maE> bahuta dUr tauJasae, ya^ipa taU maZaur s<aaeta saba jaIvana ka, qna saba ka, jaae jaIvana detae saba sae samaIpataa sae taU hI mauJakae CUtaa paRIitakr saUya| ! maere A>tar ke A>tar tak inaja sava|BaeidnaI QPmaa sa>caairta krtaa_ lae cala ! lae cala ! Saaela de saBaI paaiYa|va banZana mauJakae samaUla qtpaai@ta kr ZartaI sae kr qicC² mauJae jaanae de mauJakae vahaM, jahaM hr zaD[I gaRIPma AaE’ saUyaa|tapa_ jaldI lae cala taU vahaM, jahaM oaaðata ApaRitama sava|saundr Aae saUya| ! svaya> taU iva^maana_ vae hae> samaapta, pairtyaG, oaePa jaae hmae> parspar ivalagaataI>, jaae gahra gaTa| banaataI hE> ; QPaa, sanZyaa vae saba, jaae hae jaataI> vyataIta, hae jaayae> ivada; Apanae svadeoa mae> deSaUM maE> taera saImaa-ivarihta paRkaoa ! taba maE> sammauSa . . . naa ! nahI> kevala taerI AaMSaae> ke sammauSa, bailk ]kdma inak@, paao|va mae>, bailk svaya> tauJa mae> hI ivakisata hae jaaQMgaa, yaid taU mauJa, taucC kita kae , jaIivata rSaegaa, yaid degaa paRvaeoa , inaja Aivanaðar paRkaoa mae> ! baulabaula ke paRita baulabaula ! Aba tak nahI> saunaayaI detaI hae tauma, }|s@r ka saUrja Aa pahuMcaa hE paRBaata mae> ! }tanaI der khaM A@kI hae? yaa ik saantvanaa denaa oaayad - 25 -