1. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
7 PENGURUSAN MAKMAL SAINS
7.0 Objektif Bab
Bab ini menberi pengetahuan kepada anda tentang:
1. Kepentingan pengurusan dan penyelenggaraan makmal sains.
2. Bagaimana merancang belanjawan makmal sains, khususnya yang melibatkan
pembelian bahan dan alat sains.
3. Cara yang betul menyimpan bahan dan peralatan sains di dalam makmal.
4. Jenis bahan dan tindak balas yang berbahaya di dalam makmal.
5. Jenis dan punca kemalangan serta langkah-langkah mencegah berlakunya
kemalangan di dalam makmal sains.
6. Cara-cara merawat kecederaan ringan di dalam makmal sains.
7. Cara-cara pembuangan bahan sisa daripada makmal sains.
7.1 Pengenalan
Sebahagian besar daripada pengajaran dan pembelajaran Sains di sekolah berlangsung di
dalam makmal sains. Ini bermakna para pelajar, sama ada yang mengikuti aliran sastera
mahupun aliran sains menggunakan malmal sains sekurang-kurangnya 80 minit setiap
mingggu. Pengetahuan dan kemahiran tentang pengurusan dan penyelenggaraan makmal
sains merupakan dua aspek penting yang perlu dipelajari oleh setiap guru sains bagi
memastikan setiap makmal sains dapat dimanfaatkan sepenuhnya. Di samping itu
pengetahuan dan kemahiran mengurus dan menyelenggara makmal sains adalah penting
bagi menjamin kelancaran proses pengajaran dan pembelajaran sains serta mengelak
berlakunya sebarang kecelakaan.
Bab ini akan membincangkan tentang beberapa aspek penting pengurusan makmal sains
sekolah. Aspek-aspek berkenaan ialah : Belanjawan makmal sains, Penyimpanan bahan
dan peralatan sains, Jenis bahan dan tindak balas yang berbahaya, Keselamatan di dalam
makmal, Pertolongan cemas dalam makmal dan Pelupusan bahan sisa.

2. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
7.2 Kepentingan Pengurusan dan Penyelenggaraan Makmal Sains
Setiap makmal sains di sekolah perlulah diurus dan diselenggarakan dengan baik .
Matlamatnya ialah :
• Menjamin kelancaran dan keberkesanan proses pengajaran dan pembelajaran di
dalam makmal.
• Mengelak sebarang kecelakaan semasa bekerja di dalam makmal.
• Mengelak pembaziran.
• Memudahkan pencarian bahan dan alat yang diperlukan untuk pengajaran.
• Merancang penggunaan peruntukan secara berkesan.
7.3 Peruntukan Makmal Sains
Makmal sains mendapat peruntukan kewangan dari beberapa sumber.
PERUNTUKAN
SUBSIDI DARI
KERAJAAN SEKOLAH
PERUNTUKAN
SAINS
FIZIK KIMIA BIOLOGI SAINS
7.4 Belanjawan Makmal Sains
• Suatu proses yang melibatkan perancangan yang sistematik tentang perbelanjaan
sejumlah wang yang diperuntukkan. Proses ini memerlukan kebijaksanaan
perancangan supaya faedah yang maksimum diperolehi daripada peruntukan
tersebut.
7.4.1 Bagaimana membuat belanjawan
• Perancangan dibuat dua atau tiga bulan sebelum akhir tahun. Ini membolehkan
pertimbangan tentang apa yang perlu dibeli dan membuat pesanan awal.
2

3. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Perancangan adalah tanggungjawab Ketua Jabatan Sains dan gurru-guru kanan
mata pelajaran sains. Namun demikian, keputusan akhir dibuat oleh Pengetua.
7.4.2 Saranan membuat belanjawan makmal
1. Semak semua stok dalam setiap makmal untuk menentukan kuantiti item-item.
2. Ketua Jabatan Sains tentukan:
(a) Kegunaan tahunan item-item pakai habis.
(b) Bilakah dalam sesuatu tahun item-item pakai habis diperlukan.
(c) Jenis-jenis peralatan yang sangat kurang.
(d) Peralatan baru yang diperlukan pada tahun hadapan.
(e) Item-item peralatan yang rosak dan kecurian.
3. Tentukan unjuran jumlah pelajar untuk tahun hadapan.
4. Periksa kemudahan dalam setiap makmal – bekalan air, elektrik, gas ,perabot, dll.
5. Semak harga semasa item dalam makmal dan buat pelunjuran harga untuk tahun
hadapan.
6. Daripada langkah 1-5, setiap Guru Kanan mata pelajaran sains hendaklah
menyediakan satu senarai keperluan untuk tahun hadapan. Jelaskan jenis, model
dan kuantiti item yang diperlukan.Senarai berkenaan meliputi: (a) bahan-bahan
pakai habis; (b) bahan-bahan tahan lama; (c) bahan-bahan kaca, plastik dan
logam;(d) spesimen biologi dan slaid-slaid; (e) bekalan gas, air, elektrik; (f)
peralatan pejabat; (g) perabot; (h) buku-buku sains; (i) peralatan-peralatan bengkel;
dll.
7. Adakan mesyuarat penyelarasan (Pengetua, Ketua Jabatan dan Guru Kanan) untuk
menentukan apa yang perlu dibeli berdasarkan peruntukan.
Garis panduan menyediakan senarai keperluan
1. Apakah item-item yang:
 sangat diperlukan?
 boleh diubahsuaikan?
 boleh dibeli dengan murah?
3

4. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
 boleh diganti dengan bahan-bahan terpakai dari rumah, sekolah,
sekitaran?
 boleh dibuat oleh Kelab Sains sekolah?
2. Apakah jenis perkhidmatan yang boleh dilakukan oleh pelajar-pelajar?
7.4.3 Pesanan dan pembelian
• Pembelian keperluan makmal dilakukan oleh sama ada Pengetua atau Ketua
Jabatan. Segala urusan surat-menyurat dan tanda tangan dilakukan oleh
Pengetua.
Pertimbangan sebelum pembelian:
1. Item tidak dalam kontrak kerajaan. Pembelian melalui pembekal yang dilantik
oleh kerajaan biasanya lambat dihantar ke sekolah.
2. Pembelian dalam kuantiti banyak atau sedikit pada sesuatu masa:
. Kuantiti banyak, lebih murah.
. Bahan kimia, jangan beli banyak.
3. Masa pembelian:
. Bahan kimia yang diperlukan dalam keadaan “segar”.
. Bahan kimia yang tidak tahan lama dibeli apabila stok minimum.
4. Cari pembekal yang murah:
. Harga mahal dari pembekal alatan sains.
. Beli dari syarikat yang belum terkenal.
. Beli dari kedai biasa.
7.4.4 Prosedur pembelian
Jika anggaran harga melebihi RM50,000 pembelian mestilah melalui cara tender.
Bagi pembelian kurang daripada RM50,000 , pembelian adalah melalui sebut harga.
Pembelian melalui sebut harga merangkumi tujuh langkah, iaitu:
1. Meminta Sebut harga
. Sekolah menghantar surat kepada sekurang-kurangnya lima (5) pembekal
meminta sebut harga.
4

5. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
. Nyatakan spesifikasi item dan kuantiti yang diperlukan.
. Nyatakan tarikh tutup sebut harga.
. Simpan salinan surat.
2. Pemilihan pembekal
Pihak sekolah memilih pembekal berdasarkan sebut harga.
. Kriteria utama ialah harga item. Kriteria lain : mutu barangan, status pembekal,
perkhidmatan selepas jualan.
. Kadang kala perlu minta sampel untuk diperiksa dahulu.
3. Borang pesanan
. Sekolah mengantar borang pesanan kepada pembekal yang berjaya.
. Simpan salinan pesanan
4. Surat/nota tanda terima
. Pembekal menghantar nota akuan penerimaan pesanan.
. Failkan bersama-sama dengan borang pesanan.
5. Nota hantaran
. Pembekal menghantar nota hantaran , menyatakan tarikh dan masa barangan akan
dihantar ke sekolah
seperti dinyatakan dalam borang pesanan.
. Surat menyatakan jenis dan kuantiti barangan yang akan dihantar.
. Ketua Jabatan membuat persiapan menerima hantaran.
. Failkan nota bersama-sama dokumen lain.
6. Penerimaan barangan
. Pembekal menghantar barangan.
. Tiga salinan nota hantaran disertakan. Sebelum menandatangani nota hantaran,
semak barangan yang dihantar. Dua salinan nota yang telah ditandatangani
dikembalikan kepada pembekal. Satu lagi disimpan oleh sekolah.
7. Invois
. Pembekal menghantar invois bersama-sama satu salinan nota hantaran yang telah
ditandatangani.
. Ketua Jabatan semak invois supaya sesuai dengan sebut harga yang dibuat.
. Hantar invois ke pejabat sekolah untuk urusan pembayaran
5

6. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
7.5 Penyimpanan Bahan/Radas Sains
7.5.1 Jenis stor
Di sekolah, terdapat dua jenis stor, iaitu stor utama dan stor agihan.
STOR UTAMA STOR AGIHAN
• Menyimpan semua alat dan bahan • Di setiap makmal.
pengajaran sains. • Agihan/pengeluaran bahan/alat kepada
• Bahan/alat dari stor ini tidak pelajar di makmal berkenaan.
diagihkan kepada individu.
• Bahan/alat diagihka kepada stor di
setiap makmal.
Ciri-ciri stor utama
• Biasanya di bahagian belakang bangunan, di tingkat bawah untuk
memudahkan hantaran bahan/alat.
• Cukup besar dan ada ruang untuk pergerakan troli.
• Pencahayaan yang baik. Sumber cahaya dari atas.Cukup cahaya di lorong,
antara lorong dan antara rak.
7.5.2 Sistem penyimpanan item-item sains
Di stor dan makmal, terdapat ruang-ruang simpanan, iaitu laci, almari, kabinet,
rak dan sebagainya. Setiap ruang mestilah dilabel mengikut apa yang disimpan
padanya. Selain label, ruang simpanan diberi kod yang sesuai supaya mudah
mencari bahan/item semasa pemeriksaan stok.
Contoh:
Terdapat lima (5) kabinet di dalam makmal Fizik I dan lima (5) kabinet dalam
makmal Fizik II.
Kod kabinet di dalam makmal Fizik I : F1K1, F1K2, F1K3, F1K4 dan F1K5.
Kod kabinet di dalam makmal Fizik II : F2K1, F2K2, F2K3, F2K4 dan F2K5.
6

7. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
Cara ini memudahkan pemeriksaan stok dan pencarian bahan/alat.Kad-kad stok
biasanya disimpan mengikut abjad dan mengandungi maklumat tentang setiap
item dalam bentuk kod.
Contoh:
Botol spesimen boleh didapati di B1K3. Ini bermakna botol spesimen disimpan
di makmal Biologi I, dalam kabinet nombor 3.
Jenis dan ragam kod yang digunakan hendaklah mudah dan tidak mengelirukan. Pastikan
setiap item yang diambil dikembalikan ke tempat asalnya.
7.5.3 Dokumen-dokumen penting di dalam makmal
• Difailkan dengan rapi dan disimpan dalam kabinet yang berkunci.
• Hanya kakitangan makmal boleh melihat dokumen. Orang lain mesti terlebih
dahulu mendapat kebenaran dari Ketua Jabatan Sains.
• Jangan dibawa keluar dari makmal.
Antara dokumen penting yang disimpan di dalam makmal ialah Sebut harga, Nota
pesanan, Nota perakuan, Nota hantaran, Invois, Manual arahan, Katalog, Risalah dan
Kad-kad stok.
Kad-kad Stok
• Dokumen terpenting kerana mengandungi maklumat tentang setiap item yang
disimpan di dalam stor.
• Mesti mengandungi maklumat secukupnya tentang setiap item, untuk
memudahkan pemeriksaan stok.
• Disusun mengikut abjad. Kad-kad stok bahan kimia (iaitu item-item pakai
habis) dipisahkan dari kad-kad stok peralatan (item-item tahan lama).
7

8. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
Contoh kad stok:
(a) Item-item tahan lama.
(Nama sekolah)
Item: Kelalang,volumetrik 500ml
Lokasi : K8
Tarikh Stok Tarikh Kuantiti Harga Jumlah Tarikh Dipinjam, Baki Tanda
Masuk Dibeli Stok Rosak, dll. tangan
1996 5 5 1 pecah 4
25/3
26/4 2 RM12 6 6
(b) Bahan pakai habis.
(Nama sekolah)
STOK STOK
Nama bahan: Kuprum sulfat ( hablur)
MAKSIMUM MINIMUM
2 kg Lokasi : K3 0.5kg
Tarikh Stok Tarikh Kuantiti Harga Pembekal Jumlah Digunakan Baki Tanda
Masuk Diterma Stok tangan
1996 1.5kg 1.5kg
19/3
26/4 0.5kg RM30 R&R 2.0kg 0.5kg
7.5.4 Penyimpanan Bahan/Radas
A. Cara menyimpan bahan-bahan Kimia
• Bahan-bahan kimia ( sama ada organik ataupun tak organik) hendaklah
dipisahkan dari bahan dan peralatan yang lain kerana ada bahan kimia yang
beracun, higroskopik , mudah terbakar,mengkakis dan sebagainya.
• Perlu selalu semak stok kerana bahan mudah rosak jika disimpan lama.
8

9. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Gunakan stok yang lama dahulu.
• Tarikh penerimaan setiap botol mestilah ditulis dengan terang.
• Simpan stok baru di belakang stok yang lama pada rak.
(a) Bahan kimia tak organik
• Simpan berasingan daripada bahan kimia organik.
• Label pada botol mengikut nama logam.
• Botol-botol bahan kimia tak organik disusun mengikut abjad di dalam
almari bertutup.
• Jangan disusun pada rak yang terdedah kerana mudah dihinggapi habuk.
• Penambahan di, tri, ortho dan meta diabaikan dan disimpan mengikut nama
logam.
Contoh: Triammonium orthophosphate disimpan di bawah nama sebatian ammonium.
• Asingkan bahan-bahan kimia yang boleh menyerap air dari udara dengan
yang boleh menghilangkan air habluran ke udara.
Bahan-bahan kimia yang boleh menyerap air dari udara : asid sulfurik pekat,
barium klorida, barium nitrat, ferum (III) klorida, kalium hidroksida, kalium
karbonat, kalium tiosianat, kalsium klorida, kalsium oksida, kalsium nitrat,
kobaltum (II) klorida, kobaltum (II) nitrat, kromium (II) sulfat, kuprum (II)
klorida, kuprum (II) nitrat, magnesium klorida, natrium bromida, natrium
hidroksida, natrium iodida, natrium nitrat, stanum (II) klorida, zink klorida,
zink nitrat.
Bahan-bahan yang boleh kehilangan air habluran ke udara : ammonium
karbonat, boraks (dinatrium tetraborat), kalium heksasianoferat (II),
magnesium sulfat, natrium asetat, natrium karbonat, natrium sulfat.
(b) Bahan kimia organik
• Disimpan mengikut abjad ditempat yang berasingan dari bahan-bahan lain.
• Abaikan penambahan ortho, para, di, tri.
9

10. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Banyak bahan kimia organik adalah cecair yang meruap, beracun dan
mudah terbakar. Oleh itu, bilik stor mestilah mempunyai pengudaraan yang
baik dan penggunaan api dilarang.
(c) Bahan kimia cecair yang mengkakis
• Asid dan alkali pekat sangat mengkakis. Jangan letak di atas rak yang
tinggi. Sebaliknya, letak di atas lantai atau rak-rak yang hampir dengan
lantai.
(d) Logam alkali
• Sangat aktif dan mudah teroksida jika bersentuhan dengan udara.
• Disimpan terendam dalam minyak parafin. Jika hendak dikeluarkan,
gunakan penyepit dan potong dengan pisau yang tajam. Jangan sentuh
dengan tangan.
(e) Fosforus kuning (putih)
• Sangat berbahaya dan sangat aktif .
• Disimpan di dalam air sejuk.
(f) Bahan kimia yang terurai oleh cahaya
• Contoh, argentum nitrat dan asid nitrik pekat.
• Disimpan di dalam botol kaca berwarna gelap.
(g) Bahan kimia yang mudah rosak oleh panas
• Contoh : vitamin C (asid askorbik) dan hidrogen peroksida.
• Disimpan di dalam peti sejuk.
(h) Bahan kimia yang sangat berbahaya
• Contoh : sebatian arsenik dan garam sianida. Boleh membawa maut serta–
merta jika tertelan.
• Simpan di dalam almari khas yang berkunci dan rekodkan kuantitinya.
10

11. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
B. Cara menyimpan peralatan
(a) Bahan kaca
• Disimpan mengikut saiz. Jangan disimpan terlalu tinggi atau bersama-sama
benda-benda yang berat atau logam.
• Alat yang mahal seperti “Kipp’s Apparatus” hendaklah disimpan dalam
bungkusan dan kotak asal. Labelkan kotak jengan jelas.
• Bahan-bahan kaca disimpan mengikut saiz dan jenis.
. Kelalang – mengikut saiz dan dalam kotak yang berbeza.
. Buret – disimpan berdiri atau dalam laci yang panjang yang dialas
dengan kapas.
. Bahan-bahan kaca yang kecil (slaid mikroskop, piring petri, tiub
spesimen) – disimpan di dalam talam di rak ataupun dalam
laci. Labelkan setiap laci dengan jelas.
. Termometer – disimpan dalam kotak asal mengikut jenis dan julat.
. Tiub dan batang kaca – disimpan tegak dan diberi sokongan di
bahagian tengah. Tiub kaca yang bergaris pusat besar
disumbat kedua-dua hujung untuk mengelak habuk/debu.
Bahan –bahan ini mesti disimpan mengikut “berat”
(berdinding nipis, sederhana atau tebal). Setiap kategori
disimpan mengikut garis pusat luar. Jika belun digunakan,
simpan dalam pembalut asal.
. Alat kaca yang panjang (contoh : buret dan pipet) disimpan
derdiri tegak pada rak khusus.
(b) Bahan/alat plastik
• Jauhkan dari punca panas.
• Jangan simpan dengan/bersama-sama alat yang berat.
(c) Bahan-bahan logam
• Tripod, penunu Bunsen, kaki retot disimpan bersama dan perlu diperiksa
dari semasa ke semasa.
(d) Bahan bantu mengajar
• Disimpan dalam almari “bertingkap” cermin.
• Carta – ditutup dengan helaian plastik lutsinar.
(e) Pelbagai item kecil
11

12. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Contoh : macis, gabus, paku, penyepit tabung uji dan spatula.
• Disimpan dalam kotak kayu yang mempunyai banyak petak kecil.
(f) Model-model yang besar
• Diletakkan di atas meja-meja yang khusus dan ditutup dengan plasik
untuk mengelak debu.
(g) Mikroskop
• Disimpan dalam almari yang dipasangkan dengan beberapa buah
mentol 25 watt sepanjang masa. Bahagian dalam almari dilapik dengan
beberapa keping zink atau aluminium untuk memastikan udara di
dalamnya panas dan kering. Tujuannya adalah untuk mengelak
percambahan kulat. Dinding almari ditebuk beberapa lubang kecil
supaya udara bergerak dengan bebas.
7.6 Keselamatan Di Dalam Makmal Sains
Para pelajar memang seronok menjalankan aktiviti makmal, terutamanya eksperimen.
Namun demikian mereka mestilah menyedari tentang kemungkinan berlakunya
kemalangan jika langkah-langkah keselamatan tidak dipatuhi. Oleh yang demikian, guru
bartanggungjawab menerangkan kepada pelajar tentang aspek keselamatan dan langkah-
langkah keselamatan serta memastikan setiap pengguna makmal sains mematuhi
peraturan dan langkah-langkah keselamatan.
GURU PELAJAR
MESTILAH MENGAMBIL LANGKAH PERLU SEDAR TENTANG BAHAYA
SUPAYA SEGALA AKTIVITI DAPAT YANG MUNGKIN BERLAKU SUPAYA
DILAKSANAKAN TANPA SEBARANG DI SAMPING MENDAPAT FAEDAH
KEMALANGAN DARIPADA AKTIVITI, KEMALANGAN
DAPAT DIHINDARI
7.6.1 Mengapa kemalangan berlaku
Kajian-kajian menunjukkan bahawa sebahagian besar kemalangan di dalam makmal
sains berlaku antaranya kerana:
• Kurang kefahaman tentang bahan, proses dan peralatan yang digunakan.
• Guru gagal memberi arahan dan menyelia secukupnya.
• Guru tidak merancang aktiviti dengan baik.
12

13. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Peralatan perlindungan/peralatan yang betul tidak digunakan.
• Tidak mematuhi arahan-arahan/peraturan-peraturan.
• Guru meninggalkan makmal semasa pelajar menjalankan amali.
• Tergesa-gesa dalam melakukan amali.
• Sikap “tidak apa” pengguna makmal.
7.6.2 Keselamatan makmal – tanggungjawab siapa?
SEKOLAH DAN KAKITANGAN MAKMAL
• Menyediakan kemudahan peralatan dan penyelenggaraan supaya wujud suasana kerja
yang selamat.
GURU
• Merancang aktiviti makmal dengan baik. Memberi arahan yang jelas termasuk
langkah keselamatan dan memastikan pelajar sentiasa mematuhi arahan dan
peraturan.
PELAJAR
• Mempelajari bahaya terhadap kesihatan dan keselamatan yang berpunca dari bahan
kimia, peralatan, dan teknik yang digunakan supaya bahaya adalah minimum.
• Sedar bahawa ia bertanggungjawab dalam menjaga keselamatan diri dan rakan-rakan
semasa di makmal
7.6.3 Aspek-aspek keselamatan di dalam makmal
1. RUANG 2. PERALATAN 3. PENGGUNA 4. LANGKAH
. STOR .. API . GURU . PERATURAN AM
. MAKMAL . SPESIMEN . PELAJAR . ARAHAN
. ELEKTRIK . PEMBANTU KESELAMATAN
. KACA MAKMAL . PROSEDUR
. BAHAN KECEMASAN
KIMIA . RAWATAN
13

14. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
. PELUPUSAN
. PERALATAN
KHUSUS
. PERSEDIAAN GURU
5. JENIS KEMALANGAN . LUKA . KEJUTAN . BAHAN BERACUN
. BAHAN KIMIA . KEBAKARAN
7.6.3 Langkah-langkah keselamatan dalam makmal
• Peraturan makmal – Satu senarai tentang apa yang pelajar patut patuhi semasa
bearada dan bekerja di dalam makmal sains. Pastikan setiap pelajar memahami
peraturan berkenaan Penerangan tentang peraturan diberi semasa pelajar
pertama kali mengunakan makmal. Tampalkan peraturan makmal ditempat yang
mudah dilihat oleh pelajar.
• Kemahiran manipulatif – Pastikan pelajar tahu menggunakan teknik yang
betul semasa mengendalikan alat radas dan bahan kimia serta sentiasa mematuhi
arahan guru tentang prosedur amali.
• Kotak pertolongan cemas – Pastikan kotak pertolongan cemas tidak berkunci
dan mengandungi peralatan untuk rawatan kecemasan.
• Peralatan keselamatan – Pastikan semua peralatan keselamatan, misalnya alat
pemadam kebakaran berada dalam keadaan baik dan berfungsi serta diletakkan
di tempat yang mudah diambil. Pastikan juga semua pelajar tahu menggunakan
peralatan berkenaan.
• Petunjuk – Pamerkan petunjuk JAGALAH KESELAMATAN ANDA di
tempat yang mudah dilihat dalam setiap mmakmal.
• Kebersihan – Makmal hendaklah sentiasa bersih dan tidak licin. Bekas sampah
hendaklah disediakan.
• Rancangan untuk keadaan kecemasan – Pastikan pelajar tahu prosedur
menyelamatkan diri jika berlaku kebakaran.
14

15. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Pencahayaan dan pengudaraan – Pastikan cukup pencahayaan dan
pengudaraan di dalam makmal.
• Panduan keselamatan – Sediakan panduan keselamatan makmal dan pastikan
guru dan kakitangan makmal memahami isi kandungannya serta dapat
mengambil langkah-langkah keselamatan bila perlu.
• Peralatan- Pastikan semua peralatan, termasuk pendawaian dan palam elektrik
berada dalam keadaan baik.
• Pelupusan bahan sisa – Pastikan bahan sisa makmal dilupuskan dengan cara
yang betul.
• Rawatan kecemasan – Pastikan guru dan kakitangan makmal tahu tentang
cara-cara memberi rawatan kecemasan apabila diperlukan.
Selain memastikan aktiviti di makmal berjalan lancar, guru mempunyai
tanggungjawab tambahan, iaitu:
• Pengetahuan tentang pertolongan cemas; dan,
• Rancangan tindakan untuk keadaan cemas.
7.7 Rawatan Kecemasan
Pengetahuan tentang rawatan kecemasan sangat penting dalam langkah memberi rawatan
awal sebelum mangsa mendapat rawatan profesional. Empat perkara asas dalam rawatan
kecemasan ialah:
 AMALKAN LANGKAH KESELAMATAN.
 JANGAN CEMAS.
 TAHU PUNCA KEMALANGAN.
 TAHU BAGAIMANA MEMBERI RAWATAN AWAL
Jenis dan punca kemalangan
15

16. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
JENIS PUNCA
• PENUNU BUNSEN
• LITAR PINTAS
K KEBAKARAN
• UNSUR-UNSUR
E
M LOGAM AKTIF
A • BAHAN KIMIA
L KERACUNAN • GAS
A • SPESIMEN BIOLOGI
N
G • ALATAN KACA
LUKA • RADAS
A
N • ALAT ELEKTRIK
KEJUTAN PENDAWAIAN,
PUNCA KUASA,
PALAM
Pengetahuan tentang jenis dan punca kemalangan yang berlaku di dalam makmal dapat
membantu guru mengenal pasti langkah dan cara rawatan yang bersesuaian.
7.7.1 Prosedur pertolongan cemas
TERBAKAR
. Mengurangkan kesan haba .Mengurangkan kesakitan . Mengurangkan
bengkak . Memastikan mangsa mendapat cukup minuman
.Mententeramkan mangsa .Mengurangkan kejutan
Kaedah rawatan kebakaran
• Rendamkan bahagian yang terbakar
dalam air sejuk (ais) dengan segera
untuk mengurangkan kesakitan.
API • Jika luka, balutkan dengan pembalut
yang steril untuk mengelakkan infeksi.
• Dapatkan rawatan profesional.
• Tanggalkan pakaian dan barang-barang
BAHAN yang terkena bahan . Basuh dengan air
KIMIA mengalir selama 15 minit.
• Dapatkan rawatan profesional. Jika
melecur ringan, beri rawatan awal.
16

17. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
KEBAKARAN RINGAN
• Basuh dengan air.
ASID • Sapukan larutan natrium bikarbonat 1 %.
• Basuh dengan air.
• Basuh dengan air.
ALKALI • Sapukan asid asetik 1 %.
• Basuh dengan air.
BROMIN • Basuh dengan air.
• Sapukan larutan ammonia cair
(1 bahagian ammonia : 15 bahagian air)
• Buang logam dengan menggunakan
penyepit.
NATRIUM • Rendam dalam air selama 20 minit.
dan
KALIUM • Keringkan dan balut dengan pembalut
yang steril.
• Basuh dengan air.
FOSFORUS • Basuh dengan larutan kuprum sulfat 1%.
• Balut dengan pembalut yang lembap.
7.7.2 Merawat kecederaan ringan
LUKA
• RINGAN DAN SEDIKIT BERDARAH
• Buang kekotoran / kaca.
• Basuh dengan air.
• Balut dengan pembalut yang bersih dan steril.
• Dapatkan rawatan doktor. Suntikan antiteta diberiakn jika perlu.
17

18. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• JIKA BANYAK DARAH
• Hentikan pendarahan dengan
menekan tempat yang luka.
• Jika luka pada tangan atau kaki,
tekan pada titik tekanan. (lihat Rajah)
. Titik tekanan
PATAH
• Jangan gerakkan pesakit kecuali jika terdapat wasap atau
kebakaran.
• Berikan rawatan untuk luka dan kejutan.
• Dapatkan rawatan profesional.
KEJUTAN
GEJALA : Pucat, kulit dingin dan lembap, berpeluh pada kulit dan tapak
tangan, muntah, menggigil, susah bernafas.
RAWATAN :
• Baringkan pesakit dengan kepalanya lebih rendah daripada badan.
• Jangan gerakkan pesakit.
• Pastikan badannya panas, iaitu dengan menyelimutkannya.
• Pastikan saluran pernafasan terbuka.
• Jika sedar, berikan kopi atau teh untuk memulihkan peredaran darah.
KEJUTAN ELEKTRIK
• Tutup punca arus dan berikan rawatan untuk kejutan.
18

19. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Untuk menarik mangsa dari punca arus elektrik:
• Berdiri atas bahan penebat, misalnya kasut getah.
• Gunakan sarung tangan getah/kayu
• Lakukan pernafasan buatan dengan segera, jika perlu.
• Panaskan badan mangsa dengan selimut.
• Panggil doktor.
KERACUNAN
• Keluarkan dengan segera dan basuhkan
DALAM dengan air yang banyak.
MULUT • Dapatkan rawatan doktor.
• Jika sedar, berikan 2 – 4 gelas air/susu
dengan segera.
TERLELAN • Panaskan badan mangsa.
• Panggil doktor dengan segera.
• Bawa mangsa ke tempat yang lapang.
• Berikan oksigen (jika ada alat).
• Panaskan badan mangsa.
• Dapatkan bantuan doktor.
TERHIDU
• Jika boleh, kenal pasti jenis bahan
toksik.
• Jika pernafasan berhenti, berikan
pernafasan buatan.
7.8 Bahan-bahan Yang Berbahaya
19

20. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Setiap bekas atau botol bahan kimia yang berbahaya mestilah ditandakan
dengan simbol yang khusus, misalnya bahan mengkakis, bahan beracun dan
bahan mudah terbakar.
• Guru mestilah mengetahui sama ada sesuatu bahan itu berbahaya dan
kesannya ke atas kesihatan supaya langkah berjaga-jaga dapat diambil dan
penggunaan bahan berkenaan dapat dielak atau dikurangkan.
• Terdapat pelbagai sifat dan kesan bahan kimia. Ada yang sangat beracun,
sangat mengkakis, meruap, boleh meletup, membebaskan gas beracun, dan
sebagainya. Kesannya pula, ada yang menyebabkan kematian, karsinogenik,
merosakkan organ-organ di dalam badan, dan sebagainya.
• Contoh-contoh berikut menunjukkan betapa bahayanya bahan-bahan kimia
tertentu terhadap kesihatan:
• Arsenik : Beracun; boleh meyebab maut.
• Asbestos : Debunya menyebabkan barah paru-paru.
• Asid hidroklorik pekat : Meruap; beracun.
• Asid sulfurik pekat : Amat mengkakis.
• Benzena : Sangat beracun; boleh meresap melalui kulit; merosakkan
hati, ginjal dan sum-sum tulang; menyebabkan barah.
• Kalium : Meletup bila dicampurkan dengan air.
• Kalsium klorida : Debunya merosakkan mata.
• Natrium sianida : Beracun; boleh menyebabkan maut dengan segera.
• Piridina : Amat beracun; meruap; menyebabkan kemandulan pada
lelaki.
• Merkuri : Wapnya sangat beracun; merosakkan hati dan ginjal;
meresap melalui kulit.
• Trikloroetana : Merosakkan mata dan hati.
7.9 Tindak Balas Kimia Yang Berbahaya
Tindak balas kimia juga merupakan salah satu punca kemalangan di dalam makmal.
Contoh: 1. Gas hidrogen - boleh menyebabkan letupan jika sesuatu tindak balas
membebaskan terlalu banyak hidrogen.
2. Mencampurkan alkali kuat dengan asid kuat akan menghasilkan tindak balas
yang hebat dan sangat berbahaya.
3.Letupan juga boleh disebabkan oleh tindak balas antara agen pengoksida yang
20

21. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
kuat seperti kalium klorat dengan agen penurun yang kuat seperti serbuk
logam sulfur.
4 4. Pencairan asid pekat juga boleh menyebabkan letupan yang berbahaya. Cara
mencairkan asid pekat ialah:
CAMPURKAN ASID PEKAT KE DALAM AIR PERLAHAN-LAHAN SAMBIL
MENGACAUNYA. JANGAN SEKALI-KALI MENCAMPURKAN AIR KEPADA
ASID KUAT.
Beberapa contoh tindak balas yang berbahaya ialah:
Bahan Bahaya jika dicampurkan dengan Kesan
1. Air Kalium, natrium, asid pekat, kalsium
karbida
Meletup
2. Asid nitrik Etanol, metanol, selulosa Meletup
pekat
3. Klorin Hidrogen, ammonia, benzena Meletup
4. Asid sulfurik Asid oksalik, asid formik, Membebaskan
pekat format, oksalat gas karbon
monoksida yang
beracun
7.10 Pelupusan Bahan Sisa
• Elakkan membuang bahan sisa ke dalam sistem saliran atau longkang. Bahan-
bahan toksik boleh menyebabkan pelbagai masalah, terutamanya pencemaran
alam sekitar. Sebelum menuang sesuatu larutan ke dalam sistem saliran,
pertimbangkan dahulu perkara-perkara berikut:
• Adakah larutan itu mengancam kehidupan haiwan dan tumbuhan?
• Bolehkah dicairkan dengan sempurna?
• Adakah bahan itu telah dirawat supaya boleh dicairkan?
21

22. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
• Adakah bahan itu boleh larut dalam air?
Cara-cara pelupusan yang sesuai:
(a) Pencairan – merupakan cara paling baik bagi pelupusan cecair dan gas.
• Bahan yang larut dalam air boleh dibuang terus ke dalam sistem saliran
dengan air yang banyak.
• Bahan-bahan organik yang tidak larut dalam air hendaklah dikumpulkan di
dalam botol dan dilabellkan. Jangan buang bahan-bahan itu ke dalam
sistem saliran.
(b) Rawatan secara kimia – Kebanyakan bahan sisa makmal boleh dijadikan tidak
berbahaya melalui rawatan secara kimia. Ada yang boleh dimusnahkan melalui
tindak balas tertentu dan ada pula yang boleh dineutralkan dan dicairkan
sebelum dibuang.
• Garam-garam logam, terutamanya merkuri dan kadmium hendaklah
dimendakkan terlebih dahulu. Merkuri ialah logam yang paling berbahaya
di dalam makmal. Langkah keselamatan mestilah diutamakan semasa
mengguna dan membuang bahan ini.
(c) Pembuangan bersama-sama sampah – Bahan-bahan pepejal yang tidak berbahaya
boleh dibuang secara ini. Bahan-bahan kaca dan logam hendaklah diasingkan.
Jangan buang bahan-bahan yang boleh diguna semula.
(d) Penanaman – Najis, bangkai haiwan serta sisa tumbuhan boleh ditanam di tempat
yang sesuai. Pastikan lubangnya agak dalam. Bahan-bahan kimia tidak sesuai
dilupuskan melalui cara ini kerana boleh mencemarkan sumber air bawah tanah
yang berdekatan
TUGASAN
Anda dikehendaki mencari maklumat dari pelbagai sumber untuk melaksanakan tugas
berikut.
1. Bagaimanakh cara yang betul untuk:
22

23. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
(a) Menyalakan penunu Bunsen dengan menggunakan mancis?
(b) Memanaskan larutan di dalam tabung uji?
(c) Menghidu gas yang dihasilkan dalam sesuatu eksperimen?
(d) Menyimpan logam-logam yang mudah terbakar seperti kalium, natrium dan
kalsium?
2. Dapatkan dua senarai peraturan makmal, sama ada daripada buku ataupun dari
sekolah yang berlainan. Kaji kedua-dua senarai berkenaan dan kemudian berikan
huraian tentang isi kandungan setiap satunya. Adakah kandungan kedua-duanya
sama? Dari segi apakah kedua-duanya berbeza? Cadangkan perkara-perkara lain
yang anda fikirkan perlu ditambah pada senarai berkenaan.
3. Simbol-simbol yang berikut menunjukkan pelbagai tanda amaran bahaya bahan
kimia. Berikan makna bagi setiap simbol berkenaan.
Bacaan Asas
Kementerian Pelajaran Malaysia. 1978. Panduan keselamatan makmal sains. Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ooi Chong Beng & Mohd Khairuddi Yahaya. 1982. Panduan makmal sains. Kuala
Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka.
RECSAM. 1978. Laboratory management and techniques for schools and colleges.
23

24. GE2253 KAEDAH SAINS
Bab 7 : Pengurusan Makmal Sains
Kuala Lumpur : Anthonian Store Sdn. Bhd.
Rujukan untuk Tugasan 1,2 dan 3:
Abdul Rahman Kurais, Mat Zakaria, Rashidi Azizan, Tajul Ariffin Noordin & Tamby
Subahan Mohd Meeran. 1991. Sains tingkatan I, KBSM. Petaling Jaya: Dewan
Pustaka Islam.
(Atau mana-mana buku teks rasmi sains KBSM tingkatan I)
24